OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

VERICY TRSTENJAK

przedstawiona w dniu 29 października 2009 r.(1)

Sprawa C‑484/08

Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid

przeciwko

Asociación de Usuarios de Servicios Bancarios (Ausbanc)

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunal Supremo (Hiszpania)]

Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Artykuł 4 ust. 2 – Ocena nieuczciwego charakteru warunków dotyczących określenia głównego przedmiotu umowy – Artykuł 8 – Harmonizacja minimalna – Bardziej restrykcyjne przepisy w celu zapewnienia wyższego stopnia ochrony konsumenta – Różnice w stosunku do podejścia polegającego na pełnej harmonizacji

Spis treści

I –   Wprowadzenie

II – Ramy normatywne

A –   Prawo wspólnotowe

B –   Prawo krajowe

III – Okoliczności faktyczne, postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

IV – Postępowanie przed Trybunałem

V –   Główne argumenty stron

VI – Ocena prawna

A –   Uwagi wprowadzające

B –   W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

C –   Badanie pytań prejudycjalnych

1.     W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego

a)     Zastosowanie art. 8 dyrektywy 93/13

i)     Istnienie bardziej rygorystycznego przepisu krajowego

ii)   Otwarcie zakresu zastosowania dyrektywy 93/13

–       Podmiotowy i przedmiotowy zakres zastosowania

–       Wykładnia art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13

b)     Zakres upoważnienia zawartego w art. 8 dyrektywy 93/13

i)     Brak bezwzględnie wiążącego charakteru art. 4 ust. 2

ii)   Harmonizacja minimalna

c)     Wynik

2.     W przedmiocie pytania trzeciego

a)     Ocena prawna w świetle celów Wspólnoty

b)     Ocena prawna na podstawie norm konkretyzujących

i)     Reguły konkurencji

ii)   Podstawowe swobody

c)     Wynik

VII – Wnioski

I –    Wprowadzenie

1.        W niniejszym postępowaniu prejudycjalnym hiszpański Tribunal Supremo (zwany dalej: „sądem krajowym”) zwraca się do Trybunału z trzema pytaniami dotyczącymi wykładni art. 8 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w związku z art. 4 ust. 2 dyrektywy oraz art. 2, 3 ust. 1 lit. g) i art. 4 ust. 1 WE(2).

2.        Z prawnego punktu widzenia chodzi zasadniczo o kwestię, czy państwa członkowskie Wspólnoty mogą się powołać na art. 8 dyrektywy, aby na zasadzie odstępstwa od art. 4 ust. 2 tej dyrektywy rozszerzyć ocenę treści warunków umownych pod względem ich nieuczciwego charakteru także na warunki umowne, które dotyczą „określenia głównego przedmiotu umowy” bądź „relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług”.

3.        Wniosek ten został wydany w ramach sporu powstałego między Asociación de Usuarios de Servicios Bancarios (stroną pozwaną w postępowaniu kasacyjnym, zwaną dalej: „pozwaną w postępowaniu przed sądem krajowym”) – osobą prawną, której przedmiotem działalności jest, zgodnie z jej statutem, „ochrona uzasadnionych interesów użytkowników usług świadczonych przez instytucje kredytowe i instytucje finansowo‑kredytowe”, a instytucją finansową Caja de Ahorros y Monte Piedad de Madrid (stronią skarżącą w postępowaniu kasacyjnym, zwaną dalej: „skarżącą w postępowaniu przed sądem krajowym”). Skarga w postępowaniu krajowym w pierwszej instancji miała na celu stwierdzenie nieważności oraz zaprzestanie stosowania standardowo sformułowanej klauzuli, tak zwanej klauzuli „zaokrąglania oprocentowania”, którą pozwana włączyła do wszystkich umów kredytowych na zakup nieruchomości mieszkalnych ze swoimi klientami.

II – Ramy normatywne

A –    Prawo wspólnotowe

4.        Motywy dwunasty, siedemnasty i dziewiętnasty dyrektywy 93/13 mają następujące brzmienie:

„jednakże obowiązujące prawo krajowe pozwala jedynie na częściową harmonizację przepisów; niniejsza dyrektywa dotyczy w szczególności warunków umownych, które nie zostały indywidualnie wynegocjowane; państwa członkowskie w poszanowaniu postanowień traktatu powinny mieć możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu bezpieczeństwa poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przewidziane w niniejszej dyrektywie;

[...]

do celów niniejszej dyrektywy załączony wykaz warunków nie jest wyczerpujący i ma jedynie charakter przykładowy; ze względu na to, że niniejsza dyrektywa określa jedynie minimalne wymogi, państwa członkowskie w przepisach krajowych mogą rozszerzyć zakres tych warunków lub zredagować je bardziej restrykcyjnie;

[...]

do celów niniejszej dyrektywy ocena nieuczciwego charakteru warunków nie będzie dotyczyła warunków określających główny przedmiot umowy oraz stosunku jakości towarów i usług do ich ceny; główny przedmiot umowy i stosunek jakości towaru do jego ceny może jednak być brany pod uwagę przy ocenie uczciwości innych postanowień umownych; mając między innymi na względzie powyższe, umowy ubezpieczenia, które jasno określają ryzyko ubezpieczeniowe oraz odpowiedzialność ubezpieczającego, nie będą podlegały takiej ocenie, ponieważ takie ograniczenia brane są pod uwagę przy obliczaniu składki opłacanej przez konsumenta”.

5.        Artykuł 3 dyrektywy 93/13 stanowi, co następuje:

„1.      Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

2.       Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.

Fakt, że niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania niniejszego artykułu do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.

Jeśli sprzedawca lub dostawca twierdzi, że standardowe warunki umowne zostały wynegocjowane indywidualnie, ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na nim.

3.      Załącznik zawiera przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe”.

6.        Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 stanowi, co następuje:

„Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”.

7.        Artykuł 8 dyrektywy 93/13 stanowi:

„W celu zapewnienia wyższego stopnia ochrony konsumenta państwa członkowskie mogą przyjąć lub utrzymać bardziej rygorystyczne przepisy prawne zgodne z traktatem w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą”.

B –    Prawo krajowe

8.        Artykuł 10a ust. 1 Ley 26/1984 general para la defensa de consumidores y usuarios (ustawy ogólnej 26/1984 z dnia 19 lipca 1984 r. w sprawie ochrony konsumentów i użytkowników), włączony do treści tej ustawy przez ustawę 7/1998 z dnia 13 kwietnia 1998 r. w sprawie ogólnych warunków umownych, stanowi w odniesieniu do pojęcia nieuczciwych warunków umownych, co następuje:

„Za nieuczciwe warunki umowne uznaje się wszelkie postanowienia umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, które w sprzeczności z wymogami dobrej wiary powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron, ze szkodą dla konsumenta. W każdym przypadku, za nieuczciwe warunki umowne uznaje się postanowienia umowne, które zostały wskazane w dodatkowych przepisach do niniejszej ustawy”.

9.        Artykuł 8 ust. 2 ustawy 7/1998 z dnia 13 kwietnia 1998 r. w sprawie ogólnych warunków umownych przewiduje nieważność nieuczciwych warunków umownych:

„W szczególności nieważne są nieuczciwe ogólne warunki umowne w umowach zawieranych z udziałem konsumentów, przez które rozumie się w każdym przypadku warunki umowne wskazane w art. 10a oraz w pierwszym przepisie dodatkowym do ogólnej ustawy 26/1984 z dnia 19 lipca 1984 r. w sprawie ochrony konsumentów i użytkowników”.

10.      Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie został transponowany do hiszpańskiego porządku prawnego.

III – Okoliczności faktyczne, postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

11.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym zawierała ze swoimi klientami umowy kredytowe na zakup nieruchomości mieszkalnych, z zabezpieczeniem hipotecznym ustanawianym na tych nieruchomościach. Umowy te przewidywały w szczególności oprocentowanie zmienne, ustalane okresowo w odniesieniu do uzgodnionej stopy referencyjnej. Zawierały one ponadto standardowo sformułowany warunek umowny, zgodnie z którym począwszy od pierwszej zmiany, za każdym razem gdy należne od kredytobiorcy oprocentowanie przekroczy kolejne ćwierć procenta (0,25%), zaokrągla się je do następnej (wyższej) ćwierci procenta.

12.      W ocenie pozwanej w postępowaniu przed sądem krajowym taka klauzula, znana w praktyce bankowej jako „klauzula zaokrąglania oprocentowania”, nie była negocjowana indywidualnie z kredytobiorcami, a więc jest nieważna zgodnie z treścią art. 8 ust. 2 w związku z art. 1, 2, i 10a ust. 1 hiszpańskiej ustawy ogólnej 26/1984 z dnia 19 lipca 1984 r. w sprawie ochrony konsumentów i użytkowników. W związku z tym wystąpiła ona z pozwem o stwierdzenie nieważności tej klauzuli i nakazanie zaprzestania praktyki polegającej na zawieraniu umów kredytu zawierających opisaną powyżej klauzulę.

13.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym wniosła o oddalenie powództwa. Podnosi ona, iż zaokrąglenie oprocentowania stanowi zasadę ustalania jednego z zasadniczych warunków umowy kredytu. Nominalna stopa oprocentowania jest świadczeniem wzajemnym, do którego zobowiązany jest kredytobiorca w zamian za oddany mu do dyspozycji kapitał. W związku z tym ocena nieuczciwego charakteru warunków zgodna z prawem hiszpańskim jest niezgodna z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, gdyż ocena nieuczciwego charakteru nie może zostać przeprowadzona, jeśli warunki te są wyrażone prostym i zrozumiałym językiem.

14.      Hiszpański sąd pierwszej instancji uznał w wyroku z dnia 11 września 2001 r., że „klauzula zaokrąglania oprocentowania” jest niezgodna z hiszpańską ustawą o ogólnych warunkach umownych. Wyrok ten został utrzymany w mocy przez wyrok apelacyjny Audiencia Provincial de Madrid z dnia 10 października 2002 r. Na ten wyrok skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym wniosła skargę kasacyjną do sądu krajowego.

15.      Tribunal Supremo uważa, że konieczne jest wyjaśnienie znaczenia art. 4 ust. 2 i art. 8 dyrektywy 93/13 w związku z art. 2, 3 ust. 1 lit. g) i art. 4 ust. 1 WE, celem dokonania istotnej z prawnego punktu widzenia wykładni oraz oceny konsekwencji braku transpozycji pierwszego z przywołanych przepisów do hiszpańskich uregulowań w brzmieniu mającym zastosowanie do niniejszej sprawy. W związku z tym zawiesił on postępowanie i przedłożył Trybunałowi następujące pytania prejudycjalne:

1)         Czy art. 8 dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w taki sposób, iż państwo członkowskie może ustanowić w swoim ustawodawstwie, na korzyść konsumentów, ocenę nieuczciwego charakteru warunków, które są wyłączone spod takiej oceny na podstawie art. 4 ust. 2 tej dyrektywy?

2)         W konsekwencji, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w związku z art. 8 tej dyrektywy uniemożliwia państwu członkowskiemu ustanowienie w swoim ustawodawstwie, na korzyść konsumentów, oceny nieuczciwego charakteru warunków, które dotyczą „określenia głównego przedmiotu umowy” lub „relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług”, mimo iż są one wyrażone prostym i zrozumiałym językiem?

3)         Czy jest zgodna z treścią art. 2 WE, art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. 1 WE taka wykładnia art. 8 i 4 ust. 2 wskazanej powyżej dyrektywy, która zezwala państwu członkowskiemu na dokonywanie sądowej kontroli nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach zawieranych z konsumentami i sporządzonych w sposób jasny i zrozumiały, które określają główny przedmiot umowy lub relację ceny i wynagrodzenia do dostarczanych w zamian towarów lub usług?

IV – Postępowanie przed Trybunałem

16.      Postanowienie odsyłające z dnia 20 października 2008 r. wpłynęło do sekretariatu Trybunału w dniu 11 listopada 2008 r.

17.      W terminie przewidzianym w art. 23 statutu Trybunału uwagi na piśmie złożyły strony postępowania przed sądem krajowym, rządy Republiki Portugalskiej, Republiki Austrii, Republiki Federalnej Niemiec, Królestwa Hiszpanii oraz Komisja.

18.      Na rozprawie w dniu 10 września 2009 r. stawili się w celu wygłoszenia uwag ustnych pełnomocnicy procesowi stron postępowania przed sądem krajowym, rządu Królestwa Hiszpanii oraz Komisji.

V –    Główne argumenty stron

19.      Pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym, rządy niemiecki i hiszpański oraz Komisja wskazują, że dyrektywa ma na celu harmonizację minimalną.

20.      Pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym oraz Komisja podnoszą, iż niedokonanie transpozycji art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 odzwierciedla wolę ustawodawcy krajowego, by zgodnie z upoważnieniem zawartym w art. 8 dyrektywy 93/13 rozszerzyć ochronę konsumentów poprzez objęcie oceną treści warunków umownych również treści warunków, które dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy.

21.      Taką wykładnię potwierdza sprawozdanie Komisji z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie stosowania dyrektywy 93/13 [KOM(2000) 248], z którego nie można wywieść żadnych zastrzeżeń wobec braku transpozycji art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, a wręcz przeciwnie, jest w nim nawet rozważana możliwość uchylenia tego przepisu dyrektywy.

22.      Ze swojej strony rząd niemiecki wywodzi z minimalnego charakteru zamierzonej harmonizacji, że o ile warunki umowne dotyczące istotnych elementów umowy są wyrażone prostym i zrozumiałym językiem, nie podlegają one zakresowi zastosowania dyrektywy, w związku z czym państwa członkowskie mają swobodę w zakresie rozszerzenia oceny nieuczciwego charakteru również na te warunki.

23.      Z punktu widzenia rządu niemieckiego taki pogląd prawny potwierdza systemowa i teleologiczna wykładnia dyrektywy. Ponieważ ogólna zasada zawarta w art. 8 dyrektywy 93/13 znajduje zastosowanie do wszystkich zamieszczonych wyżej przepisów, art. 4 dyrektywy 93/13 nie może stanowić przepisu wprowadzającego odstępstwo od tego rodzaju zasady.

24.      Rząd austriacki prezentuje stanowisko, iż inna wykładnia dyrektywy stanowiłaby nieproporcjonalną ingerencję w prawo umów państw członkowskich. Jej skutkiem byłoby to, że zasady prawa cywilnego nie mogłyby być stosowane do nieuczciwych warunków umownych, jeśli dotyczyłyby one określenia głównego przedmiotu umowy. Toteż decyzja o tym, czy, a jeśli tak, jakimi środkami należy zwalczać tego rodzaju warunki, powinna zostać pozostawiona w gestii państw członkowskich.

25.      Rząd portugalski wnioskuje z samego istnienia art. 8 dyrektywy 93/13, iż państwa członkowskie mogą przyjąć przepisy bardziej rygorystyczne, choć zgodne z traktatem WE, niż przepisy przewidziane w dyrektywie, aby zapewnić wyższy stopień ochrony konsumentów. Rząd hiszpański zwraca w tym względzie uwagę, iż bardziej rygorystyczne przepisy, które przewiduje hiszpański porządek prawny, nie mają w żadnym razie na celu zamknięcia hiszpańskiego rynku za pomocą ograniczeń prawnych, które mogłyby utrudnić dostęp podmiotom z siedzibą w innych państwach członkowskich. Przeciwnie, mają one na celu ochronę konsumentów zgodnie z celami dyrektywy.

26.      Pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym uważa, iż tak zwane klauzule zaokrąglania oprocentowania nie dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy. Mimo że takie klauzule umowne dotyczą właściwie obliczania ceny, to należy również uwzględnić, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 jako przepis wprowadzający odstępstwo wymaga wykładni ścisłej. Ponadto klauzula zaokrąglania oprocentowania ma charakter warunkowy, gdyż jej zastosowanie zależy od zdarzenia przyszłego i niepewnego, a mianowicie konieczności dostosowania oprocentowania o ćwierć punktu. Ponadto wyjaśnia ona, iż ze względu na fakt, że klauzula zaokrąglania oprocentowania nie dotyczy istotnego elementu umowy, kwestia, czy państwo członkowskie może na podstawie art. 2 WE, art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. 1 WE wprowadzić odstępstwa od art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, jest nieistotna.

27.      Pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym oraz rząd niemiecki i austriacki wyjaśniają z ostrożności procesowej, iż gospodarczy model swobodnej przedsiębiorczości i swobodnego ustalania cen, zgodnie z celami określonymi w art. 2 WE i zasadami wolnej konkurencji zawartymi w art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. 1 WE, znajduje swoje granice w socjalnym państwie prawa, w ochronie określonych interesów ogólnych, do których zalicza się ochrona praw i ekonomicznych interesów konsumentów.

28.      Komisja podziela wątpliwości pozwanej w postępowaniu przed sądem krajowym w odniesieniu do kwestii, czy klauzula zaokrąglania oprocentowania dotyczy głównego przedmiotu umowy, i dlatego też zastanawia się, czy pytania prejudycjalne są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, i tym samym, czy są one dopuszczalne. W związku z art. 4 WE zwraca ona uwagę, iż przepis ten ma jedynie charakter programowy i, jak stwierdził Trybunał w wyroku w sprawie Échirolles Distribution(3), nie nakłada na państwa członkowskie żadnych jasnych i bezwarunkowych obowiązków, na które jednostki mogłyby się powołać przed sądami krajowymi.

29.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym prezentuje inny pogląd prawny niż wszyscy pozostali uczestnicy postępowania. Uważa ona, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ma charakter bezwzględnie wiążący i dlatego też państwa członkowskie nie mogą wprowadzać od niego odstępstw.

30.      Na poparcie swojej tezy powołuje się ona w pierwszej kolejności na wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom(4), w którym Trybunał wydał wyrok stwierdzający uchybienie zobowiązaniom państwa członkowskiego przez Niderlandy z powodu niedokonania pełnej transpozycji art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 w odniesieniu do wymogu wyrażenia spornych warunków umownych w prostym i zrozumiałym języku. Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym wnioskuje z tego wyroku, że ten przepis dyrektywy w ogóle ma charakter bezwzględnie wiążący.

31.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym twierdzi ponadto, że przepis ten jest bezwzględnie wiążący z uwagi na to, iż dyrektywa 93/13 ma na celu zapewnienie minimalnego poziomu ochrony konsumentów i w związku z tym jest sformułowana w formie imperatywnej i wiążącej. Ponadto z dwunastego i dziewiętnastego motywu dyrektywy wynika, że prawodawca wspólnotowy starał się ograniczyć zakres zastosowania zagwarantowanej w dyrektywie ochrony konsumentów, wyłączając te warunki umowne, które dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy lub relacji ceny i wynagrodzenia i są przedmiotem indywidualnych uzgodnień. Zdaniem skarżącej w postępowaniu przed sądem krajowym harmonizacja minimalna nie wyklucza tego, by określone przepisy dyrektywy miały charakter bezwzględnie wiążący. Stwierdził to Trybunał w wyroku w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii(5) w odniesieniu do art. 5 zdanie trzecie dyrektywy 93/13, który przewiduje odstępstwo od zasady dokonywania wykładni najbardziej korzystnej dla konsumenta.

32.      Bezwzględnie wiążący charakter art. 4 ust. 2 potwierdza ponadto historia powstawania dyrektywy 93/13. Pierwotny wniosek Komisji nie zawierał bowiem takiego przepisu. Został on dodany dopiero później, co stanowi dowód na okoliczność, iż sądowa kontrola głównych elementów umowy została uznana za sprzeczną z opartym na zasadzie autonomii woli stron prawem umów oraz zasadami gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji.

33.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym powołuje się ponadto na ostatnie inicjatywy Komisji w przedmiocie przeglądu wspólnotowego dorobku w dziedzinie ochrony konsumentów, które potwierdzają, jak ważne jest wyłączenie sądowej kontroli zasadniczych warunków umownych. Wskazuje ona w szczególności na zieloną księgę w sprawie przeglądu dorobku wspólnotowego w dziedzinie praw konsumenta(6) oraz na wniosek Komisji dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw konsumentów(7), które również opowiadają się za wyłączeniem takiej kontroli treści warunków umownych, jak ta określona w art. 4 ust. 2, i potwierdzają wolę dążenia do pełnej harmonizacji.

34.      Z ostrożności procesowej skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym wskazuje, że nawet w przypadku braku mocy bezwzględnie wiążącej art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 państwa członkowskie nie mogą ustanowić sądowej kontroli zasadniczych postanowień umownych, nie naruszając przy tym zakotwiczonych w traktacie WE zasad wolnej konkurencji i gospodarki wolnorynkowej. W rzeczywistości prowadziłoby to w rezultacie do tego, że równowaga pomiędzy podażą i popytem zostałaby poddana kontroli sądowej w celu stwierdzenia ich nieuczciwego charakteru. Ponadto uznanie kompetencji sądów do dokonywania kontroli głównego przedmiotu umowy skutkowałoby tym, iż na europejskim rynku wewnętrznym panowałyby różne warunki w zakresie handlu.

35.      Wreszcie skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym poddaje w wątpliwość, by rozszerzenie sądowej kontroli treści umowy mogło rzeczywiście zapewnić wyższy stopień ochrony konsumentów w rozumieniu art. 8 dyrektywy 93/13, zwłaszcza że sankcję przewidzianą w odniesieniu do nieuczciwego charakteru warunku umowy stanowi jego nieważność i że istnieje realne ryzyko, że nieważność obejmować będzie całą umowę, jeśli podlegający uznaniu za nieuczciwy warunek dotyczy określenia głównego przedmiotu umowy, bez którego wykonanie umowy nie jest możliwe. System ochrony, który wprowadza dyrektywa 93/13, oparty jest na podstawowym założeniu, że konsument znajduje się w sytuacji nierówności, która wymaga korekty, jednakże bez podważania stabilności umowy.

36.      Rząd hiszpański przedstawił na rozprawie zasadniczo argumenty przeciwko prezentowanemu przez skarżącą w postępowaniu przed sądem krajowym stanowisku dotyczącemu rzekomo bezwzględnie wiążącego charakteru art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 oraz zaklasyfikowania spornej klauzuli zaokrąglania oprocentowania jako części głównego przedmiotu umowy. Ponadto zasugerował on, zmieniając swoją przedstawioną pierwotnie w toku procedury pisemnej propozycję rozstrzygnięcia, by Trybunał stwierdził, że wyłączona zasadniczo przez art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ocena nieuczciwego charakteru warunków umownych, obejmująca główny przedmiot umowy, jest zgodna z dyrektywą oraz z zasadami uznanymi w traktacie WE.

37.      Z ostrożności procesowej rząd hiszpański sugeruje, by zamiast tego udzielić odpowiedzi na pytania prejudycjalne w ten sposób, że warunek umowny, taki jak sporna klauzula zaokrąglania oprocentowania, nie zalicza się do warunków, które zgodnie z art. 4 ust. 2 są wyłączone z zakresu zastosowania dyrektywy 93/13.

VI – Ocena prawna

A –    Uwagi wprowadzające

38.      Celem dyrektywy 93/13 jest ochrona konsumentów przed niekorzystnymi skutkami wynikającymi z ich typowej słabszej pozycji w stosunkach umownych z przedsiębiorcami. Przedsiębiorcy wykorzystywali w przeszłości swoją siłę ekonomiczną, wprowadzając niekorzystne dla konsumentów standardowe umowy i, powołując się na swobodę umów, przerzucając ryzyko na drugą stronę umowy. Dyrektywa ma przeciwdziałać tym nadużyciom(8).

39.      Dyrektywa 93/13 dotyczy centralnego problemu prawa prywatnego: chodzi o konflikt pomiędzy autonomią woli stron(9) z jednej strony a ochroną słabszej strony umowy, czyli konsumenta, z drugiej strony. Dyrektywa 93/13 ogranicza w sposób istotny zasadę swobody umów na korzyść konsumenta, zezwalając na sądową kontrolę nieuczciwych warunków umownych(10). Ta ingerencja władz w autonomię woli stron uzasadniana jest założeniem, że w dziedzinie standaryzowanych umów istnieje asymetria siły ekonomicznej. Umowy są wcześniej redagowane przez przedsiębiorców i jednostronnie narzucane konsumentowi, przy czym nie ma on możliwości indywidualnego negocjowania warunków umowy. Zasada autonomii woli stron nie jest w praktyce zagwarantowana, gdyż konsument nie ma żadnego wpływu na treść umowy(11). To uzasadnia ingerencję państwa w swobodę umów stron, aby zapewnić możliwie najdalej idącą sprawiedliwość umowy(12).

40.      Niemniej dyrektywa 93/13 nie uchyla całkowicie autonomii woli stron, gdyż art. 4 ust. 2 dyrektywy wyłącza spod oceny nieuczciwego charakteru warunki, które dotyczą „określenia głównego przedmiotu umowy” lub „relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług”. Konsument nie ma być ogólnie chroniony przed zawarciem niekorzystnej transakcji. W odniesieniu do głównych świadczeń jest on traktowany jako chroniony w wystarczającym stopniu przez reguły konkurencji.

41.      Jak wspomniano na wstępie(13), niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy przede wszystkim kwestii, czy dyrektywa 93/13 przyznaje państwom członkowskim uprawnienie do rozszerzenia zakresu przewidzianej w art. 4 ust. 1 dyrektywy prawnej oceny warunków umownych pod względem ich nieuczciwego charakteru również na warunki umowne wymienione w art. 4 ust. 2 poprzez przyjęcie odpowiednich przepisów krajowych lub – jak w przypadku Królestwa Hiszpanii – poprzez niedokonanie transpozycji art. 4 ust. 2 dyrektywy do prawa krajowego. Jest to w pierwszej kolejności uzależnione od tego, jaką dokładnie funkcję ma art. 4 ust. 2 w ramach dyrektywy 93/13 i jaki jest stosunek tego przepisu do art. 8 dyrektywy. Ponieważ oba pierwsze pytania prejudycjalne są w wielu miejscach zbieżne, należy je rozpatrzyć wspólnie w interesie przejrzystości.

42.      Na koniec należy poddać analizie trzecie pytanie prejudycjalne, które dotyczy zasadniczo zgodności szerokiego zakresu kontroli treści warunków umownych w powyższym znaczeniu z zagwarantowanymi przez prawo pierwotne zasadami otwartej gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji.

B –    W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

43.      Na wstępie należy jednakże poddać analizie dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, ponieważ zarówno Komisja, jak też pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym podnoszą wątpliwości co do niezbędnego charakteru uzyskania odpowiedzi na pytania prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sporu przed sądem krajowym.

44.      Obie wspominane strony uznają bowiem za wątpliwe, by sporna klauzula zaokrąglania oprocentowania w ogóle dotyczyła określenia przedmiotu umowy lub relacji ceny i wynagrodzenia. Wskazują one na orzecznictwo sądów hiszpańskich oraz na wyrażone w sprawozdaniu w sprawie stosowania dyrektywy 93/13 z dnia 5 kwietnia 1993 r.(14) stanowisko Komisji, zgodnie z którym klauzule umowne określające warunki obliczania lub zmiany cen podlegają w pełni kontroli na podstawie dyrektywy 93/13.

45.      W tym kontekście należy przypomnieć, że w ramach współpracy pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości a sądami krajowymi przewidzianej w art. 234 WE wyłącznie do sądu krajowego, przed którym postępowanie się toczy i który jest zobowiązany w sprawie przed nim zawisłej orzec, należy dokonanie oceny, z uwzględnieniem szczególnych okoliczności zawisłej przed nim sprawy, czy wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest niezbędne do wydania wyroku w postępowaniu przed sądem krajowym, jak i ocena zasadności pytań, z którymi zwraca się on do Trybunału (15).

46.      Jeżeli pytania zadane przez sądy krajowe dotyczą wykładni przepisu prawa wspólnotowego, Trybunał ma co do zasady obowiązek wydania orzeczenia(16), chyba że jest oczywiste, że w rzeczywistości wystąpiono do niego o rozstrzygnięcie wywołanego sztucznie sporu lub o orzeczenie w przedmiocie kwestii ogólnych lub hipotetycznych, że wykładnia prawa wspólnotowego, o którą wnioskowano, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym, lub gdy Trybunał nie dysponuje danymi na temat stanu faktycznego albo prawnego, które są konieczne do udzielenia użytecznej odpowiedzi na postawione mu pytania(17).

47.      Sąd krajowy jednoznacznie uznaje przepisy art. 4 i 8 dyrektywy 93/13 za istotne dla rozstrzygnięcia postępowania kasacyjnego w toku(18). Niezależnie od tego brak jest elementów przemawiających za tezą, że pytania prejudycjalne nie mają w sposób oczywisty żadnego związku z realiami bądź przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym.

48.      Ponadto sąd krajowy podkreśla w swoim postanowieniu odsyłającym, że wątpliwości dotyczące wykładni dyrektywy 93/13 wynikają z tego, że Królestwo Hiszpanii, tak jak inne państwa członkowskie, opierając się na upoważnieniu zawartym w art. 8 dyrektywy, zrezygnowało z dokonania transpozycji do prawa krajowego art. 4 ust. 2, który przewiduje wyłączenie oceny treści niektórych warunków umownych(19). Sądowi krajowemu chodzi więc zatem, jeśli odczytać wniosek o wydanie orzeczenia ze zrozumieniem, o uzyskanie od Trybunału informacji, gdzie leżą granice wymaganej przez prawo wspólnotowe oceny treści warunków umownych i czy państwa członkowskie mogą ewentualnie tę kontrolę rozszerzyć, nie naruszając przy tym prawa wspólnotowego(20).

49.      Argumentacji Komisji i pozwanej w postępowaniu przed sądem krajowym w przedmiocie niedopuszczalności odesłania prejudycjalnego należy przeciwstawić argument, że kwestia, czy klauzula zaokrąglania oprocentowania mieści się konkretnie w zakresie pojęcia „określenie głównego przedmiotu umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13, nie stanowi zagadnienia dopuszczalności, lecz subsumcji i w konsekwencji stosowania prawa wspólnotowego przez sąd w rozpoznawanym sporze.

50.      Mając powyższe na względzie, pytaniom prejudycjalnym nie można odmówić charakteru niezbędnego do rozstrzygnięcia sporu. W konsekwencji odesłanie prejudycjalne należy uznać za dopuszczalne.

C –    Badanie pytań prejudycjalnych

1.      W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego

a)      Zastosowanie art. 8 dyrektywy 93/13

i)      Istnienie bardziej rygorystycznego przepisu krajowego

51.      Ustanowione przez art. 8 dyrektywy 93/13 uprawnienie do wprowadzenia odstępstw otwiera państwom członkowskim możliwość przyjmowania przepisów bardziej rygorystycznych niż przewidziane w dyrektywie. Brzmienie art. 8 jest w tym względzie w jego różnych wersjach językowych niejasne, ponieważ nie można bez wahania stwierdzić, pod jakim względem prawo państw członkowskich może przewidywać „bardziej rygorystyczne” przepisy. Niemniej można stwierdzić, że muszą to być przepisy, które zapewniają „wyższy stopień ochrony” konsumentów.

52.      Przepis ten koresponduje z dwunastym motywem dyrektywy, z którego wynika, że państwa członkowskie powinny mieć możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu bezpieczeństwa poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przewidziane w dyrektywie. „Bardziej rygorystyczne” w rozumieniu art. 8 dyrektywy są więc jedynie takie przepisy, które niosą ze sobą rezultat „bardziej korzystny” dla konsumenta niż ten, który wynikałby z bezpośredniego zastosowania dyrektywy lub ustalonego tam minimalnego standardu(21).

53.      Zastosowanie tego przepisu w rozpoznawanym sporze wymaga więc przede wszystkim, by rozszerzenie oceny treści warunków umownych pod względem ich nieuczciwego charakteru, tak jak przewiduje hiszpański porządek prawny wskutek rezygnacji z przejęcia ograniczenia oceny określonego w art. 4 ust. 2 dyrektywy, rzeczywiście zapewniało wyższy stopień ochrony konsumenta. Zasadniczo należy przyjąć, że stosowanie wprowadzonego przez dyrektywę systemu ochrony w ten sposób, że zakres oceny zostanie rozszerzony na inne elementy umowy, jak główny przedmiot umowy czy relacja ceny i wynagrodzenia, może działać na korzyść konsumenta, zwłaszcza że zapobiega się w ten sposób związaniu konsumenta nieuczciwymi warunkami umownymi(22). W tym względzie należy przypomnieć, iż Trybunał stwierdził w utrwalonym orzecznictwie, że umożliwienie sądowi zbadania z urzędu, czy dane postanowienie umowne jest nieuczciwe, stanowi środek pozwalający na osiągnięcie celu wskazanego w art. 6 dyrektywy, polegającego na zapobieżeniu sytuacjom, w których konsument byłby związany nieuczciwymi warunkami umowy, a jednocześnie przyczynia się do osiągnięcia celu wymienionego w art. 7 tej dyrektywy, jako że badanie takie może stanowić czynnik odstraszający, powodujący zaprzestanie stosowania przez przedsiębiorców nieuczciwych postanowień w umowach zawieranych z konsumentami (23).

54.      Taki środek państwa członkowskiego wprowadza również wyższy stopień ochrony niż dyrektywa 93/13, która od samego początku wyłącza określone rodzaje warunków spod oceny treści. Stanowi on jednakże jedynie jeden z różnych możliwych, wchodzących w zakres uznania państw członkowskich środków mających na celu zapewnienie dalej idącej ochrony konsumentów.

55.      W związku z powyższym krajowe przepisy, które ustawodawca hiszpański wprowadził dotychczas w życie, dokonując transpozycji dyrektywy 93/13, i które nie przewidują wyłączenia oceny treści warunków umownych, o którym mowa w art. 4 ust. 2, można uznać za „bardziej rygorystyczne przepisy” w rozumieniu art. 8 dyrektywy.

ii)    Otwarcie zakresu zastosowania dyrektywy 93/13

56.      Z art. 8 dyrektywy 93/13 wynika, że państwa członkowskie mogą przyjąć „w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą” bardziej rygorystyczne przepisy, co należy rozumieć w ten sposób, że powołanie się na ten przepis dyrektywy wchodzi w rachubę jedynie wtedy, gdy chodzi o uregulowania państw członkowskich w zakresie zastosowania dyrektywy. Aby móc ocenić, czy sporna klauzula zaokrąglania oprocentowania jest objęta zakresem zastosowania dyrektywy, należy najpierw zbadać, jak dyrektywa abstrakcyjnie definiuje podmiotowy i przedmiotowy zakres zastosowania.

–       Podmiotowy i przedmiotowy zakres zastosowania

57.      Zakres zastosowania dyrektywy 93/13 jest określony w art. 1. Podmiotowy zakres zastosowania ograniczony jest w ten sposób, że zgodnie z art. 1 ust. 1 dyrektywa dotyczy tylko warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem. Z tego wynika, że umowy zawierane zarówno pomiędzy konsumentami, jak też zawierane pomiędzy sprzedawcami lub dostawcami są wyłączone z zakresu jej zastosowania. Przedmiotowy zakres zastosowania jest z kolei zdefiniowany w ten sposób, że zgodnie z art. 1 ust. 1 w związku z art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 przedmiotem oceny przewidzianej przez dyrektywę są tylko „niewynegocjowane indywidualnie warunki umowne w umowach konsumenckich”.

58.      W sporze rozpoznawanym przed sądem krajowym nie jest kwestionowana okoliczność, że umowy kredytowe na zakup nieruchomości mieszkalnych, które skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym zawiera ze swoimi klientami i które zawierają sporną klauzulę zaokrąglania oprocentowania, stanowią umowy zawierane pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem. Z postanowienia odsyłającego wynika ponadto, iż klauzula stanowiąca przedmiot postępowania przed sądem krajowym nie była indywidualnie negocjowana z konsumentem(24). Z tego wynika, że umowy te wchodzą zarówno w podmiotowy, jak też przedmiotowy zakres zastosowania dyrektywy.

–       Wykładnia art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13

59.      Wątpliwości budzi jednak to, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy ujmować również jako normę, która ustala przedmiotowy zakres zastosowania dyrektywy. W razie udzielenia odpowiedzi twierdzącej, bardziej restrykcyjne przepisy państw członkowskich, które rozszerzają zakres kontroli na warunki umowne dotyczące określenia głównego przedmiotu umowy lub relacji ceny i wynagrodzenia, nie byłyby objęte zakresem zastosowania dyrektywy.

60.      Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga wykładni tego przepisu przy zastosowaniu wszystkich dostępnych Trybunałowi metod wykładni, przede wszystkim wykładni historycznej i teleologicznej.

Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 jako podstawowy obszar autonomii woli stron

61.      Analiza genezy dyrektywy 93/13 pokazuje, iż pierwotny wniosek Komisji(25) nie przewidywał podobnego przepisu. Jego wprowadzenie wynika ze zmian dokonanych przez Radę(26) w ramach procedury prawodawczej.

62.      Jego późniejsze przejęcie do projektu dyrektywy było traktowane w piśmiennictwie prawniczym jako kodyfikacja przez prawodawcę wspólnotowego ochrony autonomii woli stron(27). Legislacyjny cel tego przepisu polega, zgodnie z jednolitym stanowiskiem w doktrynie prawa, na ograniczeniu sądowej kontroli nieuczciwych warunków umownych w umowach konsumenckich, w interesie wynikającej z autonomii woli stron swobody kształtowania przez strony treści łączących je stosunków prawnych oraz skutecznego, opierającego się na konkurencji cen i świadczeń rynku(28).

63.      Dokonane w ramach art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ograniczenie zakresu oceny wynika, zdaniem doktryny prawa, ze względów dotyczących gospodarki rynkowej. Zgodnie z podstawowymi zasadami liberalnego systemu gospodarczego strony umowy ustalają wzajemne świadczenia, ze względu na wymianę których zostaje zawarta umowa, w sposób autonomiczny. Jest to zgodne z zasadami rynku i konkurencji, które w przypadku oceny odpowiedniego lub ekwiwalentnego charakteru świadczeń wzajemnych zostałyby częściowo pozbawione mocy, co wykluczałoby zgodne z tymi zasadami planowe zachowanie oferentów na rynku(29).

64.      Z tego przepisu można wnioskować, że obowiązki dotyczące głównego świadczenia oraz relację ceny i wynagrodzenia powinno się pozostawić, według woli prawodawcy wspólnotowego, zasadniczo porozumieniu stron i podaży na rynku(30). Odzwierciedla on w pewien sposób konflikt pomiędzy autonomią woli stron a koniecznością prawnej interwencji na rzecz ochrony konsumenta. Doktryna prawa opiera swoją wykładnię art. 4 ust. 2 na okoliczności, iż przepis ten w swej normatywnej treści odpowiada zasadniczo ustawodawstwu, które obowiązywało w porządkach prawnych niektórych państw członkowskich już przed przyjęciem dyrektywy 93/13 i mogło służyć jako wzorzec(31).

65.      Z prawnotechnicznego punktu widzenia cel zachowania centralnego obszaru autonomii woli stron zostaje urzeczywistniony poprzez wyznaczenie granic kontroli nieuczciwego charakteru obowiązków dotyczących głównego świadczenia, przy czym należy zwrócić uwagę, iż ograniczenia doznaje jedynie ocena merytoryczna, zwłaszcza że wykładnia art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 dokonywana w świetle dziewiętnastego motywu wykazuje, że prawodawca wspólnotowy jednoznacznie wyszedł z założenia, że także warunki umowne, które dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy lub relacji ceny i wynagrodzenia, mogą w określonych sytuacjach bez wątpienia mieć nieuczciwy charakter(32).

66.      Jako podstawową zasadę można wnioskować z tego przepisu, że warunki wyrażone prostym i zrozumiałym językiem, które ustalają cenę lub zakres obowiązków dotyczących głównych świadczeń, są zwolnione z oceny nieuczciwego charakteru dokonywanej na podstawie art. 3 dyrektywy 93/13. Tym samym zasadniczo wyłączone spod oceny nieuczciwego charakteru są w szczególności opis świadczeń oraz ustalony przez strony w umowie stosunek równoważności świadczeń(33). To, czy przesłanki te są spełnione w przypadku spornej klauzuli zaokrąglania oprocentowania, na którą prawo hiszpańskie rozciąga tę kontrolę, należy zbadać poniżej.

Spełnienie przesłanek art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13

67.      Przesłanką zastosowania art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 jest przede wszystkim to, by sporne warunki umowne były wyrażone „prostym i zrozumiałym językiem”. Jeżeli chodzi o rozpoznawany spór, to należy stwierdzić, iż zgodnie z informacjami przekazanymi przez sąd krajowy w postanowieniu odsyłającym pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym nie zarzuciła naruszenia wymogu przejrzystości, w związku z czym należy przyjąć, iż przedmiotowa klauzula jest sporządzona w sposób prosty i zrozumiały dla konsumenta(34). Do celów niniejszego postępowania prejudycjalnego Trybunał jest związany tym ustaleniami faktycznymi sądu krajowego(35).

68.      Kolejna kwestia, czy sporną klauzulę zaokrąglania oprocentowania zmiennego należy wyłączyć spod oceny nieuczciwego charakteru, choćby z tego względu, że należy ją przypisać do opisanego przez art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 centralnego obszaru autonomii woli stron, dotyczy z kolei, jak uprzednio wspomniano(36), konkretnego zastosowania tego przepisu dyrektywy do rozpatrywanego sporu, innymi słowy, subsumcji spornej klauzuli pod zawarte w prawie wspólnotowym i z tego względu podlegające autonomicznej wykładni pojęcia „określenie głównego przedmiotu umowy” lub „relacja ceny i wynagrodzenia”.

69.      Jednakże z utrwalonego orzecznictwa(37) wynika, że pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi w ramach procedury na podstawie art. 234 WE istnieje podział kompetencji tego rodzaju, że do Trybunału należy wykładnia, a do sądów krajowych stosowanie prawa wspólnotowego. Wskutek tego Trybunał nie jest uprawniony do stosowania norm prawa wspólnotowego do konkretnego przypadku i tym samym nie jest także właściwy do przyporządkowania przepisów prawa krajowego do takich norm. Może on jednak udzielić sądowi krajowemu wszelkich wskazówek dotyczących wykładni prawa wspólnotowego, które mogłyby być dla niego użyteczne przy ocenie skutków tych przepisów. Dlatego też Trybunał nie może bezpośrednio zająć stanowiska w przedmiocie możliwości oceny danej klauzuli(38), ani tym bardziej w przedmiocie zgodności(39) warunku umownego z dyrektywą 93/13, lecz jedynie orzec, jak należy dokonywać wykładni dyrektywy 93/13 w odniesieniu do określonego warunku umownego.

70.      W związku z powyższym do sądu krajowego należy w danym przypadku zbadanie, czy sporna klauzula zaokrąglania oprocentowania, uwzględniając całą konstrukcję umowy i jej regulację przez prawo krajowe, spełnia jedną z dwóch przesłanek określonych w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13(40). Z brzmienia pytań prejudycjalnych można wnioskować, że sąd krajowy najwyraźniej bierze pod uwagę przyporządkowanie do jednego z tych kryteriów, i w związku z tym zakłada, że ten przepis dyrektywy znajduje zastosowanie w rozpatrywanym sporze. Kwestia, czy przypuszczenie to rzeczywiście odpowiada prawdzie(41), może, moim zdaniem, pozostać nierozstrzygnięta. Prawdą jest, że w orzecznictwie uznane jest, że Trybunał ma za zadanie dostarczenie sądowi krajowemu wszelkich wskazówek interpretacji prawa wspólnotowego, które mogą być użyteczne do wydania rozstrzygnięcia w sprawie, która przed nim zawisła, bez względu na to, czy sąd ten wspomni o nich w swoich pytaniach(42). Zaliczałyby się do nich zasadniczo również kryteria dotyczące odgraniczenia od siebie poszczególnych przesłanek. Niemniej w niniejszej sprawie nie widzę konieczności takiej operacji(43).

Charakter prawny art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13

–        Ograniczenie kontroli treści warunków umownych

71.      Nasuwa się pytanie, jakie konsekwencje w zakresie prawa wspólnotowego ma przekroczenie ustalonych w nim ograniczeń kontroli wskutek przyjęcia bardziej rygorystycznych przepisów prawa krajowego. Jest to zależne od charakteru prawnego tych przepisów.

72.      Artykuł 4 ust. 2 dopuszcza, na co słusznie zwracają uwagę rządy niemiecki i austriacki, pewien zakres swobody interpretacyjnej. Przepis ten może być interpretowany w tym sensie, że warunki objęte tym ograniczeniem nie wchodzą w zakres zastosowania dyrektywy 93/13, lub też w tym sensie, że warunki wchodzące w zakres tego ograniczenia wchodzą wprawdzie w zakres zastosowania dyrektywy, jednakże skutek prawny przewidziany dla tego rodzaju warunków przez art. 6 dyrektywy, a mianowicie brak ich mocy wiążącej w stosunku do konsumenta, nie powinien mieć zastosowania.

73.      Na pierwszy rzut oka żaden z obu wyników wykładni nie przeważa nad drugim. Z uwagi na brak wyraźnego uzasadnienia Rady w odniesieniu do zmian pierwotnego projektu dyrektywy żadnych wskazówek przemawiających na korzyść określonej wykładni nie dostarcza w szczególności historia powstawania dyrektywy 93/13. Wyjaśnień dostarcza natomiast odwołanie się do wykładni gramatycznej i systemowej.

74.      Przeciwko zaklasyfikowaniu art. 4 ust. 2 jako przepisu ustalającego przedmiotowy zakres zastosowania dyrektywy przemawia w pierwszej kolejności treść tego przepisu, która odnosi się do „oceny nieuczciwego charakteru”, ale nie do zastosowania samej dyrektywy, co wskazuje wyłącznie na przedmiotowe ograniczenie zakresu kontroli treści warunków umownych. Przeciwko temu przemawia również fakt, iż nie wszystkie warunki, które dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy, jak również relacji ceny i wynagrodzenia, są zasadniczo wyłączone spod tej oceny, lecz jedynie w takim zakresie, w jakim są one wyrażone „prostym i zrozumiałym językiem”. Zgodnie z motywem dziewiętnastym do celów niniejszej dyrektywy „ocena nieuczciwego charakteru warunków nie będzie dotyczyła” tych warunków. Jeżeli jednakże w danym przypadku wymóg przejrzystości nie zostanie dochowany, to ocena nieuczciwego charakteru rozciąga się bez ograniczeń również na te warunki umowne(44). Wydaje mi się jednak wątpliwe, by prawodawca wspólnotowy mógł mieć zamiar uzależnienia zastosowania dyrektywy 93/13 od takiej nieokreślonej, ostatecznie podlegającej konkretnej ocenie przez sąd krajowy przesłanki.

75.      Również wykładnia tego przepisu w świetle jego systemowej pozycji w obrębie dyrektywy prowadzi do tego samego wniosku. Zakres zastosowania dyrektywy jest bowiem ustalony w art. 1 i 2, podczas gdy przedmiotem regulacji art. 4 są warunki i zakres kontroli treści warunków umownych. Dostarczają one podmiotowi stosującemu prawo konieczne kryteria i wskazówki w odniesieniu do oceny nieuczciwego charakteru. W tym względzie oba te aspekty należy ściśle od siebie odróżnić.

76.      Z tego wynika, że także warunki, które zgodnie z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy, jak też relacji ceny i wynagrodzenia, są zasadniczo objęte zakresem zastosowania dyrektywy. Podlegają one tym samym „dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą” w rozumieniu art. 8. Są one jednakże wyłączone spod oceny nieuczciwego charakteru(45).

b)      Zakres upoważnienia zawartego w art. 8 dyrektywy 93/13

77.      W zakresie, w jakim art. 8 dyrektywy 93/13 upoważnia państwa członkowskie do przyjęcia bardziej rygorystycznych przepisów, pozostaje zbadać, czy ten skutek prawny obejmuje rozszerzenie zakresu oceny także na aspekty umów wymienione w art. 4 ust. 2.

i)      Brak bezwzględnie wiążącego charakteru art. 4 ust. 2

78.      Na przeszkodzie temu stałby podniesiony przez skarżącą w postępowaniu przed sądem krajowym wiążący charakter art. 4 ust. 2. Jak sama przyznaje w swoich pisemnych stwierdzeniach, nie da się jednakże tego wywieść bezpośrednio z orzecznictwa Trybunału(46).

79.      Również wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom(47), na który powołuje się skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, nie dostarcza żadnych argumentów na poparcie tej tezy. W wyroku tym Trybunał stwierdził uchybienie przez Królestwo Niderlandów zobowiązaniom ciążącym na nim na mocy dyrektywy 93/13, ponieważ nie wprowadziło ono w życie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych niezbędnych do zapewnienia pełnej transpozycji art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13 do prawa niderlandzkiego(48). Trybunał zaprezentował konkretnie stanowisko, że odpowiednie przepisy niderlandzkiego kodeksu cywilnego nie wykazują niezbędnej jasności, aby osiągnąć cele dyrektywy(49). Trybunał podzielił w tym względzie stanowisko rzecznika generalnego A. Tizzana, który w swojej opinii w szczególności zarzucił, że sprzedawca lub dostawca w ówczesnym stanie niderlandzkiego prawa cywilnego nadal był w stanie uniemożliwić konsumentowi wzruszenie niejasnych lub wieloznacznych warunków umownych określających główne świadczenie(50). Rzecznik generalny wskazał, że wyłączenie warunków odnoszących się do głównego świadczenia z niderlandzkiego uregulowania dotyczącego ogólnych warunków umownych stanowi znaczne ograniczenie zakresu zastosowania dyrektywy(51).

80.      Wyrok ten jest, moim zdaniem, nieistotny dla oceny zagadnienia, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ma charakter bezwzględnie wiążący, ponieważ dotyczy on wyłącznie transpozycji na szczeblu krajowym zawartego w art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy wymogu przejrzystości i tym samym jednego tylko aspektu regulacji zawartej w art. 4 ust. 2. Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym sama przyznaje, że Trybunał powstrzymał się od zajęcia stanowiska w przedmiocie innych aspektów tej regulacji(52). Z tego wyroku nie można zatem wywieść jakiegokolwiek wniosku co do charakteru prawnego tego przepisu. Ponadto należy zwrócić uwagę na okoliczność, iż sprawa leżąca u podstaw przytoczonego wyroku, jak słusznie stwierdził rzecznik generalny A. Tizzano, dotyczyła przypadku niezgodnego z dyrektywą ograniczenia zakresu zastosowania dyrektywy 93/13 na niekorzyść konsumenta, podczas gdy w niniejszej sprawie chodzi o rozszerzenie zakresu kontroli treści umowy na korzyść konsumenta. Jest to jednoznacznie zgodne z celem dyrektywy 93/13 oraz z ideą harmonizacji minimalnej, by zapewnić konsumentowi możliwie jak najwyższy stopień ochrony(53). Ograniczenie zakresu zastosowania dyrektywy poprzez jej nieprawidłową transpozycję oznacza natomiast zejście poniżej minimalnego standardu ochrony ustalonego przez prawo wspólnotowe. Ponieważ zarówno stan faktyczny w sporze przed sądem krajowym, jak też problematyka są zasadniczo odmienne, nie można porównywać tych dwóch spraw.

81.      Również podjęta przez skarżącą w postępowaniu przed sądem krajowym próba wyciągnięcia na poparcie swojej tezy wniosków z wyroku w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii(54) jest nietrafiona. Przedmiotem sporu leżącego u podstaw tego wyroku było uchybienie zobowiązaniom przez Królestwo Hiszpanii z powodu nieprawidłowej transpozycji art. 5 i 6 ust. 2 dyrektywy 93/13 do prawa krajowego. Wprawdzie Trybunał określił uznaną w art. 5 zdanie 3 dyrektywy regułę wykładni jako normatywną i bezwzględnie wiążącą regułę, która przyznaje konsumentom prawa i przyczynia się do zdefiniowania celu określonego przez tę dyrektywę(55), niemniej z tego stwierdzenia nie można wyciągać wniosków co do charakteru prawnego przepisu zawartego w art. 4 ust. 2, który posiada w tym względzie inną treść regulacyjną.

82.      Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym powołuje się ponadto na historię powstawania dyrektywy 93/13, która z jej punktu widzenia miałaby dowodzić, że prawodawca wspólnotowy zamierzał wyznaczyć sądowej kontroli nieuczciwego charakteru warunków umownych granice na szczeblu całej Wspólnoty. Jest to, jak już wskazano w ramach wykładni historycznej art. 4 ust. 2, prawda(56), jednakże nie jest to samo w sobie dowodem na prawdziwość tezy, że prawodawca wspólnotowy zamierzał koniecznie powstrzymać państwa członkowskie od przyjęcia na podstawie art. 8 bardziej rygorystycznych przepisów, które rozszerzają zakres sądowej kontroli treści warunków umownych. Wykładnia historyczna nie daje jasnej odpowiedzi na pytanie dotyczące stosunku pomiędzy art. 4 ust. 2 i art. 8 dyrektywy.

83.      Jeśli chodzi o dotychczasowe inicjatywy Komisji(57) dotyczące przeglądu wspólnotowego dorobku w dziedzinie ochrony konsumentów, należy zauważyć, iż choćby z samego prawnometodologicznego punktu widzenia nie mogą one dostarczyć żadnych wskazówek w odniesieniu do wykładni dyrektywy 93/13, ponieważ mają one za przedmiot wyłącznie projekt innej normy prawa wspólnotowego, która ostatecznie nie weszła jeszcze w życie. Niezależnie od tego, iż przytoczone dokumenty nie dotyczą dyrektywy 93/13, należy przypomnieć, iż Komisja ma jedynie prawo inicjatywy prawodawczej i w związku z tym ma możliwość wycofania swoich projektów. Ponadto projekty te mogą w toku procedury legislacyjnej podlegać licznym zmianom w Radzie i Parlamencie, w związku z czym mogę one zostać przywołane jako pomocnicze źródło wykładni jedynie warunkowo(58). Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, że nie wchodzą one w niniejszej sprawie w rachubę ani w zakresie wykładni historycznej, ani w zakresie wykładni systemowej art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. Dotyczy to, jak Komisja sama wyjaśniła na rozprawie w odpowiedzi na pytania Trybunału dotyczące wykładni przepisów zastępujących dotychczasowe regulacje oraz w związku z nowym podejściem polegającym na pełnej harmonizacji(59), w szczególności także jej projektu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady o prawach konsumentów, który obecnie znajduje się jeszcze na etapie oceny przez organy prawodawcze Wspólnoty.

84.      W świetle powyższych rozważań art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie może być uznany za bezwzględnie wiążący przepis, który mógłby uniemożliwiać państwu członkowskiemu powołanie się na art. 8 w celu przyjęcia przepisów, które rozszerzają zakres kontroli treści warunków umownych również na inne aspekty umowy, takie jak główny przedmiot umowy lub relacja ceny i wynagrodzenia.

ii)    Harmonizacja minimalna

85.      W tym kontekście należy mieć na względzie, że nieograniczone rozszerzenie zakresu kontroli na podstawie art. 8 dyrektywy 93/13 mogłoby w rezultacie doprowadzić do tego, że autonomia woli stron chroniona w art. 4 ust. 2 stałaby się pustym zapisem. Z drugiej strony poszanowanie tej regulacji nie może być uważane za cel sam w sobie. Przepis ten musi być raczej rozpatrywany w kontekście celów dyrektywy, z uwzględnieniem dotychczasowego stanu harmonizacji w dziedzinie ochrony konsumentów.

86.      Dyrektywa 93/13 ma na celu zapewnienie jednolitej minimalnej ochrony w państwach członkowskich Wspólnoty przed nieuczciwymi warunkami w umowach konsumenckich. Zgodnie z motywem dwunastym cel ten powinien zostać osiągnięty w drodze częściowej harmonizacji przepisów państw członkowskich w dziedzinie ochrony konsumentów(60). Istotnym normatywnym wyrazem leżącej u podstaw dyrektywy 93/13 zasady li tylko minimalnej harmonizacji jest zawarte w art. 8 upoważnienie, które zezwala państwom członkowskim na utrzymanie lub przyjęcie bardziej rygorystycznych przepisów prawnych, które przyznają ochronę wykraczającą poza przewidziany w dyrektywie minimalny standard(61). Jak wynika z motywu dwunastego, państwa członkowskie powinny mieć możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu ochrony poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przewidziane w tej dyrektywie. To podejście polegające na harmonizacji minimalnej przyznaje państwom członkowskim znaczny zakres uznania. Z tego przepisu wynika jednocześnie a contrario, że odstępstwo w dół, to znaczy poziom ochrony konsumenta niedorównujący celom dyrektywy, byłby sprzeczny z wymogami dyrektywy.

c)      Wynik

87.      Mając na względzie fakt, iż dyrektywa 93/13 przewiduje jedynie harmonizację minimalną, należy stwierdzić, że nie stałaby ona w zasadzie na przeszkodzie temu, by państwa członkowskie zdecydowały się na rozszerzenie kontroli treści warunków na inne aspekty umowy, takie jak główny przedmiot umowy lub relacja ceny i wynagrodzenia, zwłaszcza że z takim działaniem wiąże się wyższy stopień ochrony konsumenta(62).

2.      W przedmiocie pytania trzeciego

88.      Jednakże prawo wspólnotowe wyznacza granice stosowania wyższego krajowego standardu ochrony. Niezależnie od tego, czy uregulowania krajowe dotyczą przypadków, które mieszczą się w zakresie zastosowania dyrektywy, państwa członkowskie muszą przestrzegać ogólnych granic prawa wspólnotowego. Ich uregulowania krajowe nie mogą być sprzeczne z traktatem WE i podstawowymi swobodami lub wtórnym prawem wspólnotowym(63). Wskazuje na to wyraźnie art. 8 dyrektywy 93/13, gdy ustanawia wymóg, że przyjęte przepisy prawa krajowego muszą być „zgodne z traktatem”. Stanowi to przedmiot pytania trzeciego.

a)      Ocena prawna w świetle celów Wspólnoty

89.      W swoim trzecim pytaniu sąd krajowy zmierza bowiem do ustalenia, czy ustanowiona zgodnie z przepisami dyrektywy sądowa kontrola nieuczciwego charakteru warunków w umowach konsumenckich, które są wyrażone prostym i zrozumiałym językiem i które dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy oraz relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, jest zgodna z art. 2 WE, art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. WE. Pytanie prejudycjalne ma więc na celu uzyskanie od Trybunału stwierdzenia, czy z prawa pierwotnego wynikają inne ograniczenia dla wyższego krajowego poziomu ochrony, jaki przewidziany jest w hiszpańskim porządku prawnym. Przepisy, które przywołuje sąd krajowy, odnoszą się do zasad wspólnego rynku, wolnej konkurencji i wolnej gospodarki rynkowej.

90.      Użyteczne wskazówki w przedmiocie zastosowania tych postanowień jako kryterium w zakresie zgodności działań państw członkowskich z prawem wspólnotowym można wywieść z wyroku w sprawie Échirolles Distribution(64).

91.      Jak wyjaśnił w nim Trybunał, art. 4 WE, 98 WE i 99 WE zawierają – w zakresie w jakim odnoszą się one do polityki gospodarczej, która musi być zgodna z zasadą otwartej gospodarki rynkowej i wolną konkurencją – jedynie ogólne cele, co oznacza, że muszą być one rozpatrywane w powiązaniu z postanowieniami traktatu mającymi na celu ich wykonanie(65). Z tego wynika, że mają one zasadniczo charakter założeń programowych polityki regulacyjnej(66). Zdaniem Trybunału nie są one więc przepisami, które nakładają na państwa członkowskie jednoznaczne i bezwarunkowe obowiązki, na które jednostki mogą się powołać przed sądami krajowymi. Wymieniona wyżej zasada stanowi raczej, zdaniem Trybunału, ogólną zasadę, której zastosowanie wymaga złożonych ocen ekonomicznych, wchodzących w zakres kompetencji ustawodawcy lub organów administracji krajowej(67).

92.      To ostatnie wynika zwłaszcza z faktu, że państwa członkowskie w braku wspólnej polityki gospodarczej opartej na przykład na modelu wspólnej polityki handlowej lub wspólnej polityki rolnej w ramach unii gospodarczej i walutowej są nadal właściwe i odpowiedzialne w zakresie swojej ogólnej polityki gospodarczej, muszą ją jednakże kształtować za pomocą koordynacji w ten sposób, by przyczyniała się ona do realizacji zadań Wspólnoty, o których mowa w art. 2 WE(68).

93.      Z uwagi na prawną nieokreśloność tych założeń programowych oraz wciąż autonomiczną kompetencję państw członkowskich w dziedzinie polityki gospodarczej, ocena krajowych aktów wykonawczych pod względem ich zgodności z prawem wspólnotowym w świetle wspomnianych przepisów prawa pierwotnego jest zasadniczo wyłączona. Zgodnie z wyżej wymienionym orzecznictwem wchodziłaby natomiast teoretycznie w rachubę kontrola sądowa w świetle postanowień traktatu WE konkretyzujących art. 2 WE, art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. 1 WE. Chociaż w pytaniu prejudycjalnym sąd krajowy nie zwraca się wyraźnie o wykładnię tych postanowień traktatu WE, to jednakże odnosi się on w swoim postanowieniu odsyłającym ogólnie do zasad otwartej gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji. W tym względzie należy przypomnieć, że Trybunał ma za zadanie dostarczyć sądowi krajowemu wszelkich wskazówek dotyczących interpretacji prawa wspólnotowego, które mogą być użyteczne do wydania rozstrzygnięcia w sprawie, która przed nim zawisła, bez względu na to, czy sąd ten wspomni o nich w swoich pytaniach(69).

b)      Ocena prawna na podstawie norm konkretyzujących

i)      Reguły konkurencji

94.      Jak Trybunał uznał już wcześniej, wspólnotowe reguły konkurencji służą zachowaniu zasad określonych w art. 2 WE i 3 WE oraz osiągnięciu wskazanych tam celów(70). Cel określony w art. 3 ust. 1 lit. g) WE, polegający na ustanowieniu systemu zapewniającego niezakłóconą konkurencję na rynku wewnętrznym, jest realizowany poprzez stosowanie art. 81 WE i 82 WE. Te postanowienia traktatu WE stanowią konkretyzację celów wymienionych w art. 2 WE i 3 WE(71) i można się w związku z tym na nie powołać jako na kryterium oceny aktów wykonawczych państw członkowskich.

95.      Zastosowanie obowiązujących w odniesieniu do państw członkowskich postanowień z zakresu konkurencji w dziedzinie pomocy państwa zawartych w art. 87 i nast. WE do rozpatrywanego sporu jest z góry wykluczone, gdyż nie są one przedmiotem odesłania prejudycjalnego. Zastosowanie art. 81 WE i 82 WE również nie wchodzi w rachubę, gdyż nie są one skierowane do państw członkowskich, lecz do przedsiębiorstw. Oba te przepisy dotyczą tylko zachowania przedsiębiorstw, a nie środków państw członkowskich wprowadzanych w drodze ustawy lub rozporządzenia. Poza tym Trybunał wyjaśnił w swoim utrwalonym orzecznictwie, że na podstawie art. 81 WE i 82 WE w związku z art. 10 WE państwom członkowskim nie wolno przyjmować ani utrzymywać w mocy jakichkolwiek środków, także w formie ustaw lub rozporządzeń, które mogłyby pozbawić skuteczności reguły konkurencji mające zastosowanie do przedsiębiorstw(72). Z orzecznictwa wynika, iż przypadek taki ma miejsce wtedy, gdy państwo członkowskie ustanawia kartele niezgodne z art. 81 WE, ułatwia je lub wzmacnia ich skutki, lub jeśli pozbawia ono swoje własne uregulowania charakteru państwowego, powierzając prywatnym podmiotom gospodarczym odpowiedzialność za decyzje ingerujące w gospodarkę(73).

96.      Jednakże nic nie wskazuje na to, by te przesłanki były spełnione w rozpatrywanym sporze. W związku z tym sporne przepisy krajowe nie wydają się sprzeczne z art. 81 WE w związku z art. 10 WE.

97.      Te same rozważania mają zastosowanie w odniesieniu do ewentualnego zastosowania art. 82 WE w związku z art. 10 WE. Z jednej strony art. 82 lit. a) WE zabrania nadużywania pozycji dominującej poprzez narzucanie niesłusznych cen zakupu lub sprzedaży albo innych niesłusznych warunków transakcji. Z drugiej strony art. 3 ust. 2 zdanie ostatnie rozporządzenia nr 1/2003(74) stanowi, że rozporządzenie to nie ogranicza możliwości przyjmowania i stosowania przez państwa członkowskie na swoim terytorium bardziej restrykcyjnych krajowych przepisów prawnych, które zakazują lub przewidują sankcje za jednostronne praktyki stosowane przez przedsiębiorstwa. Z przepisów prawa konkurencji nie można więc wyciągnąć żadnych wniosków w przedmiocie tego, jaka ingerencja władzy w autonomię woli stron ze względów ochrony konsumentów i w celu zachowania równowagi pomiędzy wzajemnymi świadczeniami stron byłaby kategorycznie zakazana.

98.      W związku z powyższym nic nie przemawia za brakiem zgodności spornych przepisów krajowych z regułami konkurencji.

ii)    Podstawowe swobody

99.      Istnienie niezakłóconej konkurencji na rynku wewnętrznym, będące celem traktatu wskazanym w art. 3 ust. 1 lit. g) WE, wiąże się ponadto nierozerwalnie z jak najdalej idącym urzeczywistnieniem podstawowych swobód(75). Dlatego też należy poniżej zbadać zgodność spornych przepisów krajowych z podstawowymi swobodami. W przypadku harmonizacji minimalnej znajdują one zastosowanie, jeśli uregulowania krajowe ograniczają swobodny przepływ na rynku wewnętrznym, wykraczając poza minimalną ochronę(76).

100. W niniejszej sprawie można rozważać zastosowanie postanowień pierwotnego prawa wspólnotowego dotyczących swobody świadczenia usług. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pojęcie „ograniczenie” w rozumieniu art. 49 WE dotyczy wszelkich środków, które zakazują korzystania ze swobody świadczenia usług, utrudniają je lub czynią mniej atrakcyjnym(77).

101. Przy ocenie kwestii, czy środek znajdujący zastosowanie bez rozróżnienia, taki jak rozszerzenie oceny na określenie głównego przedmiotu umowy lub relację ceny i wynagrodzenia, wchodzi w zakres tego pojęcia, należy na to spojrzeć z perspektywy zarówno dostawcy usług mającego siedzibę na terytorium Hiszpanii, jak też dostawcy usług z siedzibą na terytorium innego państwa członkowskiego, w którym obowiązują mniej restrykcyjne przepisy, ponieważ zgodnie z orzecznictwem Trybunału w zależności od okoliczności mogą mieć miejsce różne skutki prawne.

102. Z orzecznictwa wynika bowiem, że uregulowania państwa członkowskiego nie stanowią ograniczenia w rozumieniu traktatu WE tylko dlatego, że inne państwa członkowskie stosują zasady mniej rygorystyczne lub bardziej interesujące z gospodarczego punktu widzenia w odniesieniu do podmiotów świadczących podobne usługi, mających siedzibę na ich terytorium(78). Zatem hiszpańscy dostawcy usług nie mogliby powołać się na naruszenie podstawowej swobody zagwarantowanej w art. 49 WE tylko na tej podstawie, że ewentualnie podlegają bardziej rygorystycznemu ustawodawstwu niż dostawcy usług mający siedzibę na terytorium innych państw członkowskich.

103. Niezależnie od powyższego okoliczność ta, jak słusznie wyjaśnia Komisja, jest logiczną konsekwencją harmonizacji minimalnej. Ponadto prawodawca wspólnotowy zgodnie z dwunastym motywem dyrektywy 93/13, w którym wskazuje się na możliwy w owym czasie stopień harmonizacji oraz potwierdza się prawo państw członkowskich do przyjęcia bardziej rygorystycznych przepisów prawa krajowego, zakłada jednoznacznie dalsze istnienie odmiennych regulacji krajowych.

104. Pojęcie ograniczenia obejmuje natomiast środki podjęte przez państwo członkowskie, które mimo że są stosowane bez rozróżnienia, dotyczą dostępu przedsiębiorstw z innych państw członkowskich do rynku i tym samym stanowią przeszkodę dla handlu wewnątrzwspólnotowego(79). W świetle tego orzecznictwa decydujące znaczenie ma więc to, w jaki sposób sporne uregulowanie krajowe oddziałuje na dostawców usług z innych państw członkowskich.

105. Zasadniczo nie można wykluczyć, że szersza sądowa kontrola warunków umownych, wykraczająca poza ramy ustalone w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, może działać zniechęcająco na dostawców usług z innych państw członkowskich, w których taka kontrola się nie odbywa. Jeżeli w ten sposób korzystanie ze swobody świadczenia usług stałoby się mniej atrakcyjne, można by przyjąć istnienie ograniczenia swobody świadczenia usług zgodnie ze wskazaną wyżej definicją. Takie ograniczenie mogłoby jednakże zostać uzasadnione nadrzędnymi względami interesu ogólnego, do których zalicza się ochrona konsumentów(80), o ile jest ono również zgodne z zasadą proporcjonalności.

106. Jednakże w fakcie, że dostawcy usług z innych państw członkowskich zawierają umowy z konsumentami mającymi miejsce zamieszkania na terytorium Hiszpanii i na podstawie właściwych reguł kolizyjnych(81) podlegają w danym przypadku bardziej rygorystycznemu ustawodawstwu niż w państwie, w którym mają siedzibę, nie można upatrywać w żadnym razie stanu sprzecznego z prawem wspólnotowym. Jak Trybunał podkreślił przy szeregu okazji, okoliczność, że jedno państwo członkowskie stosuje mniej surowe przepisy niż inne państwo członkowskie, nie oznacza, że przepisy stosowane przez to drugie są nieproporcjonalne do celu i w konsekwencji sprzeczne z prawem wspólnotowym(82).

107. Wreszcie nic nie wskazuje na to, by sporne uregulowanie hiszpańskie obciążało usługodawców z innych państw członkowskich bardziej niż usługodawców krajowych i tym samym by miało charakter dyskryminujący.

108. W konsekwencji nie można stwierdzić naruszenia podstawowych swobód.

c)      Wynik

109. W świetle powyższych rozważań dochodzę do wniosku, że nic nie przemawia za tym, iż sporne przepisy prawa krajowego są niezgodne z regułami konkurencji lub podstawowymi swobodami.

110. Zatem wykładnia art. 8 i 4 ust. 2 wskazanej powyżej dyrektywy, która zezwala państwu członkowskiemu na dokonywanie sądowej kontroli nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach konsumenckich i sporządzonych w sposób jasny i zrozumiały, które określają główny przedmiot umowy lub relację ceny i wynagrodzenia do dostarczanych w zamian towarów lub usług, jest zgodna z art. 2 WE, art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. 1 WE.

VII – Wnioski

111. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi udzielenie następujących odpowiedzi na pytania prejudycjalne:

1)         Artykuł 4 ust. 2 w związku z art. 8 dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich nie stoją na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu ustanawiającemu kontrolę nieuczciwego charakteru warunków, które dotyczą „określenia głównego przedmiotu umowy” lub „relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług”, także wtedy, jeśli warunki ten są wyrażone prostym i zrozumiałym językiem.

2)         Wykładnia art. 8 i art. 4 ust. 2 wskazanej powyżej dyrektywy, która zezwala państwu członkowskiemu na dokonywanie sądowej kontroli nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach konsumenckich sporządzonych w sposób jasny i zrozumiały, które określają główny przedmiot umowy lub relację ceny i wynagrodzenia do dostarczanych w zamian towarów lub usług, jest zgodna z art. 2 WE, art. 3 ust. 1 lit. g) WE i art. 4 ust. 1 WE.

1 – Język oryginału: niemiecki.

2 – Dz.U. L 95, s. 29.

3 – Wyrok z dnia 3 października 2000 r. w sprawie C‑9/99, Rec. s. I‑8207, pkt 22–26.

4 – Wyrok z dnia 10 maja 2001 r. w sprawie C‑144/99, Rec. s. I‑3541.

5 – Wyrok z dnia 9 września 2004 r. w sprawie C‑70/03, Zb.Orz. s. I‑7999, pkt 17.

6 – Zielona księga w sprawie przeglądu dorobku wspólnotowego w dziedzinie praw konsumenta [KOM(2006) 744 wersja ostateczna].

7 – Propozycja dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw konsumentów [KOM(2008) 614 wersja ostateczna].

8 – Zobacz motyw dziewiąty dyrektywy.

9 – W nauce prawa swoboda umów rozumiana jest jako najważniejszy wyraz autonomii woli stron i tym samym jako gwarancja praw jednostki. W przedmiocie autonomii woli stron zobacz w aspekcie prawnoporównawczym w niemieckim piśmiennictwie prawniczym K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner Teil des bürgerlichen Rechts, 9 Aufl., München 2004, pkt 2, w prawie austriackim H. Koziol, R. Welser, Grundriss des bürgerlichen Rechts. Band I: Allgemeiner Teil – Sachenrecht – Familienrecht, 11 Aufl., Wien 2000, s. 84, w prawie francuskim J.L. Aubert, E. Savaux, Les obligations. 1. Acte juridique, 12 éd., Paris 2006, s. 72, pkt 99 i w prawie hiszpańskim L. Díez‑Picazo, A. Gullón, Sistema de derecho civil, tom I, 10 ed., Madrid 2002, s. 369 i nast. Zdaniem J. Basedowa, Die Europäische Union zwischen Marktfreiheit und Überregulierung – Das Schicksal der Vertragsfreiheit, Sonderdruck aus Bitburger Gesprächen Jahrbuch 2008/I, München 2009, s. 103, swoboda umów została już uznana za ogólną zasadę europejskiego prawa wspólnotowego. W wyroku z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie C‑499/04 Werhof, Zb.Orz. s. I‑2397, pkt 23, Trybunał stwierdził, że „umowa charakteryzuje się zasadą autonomii woli stron, zgodnie z którą strony pozostają wolne w zakresie kształtowania wzajemnych zobowiązań”.

10 – Zobacz moją opinię z dnia 14 maja 2009 r. w sprawie C‑40/08 Asturcom, pkt 47.

11 – Zobacz wyroki z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawach połączonych od C‑240/98 do C‑244/98 Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, Rec. s. I‑4941, pkt 25; z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑168/05 Mostaza Claro, Zb.Orz. s. I‑10421, pkt 25. W ramach wykładni art. 6 i art. 7 dyrektywy 93/13 Trybunał stwierdził tam, że „zawarty w dyrektywie system ochrony opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i związku z tym godzi on się na warunki umowy zredagowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść”.

12 – Podobnie I. Tilmann, Die Klauselrichtlinie 93/13/EWG auf der Schnittstelle zwischen Privatrecht und öffentlichem Recht – Eine rechtsvergleichende Untersuchung zum Europarecht, München 2003, s. 8. J. Basedow, op.cit. w przypisie 9, s. 102 wskazuje, iż ustawodawstwo Wspólnoty dotyczące prawa kontraktów jest wynikiem politycznej woli zwalczenia niektórych nieprawidłowości życia gospodarczego środkami legislacyjnymi. Z tej okoliczności autor wnioskuje, że wspólnotowa koncepcja swobody umów nie ma charakteru związanego ze swobodami indywidualnymi, lecz z polityką regulacyjną: pod warunkiem że konkurencja ogranicza nadmierne wykorzystywanie siły ekonomicznej, autonomia woli stron i swoboda umów leżą w interesie publicznym. W zakresie, w jakim niedoskonałości rynku nie pozwalają na stworzenie warunków konkurencji, ingerencja państwa w swobodę umów jest uzasadniona.

13 – Zobacz pkt 2 niniejszej opinii.

14 – Sprawozdanie Komisji z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie stosowania dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, KOM(2000) 248 wersja ostateczna, s. 17.

15  – Zobacz w szczególności wyroki z dnia 18 października 1990 r. w sprawach połączonych C‑297/88 i C‑197/89 Dzodzi, Rec. s. I‑3763, pkt 33, 34; z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie C‑231/89 Gmurzynska‑Bscher, Rec. s. I‑4003, pkt 18, 19; z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C‑28/95 Leur‑Bloem, Rec. s. I‑4161, pkt 24; z dnia 29 stycznia 2008 r. w sprawie C‑275/06 Promusicae, Zb.Orz. s. I‑271, pkt 36; z dnia 12 lutego 2008 r. w sprawie C‑2/06 Kempter, Zb.Orz. s. I‑411, pkt 42.

16 – Zobacz w szczególności wyroki z dnia 13 marca 2001 r. w sprawie C‑379/98 PreussenElektra, Rec. s. I‑2099, pkt 38; z dnia 22 maja 2003 r. w sprawie C‑18/01 Korhonen i in., Rec. s. I‑5321, pkt 19; z dnia 5 lutego 2004 r. w sprawie C‑380/01 Schneider, Rec. s. I‑1389, pkt 21; z dnia 19 kwietnia 2007 r. w sprawie C‑295/05 Asemfo, Zb.Orz. s. I‑2999, pkt 30; z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawach połączonych C‑261/07 i C‑299/07 VTB‑VAB, Zb.Orz. s. I‑2949, pkt 32.

17 – Zobacz w szczególności wyroki z dnia 16 grudnia 1981 r. w sprawie 244/80 Foglia przeciwko Novello, Rec. s. 3045, pkt 18; z dnia 15 czerwca 1995 r. w sprawach połączonych od C‑422/93 do C424/93 Zabala Erasun i in., Rec. s. I‑1567, pkt 29; z dnia 15 grudnia 1995 r. w sprawie C‑415/93 Bosman, Rec. s. I‑4921, pkt 61; z dnia 12 marca 1998 r. w sprawie C‑314/96 Djabali, Rec. s. I‑1149, pkt 19; ww. w przypisie 16 w sprawie PreussenElektra, pkt 39; ww. w przypisie 16 w sprawie Schneider, pkt 22; z dnia 1 kwietnia 2008 r. w sprawie C‑212/06 Gouvernement de la Communauté française und Gouvernement wallon, Zb.Orz. s. I‑1683, pkt 29; ww. w przypisie 16 w sprawie VTB‑VAB, pkt 33.

18 – Zobacz s. 11 postanowienia odsyłającego.

19 – Zobacz s. 11 postanowienia odsyłającego.

20 – Zobacz. H.E. Brandner, Maßstab und Schranken der Inhaltskontrolle bei Verbraucherverträgen, Monatsschrift für Deutsches Recht, 4/1997, s. 314; tenże, Auslegungszuständigkeit des EuGH bei der Inhaltskontrolle von Entgeltklauseln der Banken bei Verbraucherverträgen, Monatsschrift für Deutsches Recht, 1/1999, s. 8, według którego kompetencja Trybunału do dokonywania wykładni ma miejsce w zakresie, w jakim art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ewentualnie inaczej wyznacza granice oceny niż przepisy wykonawcze prawa krajowego.

21 – Podobnie T. Pfeiffer, w: Das Recht der Europäischen Union, red. E. Grabitz, M. Hilf, Band IV, A5, art. 8, pkt 9, s. 3.

22 – Podobnie najwyraźniej T. Pfeiffer, op.cit. w przypisie 21, pkt 13, s. 3, zdaniem którego bardziej rygorystyczny przepis istnieje również wtedy, jeśli w ramach oceny zastosowanie ma uregulowanie bardziej rygorystyczne.

23 – Wyroki: ww. w przypisie 11 w sprawie Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, pkt 28, z dnia 21 listopada 2002 r. w sprawie C‑473/00 Cofidis, Rec. s. I‑10875, pkt 32 i ww. w przypisie 11 w sprawie Mostaza Claro, pkt 27.

24 – Zobacz s. 9 postanowienia odsyłającego.

25 – Wniosek Komisji z dnia 3 września 1990 r., dyrektywa Rady w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, KOM(90) 322 wersja ostateczna.

26 – Wspólne stanowisko Rady z dnia 22 września 1992 r. w odniesieniu do przyjęcia dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, dok. 8406/1/92, Dz.U. C 283 z dnia 31 października 1992 r., nr 2.

27 – Tak też J. Schmidt‑Salzer, Leistungsbeschreibungen insbesondere in Versicherungsverträgen und Schranken der Inhaltskontrolle (AGB‑Gesetz und EG‑Richtlinie über missbräuchliche Klauseln in Verbraucherverträgen), w: Festschrift für Hans Erich Brandner zum 70. Geburtstag, Köln 1996, s. 268.

28 – Podobnie T. Pfeiffer, op.cit. w przypisie 21 art. 4, pkt 23, s. 7; J. Schmidt‑Salzer, op.cit. w przypisie 27, s. 265.

29 – Podobnie S. Kohtes, Das Recht der vorformulierten Vertragsbedingungen in Spanien, Frankfurt am Main 2004, s. 52.

30 – Tak też I. Tilmann, op.cit. w przypisie 12, s. 12, przypis 64.

31 – Podobnie w szczególności H.E. Brandner, Neufassung des EG‑Richtlinienvorschlags über missbräuchliche Klauseln in Verbraucherverträgen, Zeitschrift für Wirtschaftsrecht, 21/92, s. 1591; tenże, op.cit. w przypisie 20, s. 314; R. Damm, Europäisches Verbrauchervertragsrecht und AGB‑Recht, Juristenzeitung, 4/1994, s. 162. W piśmiennictwie prawniczym przypuszcza się, że prawdopodobnie wątpliwości wyrażone przez rząd niemiecki w Radzie przyczyniły się do tego, że także w przypadku umów konsumenckich warunki określające przedmiot i ustalające cenę są wyłączone spod oceny na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, tak jak to także przewidywał §8 niemieckiej ustawy o ogólnych warunkach umów [Das Gesetz über Allgemeine Geschäftsbedingungen (AGBG)]. Dlatego też ustawodawca niemiecki pozostawił §8 AGBG niezmieniony i zanegował potrzebę dostosowania tego przepisu do art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

32 – Zdaniem E. Kapnopoulou, Das Recht der missbräuchlichen Klauseln in der Europäischen Union, Tübingen 1997, s. 105, brzmienie dziewiętnastego motywu dyrektywy wskazuje jednoznacznie, że warunki umowne, które określają przedmiot umowy, mogą mieć bez wątpienia charakter nieuczciwy.

33 – M. Coester, w: J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, 13 Aufl., Berlin 1998, §8 AGBG, pkt 17, s. 179 wskazuje, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 zwalnia w dziedzinie umów konsumenckich główne świadczenie i stosunek ekwiwalentności spod oceny nieuczciwego charakteru.

34 – Zobacz s. 9 postanowienia odsyłającego.

35 – W postępowaniu prejudycjalnym do ustalenia okoliczności faktycznych sporu właściwe są wyłącznie sądy krajowe. Zobacz wyrok z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C‑367/96 Kefalas, Rec. s. I‑2843, pkt 22.

36 – Zobacz pkt 49 niniejszej opinii.

37 – Zobacz wyroki z dnia 27 marca 1963 r. w sprawach połączonych od 28/62 do 30/62 Da Costa, Rec. s. 60; z dnia 12 lutego 1998 r. w sprawie C‑366/96 Cordelle, Rec. s. I‑583, pkt 9. Podobnie także P. Craig, G. De Búrca, EU Law, 4 ed., Oxford 2008, s. 492, których zdaniem art. 234 WE przyznaje wprawdzie Trybunałowi kompetencję do wykładni traktatu WE, nie przyznaje jednakże wyraźnie kompetencji do jego zastosowania w sporze rozpatrywanym przed sądem krajowym. Rozgraniczenie pomiędzy wykładnią i stosowaniem charakteryzuje podział kompetencji pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi. W jego świetle Trybunał dokonuje wykładni traktatu WE, a sądy krajowe stosują tę wykładnię do konkretnego przypadku. Zdaniem B. Schimy, Kommentar zu EU‑ und EG‑Vertrag, red. H. Mayer, 12 Lieferung, Wien 2003, art. 234 EWG, pkt 40, s. 12, do sądów krajowych należy stosowanie norm wspólnotowych do konkretnego sporu. Autor przyznaje jednakże, że nie zawsze jest łatwo oddzielić wykładnię od stosowania danej normy.

38 – Tak też W. Nassall, Die Anwendung der EU‑Richtlinie über missbräuchliche Klauseln in Verbraucherverträgen, Juristenzeitung, 14/1995, s. 690.

39 – Podobnie P. Schlosser, w: J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, 13 Aufl., Berlin 1998, Einleitung zum AGBG, pkt 33, s. 18, według którego zapytania kierowane do Trybunału w przedmiocie tego, czy określone warunki umowne w szczegółowo określonych typach umów mają charakter nieuczciwy, są wykluczone. Podobnie także S. Whittaker, Clauses abusives et garanties des consommateurs: la proposition de directive relative aux droits des consommateurs et la portée de l’‚harmonisation complète‘, Recueil Dalloz, 17/2009, s. 1153 ze wskazaniem na orzecznictwo Trybunału.

Zobacz w tym względzie wyroki z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑237/02 Freiburger Kommunalbauten, Rec. s. I‑3403, pkt 22; z dnia 4 czerwca 2009 r. w sprawie C‑243/08 Pannon, Zb.Orz. s. I‑4713, pkt 43. Trybunał stwierdził tam, że w ramach wykonywania kompetencji do udzielania wykładni prawa wspólnotowego przyznanych mu art. 234 WE może on dokonać wykładni ogólnych kryteriów stosowanych przez prawodawcę wspólnotowego w celu zdefiniowania pojęcia nieuczciwego warunku umownego. Natomiast nie może orzekać w przedmiocie stosowania tych kryteriów ogólnych do konkretnego warunku umownego, którego oceny należy dokonać przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy.

W pkt 27–30 swojej opinii z dnia 25 września 2003 r. w sprawie Freiburger Kommunalbauten rzecznik generalny L.A. Geelhoed słusznie zwrócił uwagę, że w sprzeczności z tym stałoby zakładanie przez prawodawcę wspólnotowego, że ocena kwestii, które warunki umowne należy uznać za nieuczciwe, powierzona jest organom krajowym, gdyby mimo to sąd wspólnotowy dokonywał oceny tych warunków. Na korzyść właściwości sądu krajowego rzecznik generalny jako argument powołał jasne rozgraniczenie kompetencji pomiędzy Wspólnotą a państwami członkowskimi, ekonomiczne wykorzystanie środków odwoławczych oraz różnorodność krajowych porządków prawnych państw członkowskich.

40 – Zdaniem T. Pfeiffera, op.cit. w przypisie 21, art. 4 pkt 40 s. 11, zaklasyfikowanie danego uzgodnienia jako dotyczącego określenia głównego przedmiotu umowy można ocenić tylko w ramach całej konstrukcji umowy i jej regulacji przez prawo krajowe, do którego wykładni właściwe są znowu sądy krajowe. Z drugiej strony przynajmniej abstrakcyjne cechy głównego przedmiotu umowy mogą być przedmiotem wyjaśnienia przez Trybunał w ramach postępowania prejudycjalnego.

41 – Moim zdaniem nie wszystkie aspekty klauzuli dotyczącej ceny są zwolnione spod oceny nieuczciwego charakteru na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. Dlatego też uprzywilejowanie nie rozciąga się na całą treść regulacyjną klauzuli dotyczącej ceny, lecz tylko na odpowiednią relację wzajemnych świadczeń. Pozostałe aspekty klauzul dotyczących cen nie są zwolnione spod kontroli. I tak w załączniku do dyrektywy prawo do jednostronnego późniejszego ustalenia lub podwyższenia ceny jest na określonych warunkach uznane za mające nieuczciwy charakter – i tym samym za podlegające ocenie [zobacz lit. l)]. Zobacz w tym względzie T. Pfeiffer, op.cit. w przypisie 21, art. 4 pkt 31 s. 9; E. Kapnopoulou, op.cit. w przypisie 32, s. 109.

42 – Zobacz wyroki z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie C‑241/89 SARPP, Rec. s. I‑4695, pkt 9; z dnia 2 lutego 1994 r. w sprawie C‑315/92 Verband Sozialer Wettbewerb, „Clinique”, Rec. s. I‑317, pkt 7; z dnia 4 marca 1999 r. w sprawie C‑87/97 Consorzio per la tutela del formaggio Gorgonzola, Rec. s. I‑1301, pkt 16; z dnia 7 września 2004 r. w sprawie C‑456/02 Trojani, Zb.Orz. s. I‑7573, pkt 38; z dnia 17 lutego 2005 r. w sprawie C‑215/03 Oulane, Zb.Orz. s. I‑1215, pkt 47.

43 – Dokładne rozgraniczenie poszczególnych przesłanek nie wydaje mi się w niniejszej sprawie konieczne, bowiem w rezultacie należy przyjąć, że zastosowanie ma art. 8, z tym skutkiem, że państwa członkowskie mogą na podstawie tego upoważnienia rozszerzyć zakres oceny.

44 – Podobnie E. Kapnopoulou, op.cit. w przypisie 32, s. 103, 113; K. Baier, Europäische Verbraucherverträge und missbräuchliche Klauseln, Hamburg 2004, s. 32; S. Kohtes, op.cit. w przypisie 29, s. 52; W. Nassall, op.cit. w przypisie 38, s. 690; R. Damm, op.cit. w przypisie 31, s. 170. Podobnie także rzecznik generalny A. Tizzano w swojej opinii z dnia 23 stycznia 2001 r. w sprawie C‑144/99 Komisja przeciwko Niderlandom, Rec. s. I‑3541, pkt 27.

45 – Na pytanie, czy art. 4 ust. 2 definiuje również przedmiotowy zakres zastosowania dyrektywy 93/13, czy też jedynie ogranicza zakres oceny, brak jest w piśmiennictwie prawniczym jednoznacznej odpowiedzi. Niemniej można odnotować tendencję na korzyść tej drugiej wykładni. E. Kapnopoulou, op.cit. w przypisie 32, wskazuje z jednej strony, że zamiarem Rady przy dokonywaniu zmiany wniosku Komisji miało być wyłączenie z zakresu zastosowania dyrektywy wszystkich warunków umownych, które dotyczą określenia głównego przedmiotu umowy oraz relacji ceny i wynagrodzenia (s. 79). Z drugiej strony autorka traktuje ten przepis jako ograniczenie oceny nieuczciwego charakteru (s. 103). I. Tilmann, op.cit. w przypisie 30, s. 12 dokonuje w sposób wyraźny rozróżnienia pomiędzy przepisami, które regulują zakres zastosowania dyrektywy, i tymi, które określają zakres oceny. Z kolei M. Coester, op.cit. w przypisie 33, pkt 16, s. 179 ewidentnie przyjmuje, że art. 4 ust. 2 stanowi jedynie zwolnienie spod oceny nieuczciwego charakteru. Podobnie także S. Kohtes, op.cit. w przypisie 29, s. 52; H. Schulte‑Nölke, Verbraucherrecht, w: Europarecht, red. R. Schulze, M. Zuleeg, Baden‑Baden 2006, s. 965 oraz J. Huet, Propos amers sur la directive du 5 avril 1993 relative aux clauses abusives, La Semaine Juridique, 1/1994, études et chroniques nr 309, s. 2, którzy badają te przepisy w związku z zakresem oceny treści warunków umowy.

46 – Zobacz pkt 91 uwag na piśmie skarżącej w postępowaniu przed sądem krajowym.

47 – Wyżej wymieniony w przypisie 4 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom.

48 – Tamże, pkt 22.

49 – Tamże, pkt 19, 20.

50 – Wyżej wymieniona w przypisie 44 opinia rzecznika generalnego A. Tizzana w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom, pkt 27, 28.

51 – Tamże, pkt 29.

52 – Zobacz pkt 96 uwag na piśmie skarżącej w postępowaniu przed sądem krajowym.

53 – Zobacz pkt 86 niniejszej opinii.

54 – Wyżej wymieniony w przypisie 5 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii.

55 – Tamże, pkt 17.

56 – Zobacz pkt 61–63 niniejszej opinii.

57 – Chodzi tu przede wszystkim o zieloną księgę w sprawie przeglądu dorobku wspólnotowego w dziedzinie praw konsumenta [KOM(2006) 744 wersja ostateczna] oraz o wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw konsumentów [KOM(2008) 614 wersja ostateczna]. Ponadto Komisja już w swoim sprawozdaniu z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie stosowania dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, KOM(2000) 248 wersja ostateczna, s. 17, rozważała zniesienie ograniczenia oceny treści warunków umownych przewidzianego w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

58 – Podobnie K. Riesenhuber, Die Auslegung, w: Europäische Methodenlehre, Berlin 2006, s. 257, pkt 31. Autor stwierdza, że w prawie europejskim wykładnia historyczna, która dotyczy genezy i powstawania, odgrywa centralną rolę. Jeśli wykładnia ma na celu ustalenie woli prawodawcy, to należy najpierw ustalić, czyja wola ma decydujące znaczenie. Prawodawcą legitymowanym w sposób demokratyczny są jedynie organy prawodawcze, które w konkretnym przypadku udzielają zgody na akt prawny. Natomiast różne inne organy są jedynie opiniodawcze, a Komisja posiada jedynie prawo inicjatywy i możliwość wycofania projektów, lecz jej projekty mogą być dowolnie zmieniane w toku procedury legislacyjnej. Jeżeli projekty, względnie życzenia Komisji nie zostałyby przyjęte, może z tego wynikać ewentualnie (ale nie koniecznie) argument a contrario.

59 – Przepisem mającym zastąpić art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 byłby art. 32 ust. 3 (Zasady ogólne) projektu dyrektywy. Nowe podejście polegające na pełnej harmonizacji zapisane jest w art. 4 projektu dyrektywy.

60 – Także dyrektywa 93/13 zakłada, tak jak dyrektywa 85/577/EWG w sprawie umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, dyrektywa 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, dyrektywa 97/7/WE w sprawie umów zawieranych na odległość oraz dyrektywa 1999/44/WE w sprawie sprzedaży konsumenckiej i gwarancji, harmonizację minimalną. Od tego podejścia odchodzi się wyraźnie we wniosku Komisji z dnia 8 października 2008 r. w sprawie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw konsumentów, KOM(2008) 614 wersja ostateczna, który łączy te cztery dyrektywy w jeden horyzontalny instrument prawny. Projekt dyrektywy zakłada obecnie pełną harmonizację skutkującą tym, że państwa członkowskie nie mogą utrzymać ani przyjąć przepisów odbiegających od tych określonych w dyrektywie. Celem wniosku jest przyczynienie się do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego w transakcjach między przedsiębiorstwami a konsumentami oraz osiągnięcia wysokiego poziomu ochrony konsumentów przez pełną harmonizację najważniejszych aspektów prawa umów konsumenckich, które są istotne dla rynku wewnętrznego.

61 – Tak też T. Pfeiffer, op.cit. w przypisie 21, art. 8 pkt 1, s. 1; E. Kapnopoulou, op.cit. w przypisie 32, s. 162. A. Long, Unfair Contract Terms – New Directive, Implementation and Recent Developments, Community Law in Practice, Trier 1997, s. 148 wskazuje, że wobec różniących się poglądów państw członkowskich dyrektywa 93/13 zakłada harmonizację minimalną i przyznaje w tym względzie znaczny zakres uznania państwom członkowskim, co jest z kolei zgodne z zasadą subsydiarności. W swoim sprawozdaniu z dnia 27 kwietnia 2000 r. (powołane w przypisie 14, s. 5) Komisja wskazuje na „minimalistyczny charakter” dyrektywy 93/13, który znajduje wyraz w upoważnieniu określonym w art. 8.

62 – Zobacz pkt 53 i 54 niniejszej opinii.

63 – Tak też E. Kapnopoulou, op.cit. w przypisie 32, s. 163.

64 – Wyrok ww. w przypisie 3.

65 – Tamże, pkt 24. Zobacz także wyrok z dnia 14 lipca 1998 r. w sprawie C‑341/95 Bettati, Rec. s. I‑4355, pkt 75.

66 – Podobnie także R. Bandilla, w: Das Recht der Europäischen Union, red. E. Grabitz, M. Hilf, Band I, art. 4 EWG, pkt 7, s. 3. Zdaniem tego autora w ramach dodatkowego zwrotu zawartego w art. 4 ust. 1, zgodnie z którym polityka gospodarcza „prowadzona jest w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej”, zostało włączone do traktatu WE sformułowanie, które może być rozumiane jako założenie programowe polityki regulacyjnej.

67 – Wyżej wymieniony w przypisie 3 wyrok w sprawie Échirolles Distribution, pkt 25.

68 – Tak też R. Bandilla, op.cit. w przypisie 66, Band II, art. 98 EWG, pkt 2, s. 2. Gdy art. 4 ust. 1 WE wspomina o przyjęciu polityki gospodarczej na warunkach i zgodnie z harmonogramem przewidzianym w traktacie, odsyła on do tytułu VII rozdziału 1 zawartego w trzeciej części traktatu, który w art. 98–104 zawiera bardziej szczegółowe przepisy dotyczące polityki gospodarczej. Jak U. Häde, Kommentar zu EUV/EGV, red. C. Callies, M. Ruffert, 3 Aufl., München 2007, art. 4 pkt 4, słusznie stwierdza, przedmiotem tych uregulowań nie jest jednakże polityka gospodarcza według wzoru choćby wspólnej polityki handlowej lub polityki rolnej. Zamiast tego chodzi w istocie tylko o koordynację i kontrolę zasadniczo nadal autonomicznej polityki gospodarczej państw członkowskich, w szczególności w odniesieniu do urzeczywistnionej w międzyczasie przez piętnaście państw członkowskich unii walutowej.

69 – Zobacz wyroki: ww. w przypisie 42 w sprawie SARPP, pkt 8; ww. w przypisie 42 w sprawie Verband Sozialer Wettbewerb, „Clinique”, pkt 7; ww. w przypisie 42 w sprawie Consorzio per la tutela del formaggio Gorgonzola, pkt 16; ww. w przypisie 42 w sprawie Trojani, pkt 38; ww. w przypisie 42 w sprawie Oulane, pkt 47.

70 – Zobacz w związku z art. 81 WE wyroki z dnia 21 lutego 1973 r. w sprawie 6/72 Continental Can przeciwko Komisji, Rec. s. 215, pkt 25; z dnia 1 czerwca 1999 r. w sprawie C‑126/97 Eco Swiss, Rec. s. I‑3055, pkt 36; z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C‑453/99 Courage i Crehan, Rec. s. I‑6297, pkt 20.

71 – Zobacz wyroki z dnia 13 lutego 1979 r. w sprawie 85/76 Hoffmann‑La Roche, Rec. s. 461; z dnia 9 listopada 1983 r. w sprawie 322/81 Michelin, Rec. s. 3461, pkt 29; z dnia 24 stycznia 1991 r. w sprawie C‑339/89 Alsthom Atlantique, Rec. s. I‑107, pkt 10.

72 – Wyrok z dnia 28 lutego 1991 r. w sprawie C‑332/89 Marchandise, Rec. s. I‑1027, pkt 22.

73 – Wyroki z dnia 21 września 1988 r. w sprawie 267/86 Van Eycke, Rec. s. 4769, pkt 16; ww. w przypisie 70 w sprawie Marchandise, pkt 22, z dnia 17 listopada 1993 r. w sprawie C‑2/91 Meng, Rec. s. I‑5751, pkt 14.

74 – Rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 traktatu, Dz.U. 2003, L 1, s. 1.

75 – Zdaniem C. Tietje, w: Das Recht der Europäischen Union, red. E. Grabitz, M. Hilf, Band II, art. 95, pkt 18, s. 6, pojęcie rynku wewnętrznego ustanawia domniemanie swobodnego przepływu towarów, osób i kapitału.

76 – Podobnie A. Tassikas, Dispositives Recht und Rechtswahlfreiheit als Ausnahmebereiche der EG‑Grundfreiheiten: ein Beitrag zur Privatautonomie, Vertragsgestaltung und Rechtsfindung im Vertragsverkehr des Binnenmarkts, Frankfurt am Main 2002, s. 189; T. Pfeiffer, op.cit. w przypisie 21, art. 8, pkt 1, 20, 21; E. Kapnopoulou, op.cit. w przypisie 32, s. 163.

77 – Wyroki z dnia 5 października 2004 r. w sprawie C‑442/02 CaixaBank France, Zb.Orz. s. I‑8961, pkt 11; z dnia 3 października 2006 r. w sprawie C‑452/04 Fidium Finanz, Zb.Orz. s. I‑9521, pkt 46; z dnia 29 listopada 2007 r. w sprawie C‑393/05 Komisja przeciwko Austrii, Zb.Orz. s. I‑10195, pkt 31; z dnia 13 grudnia 2007 r. w sprawie C‑465/05 Komisja przeciwko Włochom, Zb.Orz. s. I‑11091, pkt 17; z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie C‑389/05 Komisja przeciwko Francji, Zb.Orz. s. I‑5337, pkt 52; z dnia 28 kwietnia 2009 r. w sprawie C‑518/06 Komisja przeciwko Włochom, Zb.Orz. s. I‑3491, pkt 63.

78 – Zobacz podobnie wyroki z dnia 10 maja 1995 r. w sprawie C‑384/93 Alpine Investments, Rec. s. I‑1141, pkt 27; z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie C‑403/03 Schempp, Zb.Orz. s. I‑6421, pkt 45; z dnia 28 kwietnia 2009 r.; ww. w przypisie 77 w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 63.

79 – Wyroki: ww. w przypisie 78 w sprawie Alpine Investments, pkt 35 i 38 i ww. w przypisie 77 w sprawie CaixaBank France, pkt 12.

80 – Ochrona konsumentów może, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, uzasadniać ograniczenia swobody świadczenia usług (zob. podobnie w szczególności wyroki z dnia 9 lipca 1997 r. w sprawach połączonych od C‑34/95 do C‑36/95 De Agostini i TV‑Shop, Rec. s. I‑3843, pkt 53; z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie C‑243/01 Gambelli i in., Rec. s. I‑13031, pkt 67; z dnia 6 marca 2007 r. w sprawach połączonych C‑338/04, C‑359/04 i C‑360/04 Placanica i in., Zb.Orz. s. I‑1891, pkt 46; z dnia 29 listopada 2007 r. w sprawie C‑404/05 Komisja przeciwko Niemcom, Zb.Orz. s. I‑10239, pkt 50; ww. w przypisie 77 w sprawie Komisja przeciwko Austrii, pkt 52.

81 – Zobacz art. 5 konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w dniu 19 czerwca 1980 r. w Rzymie (Dz.U. L 266, s. 1). W odniesieniu do umów zawartych po dniu 17 grudnia 2009 r. zobacz art. 6 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.U. L 177, s. 6).

82 – Zobacz wyroki: ww. w przypisie 78 w sprawie Alpine Investments, pkt 51; z dnia 13 lipca 2004 r. w sprawie C‑262/02 Komisja przeciwko Francji, Zb.Orz. s. I‑6569, pkt 37.