Sprawa C-319/03

Serge Briheche

przeciwko

Ministre de l'Intérieur i in.

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez tribunal administratif de Paris)

Polityka społeczna – Równe traktowanie kobiet i mężczyzn – Artykuł 141 ust. 4 WE – Dyrektywa 76/207/EWG – Warunki dostępu do stanowisk publicznych – Przepisy zastrzegające na rzecz wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego, dobrodziejstwo niemożności powołania się wobec nich na granice wieku w dostępie do takich stanowisk

Streszczenie wyroku

Polityka społeczna – Pracownicy płci męskiej i pracownicy płci żeńskiej – Dostęp do zatrudnienia oraz warunki pracy – Równość traktowania – Odstępstwa – Środki mające na celu promowanie równości szans kobiet i mężczyzn – Dobrodziejstwo niemożności powołania się na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych zastrzeżonych na rzecz wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego – Niedopuszczalność

(art. 141 ust. 4 WE; dyrektywa Rady 76/207, art. 2 ust. 4 i art. 3 ust.1)

Przepisy art. 3 ust. 1 i art. 2 ust. 4 dyrektywy 76/207 w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwiają się one przepisom krajowym, które zastrzegają dobrodziejstwo niemożności powołania się na granice wieku w dopuszczeniu do otwartych konkursów organizowanych w celu rekrutacji urzędników publicznych wobec wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego i są zmuszone do pracy, z pominięciem wdowców, którzy nie zawarli ponownie związku małżeńskiego i znajdują się w takiej samej sytuacji.

Po pierwsze bowiem, takie przepisy są sprzeczne z art. 3 ust. 1 dyrektywy 76/207, ponieważ pociągają za sobą dyskryminację ze względu na płeć. Po drugie, nie są one dopuszczalne w świetle art. 2 ust. 4 tej dyrektywy, zezwalającego jedynie na środki, które – jakkolwiek z pozoru dyskryminacyjne – zmierzają w istocie do usunięcia lub zmniejszenia faktycznych nierówności mogących występować w rzeczywistości życia społecznego. Dlatego takie działanie zmierzające do traktowania w sposób uprzywilejowany kandydatów płci żeńskiej w sektorach publicznych nie jest zgodne z prawem wspólnotowym, gdy przyznaje ono w sposób automatyczny i bezwarunkowy pierwszeństwo kandydaturom pewnych kategorii kobiet z pominięciem mężczyzn, którzy znajdują się w takiej samej sytuacji.

(por. pkt 20, 22–23, 27, 32 i sentencja)

WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)

z dnia 30 września 2004 r. (*)

W sprawie C-319/03

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez tribunal administratif de Paris (Francja) postanowieniem z dnia 3 lipca 2003 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 24 lipca 2003 r., w postępowaniu:

Serge Briheche

przeciwko

Ministre de l’Intérieur,

Ministre de l’Éducation nationale

oraz

Ministre de la Justice,

TRYBUNAŁ (druga izba),

w składzie: C. W. A. Timmermans, prezes izby, C. Gulmann, R. Schintgen, F. Macken (sprawozdawca) i N. Colneric, sędziowie,

rzecznik generalny: M. Poiares Maduro,

sekretarz: R. Grass,

uwzględniając procedurę pisemną,

rozważywszy uwagi przedstawione:

– w imieniu S. Briheche’a przez niego samego,

– w imieniu rządu francuskiego przez G. de Bergues’a i C. Bergeot-Nunes, działających w charakterze pełnomocników,

– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez M.-J. Jonczy i N. Yerrell, działające w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 29 czerwca 2004 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, str. 40, zwanej dalej „dyrektywą”).

2 Wniosek ten został przedłożony w ramach sporu między S. Briheche’em a ministre de l’Intérieur (ministrem spraw wewnętrznych), ministre de l’Éducation nationale (ministrem edukacji narodowej) i ministre de la Justice (ministrem sprawiedliwości) w związku z odmową dopuszczenia przez tych ministrów jego kandydatury do kilku konkursów organizowanych w celu rekrutacji asystentów lub sekretarzy/sekretarek do pracy w administracji publicznej, uzasadnionej tym, że nie spełnia on wymogu dotyczącego wieku przewidzianego w prawie francuskim, by móc wziąć udział w tych konkursach.

Ramy prawne

Uregulowania wspólnotowe

3 Artykuł 141 ust. 4 WE przewiduje:

„W celu zapewnienia pełnej równości między mężczyznami i kobietami w życiu zawodowym zasada równości traktowania nie stanowi przeszkody dla Państwa Członkowskiego w utrzymaniu lub przyjmowaniu środków przewidujących specyficzne korzyści, zmierzające do ułatwienia wykonywania działalności zawodowej przez osoby płci niedostatecznie reprezentowanej bądź zapobiegania niekorzystnym sytuacjom w karierze zawodowej i ich kompensowania”.

4 Zgodnie z art. 2 ust. 1 i 4 dyrektywy:

„1. Dla celów poniższych przepisów zasada równego traktowania oznacza brak dyskryminacji ze względu na płeć, tak bezpośredniej, jak i pośredniej, w szczególności przez odniesienie się do stanu cywilnego lub rodzinnego.

[…]

4. Niniejsza dyrektywa nie narusza środków mających na celu promowanie równości szans dla kobiet i mężczyzn, w szczególności poprzez usuwanie istniejących nierówności, które wpływają na szanse kobiet w dziedzinach, określonych w art. 1 ust. 1”.

5 Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy:

„Stosowanie zasady równego traktowania oznacza brak dyskryminacji ze względu na płeć w zakresie warunków, włączając w to kryteria selekcji, dostępu do wszystkich prac lub stanowisk, niezależnie od sektora czy gałęzi działalności, i do wszystkich poziomów hierarchii zawodowej”.

Uregulowania krajowe

6 Zgodnie z art. 5 akapit pierwszy dekretu nr 90‑713 z dnia 1 sierpnia 1990 r. w sprawie wspólnych przepisów regulaminowych mających zastosowanie do asystentów w administracji państwowej (JORF z dnia 11 sierpnia 1990 r., str. 9795) granica wieku dla potrzeb rekrutacji w drodze otwartego konkursu na urzędników jest ustalona na 45 lat.

7 Artykuł 1 dekretu nr 75-765 z dnia 14 sierpnia 1975 r. dotyczący granicy wieku mającej zastosowanie do rekrutacji w drodze konkursu urzędników kategorii B, C i D (JORF z dnia 19 sierpnia 1975 r., str. 8444) również przewiduje, że granica wieku dopuszczająca do udziału w konkursie jest ustalona na 45 lat, chyba że przepisy szczególne ustalają wyższą granicę wieku.

8 Zgodnie z art. 8 akapit pierwszy ustawy nr 75‑3 z dnia 3 stycznia 1975 r. wprowadzającej różne poprawki i uproszczenia w dziedzinie emerytur i zasiłków na rzecz małżonków pozostałych przy życiu, matek rodzin i osób starszych (JORF z dnia 4 stycznia 1975 r., str. 198) „nie można stosować granic wieku w dostępie do stanowisk publicznych do kobiet, które są zmuszone do pracy po śmierci męża”.

9 Wyjątek ten został zmieniony ustawą nr 79‑569 z dnia 7 lipca 1979 r. znoszącą granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych dla pewnych kategorii kobiet (JORF z dnia 8 lipca 1979 r.), tak aby znalazł on zastosowanie do zmuszonych do pracy: matek z trojgiem lub większą liczbą dzieci, wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego, rozwiedzionych kobiet, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego, kobiet pozostających w separacji na mocy orzeczenia sądowego oraz niezamężnych kobiet mających co najmniej jedno dziecko na utrzymaniu.

10 Artykuł 34 ustawy nr 2001‑397 z dnia 9 maja 2001 r. dotyczącej równości zawodowej kobiet i mężczyzn (JORF z dnia 10 maja 2001 r., str. 7320) dodaje do tego wykazu kategorii osób wymienionych w poprzednim punkcie mężczyzn niepozostających w związku małżeńskim, mających co najmniej jedno dziecko na utrzymaniu, którzy są zmuszeni do pracy.

Postępowanie przed sądem krajowym i pytanie prejudycjalne

11 S. Briheche, w wieku 48 lat, wdowiec, który nie zawarł ponownie związku małżeńskiego, mający na utrzymaniu jedno dziecko, zgłosił się jako kandydat w kilku konkursach organizowanych przez francuską administrację publiczną, w tym między innymi w konkursie organizowanym w 2002 r. przez ministère de l’Intérieur w celu rekrutacji asystentów w administracji centralnej.

12 Jego kandydatura w tym ostatnim konkursie została odrzucona mocą decyzji z dnia 28 stycznia 2002 r., uzasadnionej tym, że nie spełnia on wymogu dotyczącego wieku przewidzianego w art. 5 akapit pierwszy dekretu nr 90‑713, by móc wziąć udział w takim konkursie.

13 S. Briheche wniósł od decyzji odrzucającej jego kandydaturę wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, w którym podnosi, że wskutek wejścia w życie ustawy nr 2001-397 nie można już wobec niego powoływać się na granicę wieku 45 lat.

14 Ten wniosek został oddalony na podstawie decyzji ministre de l’Intérieur z dnia 8 marca 2002 r., w której minister – z jednej strony – powtarza treść swojej decyzji z dnia 28 stycznia 2002 r. oraz – z drugiej strony – precyzuje, że poza pewnymi kategoriami kobiet jedynie mężczyźni niepozostający w związku małżeńskim, mający na utrzymaniu co najmniej jedno dziecko, którzy są zmuszeni do pracy, mogą korzystać ze zniesienia granicy wieku w dostępie do stanowisk publicznych.

15 W dniu 28 marca 2002 r. S. Briheche wniósł do tribunal administratif de Paris [sąd administracyjny w Paryżu, (Francja)] skargę, w której żąda w szczególności uchylenia decyzji z dnia 28 stycznia i 8 marca 2002 r. odrzucających jego kandydaturę we wspomnianych powyżej konkursach. S. Briheche podnosi, że art. 8 akapit pierwszy ustawy nr 75‑3 w wersji zmienionej przez ustawę nr 2001‑397 jest niezgodny z celami dyrektywy w części, w której zastrzega na rzecz „wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego” dobrodziejstwo niemożności powołania się wobec nich na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych. Istotnie, choć dyrektywa ta nie stoi na przeszkodzie podejmowaniu środków zmierzających do usunięcia faktycznych nierówności wpływających negatywnie na szanse kobiet w uzyskaniu pracy, nakłada ona na Państwa Członkowskie obowiązek zmiany przepisów, w przypadku gdy cel ochrony będący podstawą ich uchwalenia nie jest już uzasadniony.

16 W tych okolicznościach tribunal administratif de Paris postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy przepisy dyrektywy 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. stoją na przeszkodzie temu, by Francja utrzymała w mocy art. 8 ustawy nr 75‑3 z dnia 3 stycznia 1975 r., zmieniony ustawą nr 79‑569 z dnia 7 lipca 1979 r., a następnie ustawą nr 2001‑397 z dnia 9 maja 2001 r., dotyczący wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego?”.

W przedmiocie pytania prejudycjalnego

17 W swoim pytaniu sąd krajowy zwraca się o rozpatrzenie co do zasady, czy art. 3 ust. 1 oraz art. 2 ust. 4 dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwiają się one przepisom krajowym, takim jak te powołane w postępowaniu przed sądem krajowym, które zastrzegają dobrodziejstwo niemożności powołania się na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych wobec wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego i są zmuszone do pracy, z pominięciem wdowców, którzy nie zawarli ponownie związku małżeńskiego i znajdują się w takiej samej sytuacji.

18 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada równego traktowania przewidziana w dyrektywie ma zasięg ogólny i jest stosowana do stosunków pracowniczych w sektorze publicznym (zob. w szczególności wyroki z dnia 11 stycznia 2000 r. w sprawie C-285/98 Kreil, Rec. str. I-69, pkt 18, i z dnia 19 marca 2002 r. w sprawie C-476/99 Lommers, Rec. str. I‑2891, pkt 25).

19 Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy zasada ta oznacza „brak dyskryminacji ze względu na płeć w zakresie warunków, włączając w to kryteria selekcji, dostępu do wszystkich prac lub stanowisk, niezależnie od sektora czy gałęzi działalności, i do wszystkich poziomów hierarchii zawodowej”.

20 Przepisy krajowe, takie jak te powołane w postępowaniu przed sądem krajowym, które przewidują, o ile chodzi o dopuszczenie do otwartych konkursów organizowanych w celu rekrutacji urzędników, iż granicy wieku nie można powoływać wobec wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego i są zmuszone do pracy, pociągają za sobą dyskryminację ze względu na płeć – sprzeczną z art. 3 ust. 1 dyrektywy – w stosunku do wdowców, którzy nie zawarli ponownie związku małżeńskiego i są w takiej samej sytuacji jak wdowy, o których mowa powyżej.

21 W tych okolicznościach należy zbadać, czy takie przepisy są mimo to dopuszczalne w świetle art. 2 ust. 4 dyrektywy, zgodnie z którym dyrektywa ta „nie narusza środków mających na celu promowanie równości szans dla kobiet i mężczyzn, w szczególności poprzez usuwanie istniejących nierówności, które wpływają na szanse kobiet w dziedzinach, określonych w art. 1 ust. 1”.

22 Podobnie jak Trybunał orzekł poprzednio, cytowany powyżej przepis ma ściśle określony cel ograniczający się do zezwolenia na środki, które – jakkolwiek z pozoru dyskryminacyjne – zmierzają w istocie do usunięcia lub zmniejszenia faktycznych nierówności mogących występować w rzeczywistości życia społecznego (wyrok z dnia 11 listopada 1997 r. w sprawie C-409/95 Marschall, Rec. str. I‑6363, pkt 26).

23 Działanie zmierzające do traktowania w sposób uprzywilejowany kandydatów płci żeńskiej w sektorach publicznych należy uznać za zgodne z prawem wspólnotowym, w przypadku gdy nie przyznaje ono w sposób automatyczny i bezwarunkowy pierwszeństwa kandydatom płci żeńskiej, mającym takie same kwalifikacje jak ich konkurenci płci męskiej, i kandydatury są poddane obiektywnej ocenie, która uwzględnia szczególne sytuacje o charakterze osobistym wszystkich kandydatów (zob. podobnie wyrok z dnia 28 marca 2000 r. w sprawie C-158/97 Badeck i in., Rec. str. I‑1875, pkt 23).

24 Powyższe przesłanki wynikają z faktu, że przy ustalaniu zakresu wyjątków od prawa jednostki, takiego jak równe traktowanie kobiet i mężczyzn przewidziane dyrektywą, należy respektować zasadę proporcjonalności, zgodnie z którą wyjątki nie mogą przekraczać granic tego, co odpowiednie i konieczne do osiągnięcia zamierzonego celu oraz muszą być zgodne tak dalece, jak to możliwe z zasadą równego traktowania i wymogami celu, który ma być w ten sposób osiągnięty (ww. wyrok w sprawie Lommers, pkt 39).

25 Artykuł 2 ust. 4 dyrektywy dopuszcza zatem środki krajowe w dziedzinie dostępu do pracy, które – faworyzując szczególnie kobiety – mają na celu polepszenie ich zdolności do konkurowania na rynku pracy oraz robienia kariery na równi z mężczyznami. Przepis ten zmierza do doprowadzenia do równości materialnej, a nie formalnej, poprzez zmniejszenie faktycznych nierówności mogących występować w życiu społecznym, jak również do zapobiegania niekorzystnym sytuacjom w karierze zawodowej zainteresowanych osób lub ich kompensowania zgodnie z art. 141 ust. 4 WE (zob. podobnie wyroki z dnia 17 października 1995 r. w sprawie C-450/93 Kalanke, Rec. str. I-3051, pkt 19, i z dnia 6 lipca 2000 r. w sprawie C-407/98 Abrahamsson i Anderson, Rec. str. I‑5539, pkt 48).

26 W swoich uwagach rząd francuski podnosi, że przepisy krajowe powołane w postępowaniu przed sądem krajowym zostały uchwalone w celu ograniczenia faktycznych nierówności stwierdzonych między kobietami a mężczyznami, w szczególności z uwagi na fakt, że na kobietach spoczywa większość prac domowych, zwłaszcza gdy w rodzinie są dzieci, oraz w celu ułatwienia włączenia kobiet do pracy.

27 Takie przepisy – jak słusznie podniosła Komisja – przyznają absolutne i bezwarunkowe pierwszeństwo kandydaturom pewnych kategorii kobiet, wśród których figurują wdowy, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego i są zmuszone do pracy, poprzez zastrzeżenie na ich rzecz dobrodziejstwa niemożności powołania się wobec nich na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych, z pominięciem wdowców, którzy nie zawarli ponownie związku małżeńskiego i znajdują się w takiej samej sytuacji.

28 Z powyższego wynika, iż takie przepisy, zgodnie z którymi nie można powołać się na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych wobec pewnych kategorii kobiet, podczas gdy jest to możliwe w stosunku do mężczyzn znajdujących się w takiej samej sytuacji jak te kobiety, nie są dopuszczalne w świetle art. 2 ust. 4 dyrektywy.

29 Wobec tego należy ustalić, czy przepisy takie, jak te powołane w postępowaniu przed sądem krajowym, są mimo to dopuszczalne w świetle art. 141 ust. 4 WE.

30 Postanowienie Traktatu przytoczone w powyższym punkcie zezwala Państwom Członkowskim na utrzymanie lub przyjmowanie środków przewidujących specyficzne korzyści zmierzające w szczególności do zapobiegania niekorzystnym sytuacjom w karierze zawodowej lub ich kompensowania w celu zapewnienia pełnej równości miedzy mężczyznami a kobietami w życiu zawodowym.

31 Niezależnie od pytania, czy działania pozytywne, które nie są dopuszczalne w świetle art. 2 ust. 4 dyrektywy, mogłyby ewentualnie zostać uznane za dopuszczalne w świetle art. 141 ust. 4 WE, wystarczy stwierdzić, iż art. 141 ust. 4 WE nie pozwala Państwom Członkowskim na ustalenie warunków dostępu do stanowisk publicznych, takich jak te powołane w postępowaniu przed sądem krajowym, które w każdym razie wydają się nieproporcjonalne w stosunku do zamierzonego celu (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Abrahamsson i Anderson, pkt 55).

32 Z powyższych rozważań wynika, iż odpowiedź na przedstawione pytanie powinna brzmieć, że przepisy art. 3 ust. 1 i art. 2 ust. 4 dyrektywy 76/207 należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak te powołane w postępowaniu przed sądem krajowym, które zastrzegają dobrodziejstwo niemożności powołania się na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych wobec wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego i są zmuszone do pracy, z pominięciem wdowców, którzy nie zawarli ponownie związku małżeńskiego i znajdują się w takiej samej sytuacji.

W przedmiocie kosztów

33 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:

Przepisy art. 3 ust. 1 i art. 2 ust. 4 dyrektywy 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, takim jak te powołane w postępowaniu przed sądem krajowym, które zastrzegają dobrodziejstwo niemożności powołania się na granice wieku w dostępie do stanowisk publicznych wobec wdów, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego i są zmuszone do pracy, z pominięciem wdowców, którzy nie zawarli ponownie związku małżeńskiego i znajdują się w takiej samej sytuacji.

Podpisy

* Język postępowania: francuski.