OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ANTONIA TIZZANA
przedstawiona w dniu 7 czerwca 2005 r.(1)
Sprawa C‑397/03 P
Archer Daniels Midland Company
Archer Daniels Midlands Ingredients Ltd
przeciwko
Komisji Wspólnot Europejskich
Konkurencja – Zakaz porozumień, decyzji i uzgodnionych praktyk – Lizyna – Grzywny – Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien – Równość traktowania – Proporcjonalność – Niedziałanie prawa wstecz – Zasada non bis in idem
1. Przedmiotem niniejszej sprawy jest odwołanie wniesione przez Archer Daniels Midland Co. (zwaną dalej „ADM Company”) i Archer Daniels Midland Ingredients Ltd (zwaną dalej „ADM Ingredients”) od wyroku Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie Archer Daniels Midland i Archer Daniels Midland Ingredients przeciwko Komisji (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”)(2), który w zasadniczej części utrzymał w mocy decyzję Komisji 2001/418/WE z dnia 7 czerwca 2000 r. „dotyczącą postępowania na podstawie art. 81 traktatu WE oraz art. 53 porozumienia o EOG” (zwaną dalej „sporną decyzją”)(3).
I – Ramy prawne
2. Jak wiadomo, zgodnie z art. 81 traktatu WE, zabronione są „wszelkie porozumienia między przedsiębiorstwami, wszelkie decyzje związków przedsiębiorstw i wszelkie praktyki uzgodnione, które mogą wpływać na handel między państwami członkowskimi i których celem lub skutkiem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku”.
3. Komisja może karać takie zachowania poprzez nakładanie grzywien na przedsiębiorstwa, które się ich dopuściły.
4. Artykuł 15 ust. 2 rozporządzenia Rady nr 17/62 (zwanego dalej „rozporządzeniem 17”)(4) stanowi, co następuje:
„Komisja może nałożyć, w drodze decyzji, na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw kary pieniężne w wysokości 1000–1 000 000 jednostek rozliczeniowych albo ponad tę kwotę do dziesięciu procent wartości osiągniętego w poprzednim roku gospodarczym obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, jeśli umyślnie lub przez niedbalstwo:
a) naruszają art. 85 ust. l lub art. 86 traktatu;
b) […]
Przy ustalaniu wysokości kary pieniężnej należy uwzględnić, oprócz wagi naruszenia, również okres trwania tego naruszenia”.
5. Celem zagwarantowania przejrzystości i obiektywnego charakteru własnych decyzji w tej materii Komisja wydała w 1998 r. wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS (zwane dalej „wytycznymi”)(5).
6. Zgodnie z metodą zawartą w tych wytycznych, kwota grzywny jest co do istoty ustalana w kilku następujących po sobie etapach.
7. W pierwszym etapie Komisja ustala kwotę podstawową grzywny „w zależności od wagi i czasu trwania naruszenia” (pkt 1 wytycznych). W pierwszym z tych aspektów naruszenia są klasyfikowane jako „naruszenia o małym znaczeniu, poważne naruszenia i bardzo poważne naruszenia”(6) z punktu widzenia charakteru, rzeczywistego wpływu na dany rynek oraz rozmiaru właściwego rynku geograficznego. Co się tyczy czasu trwania naruszenia, dzielą się one na naruszenia krótkotrwałe (trwające mniej niż rok), naruszenia o średnim czasie trwania (trwające od roku do 5 lat) i naruszenia długotrwałe (trwające ponad 5 lat).
8. Po ustaleniu podstawowej kwoty grzywny Komisja przechodzi do oceny, czy kwota ta powinna ulec podwyższeniu ze względu na zachodzące w sprawie okoliczności obciążające(7), czy też obniżeniu wskutek istnienia okoliczności łagodzących(8).
9. Punkt 5 lit. a) wytycznych stanowi, co następuje:
„Jest oczywiste, że ostateczna kwota obliczana zgodnie z tą metodą (bazowa kwota powiększona lub pomniejszona procentowo) nie może w żadnym przypadku przewyższać 10% całkowitego obrotu przedsiębiorstw, zgodnie z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17”.
10. Przy zachowaniu ograniczenia 10% tak obliczona kwota może następnie zostać dostosowana zgodnie z pkt 5 lit. b) wytycznych, na podstawie przeprowadzonej przez Komisję oceny „pewn[ych] obiektywn[ych] czynnik[ów], taki[ch] jak określony kontekst ekonomiczny, wszelkie korzyści finansowe i ekonomiczne uzyskane przez naruszających prawo […], konkretn[a] charakterystyk[a] omawianego przedsiębiorstwa oraz realn[a] możliwość zapłaty kontekście określonym kontekście społecznym”.
II – Okoliczności faktyczne i przebieg postępowania
1. Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu
11. W zaskarżonym wyroku stan faktyczny, który legł u podstaw sporu, został opisany w następujący sposób:
„1 Skarżące spółki: Archer Daniels Midland Company […] i jej europejska spółka córka Archer Daniels Midland Ingredient Ltd […] prowadzą działalność w sektorze przetwórstwa zbóż i nasion roślin oleistych. W 1991 r. weszły one na rynek lizyny.
2 Lizyna jest najważniejszym aminokwasem używanym w paszach dla zwierząt w celu zwiększenia ich wartości odżywczych. Lizyna syntetyczna jest używana jako dodatek do pasz, które nie zawierają wystarczającej ilości naturalnej lizyny, na przykład zbóż, aby umożliwić żywieniowcom ułożenie diety na bazie białek zaspokajającej zapotrzebowania pokarmowe zwierząt. Pasze, do których dodawana jest lizyna syntetyczna, mogą także zastępować pasze zawierające wystarczającą ilość lizyny w stanie naturalnym, takie jak soja.
3 W 1995 r., po przeprowadzeniu przez Federal Bureau of Investigation (FBI) tajnego dochodzenia, dokonano w Stanach Zjednoczonych przeszukań w lokalach kilku przedsiębiorstw prowadzących działalność na rynku lizyny. W sierpniu i październiku 1996 r. władze amerykańskie zarzuciły ADM Company, a także spółkom: Kyowa Hakko Kogyo Co. Ltd […], Sewon Corp. Ltd, Cheil Jedang Corp. […] oraz Ajinomoto Co. Inc. stworzenie kartelu polegającego na ustalaniu cen lizyny oraz podziale wielkości sprzedaży tego produktu pomiędzy czerwcem 1992 r. a czerwcem 1995 r. Wskutek porozumień zawartych z amerykańskim Ministerstwem Sprawiedliwości sędzia, któremu przydzielono sprawę, nałożył na te przedsiębiorstwa grzywny wynoszące 10 milionów dolarów amerykańskich (USD) w przypadku Kyowa Hakko Kogyo i Ajinomoto, 70 milionów USD w przypadku ADM Company oraz 1,25 miliona USD w przypadku Cheil. Wysokość grzywny nałożonej na Sewon Corp. wynosiła według tej ostatniej 328 000 USD. Ponadto trzy osoby zarządzające ADM Company zostały skazane za rolę odgrywaną przez nie w kartelu na kary pozbawienia wolności oraz grzywny.
4 W lipcu 1996 r. Ajinomoto, na podstawie komunikatu Komisji 96/C 207/04 dotyczącego nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli […], zaproponowała Komisji współpracę mającą na celu wykazanie istnienia kartelu na rynku lizyny oraz skutków wywieranych przezeń w Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG)”.
12. Z zaskarżonego wyroku wynika ponadto, że wskutek doniesienia Ajinomoto Komisja wszczęła dochodzenie administracyjne celem zbadania ewentualnych naruszeń art. 85 ust. 1 traktatu WE (obecnie art. 81 ust. 1 WE). Na zakończenie dochodzenia Komisja przyjęła sporną decyzję, mocą której:
– stwierdziła popełnienie przez szereg przedsiębiorstw, w tym ADM Company i ADM Ingredients, naruszenia art. 85 ust. 1 traktatu WE i art. 53 ust. 1 porozumienia EOG polegającego na ich uczestnictwie „w porozumieniach dotyczących cen, wielkości sprzedaży oraz wymiany indywidualnych informacji o wielkości sprzedaży lizyny syntetycznej, które to porozumienia obejmowały całość EOG” (art. 1)(9);
– i nałożyła na ADM Company i na ADM Ingredients solidarnie grzywny w wysokości 47 300 000 EUR (art. 2).
13. W uzasadnieniu decyzji Komisja stwierdziła, że w okresie od dnia 23 czerwca 1992 r. do 27 czerwca 1995 r. ADM Company i ADM Ingredients zawarły z azjatyckimi producentami lizyny szereg porozumień obejmujących światowy handel lizyną. Celem tych porozumień było zasadniczo: a) kontrolowanie rynku lizyny poprzez ustalanie cen i rozdział sprzedawanych ilości oraz b) wzajemna koordynacja zachowań zawierających porozumienie przedsiębiorstw celem zagwarantowania sobie powodzenia podjętych przez nie działań w zakresie cen i ilości sprzedaży (pkt 50–234 spornej decyzji).
14. Co się tyczy najistotniejszego tu aspektu, który mamy zadanie zbadać w niniejszej sprawie, a mianowicie kwestii ustalenia wymiaru grzywny nałożonej na te dwie spółki, Komisja wyraźnie powołała się na przepisy zawarte w wytycznych (pkt 255 spornej decyzji).
15. W ten sposób Komisja dokonała ustalenia kwoty podstawowej grzywny przy uwzględnieniu wagi i czasu trwania naruszenia.
16. W odniesieniu do pierwszego kryterium Komisja zakwalifikowała naruszenie popełnione przez te przedsiębiorstwa na rynku lizyny jako bardzo poważne (pkt 257–302 spornej decyzji).
17. W szczególności uznała ona, że przy ustalaniu wysokości kwoty podstawowej grzywien pod kątem powagi naruszenia należało wziąć pod uwagę: i) rzeczywistą zdolność gospodarczą zainteresowanych spółek do wyrządzenia znacznej szkody na rynku lizyny w obrębie europejskiego obszaru gospodarczego (EOG) oraz ii) konieczność ustalenia kwoty grzywny na takim poziomie, który gwarantowałby jej wystarczająco odstraszający charakter.
18. W tym celu Komisja podzieliła przedsiębiorstwa na dwie grupy pod względem ich rozmiarów. Porównania dokonano na podstawie całkowitego obrotu i światowego obrotu na rynku lizyny osiągniętych przez zainteresowane spółki w ciągu ostatniego roku naruszenia(10). Komisja uznała, że ten parametr był najodpowiedniejszy, aby pozwolić jej na dokonanie oceny zasobów i rzeczywistego znaczenia rzeczonych przedsiębiorstw na rynkach dotkniętych zachowaniem sprzecznym z prawem.
19. W konsekwencji, ze względu jedynie na powagę popełnionego naruszenia, kwota podstawowa nakładanej na ADM Company i ADM Ingredients grzywny została ustalona przez Komisję na 30 milionów EUR.
20. W odniesieniu do czasu trwania zarzucanego naruszenia Komisja uznała, że naruszenie to należało zakwalifikować do naruszeń o średnim czasie trwania. To pociągało za sobą podwyższenie kwot grzywien początkowo ustalonych pod kątem powagi naruszenia o 10% rocznie, co doprowadziło do konieczności podwyższenia kwot grzywien nałożonych na ADM Company i ADM Ingredients o 30%.
21. W ten sposób kwota podstawowa grzywien, jakie należało nałożyć na ADM Company i na ADM Ingredients, została ustalona na 39 milionów EUR.
22. Po ustaleniu kwoty podstawowej Komisja przeszła do zbadania, czy biorąc po uwagę pozycję każdego z przedsiębiorstw, można było stwierdzić istnienie okoliczności obciążających lub łagodzących.
23. W tym zakresie doszła ona do wniosku, że ADM Company i ADM Ingredients odegrały rolę lidera w kartelu lizyny, wskutek czego kwotę podstawową należało podwyższyć o 50%.
24. Jednocześnie Komisja uznała, że tak ustaloną kwotę należało obniżyć i) o 10% za to, że ADM Company i ADM Ingredients położyły kres ich nielegalnemu zachowaniu bezzwłocznie po dokonaniu pierwszych ustaleń przez Komisję oraz ii) o kolejne 10% za to, że obydwie spółki współpracowały z Komisją od chwili przedstawienia im zarzutów.
25. Ostateczna grzywna nałożona na ADM Company i ADM Ingredients została zatem ustalona na kwotę 47 300 000 EUR.
2. Przebieg postępowania przed Sądem i zaskarżony wyrok
26. W skardze złożonej w sekretariacie Sądu w dniu 25 sierpnia 2000 r. spółki ADM Company i ADM Ingredients zażądały stwierdzenia nieważności spornej decyzji lub ewentualnie zmniejszenia kwoty nałożonej przez Komisję grzywny.
27. W uzasadnieniu skargi ADM Company i ADM Ingredients podniosły pod adresem spornej decyzji szereg zarzutów dotyczących w interesującym nas tu zakresie: a) naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz w zakresie nakładania sankcji; b) naruszenia zasady równości traktowania; c) naruszenia zasady ne bis in idem; d) naruszenia zasady proporcjonalności; e) błędnej oceny dowodów przez Komisję.
28. W zakresie powyższych zarzutów Sąd zajął następujące stanowisko.
29. a) Sąd oddalił przede wszystkim zarzut dotyczący naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz w zakresie nałożonych sankcji podniesiony przez strony w związku z tym, że wytyczne zostały zastosowane do działań podjętych przez przedsiębiorstwa przed ich wejściem w życie.
30. Sąd przyznał, że zasada ta z jednej strony stanowi nierozerwalną część podstawowych zasad, których przestrzeganie muszą gwarantować sądy wspólnotowe, a z drugiej strony zobowiązuje do tego, aby „sankcje nakładane na przedsiębiorstwo za naruszenie reguł konkurencji odpowiadały tym, które obowiązywały w chwili popełnienia naruszenia”(11).
31. Uznał on jednak jednocześnie, że stosowanie wytycznych do obliczania kwoty grzywny w niniejszym przypadku nie stanowi naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz, albowiem wytyczne te nie zmieniają prawnego kontekstu sankcji zdefiniowanego w art. 15 rozporządzenia 17.
32. Zgodnie z tym artykułem przy ustalaniu wysokości kary pieniężnej za naruszenie reguł konkurencji Komisja musi uwzględnić wagę naruszenia oraz czas jego trwania. Tak ustalona kwota nie może w żadnym razie przekroczyć 10% wartości osiągniętego w poprzednim roku gospodarczym obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu.
33. Również rzeczone wytyczne nakładają zatem na Komisję obowiązek ustalania podstawowej kwoty sankcji przy uwzględnieniu wagi i czasu trwania naruszenia. Nadto wytyczne te stanowią, że tak ustalona kwota nie może w żadnym razie przekroczyć 10% światowego obrotu przedsiębiorstw. Wynika stąd zdaniem Sądu, że „zgodnie z metodą wskazaną w wytycznych obliczanie kar pieniężnych nadal odbywa się z uwzględnieniem dwóch kryteriów określonych w art. 15 ust. 2 rozporządzenia 17, a mianowicie wagi naruszenia i czasu jego trwania, przy poszanowaniu ustalonego w tym samym przepisie maksymalnego limitu związanego z wysokością obrotu każdego z przedsiębiorstw”(12).
34. b) Sąd oddalił następnie również zarzut wywodzony z naruszenia zasady równości traktowania.
35. Sąd stwierdził w tym zakresie, że „w ramach zwalczania naruszeń reguł konkurencji poszanowanie zasady równości wymaga bez wątpienia, aby przedsiębiorstwa, które dopuściły się naruszenia tego samego rodzaju w równoważnych okresach, poniosły taką samą karę, bez względu na często przypadkową datę wydania decyzji w ich sprawie. W tych granicach rzeczona zasada jest ściśle związana z zasadą niedziałania kar wstecz, co oznacza, że sankcja nałożona na przedsiębiorstwo za naruszenie reguł konkurencji musi odpowiadać tej, jaka była przewidziana w chwili popełnienia naruszenia. Niemniej jednak w niniejszym przypadku skarżące nie mogą skutecznie powoływać się na naruszenie tej zasady z tego tylko powodu, że Komisja zastosowała wytyczne do obliczania kwoty grzywny […]. Jak już bowiem zostało stwierdzone, zmiana, jaką przyjęcie wytycznych mogło wprowadzić do obowiązującej praktyki administracyjnej Komisji, nie stanowi zmiany kontekstu prawnego determinującego wymiar kar pieniężnych, które mogą zostać nałożone za naruszenie wspólnotowych norm w dziedzinie konkurencji […]. Wynika stąd, iż okoliczność zastosowania metody ustalonej w wytycznych do obliczenia grzywny ADM nie może stanowić dyskryminacyjnego traktowania w stosunku do przedsiębiorstw, które dopuściły się naruszenia norm wspólnotowych z dziedziny konkurencji w tym samym okresie, lecz które z przyczyn związanych z datą ujawnienia naruszenia lub dotyczących przebiegu postępowania administracyjnego w ich sprawie zostały ukarane przed wejściem w życie wytycznych. W obydwu przypadkach bowiem grzywny nałożone na te przedsiębiorstwa w chwili popełnienia naruszenia pozostawały w granicach określonych w art. 15 ust. 2 rozporządzenia 17”(13).
36. Zdaniem ADM Company i ADM Ingredients Komisja naruszyła zasadę równości traktowania również poprzez wzięcie pod uwagę ich ogólnego obrotu zamiast obrotu odnoszącego się do sprzedaży lizyny w EOG. W ten sposób przedsiębiorstwa te zostały potraktowane w sposób dyskryminujący, zarówno w stosunku do przedsiębiorstw, które były adresatami innych decyzji Komisji wydanych przed lub po publikacji wytycznych, jak i w stosunku do innych przedsiębiorstw będących adresatami spornej decyzji.
37. W szczególności ADM Company i ADM Ingredients zostały rzekomo niesłusznie zrównane z Ajinomoto, mimo iż ich udział w rynku lizyny w EOG wynosi 20%, czyli jest znacznie mniejszy od 48% odpowiadających udziałowi Ajinomoto w tym rynku.
38. Sąd oddalił również ten zarzut.
39. W kwestii rzekomej dyskryminacji w stosunku do innych przedsiębiorstw będących adresatami decyzji Komisji przed wydaniem lub po wydaniu spornej decyzji Sąd stwierdził, że przy dokonywaniu oceny ogólnej kwoty grzywien Komisja „może wziąć pod uwagę fakt, że oczywiste naruszenia przepisów wspólnotowych z dziedziny konkurencji są jeszcze dość częste, podwyższając z tego powodu kwoty grzywien celem wzmocnienia ich odstraszającego skutku”(14).
40. W szczególności Sąd uznał, że choć w niektórych ostatnio wydanych decyzjach, do których zastosowano wytyczne, Komisja wzięła pod uwagę obrót osiągnięty przez przedsiębiorstwa na rynku dotkniętym naruszeniem, w niniejszym przypadku „nie można przeprowadzić żadnego bezpośredniego porównania między omawianymi decyzjami i innymi decyzjami, które również stosowały wytyczne. Jak bowiem zostało już stwierdzone, wytyczne nie stanowią w sposób wyraźny, że grzywny są obliczane na podstawie określonego obrotu, lecz że brane są jedynie pod uwagę pewne elementy (rzeczywista zdolność gospodarcza przedsiębiorstw do wyrządzenia szkody, rozmiary przedsiębiorstw, waga naruszenia, rzeczywisty wpływ stanowiącego naruszenie zachowania każdego z przedsiębiorstw itd.), ze względu na które nie można wziąć pod uwagę obrotu. Dlatego w każdym konkretnych przypadku do Komisji, pod kontrolą Sądu, należy ustalanie, czy należy odnosić się do jednego lub kilku odnośnych rodzajów obrotu czy też do innych czynników, takich jak posiadane w rynku udziały. W konsekwencji fakt, iż Komisja nie uwzględniła obrotu osiąganego na właściwym rynku, nie stanowi samo w sobie dyskryminacji w stosunku do przedsiębiorstw będących adresatami innych decyzji”(15).
41. Zdaniem Sądu zresztą żadna dyskryminacja między ADM i Ajinomoto ze strony Komisji nie miała miejsca. W tej kwestii Sąd stwierdził, że o ile prawdą jest, że obrót osiągnięty przez ADM na właściwym rynku w 1995 r. był mniejszy niż obrót osiągnięty przez Ajinomoto w tym samym okresie, o tyle „ADM nadal pozostaje […] zdecydowanie najważniejsza w grupie trzech »małych« producentów, do których może być ona przyrównana, albowiem obroty spółek Sewon, Kyowa i Cheil pochodzące ze sprzedaży lizyny w EOG w 1995 r. wynosiły odpowiednio 15, 16 i 17 milionów EUR. Co więcej, ogólny obrót ADM, który nadal stanowi wskazówkę co do rozmiarów i pozycji gospodarczej tego przedsiębiorstwa, jasno dowodzi, że ADM jest dwukrotnie większa od Ajinomoto, co z kolei kompensuje fakt, że wywiera ona mniejszy niż Ajinomoto wpływ na rynek lizyny w EOG i wyjaśnia, dlaczego podstawowa kwota grzywny została ustalona w wystarczająco odstraszającym wymiarze. W świetle tego Komisja miała wszelkie podstawy do uznania, że dla celów nałożenia grzywny na ADM i Ajinomoto należało ustalić podstawową kwotę grzywny w tej samej wysokości”(16).
42. c) Sąd wykluczył również jakoby sporna decyzja Komisji naruszyła zasadę ne bis in idem.
43. Zdaniem ADM Company i ADM Ingredients w spornej decyzji jedyne, co uczyniła Komisja, to nałożenie na nie grzywny za udział w porozumieniu, które zostało już ukarane przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady.
44. Na zarzut ten Sąd odpowiedział, że „wystarczy przypomnieć, że sąd wspólnotowy uznał, iż przedsiębiorstwo może być skutecznie poddane dwóm równoległym postępowaniom za to samo naruszenie, a przez to podwójnej karze: jednej nałożonej przez właściwe władze danego państwa członkowskiego, a drugiej wspólnotowej. Taka możliwość zbiegu sankcji jest uzasadniona tym, że postępowania te realizują odmienne cele. W świetle tego zasada ne bis in idem tym bardziej nie może znaleźć zastosowania w przedmiotowym przypadku, gdzie postępowania przeprowadzone i sankcje nałożone z jednej strony przez Komisję, a z drugiej przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady rzeczywiście nie realizują tych samych celów. O ile w pierwszym przypadku chodzi o zachowanie niezakłóconej konkurencji na terytorium Unii Europejskiej lub w EOG, o tyle w drugim przypadku zakres ochrony dotyczy rynku Stanów Zjednoczonych lub Kanady. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w treści zasady, która zabrania zbiegu sankcji zgodnie z art. 4 protokołu nr 7 do EKPC i ze sposobem stosowania jej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Z treści tego postanowienia wynika, że jedynym skutkiem tej zasady jest nałożenie na sądy krajowe zakazu ponownego sądzenia lub karania za przestępstwo, za które dana osoba została już uprzednio skazana prawomocnym wyrokiem lub uniewinniona w tym samym państwie. Zasada ne bis in idem nie zabrania natomiast sądzenia i karania osoby więcej niż jeden raz za ten sam czyn w co najmniej dwóch różnych państwach”(17).
45. Sąd zauważył również, że „w chwili obecnej nie istnieje żadna zasada międzynarodowego prawa publicznego, która zabrania organom lub sądom innych państw ścigania lub sądzenia osoby za te same czyny. Zakaz taki mógłby do dziś wynikać jedynie z bardzo ścisłej współpracy międzynarodowej, która doprowadziłaby do przyjęcia wspólnych postanowień takich jak te, które znajdują się w Konwencji wykonawczej do układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 roku między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach (Dz.U. 2000, L 239, str. 19), podpisanej w Schengen (Luksemburg) w dniu 19 czerwca 1990 r. Skarżące nie podniosły w tym zakresie zarzutu istnienia aktu umownego wiążącego Wspólnotę i państwa trzecie takie jak Stany Zjednoczone czy Kanada, który przewidywałby zakaz tego rodzaju”(18).
46. Z drugiej strony ADM Company i ADM Ingredients podnosiły, że odmawiając odliczenia od kwoty grzywny ustalonej w spornej decyzji kwot kar pieniężnych nałożonych na nie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, Komisja naruszyła zasadę określoną przez Trybunał Sprawiedliwości w wyroku w sprawie Boehringer przeciwko Komisji(19), zgodnie z którą ogólny wymóg słuszności zobowiązuje Komisję do uwzględnienia grzywien nałożonych przez władze państwa trzeciego, jeśli chodzi o grzywny nałożone za te same czyny.
47. W tym zakresie Sąd wykluczył jakoby w wyroku w sprawie Boehringer przeciwko Komisji Trybunał orzekł w kwestii, czy Komisja ma obowiązek uwzględniania kar nałożonych przez władze państwa trzeciego, w przypadku gdy czyny zarzucane danemu przedsiębiorstwu przez ową instytucję i przez rzeczone władze są tożsame. Sąd uznał, że we wspomnianym wyroku Trybunał po prostu przyjął „tożsamość czynów zarzucanych przez Komisję i przez władze państwa trzeciego za przesłankę wstępną dla powyższej kwestii”(20).
48. Sąd podkreślił następnie, że „uwzględniając szczególną sytuację, która wynika z jednej strony ze ścisłej wzajemnej zależności krajowych rynków państw członkowskich i wspólnego rynku oraz, z drugiej strony ze szczególnego systemu podziału pomiędzy Wspólnotę i państwa członkowskie kompetencji w zakresie postępowania w przedmiocie karteli na tym samym terytorium – to jest terytorium wspólnego rynku – Trybunał, uznając możliwość prowadzenia podwójnego ścigania, uznał za konieczne, mając na względzie wynikającą zeń możliwość podwójnego ukarania, wzięcie pod uwagę pierwszej decyzji o nałożeniu kary zgodnie z wymogiem słuszności. […] Oczywistym jest jednak, że sytuacja taka nie miała w niniejszym przypadku miejsca, a zatem skoro wnoszące odwołanie nie powołały się na wyraźny przepis prawa międzynarodowego nakładający na Komisję obowiązek uwzględnienia przy ustalaniu kwoty grzywny kar już nałożonych na to samo przedsiębiorstwo za ten sam czyn przez władze lub sądy krajów trzecich, takich jak Stany Zjednoczone Ameryki lub Kanada, nie mogą one zarzucać Komisji naruszenia w niniejszym przypadku tego rzekomego obowiązku”(21).
49. Sąd stwierdza następnie, że tak czy inaczej „nawet zakładając, że rozumowanie przyjęte w wyroku [Boehringer przeciwko Komisji] jest błędne i że nałożona przez władze kraju trzeciego kara stanowi element wchodzący w zakres oceny okoliczności niniejszej sprawy dla celów ustalenia kwoty grzywny, zarzut nieuzwględnienia przez Komisję grzywien już nałożonych w krajach trzecich mógłby utrzymać się jedynie wtedy, gdyby okoliczności faktyczne przypisane ADM przez z jednej strony Komisję, a z drugiej strony – władze Stanów Zjednoczonych i Kanady, były tożsame, przy czym obowiązek dostarczenia dowodu tej tożsamości spoczywa na skarżących, które go nie dostarczyły. Co się tyczy ukarania ADM Company w Stanach Zjednoczonych, z wyroku wydanego w dniu 15 października 1996 r. przez United States District Court wynika, że […] przedsiębiorstwo to zostało ukarane grzywną w wysokości 70 milionów USD za udział w porozumieniu dotyczącym lizyny oraz grzywną w wysokości 30 milionów USD za udział w porozumieniu w sektorze kwasu cytrynowego. Z dokumentów przedstawionych przez skarżące wynika również, że ADM Company została również ukarana w Kanadzie grzywną w wysokości 16 milionów CAD (dolarów kanadyjskich) za udział w dwóch porozumieniach dotyczących lizyny i kwasu cytrynowego. Okazuje się zatem, że sankcje nałożone w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie dotyczyły szerszego kompleksu porozumień i uzgodnionych praktyk. W szczególności należy zauważyć, że przy ocenie kwoty grzywny sądy amerykańskie wzięły pod uwagę rozmiary transakcji handlowych dokonywanych »zarówno na rynku lizyny, jak i na rynku kwasu cytrynowego«”(22).
50. Sąd wyjaśnił wreszcie, że „nawet gdyby uznać, że wyrok skazujący dotyczący porozumienia w sprawie lizyny może zostać uznany za odrębny od wyroku dotyczącego porozumienia w sprawie kwasu cytrynowego, należy podkreślić, że o ile wyrok wydany w Stanach Zjednoczonych przywołuje fakt, iż celem porozumienia w sprawie lizyny było zmniejszenie produkcji i podwyższenie cen lizyny »w Stanach Zjednoczonych i poza Stanami Zjednoczonymi«, o tyle nie zostało w żaden sposób udowodnione, jakoby wyrok skazujący wydany w Stanach Zjednoczonych odnosił się do czynów popełnionych w konsekwencji bądź wskutek porozumienia innych niż te, które miały miejsce w tym kraju, w tym w szczególności do czynów popełnionych w EOG […] Ta ostatnia uwaga odnosi się również do wyroku skazującego wydanego w Kanadzie. […] W świetle powyższego należy oddalić zarzut skarżących wywodzony z naruszenia przez Komisję rzekomego obowiązku uwzględniania kar nałożonych uprzednio przez władze państw trzecich […]”(23).
51. d) W kwestii podnoszonego naruszenia zasady proporcjonalności Sąd zauważył przede wszystkim, że w spornej decyzji Komisja nie zastosowała w sposób prawidłowy wytycznych, albowiem w fazie ustalania wagi naruszenia nie wzięła pod uwagę obrotu tych dwóch przedsiębiorstw na rynku lizyny w EOG, a „zatem nie wzięła pod uwagę pkt 1 zdania czwarte i szóste wytycznych”(24).
52. Mimo tego sąd wykluczył w pierwszej instancji, jakoby niewzięcie pod uwagę obrotu na właściwym rynku stanowiło naruszenie zasady proporcjonalności. Odnosząc się do zarzutów ADM Company i ADM Ingredients, które podnosiły, że kwota grzywny jest nieproporcjonalna, albowiem stanowi 115% obrotu osiągniętego przez nie na rynku lizyny w EOG w ostatnim roku naruszenia, Sąd stwierdził, że „jeżeli kwota ostatecznej grzywny nie przekracza 10% całkowitego obrotu ADM w ostatnim roku naruszenia, nie można jej uznać za nieproporcjonalną z tego tylko powodu, że przekracza ona obrót osiągnięty na właściwym rynku”(25).
53. Sąd odrzucił też argumentację ADM Company i ADM Ingredients, według której naruszenie zasady proporcjonalności wynika z tego, że obrót osiągnięty w zakresie produktów, których dotyczyło naruszenie, był relatywnie skromny w stosunku do ogólnego obrotu osiągniętego przez nie ze sprzedaży. W tym względzie Sąd stwierdził, że „z porównania szeregu obrotów skarżących w roku 1995 wyłaniają się dwie informacje: z jednej strony prawdą jest, że obrót pochodzący ze sprzedaży lizyny w EOG może zostać uznany za skromny w stosunku do całkowitego obrotu, albowiem stanowi on zaledwie 0,3% owego całkowitego obrotu; z drugiej strony wynika jednakże, że obrót odpowiadający sprzedaży lizyny w EOG (41 milionów EUR […]) stanowi relatywnie wysoką kwotę w stosunku do obrotu wypracowanego przez ADM na światowym rynku lizyny (202 miliony EUR […]), a mianowicie w tym przypadku stanowi ponad 20%. Ponieważ sprzedaż lizyny w EOG stanowi zatem niebagatelną, a wręcz znaczną część obrotu na rynku światowym, w tym przypadku nie można skutecznie powoływać się na naruszenie zasady proporcjonalności, tym bardziej że kwota podstawowa grzywny nie została ustalona jedynie na podstawie zwykłego obliczenia przełożonego na obrót całkowity, lecz również na podstawie obrotu w poszczególnych sektorach oraz na podstawie innych istotnych elementów, takich jak charakter naruszenia, rzeczywisty jego skutek na rynku, rozciągłość właściwego rynku geograficznego niezbędny odstraszający charakter sankcji, rozmiary i siła przedsiębiorstw”(26).
54. e) Na koniec Sąd wykluczył, jakoby w spornej decyzji Komisja nie udowodniła w należyty sposób, że porozumienie miało konkretny wpływ na rynek.
55. W tym zakresie sąd uznał w pierwszej instancji, że Komisja przedstawiła wystarczające dowody na okoliczność, że zarzucane porozumienie: i) ograniczyło rozmiary produkcji, ii) pozwoliło przedsiębiorstwom na utrzymanie takich samych udziałów w rynku, oraz iii) spowodowało wzrost cen większy niż ten, jaki miałby miejsce w przeciwnym razie(27).
56. Zdaniem Sądu wynika z tego, że „na podstawie całokształtu opisanych powyżej rozważań dotyczących charakteru naruszenia i jego rzeczywistego skutku, […] Komisja mogła, uwzględniając również rozciągłość właściwego rynku geograficznego (EOG), uznać, że porozumienie stanowiło »bardzo poważne naruszenie« w rozumieniu pkt 1 A zdanie drugie tiret trzecie wytycznych”(28).
57. Na zakończenie tej analizy w zaskarżonym wyroku Sąd: a) zasadniczo potwierdził ocenę naruszenia dokonaną w spornej decyzji przez Komisję, b) uznał jednak, że celem zagwarantowania poszanowania zasady równości traktowania i zgodnie z brzmieniem wytycznych podwyższenia lub obniżenia wynikające z uwzględniania okoliczności obciążających lub łagodzących powinny być stosowane do kwoty podstawowej grzywny, a nie jak uczyniła to Komisja w spornej decyzji, do kwoty wynikającej z pierwszego podwyższenia dokonanego na podstawie innych okoliczności obciążających lub łagodzących(29), oraz c) w konsekwencji zmniejszył kwotę grzywny nałożonej na ADM Company i ADM Ingredients, ustalając jej wysokość na 43 875 000 EUR.
3. Przebieg postępowania przed Trybunałem
58. W skardze wniesionej w dniu 19 września 2003 r. ADM Company i ADM Ingredients domagały się od Trybunału Sprawiedliwości uchylenia zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim Sąd oddalił skargę na sporną decyzję lub ewentualnie uchylenia lub zmniejszenia nałożonych na nie grzywien bądź też, pomocniczo, uchylenia wyroku i przesłania go Sądowi do ponownego rozpoznania; jak również obciążenia Komisji kosztami postępowania przed Sądem i Trybunałem.
59. Komisja żąda od Trybunału oddalenia odwołania i obciążenia skarżących kosztami postępowania.
III – Analiza prawna
60. Zarzuty odwoławcze podniesione przez skarżące pod adresem zaskarżonego wyroku Sądu dotyczą:
i) naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz poprzez wsteczne zastosowanie wytycznych do naruszeń popełnionych przed ich przyjęciem;
ii) naruszenia zasady równości traktowania poprzez to, że skarżące zostały ukarane odmiennie niż przedsiębiorstwa, które dopuściły się naruszeń prawa konkurencji w tym samym czasie, w którym istniał kartel na rynku lizyny;
iii) naruszenia zasady ne bis in idem poprzez nieuwzględnienie kar nałożonych na skarżące przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz wadliwości uzasadnienia Sądu w tym zakresie;
iv) błędnej ocena dowodów dotyczących rzeczywistego wpływu porozumienia na rynek;
v) naruszenia zasady proporcjonalności poprzez nieuwzględnienie obrotu osiągniętego przez skarżące na właściwym rynku, wadliwości uzasadnienia Sądu w tym zakresie oraz naruszenia prawa przez Sąd poprzez niewzięcie pod uwagę obrotu na właściwym rynku po ustaleniu, że Komisja naruszyła wytyczne;
vi) naruszenia zasady równości traktowania w zakresie ustalania kwoty podstawowej grzywny.
61. Przejdę teraz do oceny poszczególnych zarzutów odwoławczych w wymienionej powyżej kolejności.
1. W przedmiocie naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz
62. Jak wspomniałem przed chwilą, w ramach pierwszego zarzutu odwoławczego skarżące spółki utrzymują, że Sąd popełnił błąd, uznając, że w spornej decyzji Komisja nie naruszyła zasady niedziałania prawa wstecz.
63. W tej kwestii twierdzą one, że jak można stwierdzić na podstawie jej decyzji z 1994 r. dotyczących karteli na rynkach cementu i kartonu, przed przyjęciem wytycznych Komisja zwykła była obliczać kwoty grzywien na podstawie obrotu osiągniętego przez dane przedsiębiorstwa na właściwym rynku. Według tej metody obliczania kwota grzywny odpowiadała zwykle części zawartej między 2,5% a 9% tego obrotu. Wytyczne natomiast, przewidując mechanizm obliczania, który abstrahuje całkowicie od obrotu przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, wprowadzają radykalną zmianę w praktyce stosowanej przez Komisję do 1998 r.
64. Jak też przyznał sam Sąd, zasada niedziałania prawa wstecz wymaga, aby kary nałożone na przedsiębiorstwa za naruszenie reguł konkurencji odpowiadały tym, które obowiązywały w chwili popełnienia tego naruszenia. Wynikałoby z tego zatem, że Komisja powinna była ukarać naruszenia prawa konkurencji popełnione przez skarżące według metody obliczenia stosowanej w chwili popełnienia przedmiotowych naruszeń.
65. Nadto ich zdaniem Komisja nie miała prawa zastosowania wytycznych do czynów popełnionych przed ich wejściem w życie, albowiem zgodnie z utrwaloną zasadą prawną, nie miała ona uprawnienia dyskrecjonalnego do odejścia od zasad, które sama sobie narzuciła. Zasada ta ma zastosowanie nie tylko do norm pisanych, ale również do utrwalonej praktyki takiej jak ta ustalona przez Komisję przed przyjęciem wytycznych.
66. Na koniec zdaniem skarżących Sąd popełnił błąd co do prawa, wywodząc z orzecznictwa Trybunału – w tym w szczególności z wyroku w sprawie Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji(30), że w procesie ustalania kwoty grzywny Komisja ma pełną swobodę podwyższania kwot grzywien tak, aby dostosować je do potrzeb wspólnotowej polityki konkurencji.
67. Skarżące zauważają w istocie, że nawet gdyby uznać, że Komisja posiada taką swobodę, uprawnienia tego rodzaju są poddane ograniczeniom wynikającym właśnie z prawa wspólnotowego. W szczególności:
– przepisy dotyczące naruszeń i sankcji powinny być interpretowane w sposób zawężający i przychylny podmiotowi, któremu zarzucane jest naruszenie;
– przy ustalaniu wymiaru grzywien Komisja ma ich zdaniem obowiązek przestrzegania zasady pewności prawa, którego wyrazem jest zasada niedziałania prawa wstecz i zgodnie z którym przedsiębiorstwa muszą być w stanie przewidzieć konsekwencje ich zachowań. Jedynie w ten sposób zresztą grzywny mogłyby wywoływać rzeczywisty skutek odstraszający;
– uprawnienia dyskrecjonalne Komisji powinny ograniczać się do przypadków ściśle koniecznych do osiągnięcia zakładanego celu;
– Komisja powinna działać w poszanowaniu zasady niedyskryminacji. Tymczasem przyznanie Komisji prawa do retroaktywnego stosowania określonej metody obliczania grzywien oznaczałoby stosowanie nieuzasadnionej dyskryminacji między przedsiębiorstwami, które dopuściły się naruszeń prawa konkurencji w tym samym okresie, lecz zostały ukarane w różnym czasie.
68. Ze swej strony Komisja broni toku rozumowania przyjętego przez Sąd i w odpowiedzi zauważa, że:
– w dziedzinie ustalania kwot grzywien za naruszenie reguł konkurencji nie istniała nigdy praktyka stosowna w sposób konsekwentny przez Komisję w okresie poprzedzającym wydanie wytycznych;
– nawet gdyby uznać istnienie takiej praktyki, wyrok w sprawie Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji orzekł o posiadaniu przez Komisję uprawnienia dyskrecjonalnego – pozostającego wszak w granicach określonych w art. 15 rozporządzenia 17 i w poszanowaniu ogólnych zasad prawa wspólnotowego – do odejścia od utrwalonej praktyki w dziedzinie grzywien, w przypadku gdy jest to konieczne do osiągnięcia celów wspólnotowej polityki konkurencji;
– dlatego w braku wytycznych nic nie stałoby na przeszkodzie Komisji do nałożenia na skarżące grzywny rzeczywiście ustalonej;
– wbrew twierdzeniom skarżących uprawnienie to nie jest bezwzględne. Z jednej strony bowiem podlega ono ograniczeniom wynikającym z przesłanek ustanowionych w art. 15 ust. 2 rozporządzenia 17, z drugiej strony przedsiębiorstwa mają możliwość zapoznania się z sankcjami stosowanymi za naruszenie prawa konkurencji, albowiem sankcje te są wyraźnie wymienione w tym właśnie art. 15;
– o ile prawdą jest, że Komisja powinna działać w poszanowaniu zasady pewności prawa, zasada ta nie wymaga, aby przedsiębiorstwa były w stanie uprzednio dokładnie obliczyć kwotę grzywny, jaka mogłaby zostać na nie nałożona, za naruszenie prawa konkurencji z zakresu ochrony konkurencji.
69. Komisja podnosi ponadto, że stosowanie wytycznych także do czynów popełnionych w okresie poprzedzającym ich wejście w życie nie stanowi też naruszenia art. 7 europejskiej konwencji praw człowieka, na którą wielokrotnie powołują się skarżące.
70. W sprawie Coëme przeciwko Belgii Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł właśnie, że zasada niedziałania prawa wstecz nie jest naruszona, w przypadku gdy nałożona kara mogłaby zostać nałożona również w czasie, gdy popełnione zostało naruszenie. Ponieważ na podstawie uprawnień dyskrecjonalnych, z jakich korzysta ona w tej dziedzinie, Komisja również w 1995 r. mogła była nałożyć na skarżące grzywnę, która została na nie w rzeczywistości nałożona, w niniejszym przypadku nie ma miejsca żadne naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz.
71. Proponując Trybunałowi rozstrzygnięcie kwestii podniesionych przez skarżące, nie mogę powstrzymać się od przywołania mojej własnej opinii w sprawach połączonych Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji(31), w ramach której bardzo obszernie uzasadniłem swoje stanowisko w omawianych kwestiach. Również w tamtych sprawach bowiem skarżące twierdziły, że stosowanie wytycznych do naruszeń prawa konkurencji popełnionych w okresie poprzedzającym ich wejście w życie stanowi naruszenie zasady niedziałania wstecz.
72. Odsyłając do tej opinii po bardziej szczegółowe uzasadnienie, ograniczę się tu do przypomnienia, że w owej opinii zaproponowałem Trybunałowi oddalenie tezy skarżących. Uznałem bowiem przede wszystkim, że wytyczne mieszczą się w granicach wyznaczonych przez art. 15 rozporządzenia 17, albowiem obliczanie kwoty grzywny nadal jest dokonywane na podstawie dwóch ustalonych tam parametrów (wagi i czasu trwania naruszenia) do maksymalnej wysokości 10%. Jednocześnie przypomniałem utrwalone orzecznictwo Trybunału, z którego wynika, że Komisja może – w powyższych granicach – podwyższać ogólny poziom kar dla osiągnięcia większej skuteczności w stosowaniu swej polityki w dziedzinie konkurencji(32). Z orzecznictwa tego wynika również, że wbrew temu co twierdzą skarżące, w okresie, gdy zostały popełnione ukarane naruszenia, zaostrzenie poziomu grzywien nie było wcale nieprzewidywalne z punktu widzenia zainteresowanych przedsiębiorstw, albowiem już wtedy Trybunał wyraźnie orzekł o posiadaniu przez Komisję możliwości dokonywania takich podwyższeń(33).
73. W cytowanej opinii uznałem zatem, że Komisja nie naruszyła zasady niedziałania prawa wstecz, albowiem stosując nową metodę obliczania opisaną w wytycznych, pozostała ona nadal w granicach przewidzianych w art. 15 rozporządzenia 17 w rozumieniu nadanym mu przez orzecznictwo Trybunału.
74. Ponieważ wyrok w tych sprawach jeszcze nie zapadł, nie widzę żadnego powodu odchodzenia od stanowiska wyrażonego w odniesieniu do cytowanych spraw połączonych Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji.
75. Dlatego też uważam, że pierwszy zarzut odwoławczy podlega oddaleniu.
2. W przedmiocie naruszenia zasady równości traktowania
76. W ramach drugiego zarzutu odwoławczego skarżące twierdzą, że Komisja naruszyła zasadę równego traktowania przez to, że ustalając sankcje za naruszenia popełnione w tym samym okresie, zastosowała nowe metody zawarte w wytycznych w stosunku do niektórych przedsiębiorstw, a w stosunku do innych postąpiła zgodnie ze swą wcześniejszą praktyką.
77. W zaskarżonym wyroku Sąd orzekł ich zdaniem, że zasada równości traktowania wymaga, aby przedsiębiorstwa, które dopuściły się naruszeń tego samego rodzaju w tym samym czasie, były obciążone tymi samymi sankcjami, bez względu na siłą rzeczy przypadkową datę, w której wydana została decyzja pod ich adresem. Mimo tego jednak Sąd ten uznał ich zdaniem, że w niniejszej sprawie nie miało miejsca naruszenie tej zasady, a to znów na podstawie przeświadczenia, że wytyczne nie zmieniły ram prawnych ustalonych w art. 15 ust. 2 rozporządzenia 17.
78. Orzekając w ten sposób, Sąd popełnił ich zdaniem błąd co do prawa. Zmiana utrwalonej praktyki administracyjnej bowiem stanowi ich zdaniem zmianę ram prawnych, albowiem prowadzi do zmiany przepisów prawa, których Komisja ma obowiązek przestrzegać.
79. Ze swej strony Komisja stwierdza, że argumenty podniesione przez skarżące są ściśle związane z argumentacją przedstawioną już w odniesieniu do rzekomego naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz. Z tego wywieść należy ich bezzasadność z tych samych względów, jakie zostały już przedstawione.
80. Komisja twierdzi, że również w okresie poprzedzającym wydanie wytycznych miała ona możliwość stosowania tej samej metody obliczania grzywien, co ta w nich przewidziana, bądź też nałożenia sankcji w takim samym wymiarze. Innymi słowy sankcje za naruszenie reguł konkurencji, którym podlegały przedsiębiorstwa przed 1998 r., były dokładnie takie same jak te przewidziane w wytycznych.
81. Okoliczność, iż grzywny nakładane na przedsiębiorstwa przed przyjęciem wytycznych były w praktyce niższe, wynika tylko i wyłącznie z politycznego wyboru Komisji, która dysponowała uprawnieniami dyskrecjonalnymi – co potwierdził Trybunał w wyroku w sprawie Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji – podniesienia poziomu grzywien dla zwiększenia skuteczności wspólnotowej polityki konkurencji.
82. Powiem od razu, że mnie również, podobnie jak Komisji, wydaje się, że kwestia podniesiona przez skarżące w ramach drugiego zarzutu odwoławczego stanowi powtórzenie pod inną postacią prawną argumentacji przedstawionej już w odniesieniu do zarzucanego naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz. Skarżące żalą się bowiem na naruszenie równości traktowania jedynie z tego względu, iż sposób ukarania ich nie był identyczny z tym, jaki Komisja zastosowała w odniesieniu do innych porozumień zawartych w tym samym okresie co kartel na rynku lizyny, lecz które stały się przedmiotem decyzji przed wydaniem wytycznych.
83. Po raz kolejny zatem skarżące wychodzą z założenia, że wytyczne nie mogły być stosowane do naruszeń prawa konkurencji popełnionych w czasie poprzedzającym ich wydanie, albowiem wykraczają one poza system sankcji obowiązujących w chwili popełnienia tych naruszeń.
84. Jak już widzieliśmy jednakże, założenie takie nie jest zasadne. Ograniczę się w tej kwestii do odesłania do rozważań przedstawionych powyżej w pkt 70–71, w których przypomniałem, że w niniejszym przypadku Komisja nie naruszyła zasady niedziałania prawa wstecz, albowiem i) do jej uprawnień należało podwyższenie według własnego uznania ogólnego poziomu sankcji, pod warunkiem dostosowania się przy tym do przepisów w dziedzinie grzywien za naruszenie prawa konkurencji obowiązujących w chwili popełnienia naruszeń, oraz ii) metoda obliczania zawarta w wytycznych jest całkowicie zgodna z kontekstem prawnym art. 15 rozporządzenia 17.
85. Z tych względów uważam, że również drugi zarzut odwoławczy podlega oddaleniu.
3. W przedmiocie naruszenia zasady ne bis in idem i wadliwości uzasadnienia wyroku Sądu w tym zakresie
86. W ramach trzeciego zarzutu odwoławczego skarżące krytykują wyrok Sądu za nieuznanie, że odmawiając odliczenia od grzywny nałożonej w spornej decyzji kwoty grzywien już nałożonych na ADM Company w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, Komisja naruszyła zasadę ne bis in idem.
87. W czwartym zarzucie następnie dodają one, że Sąd nie odniósł się w należyty sposób do ich argumentów, zgodnie z którymi Komisja naruszyła tę zasadę także dlatego, że uwzględniła światowy obrót ADM Company, czyli obrót, który częściowo był już wzięty pod uwagę przy obliczaniu sankcji nałożonych przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady.
88. a) Poczynając od zarzutu dotyczącego rzekomego naruszenia zasady ne bis in idem, skarżące wyprowadzają z wyroków Trybunału z dnia 13 lutego 1969 r. w sprawie 14/69 Walt Wilhem i in., oraz z dnia 14 grudnia 1972 r. w sprawie 7/72 Boehringer przeciwko Komisji, że Komisja ma obowiązek uwzględnienia sankcji nałożonej przez władze państwa trzeciego za to samo bezprawne zachowanie. Obowiązek ten stanowi ich zdaniem ogólną zasadę prawa znajdującą zastosowanie we wszelkich sytuacjach zbiegu kar, nawet jeśli są one wynikiem wykonywania różnych uprawnień władczych z zakresu karania w międzynarodowym porządku prawnym. Dlatego Sąd dokonał ich zdaniem zbyt restrykcyjnej wykładni cytowanego orzecznictwa, twierdząc, że „w chwili obecnej nie istnieje żadna zasada międzynarodowego prawa publicznego”(34), która zabrania zbiegu sankcji oraz ograniczając zakres stosowania zasad ustalonych w tych wyrokach do sankcji nałożonych w obrębie terytorium Unii Europejskiej.
89. Ponadto zdaniem skarżących Sąd wypaczył dowody, uchybił obowiązkowi uzasadnienia i naruszył prawa skarżących do obrony poprzez stwierdzenie, że zarzuty stawiane ADM przez Komisję z jednej strony i przez władze Stanów Zjednoczonych z drugiej strony nie były tożsame, mimo iż tożsamość ta wynikała jasno zarówno z decyzji Komisji, jak i z dowodów przedstawionych przez skarżące.
90. Zdaniem Komisji natomiast Sąd właściwie określił, w świetle orzecznictwa Trybunału, treść zasady ne bis in idem. A to dlatego, że jej zdaniem w ramach międzynarodowego porządku prawnego stosowanie tej zasady mogłoby wynikać jedynie z odpowiednich norm umownych; w chwili obecnej jednakże – jak orzekł Sąd – żadna umowa nie zobowiązuje Komisji do zaliczania bądź do uwzględniania sankcji nakładanych za granicą.
91. Zdaniem Komisji Sąd następnie prawidłowo wykluczył, jakoby zarzuty stawiane skarżącym przez Komisję i przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady były identyczne. Należy bowiem odróżnić – jak orzekł Trybunał w wyroku w sprawie Boehringer przeciwko Komisji– umowy zawarte na poziomie międzynarodowym, które leżą u podstaw porozumienia („okoliczności faktyczne”) i które mogą ewentualnie być tożsame, od ich przedmiotu i zakresu stosowania. W przedmiotowej sprawie grzywna nałożona przez Komisję dotyczy właśnie wyłącznie stosowania porozumienia na terytorium EOG, a zatem przewinienia odmiennego od przewinień ustalonych przez dane władze państw trzecich.
92. Ze swej strony pragnę rzec od razu, że nie podzielam argumentacji przedstawionej przez skarżące.
93. Przede wszystkim, podobnie jak orzekł Sąd w zaskarżonym wyroku, mnie również się wydaje, że w chwili obecnej nie można uznać, jakoby w prawie międzynarodowym obowiązywała utrwalona zasada, która zabrania władzom lub sądom poszczególnych państw ścigania i sądzenia osoby za te same czyny, za które została ona już osądzona w innym państwie. Przeciwnie, wykonywanie uprawnień władczych w zakresie karania nadal jest uważane przez państwa za jeden z najważniejszych aspektów ich suwerenności, tak iż są one bardzo niechętne rezygnacji z wykonywania tych uprawnień w odniesieniu do czynów niedozwolonych, które w jakikolwiek sposób są związane z ich porządkiem prawnym, nawet jeśli czyny te były już przedmiotem postępowania przed organami innych państw.
94. Poza tym te same akty wielostronne, które sankcjonują zasadę ne bis in idem, ograniczają ogólnie możliwość jej stosowania jedynie do orzeczeń sądowych tego samego państwa.
95. Przypomnę tu przede wszystkim słynny art. 14 ust. 7 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych z 1966 r., który stanowi, że „[n]ikt nie może być ponownie ścigany lub karany za przestępstwo, za które już raz został prawomocnie skazany lub uniewinniony zgodnie z ustawą i procedurą karną danego kraju”. Wezwany do wydania orzeczenia w kwestii zakresu tego postanowienia Komitet Praw Człowieka ONZ wyjaśnił, że postanowienie to „zabrania podwójnego skazywania jedynie za ten sam czyn osądzony w danym państwie”(35) [tłumaczenie własne].
96. Jeszcze bardziej jednoznaczna jest w tym kontekście treść art. 4 protokołu dodatkowego nr 7 do europejskiej konwencji praw człowieka, który stanowi, że „nikt nie może być ścigany lub karany przez sądy tego samego państwa za przestępstwo, za które został już uniewinniony lub skazany na mocy prawomocnego wyroku zgodnie z prawem i procedurą karną tego państwa”(36).
97. Powyższe znajduje również potwierdzenie w orzecznictwie międzynarodowym. W szczególności Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii nie wahał się orzec, że „zasada ne bis in idem pojawia się w taki czy inny sposób jako część wewnętrznego porządku prawnego wielu narodów. Bez względu na nazwanie jej zasadą ne bis in idem, zakazem podwójnego skazywania czy przeszkodą procesową uprzedniego uniewinnienia bądź skazania, zasada ta zwykle chroni daną osobę przed dwukrotnym sądzeniem lub skazaniem za te same czyny. Zasada ta zyskała sobie pewną międzynarodową pozycję, skoro została wyrażona w art. 14(7) Międzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych jako standard sprawiedliwego procesu, jednak jest ona zwykle stosowana jedynie w przypadkach podwójnego ścigania w tym samym państwie. Zasada ta wiąże Trybunał Międzynarodowy przez to, że pojawia się ona w jego statucie i wiąże go w formie, w jakiej się tam pojawia”(37)[tłumaczenie własne].
98. Ten tok rozumowania został wprost przyjęty również przez niektóre krajowe trybunały konstytucyjne(38). Wyrokiem z dnia 31 marca 1987 r. dla przykładu niemiecki Bundesverfassungsgericht wykluczył jakoby sporna zasada „mogła zostać uznana za równoważną z ogólnie uznaną zasadą prawa międzynarodowego”(39). Podobnie wręcz w dwóch wyrokach włoski Corte costituzionale uznał, że sama okoliczność, że rzeczona zasada jest wspólna niemal wszystkim krajowym porządkom prawnym, nie stanowi wystarczającego powodu do uznania jej za ogólną zasadę prawa międzynarodowego znajdującą zastosowanie również do wyroków zagranicznych(40).
99. Przypomnę wreszcie, że w tak zintegrowanym kontekście jak kontekst wspólnotowy zasada ne bis in idem przyjęła się jedynie dzięki jej wprowadzeniu w odpowiednich postanowieniach umownych, takich jak konwencja wykonawcza do układu z Schengen (art. 54)(41), konwencja o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich (art. 7) i konwencja w sprawie zwalczania korupcji, w którą zaangażowani są urzędnicy Wspólnot Europejskich lub urzędnicy państw członkowskich Unii Europejskiej (art. 10).
100. Nawet gdyby jednak przyjąć, że supozycja rozumowania skarżących jest zasadna, a mianowicie, że istnieje ogólna zasada prawa, zgodnie z którą również w braku odpowiednich postanowień umownych ta sama osoba nie może być ukarana kilkakrotnie w różnych państwach za to samo zachowanie bezprawne, stosowanie tej zasady byłoby tak czy inaczej uzależnione – jak ostatnio przypomniał Trybunał – „od spełnienia potrójnej przesłanki tożsamości okoliczności faktycznych, tożsamości naruszającego i tożsamości chronionego interesu prawnego”(42). Innymi słowy jedynie w takich okolicznościach można by mówić o sytuacji zbiegu kar istotnego dla celów stosowania rzeczonej zasady. Nawet gdyby chcieć uznać zatem istnienie tej zasady, należałoby jeszcze upewnić się, czy w danym stanie faktycznym zostały spełnione powyższe przesłanki.
101. Wydaje mi się oczywiste, że w badanym tu przypadku niespełniona jest co najmniej jedna z tych przesłanek, a mianowicie przesłanka tożsamości chronionego interesu prawnego. Jak bowiem słusznie stwierdził Sąd, „postępowania przeprowadzone i sankcje nałożone z jednej strony przez Komisję, a drugiej przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady rzeczywiście nie realizują tych samych celów. O ile w pierwszym przypadku chodzi o zachowanie niezakłóconej konkurencji na terytorium Unii Europejskiej lub w EOG, o tyle w drugim przypadku zakres ochrony dotyczy rynku Stanów Zjednoczonych lub Kanady”(43). Postępowania te nie mają zatem na celu „ochrony tego samego dobra prawnego”(44).
102. W tym zakresie wystarczy zauważyć, że przesłanką stosowania wspólnotowego prawa dotyczącego porozumień, a zatem przesłanką działania Komisji, jest właśnie istnienie porozumienia, decyzji lub uzgodnionej praktyki, które „mogą wpływać na handel między państwami członkowskimi” oraz mają na celu „zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku” (art. 81 ust. 1 WE). Jeśli brak jest spełnienia jednej lub drugiej z tych konsekwencji, nie ma miejsca naruszenie art. 81 ust. 1 WE.
103. Wynika stąd, że gdy Komisja nakłada sankcję za zachowanie bezprawne, które może – jak ma to miejsce w badanym przypadku – wywodzić się z jednej jedynej „strategii międzynarodowej”, ma ona na celu ochronę szczególnego „dobra prawnego” – wolnej konkurencji na wspólnym rynku – a zatem odrębnego od tego, które chronią państwa trzecie. Szczególność chronionego dobra prawnego nie znajduje odzwierciedlenia jedynie w zasadach i regułach, które charakteryzują wspólnotowe prawo konkurencji, ale również w ocenach dokonywanych przez Komisję. Ocenach, które zasadniczo polegają na każdorazowym ustaleniu skutków przypuszczalnych zachowań antykonkurencyjnych w specyficznej strukturze gospodarczej reprezentowanej przez wspólny rynek, a które mogą zatem znacznie się różnić od tych dokonywanych przez władze zagraniczne.
104. Dodam, że wymóg tożsamości chronionego interesu prawnego (wymóg, od którego całkowicie abstrahuje teza skarżących) stanowi moim zdaniem istotny aspekt badanej kwestii, albowiem jest on ściśle związany z podstawowym celem wszelkich systemów karnych: ustaleniem interesów i wartości, które porządek prawny uznaje za godne ochrony. Dlatego z przyczyn opisanych powyżej uważam, że w niniejszym przypadku należy udzielić odpowiedzi przeczącej na pytanie o tożsamość tych interesów i wartości.
105. Nie wydaje mi się, aby do odmiennego wniosku mogło prowadzić dokonane przez skarżące odniesienie do zasady ogłoszonej przez Trybunał w wyroku w sprawie Walt Wilhem i in., według której przy ustalaniu kwoty grzywny Komisja powinna uwzględnić sankcje nałożone już uprzednio na przedsiębiorstwo za czyny naruszające prawo konkurencji jednego z państw członkowskich. Zdaniem skarżących nie ma powodu, aby nie rozszerzyć zakresu obowiązywania tej zasady słuszności czy też „naturalnej sprawiedliwości” również na nakładające sankcje decyzje przyjęte przez władze państw trzecich.
106. Niemniej jednak, jak słusznie wyjaśnił Sąd(45), Trybunał usankcjonował tę zasadę w świetle szczególnej sytuacji panującej we Wspólnocie i wynikającej z jednej strony ze ścisłej wzajemnej zależności krajowych rynków państw członkowskich i wspólnego rynku oraz, z drugiej strony ze szczególnego systemu podziału pomiędzy Wspólnotę i państwa członkowskie kompetencji w materii porozumień. W szczególności wspólnotowe prawo konkurencji i krajowe prawa konkurencji zajmują się porozumieniami pod kątem odmiennych, choć komplementarnych aspektów: „art. [81] dotyczy bowiem porozumień pod kątem przeszkód, jakie mogą z nich wynikać w handlu między państwami członkowskimi, podczas gdy ustawodawstwa krajowe, mając na względzie potrzeby indywidualne każdego z państw, dotyczą porozumień w bardziej ograniczonym zakresie”(46). W tym też szczególnym kontekście, w którym te same „zdarzenia mające miejsce na terytorium wspólnotowym”(47) mogą prowadzić do postępowań równoległych przed władzami krajowymi i wspólnotowymi, Trybunał orzekł, że gdyby „możliwość prowadzenia podwójnego ścigania prowadziła do podwójnej kary, ogólny wymóg słuszności […] czyni koniecznym uwzględnienie przy ustalaniu kary wcześniejszych decyzji o nałożeniu kary”(48).
107. Należy w tym zakresie zauważyć, że od momentu wydania przez Trybunał wyroku w sprawie Walt Wilhem i in. (ponad trzydzieści lat temu) kwestie wzajemnej zależności i integracji wspólnotowego i krajowych systemów ochrony konkurencji, które były inspiracją dla tego wyroku, znacznie się wzmocniły, w szczególności poprzez decentralizację stosowania wspólnotowego prawa ochrony konkurencji wprowadzoną przez niedawno przyjęte rozporządzenie nr 1/2003(49). W ten sposób powstał system jedyny w swoim rodzaju, w którym Komisja i władze państw członkowskich, w zakresie i granicach ich odnośnych kompetencji, rzeczywiście „wspólnie” chronią mechanizmy wolnej konkurencji na terytorium wspólnotowym(50).
108. Z inną sytuacją mamy natomiast do czynienia, gdy – jak w tym przypadku – kary zostają nałożone przez władze, które interweniują w zupełnie odmiennych obszarach. To wydaje mi się wyjaśnia, dlaczego obowiązek Komisji do uwzględniania sankcji już nałożonych został wyraźnie uznany przez Trybunał jedynie w odniesieniu do decyzji władz państw członkowskich(51).
109. Dlatego też uważam, że Sąd prawidłowo orzekł w pkt 100 zaskarżonego wyroku, iż niniejszy stan faktyczny nie jest porównywalny z sytuacjami, w których zgodnie z orzecznictwem wspólnotowym Komisja podlega takiemu obowiązkowi.
110. Można by się natomiast zastanawiać, czy poza tak specyficznym kontekstem stosunków między wspólnotowym prawem konkurencji a prawami państw członkowskich Komisja nie powinna uwzględniać, ze względów słuszności, także nakładających sankcje decyzji wydanych przez władze zagraniczne. Mam tu na myśli przede wszystkim sytuację – raczej rzadką, lecz nie całkiem niemożliwą – rynku produktu całkowicie zintegrowanego na poziomie światowym, czyli charakteryzującego się idealnie homogenicznymi warunkami konkurencji na poziomie międzynarodowym. W takim przypadku bowiem sytuacja zbiegu sankcji mogłaby zostać uznana za przesadę, skoro grzywny nałożone przez poszczególne władze miałyby wszystkie w rzeczywistości na celu nałożenie kary za szkodę wyrządzoną jednej jedynej – właśnie globalnej – strukturze konkurencji.
111. Muszę jednak powiedzieć, że nawet gdyby chcieć pójść w tym kierunku, nie sądzę, aby zmienił się rezultat, do którego doszedłem powyżej, albowiem w niniejszej sprawie nie zostały spełnione założone przesłanki. W naszej sprawie bowiem – co zresztą nie było kwestionowane przez Sąd – Komisja i) wyraźnie odniosła się do „rynku lizyny w EOG” oraz ii) ukarała udział skarżących w porozumieniach dotyczących cen i ilości sprzedaży, które odnosiły się konkretnie i wyraźnie do tego rynku, mimo iż wpisywały się w kompleks porozumień i uzgodnionych praktyk przyjętych na poziomie światowym(52).
112. b) Jak już wspomniałem, w ramach czwartego zarzutu odwoławczego skarżące podnoszą, że Sąd nie dopełnił obowiązku uzasadnienia ciążącego na nim na mocy art. 36 statutu Trybunału. Nie odniósł się on bowiem do argumentów podniesionych przez skarżące, według których Komisja naruszyła również zasadę zakazu zbiegu sankcji poprzez wzięcie pod uwagę światowego obrotu ADM Company, czyli obrotu, który zawiera w sobie dochód ze sprzedaży osiągnięty w Stanach Zjednoczonych, mimo iż dochód ten został już uwzględniony przez władze Stanów Zjednoczonych i Kanady przy obliczaniu nakładanych przez nie kar pieniężnych.
113. Uważam za użyteczne przypomnienie na wstępie, że zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa uzasadnienie wyroku powinno być na tyle jasne i zupełne, aby umożliwić zarówno osobom zainteresowanym przeanalizowanie jego treści i ewentualnie zbadanie celowości zakwestionowania jego zgodności z prawem, jak i Trybunałowi sprawowanie kontroli sądowej(53). Niemniej jednak Trybunał wyjaśnił również, że „obowiązek uzasadnienia nie narzuca Sądowi przedstawiania wyjaśnienia, które podąża kolejno za każdym z poszczególnych rozumowań przeprowadzonych przez strony sporu. Uzasadnienie może zatem być dorozumiane, pod warunkiem że umożliwia zainteresowanym zapoznanie się z przyczynami, dla których zostały przyjęte dane środki oraz udostępnia właściwemu sądowi dane wystarczające do przeprowadzenia kontroli sądowej”(54).
114. To wyjaśniwszy należy zauważyć, że badana kwestia zależała od rozwiązania przyjętego przez Sąd w przedmiocie szerszej kwestii istnienia i stosowalności zasady zakazu zbiegu sankcji. Jest bowiem oczywiste, że gdyby zostało wykluczone stosowanie tej zasady w niniejszym przypadku, Komisja nie mogłaby jej naruszyć poprzez wzięcie pod uwagę światowego obrotu ADM Company.
115. Tymczasem Sąd wykluczył stosowanie zasady ne bis in idem po przeprowadzeniu w pkt 85–104 zaskarżonego wyroku szczegółowej analizy argumentów przedstawionych przez strony. Ponieważ zaś doszedł do takiego wniosku, wywiódł z tego logicznie, że zasada ta również nie została naruszona przez to, że Komisja wzięła pod uwagę obrót częściowo już uwzględniony przy obliczaniu sankcji nałożonych przez władze państw trzecich(55).
116. Wynika stąd, jak mi się zdaje, że wyrok w sposób jasny i zupełny ukazuje zgodnie z przywołanym powyżej orzecznictwem rozumowanie, które przywiodło Sąd do odrzucenia także argumentów skarżących dotyczących wzięcia pod uwagę globalnego obrotu ADM Company.
117. Wnioskuję stąd zatem, że w niniejszym przypadku Sąd nie naruszył obowiązku uzasadnienia.
118. W świetle poprzedzających rozważań proponuję więc Trybunałowi oddalenie trzeciego i czwartego z zarzutów odwoławczych.
4. W przedmiocie wypaczenia dowodów w odniesieniu do rzeczywistego wpływu porozumienia na rynek
119. W piątym zarzucie odwoławczym skarżące podnoszą, że Sąd wypaczył dowody odnoszące się do rzeczywistego wpływu porozumienia na rynek lizyny w EOG. W szczególności Komisja nie udowodniła ich zdaniem – co jest wymagane przez orzecznictwo wspólnotowe – że ceny stosowane przez członków kartelu były wyższe niż te, który byłyby stosowane w braku naruszenia prawa konkurencji. W ten sposób Sąd doszedł do błędnego wniosku, że Komisja „prawidłowo wykazała negatywny wpływ porozumienia na rynek”(56).
120. Przed przejściem do zbadania tego zarzutu należy pokrótce przypomnieć, że zgodnie z art. 225 WE i art. 51 statutu Trybunału, od orzeczeń Sądu przysługuje odwołanie „ograniczone do kwestii prawnych”. Wynika stąd, że ocena okoliczności faktycznych – z zastrzeżeniem przypadków wypaczenia dowodów przedstawionych przed Sądem – nie stanowi kwestii prawnej podlegającej kontroli Trybunału(57).
121. W odniesieniu do kwestii wypaczenia dowodów przez Sąd orzecznictwo wyjaśnia następnie, że „art. 225 WE, art. 51 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości WE i art. 112 ust. 1 akapit pierwszy lit c) regulaminu wymagają od strony skarżącej, która zarzuca wypaczenie dowodów przez Sąd, precyzyjnego wskazania dowodów, które zostały ich zdaniem wypaczone przez Sąd i wykazania błędów w ocenie, które jej zdaniem doprowadziły Sąd do takiego wypaczenia”(58).
122. W szczególności nie spełnia wymogów wynikających z powyższych przepisów odwołanie, które nie podnosząc ani jednego argumentu skierowanego dokładnie na wykazanie ewentualnego wypaczenia dowodów, ogranicza się do powtarzania lub dokładnego cytowania zarzutów i uzasadnienia, które zostały podniesione już przed Sądem, w tym również zarzutów wywodzonych z okoliczności faktycznych, którym sąd ten wprost nie dał wiary. Odwołanie takie jest w rzeczywistości żądaniem skierowanym po prostu na uzyskanie ponownego rozpatrzenia skargi przedstawionej przed Sądem, co wykracza poza właściwość Trybunału(59).
123. Po dokonaniu tego uściślenia należy przede wszystkim stwierdzić, że wbrew wymogom cytowanego orzecznictwa, skarżące nie wyjaśniają w swej skardze, dlaczego Sąd wypaczył ich zdaniem dowody przed nim przedstawione, lecz w istocie ograniczają się do twierdzenia, że Komisja nie wykazała, jakoby poziom cen panujący na rynku lizyny wskutek zawarcia kartelu był wyższy od tego, jaki obowiązywałby w braku porozumienia. Wobec takiego braku dowodów Sąd powinien był uwzględnić argumenty przedstawione przez skarżące, w tym w szczególności argumenty zawarte w dwóch analizach gospodarczych przedłożonych Komisji w trakcie postępowania administracyjnego, mających na celu udowodnienie, że porozumienie nie wywołało skutków antykonkurencyjnych.
124. Krytyka pod adresem rozumowania przeprowadzonego przez Sąd wydaje mi się bezzasadna. Z lektury spornej decyzji i zaskarżonego wyroku wynika bowiem, że Komisja przedłożyła cały szereg dowodów dotyczących wzrostu cen spowodowanego przez porozumienie i że dowody te były dokładnie przeanalizowane przez Sąd, który wręcz stwierdził, że niektóre z nich nie były nawet kontestowane przez skarżące(60). Pragnę nadto zauważyć, że sąd w pierwszej instancji przeanalizował również kontrargumenty przedstawione przez skarżące zanim doszedł do wniosku, że nie pozwalają one na obalenie dowodów przedstawionych przez Komisję(61).
125. Wynika z tego, że zarzut podniesiony przez skarżące nie zawiera żadnej informacji zdolnej do wykazania, że Sąd wypaczył takie czy inne dowody. Przede wszystkim jednak taki zarzut odwoławczy, powołując się ponownie na argumenty oddalone już przez Sąd, ma w rzeczywistości na celu podważenie analizy przeprowadzonej przez ten sąd w zakresie antykonkurencyjnego wpływu kartelu, a zatem podważenie oceny okoliczności faktycznych, co jak już powiedziałem, nie może być poddane dyskusji w ramach niniejszego odwołania.
126. W świetle tych rozważań proponuję zatem Trybunałowi orzeczenie o niedopuszczalności niniejszego zarzutu.
5. W przedmiocie naruszenia zasady proporcjonalności
127. W ramach szóstego, siódmego i ósmego z motywów odwoławczych skarżące podnoszą szereg kwestii odnoszących się do rzekomego naruszenia zasady proporcjonalności. Z przyczyn związanych ze strukturyzacją wywodu wydaje mi się użytecznym przeanalizowanie w pierwszej kolejności zarzutu podniesionego w ramach ósmego zarzutu odwoławczego.
128. a) W powyższym zarzucie skarżące podnoszą, że Sąd naruszył zasadę proporcjonalności poprzez uznanie, że nałożona na nie grzywna nie była nieproporcjonalna w stosunku do obrotu osiągniętego przez nie na właściwym rynku, a mianowicie na rynku lizyny w EOG.
129. Ich zdaniem z orzecznictwa Sądu i Trybunału, w tym w szczególności z wyroków w sprawach KNP BT przeciwko Komisji(62) i Parker Pen przeciwko Komisji(63) wynika, że w procesie ustalania kwoty grzywny Komisja ma obowiązek uwzględnienia obrotu osiągniętego przez przedsiębiorstwa na właściwym rynku.
130. Wynikałoby z tego, że w przypadku gdy Komisja nie bierze pod uwagę takiego obrotu, grzywna jest siłą rzeczy nieproporcjonalna. Dowód na to stanowi ich zdaniem właśnie niniejsza sprawa, gdzie nałożona na ADM Company i ADM Ingredients grzywna wynosi 115% obrotu osiągniętego przez nie na właściwym rynku.
131. Ze swej strony Komisja odpowiada, że ani wytyczne, ani orzecznictwo wspólnotowe nie zobowiązują jej do uwzględniania przy ustalaniu kwoty grzywny obrotu wypracowanego przez przedsiębiorstwa na właściwym rynku. Obrót ten stanowi natomiast zaledwie jeden z elementów, które Komisja może wziąć pod uwagę w powyższym celu.
132. Ponadto zdaniem Komisji wymaganie, aby grzywny były proporcjonalne do obrotu osiągniętego na właściwym rynku, nie pozwoliłoby na uzyskanie grzywny rzeczywiście proporcjonalnej do czasu trwania i wagi naruszenia zgodnie z wymogiem zawartym w art. 15 ust. 2 rozporządzenia 17. Tymczasem Komisja musi brać pod uwagę cały szereg elementów, które prowadzą do ustalenia kwot grzywien w odpowiednio odstraszającym wymiarze. W niniejszej sprawie elementy te zostały wzięte pod uwagę.
133. Na koniec Komisja stwierdza, że orzecznictwo cytowane przez skarżące na poparcie ich twierdzeń pozostaje bez związku z niniejszą sprawą.
134. Co się tyczy sprawy KNP bowiem, nawet gdyby uznać, że w wyroku tym Trybunał orzekł, iż grzywny muszą być proporcjonalne do obrotu osiągniętego na właściwym rynku, wyjaśnił on jednak, że stwierdzenie to – jak słusznie ocenił Sąd – jest ściśle związane ze szczególnym stanem faktycznym będącym przedmiotem owej sprawy, stąd nie prowadzi do powstania zasady ogólnej wiążącej Komisję.
135. Co się zaś tyczy wyroku w sprawie Parker Pen przeciwko Komisji, Komisja zauważa, że w sprawie tej Sąd w żaden sposób nie narzucił jej uwzględniania dochodu osiągniętego przez przedsiębiorstwa na właściwym rynku. Sąd uczulił jedynie Komisję na przywiązywanie zbyt dużej wagi do globalnego obrotu, gdy obrót wypracowany na właściwym rynku stanowi jego minimalną część. Mimo tego Sąd potwierdził, że obrót na właściwym rynku stanowi zaledwie jeden z wielu różnych elementów, które Komisja może wziąć pod uwagę przy ustalaniu wymiaru grzywny.
136. Ponadto przypadek w sprawie Parker Pen przeciwko Komisji jest całkiem inny niż niniejszy przypadek. Ponieważ chodziło o porozumienie wertykalne, logicznym był obowiązek wzięcia pod uwagę obrotu osiągniętego przez dystrybutora – właśnie Parkera Pena – na rynku produktu będącego przedmiotem porozumienia. Dlatego na wyrok ten nie można powoływać się w niniejszej sprawie która toczy się wokół porozumienia o charakterze horyzontalnym.
137. Ze swej strony uważam za stosowne wyjaśnienie tytułem wstępu, że ocena proporcjonalności grzywny w stosunku do wagi i czasu trwania naruszenia wchodzi w zakres uprawnień sądowej kontroli istoty sprawy przyznanych Sądowi na mocy art. 17 rozporządzenia 17. Jedynie Sąd jest zatem właściwy do dokonania kontroli sposobu, w jaki Komisja oceniła w każdym konkretnym przypadku wagę i czas trwania zachowań bezprawnych(64).
138. Dlatego w ramach odwołania kontrola Trybunału może sięgać jedynie weryfikacji, czy Sąd wziął pod uwagę w sposób orzeczniczo poprawny wszystkie czynniki istotne dla oceny naruszenia i czy popełnił błędy co do prawa przy badaniu kwestii podniesionych przez skarżące(65).
139. W szczególności w odniesieniu do potencjalnie nieproporcjonalnego charakteru grzywien należy zauważyć, że nie leży w gestii Trybunału zastępowanie, ze względów słuszności, własną oceną oceny dokonanej przez Sąd w ramach jego właściwości merytorycznych w zakresie wymiaru grzywien nałożonych na przedsiębiorstwa, które dopuściły się naruszenia prawa wspólnotowego(66).
140. Wynika z tego, że również w niniejszej sprawie analiza Trybunału będzie musiała ograniczyć się do weryfikacji, czy potwierdzając kryteria zastosowane przez Komisję przy ustalaniu kwoty grzywny i kontrolując – a wręcz korygując – ich stosowanie, Sąd dochował zasady proporcjonalności czy też nie(67).
141. Mając w pamięci rzeczone ograniczenia sądowej kontroli Trybunału, przejdę teraz do zbadania zarzutu podniesionego przez skarżące.
142. W tym względzie muszę przyznać, że ocena przeprowadzona przez Sąd w zaskarżonym wyroku w tej konkretnej kwestii rzeczywiście nie jest do końca jasna. Istotnie badając, czy w spornej decyzji Komisja dochowała wierności zasadzie proporcjonalności, Sąd:
– przypomniał, że według wytycznych waga naruszenia jest ustalana na podstawie licznych elementów (pkt 183);
– wyjaśnił, że wytyczne z jednej strony nie wymagają, aby kwota grzywien była obliczana na podstawie całkowitego obrotu czy też obrotu osiągniętego przez przedsiębiorstwa na właściwym rynku, zaś z drugiej strony nie sprzeciwiają się temu, aby wartości tych obrotów były brane pod uwagę przy ustalaniu kwoty grzywny (pkt 187);
– uznał za bezsporne, że w procesie ustalania wymiaru grzywien Komisja nie uwzględniła obrotu wypracowanego przez nie na rynku lizyny w EOG, lecz wzięła pod uwagę całkowity obrót światowy i światowy obrót na rynku lizyny (pkt 191 i 192);
– podkreślił, że Komisja nie dokonała wyraźnego odniesienia do oceny określonej wagi, a tym samym rzeczywistego wpływu nagannego zachowania każdego z przedsiębiorstw na konkurencję (art. 194);
– stwierdził, że z orzecznictwa Trybunału wynika, że „część obrotu odpowiadająca towarom objętym naruszeniem może dostarczyć dokładnych informacji na temat znaczenia naruszenia dla właściwego rynku”(68) (pkt 196);
– doszedł do wniosku, że nie uwzględniwszy obrotu na właściwym rynku, Komisja naruszyła przepisy wytycznych w zakresie, w jakim nakładają one obowiązek wzięcia pod uwagę „rzeczywistych możliwości ekonomicznych” i „określonej wagi” zainteresowanych przedsiębiorstw (pkt 197).
143. Mimo tego, zastępując własną oceną ocenę dokonaną przez Komisję, Sąd uznał, że tak czy inaczej Komisja nie naruszyła zasady proporcjonalności, albowiem i) z orzecznictwa nie można wywieść istnienia zasady, która nakazywałaby Komisji obowiązkowe uwzględnienie obrotu osiągniętego przez przedsiębiorstwa na właściwym rynku; ii) obrót odpowiadający sprzedaży lizyny w EOG stanowi relatywnie dużą część obrotu wypracowanego przez skarżące na światowym rynku lizyny oraz iii) kwota podstawowa grzywny nie została ustalona tylko i wyłącznie na podstawie prostego obliczenia wyprowadzonego z całkowitego obrotu, ale również na podstawie innych istotnych elementów (pkt 200–205).
144. Uzasadnienie przedstawione przez Sąd wydaje się zatem wewnętrznie sprzeczne. W pierwszej części sąd wydaje się sądzić, iż Komisja powinna była obliczyć kwotę grzywny przy uwzględnieniu obrotu osiągniętego przez przedsiębiorstwa na rynku właściwym. To jednak nie przeszkadza mu następnie stwierdzić, że z orzecznictwa Trybunału nie da się wywieść istnienia takiego obowiązku, przez co grzywna została obliczona w sposób prawidłowy.
145. W świetle wątpliwości, które przebijają z rozumowania Sądu, uważam za słuszne zbadanie, czy doprowadziły one do takich błędów w ocenie, które unieważniałyby wniosek, do jakiego doszedł sąd w pierwszej instancji.
146. Rozpocznę tę analizę od przypomnienia – jak uczyniłem to w mojej opinii w sprawach połączonych Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji(69) – że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Komisja dysponuje wyjątkowo szerokimi uprawnieniami dyskrecjonalnymi w zakresie wyboru elementów, jakie należy wziąć pod uwagę celem ustalenia kwoty kar pieniężnych. Jak zauważył sam Trybunał, „wagę naruszeń należy ustalać na podstawie dużej liczby elementów, takich jak w szczególności konkretne okoliczności faktyczne danej sprawy, jej kontekst i odstraszający charakter grzywien, przy czym nie istnieje wiążący i wyczerpujący wykaz kryteriów, które należy koniecznie wziąć pod uwagę”(70). Wśród tych licznych elementów oceny naruszeń mogą również znaleźć się dla przykładu: rozmiar i siła gospodarcza przedsiębiorstw dopuszczających się naruszenia, rola odegrana przez każde z nich w popełnieniu naruszenia, kontekst gospodarczy i prawny, w jaki wpisuje się naruszenie(71).
147. W szczególności w kwestii wzięcia pod uwagę obrotu przedsiębiorstwa w wyroku w sprawie Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji Trybunał wyjaśnił, że „celem ustalenia wymiaru grzywny możliwe jest zarówno wzięcie pod uwagę całkowitego obrotu przedsiębiorstwa […], jak i tej części tego obrotu, która dotyczy towarów objętych naruszeniem [bez konieczności] przyznawania któremukolwiek z tych dwóch elementów nadmiernej wagi w stosunku do innych kryteriów oceny”(72).
148. Z tych twierdzeń wynika, że choć stanowią one użyteczne i istotne informacje na temat siły ekonomicznej przedsiębiorstwa, wszak globalny obrót i obrót na rynku właściwym stanowią jedynie dwa spośród wielu czynników, które Komisja może uwzględnić przy ocenie wagi naruszenia. Dlatego nie ma ona obowiązku uwzględniania obrotu osiągniętego przez dane przedsiębiorstwa na właściwym rynku.
149. Powyższemu stwierdzeniu nie zaprzecza moim zdaniem orzeczenie Trybunału w sprawie KNP BT przeciwko Komisji, na które wielokrotnie powołują się w swym odwołaniu skarżące. W tym względzie przypomnę, że w owej sprawie skarżąca twierdziła, że Komisja błędnie wzięła pod uwagę przy ustalaniu wysokości grzywny sprzedaż wewnątrz danej grupy, czyli część obrotu na właściwym rynku. To w świetle tych okoliczności uzasadnione jest stanowisko Trybunału, zawarte w pkt 61 i 62 tego wyroku, zgodnie z którym wzięcie pod uwagę obrotu na właściwym rynku, w tym dochodu pochodzącego ze sprzedaży wewnątrz jednej grupy, jest istotne ze względu na zagwarantowanie proporcjonalnego charakteru grzywny, a w szczególności unikanie bezzasadnego stawiania w lepszej sytuacji przedsiębiorstw zintegrowanych wertykalnie.
150. Wbrew temu zresztą, co wydaje się twierdzić Sąd, obowiązek taki nie wynika również z treści wytycznych.
151. Wytyczne ograniczają się w tym zakresie do wezwania Komisji do wzięcia „pod uwagę rzeczywist[ych] ekonomiczn[ych] możliwości przestępcy [w zakresie] spowodowania znaczących szkód innym podmiotom działającym na rynku, w szczególności konsumentom” (pkt A akapit czwarty) i rozważenie, że „[t]am, gdzie w naruszeniu uczestniczy kilka przedsiębiorstw (np. kartele), może wystąpić potrzeba, w niektórych przypadkach, stosowania kwot ważonych, określonych w ramach każdej z trzech kategorii w celu wzięcia pod uwagę określonej wagi naruszenia i tym samym rzeczywistego wpływu nagannego zachowania każdego z przedsiębiorstw na konkurencję, w szczególności tam, gdzie istnieje znaczna dysproporcja pomiędzy wielkością przedsiębiorstw popełniających naruszenie tego samego typu” (pkt A akapit szósty).
152. Innymi słowy, przy ustalaniu kwoty grzywny Komisja musi czuwać nad tym, aby grzywna była proporcjonalna do określonej wagi naruszenia i rzeczywistego wpływu, jaki zachowanie każdego z poszczególnych przedsiębiorstw uczestniczących w porozumieniu wywarło na rynek. Czyniąc to jednak, nie ma ona obowiązku uwzględniania obrotu osiągniętego przez przedsiębiorstwo na właściwym rynku, o którym zresztą nie wspomina się wprost w wytycznych. Jak już wspomniałem bowiem, obrót ten jest zaledwie jednym z wielu czynników, które Komisja może wziąć pod uwagę. I tak właśnie w omawianej sprawie Komisja – jak słusznie stwierdził Sąd – oszacowała wysokość grzywien na podstawie rozmiarów i zasobów zainteresowanych przedsiębiorstw, biorąc pod uwagę inne istotne elementy takie jak ich obrót całkowity oraz ich obrót światowy w sektorze lizyny. Na podstawie tych kryteriów Komisja podzieliła następnie uczestników kartelu na dwie kategorie „celem uwzględnienia rzeczywistych ekonomicznych możliwości przedsiębiorstw w zakresie spowodowania znaczących szkód na rynku lizyny w EOG oraz konieczności ustalenia kwoty grzywny na takim poziomie, który zapewni odpowiednio odstraszający efekt”(73), nakładając na każdą z kategorii przedsiębiorstw odmienne kwoty podstawowe grzywny.
153. Nie można zresztą zapominać, że w wielu przypadkach to właśnie obrót światowy (całkowity bądź sektorowy) stanowi najlepszą wskazówkę dla określenia siły ekonomicznej przedsiębiorstwa i ułatwia nałożenie na nie najbardziej proporcjonalnej grzywny. Ma to miejsce moim zdaniem właśnie w przypadku przedsiębiorstw ponadnarodowych, które działają na poziomie światowym i które mogą osiągać bardzo wysoki obrót ogólny i dużo niższy obrót na danym rynku.
154. Wreszcie nie można nie zauważyć, że art. 15 rozporządzenia 17 też nie narzuca dokonywania oceny obrotu na rynku właściwym, skoro przepis ten odwołuje się jedynie do globalnego obrotu osiągniętego przez przedsiębiorstwa w ramach poprzedniego roku budżetowego.
155. Powyższe rozważania wykazują, że jeśli tak należy rozumieć uzasadnienie Sądu, a zatem pomylił się on, uznając, że Komisja uchybiła wytycznym przez to, że nie uwzględniła obrotu zainteresowanych przedsiębiorstw na właściwym rynku.
156. Trzeba się jednak zastanowić, czy błąd co do prawa popełniony przez Sąd ma taki charakter, iż unieważnia on wyciągnięty przez Sąd wniosek, że kwota grzywny powinna tak czy inaczej zostać uznana za proporcjonalną na podstawie innych czynników wziętych pod uwagę przez Komisję. Jak wiadomo bowiem, zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa, „jeśli okazuje się, że uzasadnienie wyroku Sądu narusza prawo wspólnotowe, lecz sentencja tego wyroku okazuje się zasadna na podstawie innych przesłanek prawnych, odwołanie od tego wyroku powinno zostać oddalone”(74).
157. Tymczasem jak przed chwilą stwierdziłem, obliczenie wymiaru grzywien nałożonych przez Komisję i utrzymanych w mocy przez Sąd prawidłowo uwzględniło różnice w rozmiarach i zasobach uczestników kartelu. Należy zatem stąd wywieść, że nawet gdyby uznać wyrok za dotknięty błędem co do prawa w tym zakresie, jego sentencja nadal pozostaje zasadna.
158. Dlatego też uważam, że również ósmy zarzut odwoławczy podlega oddaleniu.
159. b) W ramach szóstego zarzutu odwoławczego skarżące podnoszą, że po stwierdzeniu, że Komisja uchybiła wytycznym, Sąd popełnił błąd co do prawa przez to, że nie wziął pod uwagę obrotu osiągniętego przez nie na właściwym rynku i nie ustalił w konsekwencji prawidłowej kwoty grzywien.
160. W tej kwestii, po dokonaniu wyżej opisanego ustalenia nieistnienia uchybienia wytycznym przez Komisję, wydaje mi się oczywistym stwierdzenie, że przy dokonywaniu oceny postępowania przeprowadzonego celem ustalenia kwoty grzywien Sąd może dokonać również merytorycznej kontroli. W ten sposób jest on uprawniony do zastąpienia własną oceną oceny Komisji, w przypadku gdy stwierdzi, że Komisja naruszyła normy lub zasady prawa.
161. Tak właśnie się stało w omawianym przypadku. W istocie, uznawszy, że Komisja błędnie zastosowała wytyczne, Sąd dokonał własnej oceny, ustalając, że tak czy inaczej nałożona grzywna nie była nieproporcjonalna.
162. Wynika z tego, że również szósty zarzut odwoławczy podlega oddaleniu.
163. c) Wreszcie w ramach siódmego zarzutu odwoławczego skarżące podnoszą, że Sąd naruszył obowiązek uzasadnienia własnych decyzji przez to, że uznał, iż grzywna nałożona na nie jest proporcjonalna, mimo iż Komisja błędnie zastosowała wytyczne.
164. Odmiennego zdania jest oczywiście Komisja.
165. W tym zakresie pragnę przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału i jak już stwierdziłem (powyżej pkt 109), uzasadnienie wyroku może być zwięzłe, pod warunkiem że umożliwia osobom zainteresowanym zapoznanie się z przyczynami, dla których zostały przyjęte dane środki, oraz udostępnia właściwemu sądowi dane wystarczające do przeprowadzenia kontroli sądowej(75).
166. To rzekłszy, wydaje mi się, że nawet zakładając, iż Sąd nie udzielił wprost odpowiedzi na taki czy inny konkretny argument, zaskarżony wyrok spełnia jednak wymóg uzasadnienia. Po orzeczeniu bowiem, że Komisja naruszyła przepisy zawarte w wytycznych, Sąd zbadał, czy to uchybienie pociągnęło za sobą naruszenie zasady proporcjonalności grzywien. W tym zakresie uznał on, że Komisja uszanowała jednak tę zasadę i wyraźnie wyjaśnił powody, dla których możliwe było wyciągnięcie takiego wniosku.
167. Sąd przypomniał przede wszystkim, że art. 15 rozporządzenia 17 zobowiązuje do tego, aby ostateczna kwota grzywny nie przekraczała 10% całkowitego obrotu przedsiębiorstwa właśnie po to, aby grzywna była proporcjonalna do siły gospodarczej samego przedsiębiorstwa. Wynika stąd, że gdy grzywna nie przekracza tej granicy – jak ma to miejsce w niniejszym przypadku – należy uznać ją za proporcjonalną.
168. Po drugie, Sąd oddalił opinię skarżących – obalając bardzo szczegółowo ich argumentację – według której orzecznictwo wspólnotowe nakłada na Komisję obowiązek uwzględniania obrotu na właściwym rynku.
169. Sąd zadał sobie wreszcie trud wykazania, że nawet gdyby uznać istnienie obowiązku tego rodzaju, metoda ustalania kwoty grzywny zastosowana przez Komisję w spornej decyzji nie doprowadziła do ustalenia grzywny nieproporcjonalnej. Obrót odpowiadający sprzedaży lizyny w EOG stanowił bowiem relatywnie istotną część obrotu osiąganego przez skarżące na światowym rynku lizyny. Tak czy inaczej kwota podstawowa grzywny nie została obliczona jedynie na podstawie całkowitego obrotu, ale również na podstawie innych czynników takich jak obrót w danym sektorze, charakter naruszenia, konkretny wpływ naruszenia na rynek, rozciągłość właściwego rynku geograficznego, niezbędny odstraszający efekt kary, rozmiary i siła przedsiębiorstw(76).
170. Wydaje mi się zatem, że również siódmy zarzut odwoławczy podlega oddaleniu.
6. W przedmiocie naruszenia zasady równości traktowania w zakresie ustalania kwoty podstawowej grzywny
171. W ramach dziewiątego zarzutu wreszcie skarżące podnoszą, że Sąd naruszył zasadę równości traktowania poprzez utrzymanie w mocy dokonanego przez Komisję dla celów obliczenia grzywny ustalenia kwoty podstawowej jednakowej dla ADM i Ajinomoto, mimo iż ta ostatnia posiada na właściwym rynku (rynku lizyny w EOG) udziały wynoszące około dwa razy tyle, co udziały ADM. W ten sposób przedsiębiorstwa odmiennych rozmiarów zostały potraktowane tak samo. W świetle tych różnic w rozmiarach i okoliczności, że Sąd orzekł, iż Komisja nie musi koniecznie brać pod uwagę obrotu na właściwym rynku, sąd powinien był w pierwszej instancji obniżyć ADM kwotę podstawową grzywny.
172. Ze swej strony pragnę przede wszystkim zauważyć, że badany zarzut został wywiedziony z błędnego moim zdaniem założenia, a mianowicie, że w procesie ustalania kwoty grzywien Komisja musi koniecznie wziąć pod uwagę obrót osiągnięty na właściwym rynku. Tymczasem jak już wykazałem (powyżej pkt 142–151), obowiązku takiego nie można wywieść ani z orzecznictwa wspólnotowego, ani z art. 15 rozporządzenia, ani wreszcie z treści wytycznych.
173. Wynika z tego, że wbrew twierdzeniom skarżących, sporne kwoty podstawowe nie mogą zostać uznane za dyskryminujące tylko z tego powodu, że nie zostały ustalone na podstawie odnośnych obrotów na właściwym rynku.
174. To rzekłszy, można by jednak mówić w niniejszym przypadku o naruszeniu zasady równości traktowania, gdyby Sąd uznał za zgodną z prawem kwotę podstawową grzywny zastosowaną do ADM Company mimo tego, iż ta ostatnia znajduje się w odmiennej sytuacji w stosunku do Ajinomoto, czyli w stosunku do przedsiębiorstwa, dla którego ustalono identyczną kwotę podstawową grzywny. Zgodnie bowiem z utrwalonym stanowiskiem Trybunału, zasada równości traktowania zostaje naruszona, gdy analogiczne sytuacje są traktowane w odmienny sposób lub odmienne sytuacje są traktowane w identyczny sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione(77).
175. Wydaje mi się jednak, że zasada równości traktowania także w tym aspekcie nie została naruszona.
176. Należy w tym względzie zauważyć, iż Sąd stwierdził, że kwota podstawowa grzywien została ustalona przez Komisję na podstawie pewnej całości czynników, w tym między innymi rozmiarów i siły gospodarczej zainteresowanych przedsiębiorstw(78). Celem uwzględnienia tego ostatniego elementu Komisja podzieliła uczestników kartelu na dwie kategorie, odnosząc się zarówno do ich całkowitego obrotu światowego, jak i ich światowego obrotu w sektorze lizyny(79), i na podstawie tego porównania uznała, że należało zastosować wyższą kwotę podstawową do ADM Company i Ajinomoto.
177. Dlatego pod kątem tych dwóch kryteriów obranych przez Komisję (całkowitego obrotu światowego oraz światowego obrotu w sektorze lizyny) i potwierdzonych przez Sąd dla celów wyłonienia tych dwóch grup należy zbadać, czy skarżące zostały potraktowane w sposób dyskryminujący.
178. Z badania danych dostarczonych na piśmie przez same skarżące wynika, że w ramach tych dwóch rodzajów obrotów wziętych pod uwagę przez Komisję dochód osiągnięty przez ADM Company był ewidentnie wyższy niż dochód osiągnięty przez wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa uczestniczące w porozumieniu, w tym również – choć w nieco mniejszym stopniu – przez Ajinomoto(80).
179. Wydaje mi się zatem, że można dojść do wniosku, iż ustalenie kwot podstawowych, które opiera się na obiektywnych kryteriach i jest wewnętrznie spójne(81), nie doprowadziło do naruszenia zasady równości traktowania na szkodę skarżących.
180. Należy zatem oddalić niniejszy zarzut.
181. W konkluzji stwierdzam, że żaden z zarzutów odwoławczych podniesionych przez skarżące nie jest zasadny, a zatem ich odwołanie nie może zostać uwzględnione.
IV – W przedmiocie kosztów
182. W świetle art. 69 § 2 regulaminu i mając na względzie wniosek, do jakiego doszedłem w przedmiocie oddalenia odwołania, uważam, że kosztami należy obciążyć skarżące.
V – Wnioski
183. W świetle powyższego proponuję Trybunałowi wydanie następującego orzeczenia:
1) odwołanie zostaje oddalone;
2) Archer Daniels Midland Company i Archer Daniels MidlandIngredients Ltd zostają obciążone kosztami postępowania.
1 – Język oryginału: włoski.
2 – T‑224.00, Rec. str. II‑2597.
3 – Dz.U. 2001, L 152, str. 24.
4 – Pierwsze rozporządzenie wprowadzające w życie art. 85 i 86 traktatu (Dz.U. 1962, nr 13, str. 204).
5 – Dz.U. 1998, C 9, str. 3.
6 – Uwzględniając powagę naruszenia, wytyczne ustalają kwoty szacunkowe, które w połączeniu z oceną czasu trwania naruszenia prowadzą do ustalenia kwoty podstawowej do obliczania grzywny. W przypadku naruszeń „o małym znaczeniu” potencjalna grzywna wynosi od 1000 EUR do 1 miliona EUR; w przypadku naruszeń „poważnych” grzywna wynosi od 1 miliona EUR do 20 milionów EUR, zaś w przypadku naruszeń „bardzo poważnych” grzywna wynosi ponad 20 milionów EUR (pkt 1 A wytycznych).
7 – Punkt 2 wytycznych stanowi, że „[k]wota podstawowa zostanie powiększona, gdy występują okoliczności obciążające, takie jak:
– powtarzające się naruszenie tego samego typu przez to samo przedsiębiorstwo (przedsiębiorstwa),
– odmowa współpracy lub próby utrudniania prowadzonego przez Komisję dochodzenia,
– rola przywódcy lub prowokatora naruszenia,
– kroki odwetowe przeciwko innym przedsiębiorstwom mające na celu wzmocnienie praktyk stanowiących naruszenie,
– potrzeba zwiększenia grzywny po to, aby przewyższała ona kwotę nieprawidłowo, w wyniku naruszenia, osiągniętych zysków, gdy istnieje obiektywna możliwość obliczenia tej kwoty,
– inne”.
8 – Podobnie pkt 3 wytycznych wyjaśnia, że „[k]wota podstawowa zostanie obniżona, gdy występują okoliczności łagodzące, takie jak:
wyłącznie bierna rola lub pójście w ślad za liderem w danym naruszeniu,
– niewdrożenie w praktyce przestępczych porozumień lub praktyk,
– zakończenie naruszenia bezzwłocznie po interwencji Komisji (szczególnie gdy prowadzi ona dochodzenie),
– istnienie uzasadnionych wątpliwości po stronie przedsiębiorstwa, co do tego czy ograniczające działanie rzeczywiście stanowi naruszenie,
– naruszenia popełniane w rezultacie niedbałości lub niezamierzone,
– efektywna współpraca przedsiębiorstwa w toku postępowania, poza zakresem stosowania obwieszczenia z 18 lipca 1996 roku na temat nienakładania lub zmniejszania grzywien w przypadku karteli,
– inne”.
9 – Przypomnę, że w art. 1 spornej decyzji stwierdzono, iż ADM Company i ADM Ingredients uczestniczyły w ukaranym porozumieniu w okresie od dnia 23 czerwca 1992 r. do 27 czerwca 1995 r.
10 – Zaskarżony wyrok, pkt 191.
11 – Ibidem, pkt 41.
12 – Ibidem, pkt 51.
13 – Ibidem, pkt 70–73.
14 – Ibidem, pkt 208.
15 – Ibidem, pkt 210.
16 – Ibidem, pkt 212–213.
17 – Ibidem, pkt 89–91
18 – Ibidem, pkt 92.
19 – Wyrok z dnia 14 grudnia 1972 r. w sprawie 7/72, Rec. str. 1281.
20 – Zaskarżony wyrok, pkt 98.
21 – Ibidem, pkt 99 i 100.
22 – Ibidem, pkt 101 i 102.
23– Ibidem, pkt 103 i 104.
24 – Ibidem, pkt 197.
25 – Ibidem, pkt 200. Wyróżnienie własne.
26 – Ibidem, pkt 204 i 205.
27 – Ibidem, pkt 142–169.
28 – Ibidem, pkt 171.
29 – Ibidem, pkt 371–380.
30 – Wyrok z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80, Rec. str. 1825.
31 – Opinia w dnia 8 lipca 2004 r. (w zakończonych wyrokiem z dnia 28 czerwca 2005 r. sprawach połączonych C‑189/02 P, C‑202/02 P, od C‑205/02 do 208/02 P i C‑231/02 P, Zb.Orz. str. I‑5425).
32 – Ibidem, pkt 159–165.
33 – Ibidem, pkt 155–160.
34 – Zaskarżony wyrok, pkt 92.
35– Decyzja z dnia 2 listopada 1987 r. w sprawie AP przeciwko Włochom, komunikat nr 204/1986. Wyróżnienie własne. Przepis ten „prohibits double jeopardy only with regard to an offence adjudicated in a given State”.
36 – Wyróżnienie własne.
37 – Decision on the Defence Motion on the Principle of Non-bis-in-idem, Prosecutor v. Tadic, Case No. IT‑94-1, T.Ch. II, 14 Nov. 1995. Wyróżnienie własne. Trybunał orzekł: „the principle of non bis in idem appears in some form as part of the internal legal code of many nations. Whether characterised as non bis in idem, double jeopardy or autrefois acquit, autrefois convict, this principle normally protects a person from being tried twice or punished twice for the same acts. This principle has gained a certain international status since it is articulated in Article 14 (7) of the International Covenant on Civil and Political Rights as standard of a fair trial, but it is generally applied so as to cover only a double prosecution within the same State. The principle is binding upon this International Tribunal to the extent that it appears in Statute, and in the form it appears there”.
38 – Należy zresztą przypomnieć, że o ile najwyraźniej większość porządków prawnych państw wspólnoty międzynarodowej sankcjonuje zasadę ne bis in idem, o tyle zwykle przewidują one, że zasada ta ma zastosowanie wyłącznie dla celów wewnętrznych. Dla przykładu, o ile się nie mylę, spośród porządków prawnych państw członkowskich Unii jedynie niderlandzki porządek prawny uznaje bezwzględną skuteczność prekluzyjną orzeczeń zagranicznych analogiczną do skuteczności orzeczeń wewnętrznych.
39 – Wyrok z dnia 31 marca 1987 r. w sprawie 2 BvM 2/86 [tłumaczenie nieoficjalne].
40 – Wyroki włoskiego trybunału konstytucyjnego z dnia 18 kwietnia 1967 r., nr 48, w: Giur. Cost., 1967, I, str. 299, oraz z dnia 8 kwietnia 1976 r., nr 69, w: Giur. Cost., 1976, str. 432.
41 – Odnośnie do tej konwencji wydaje mi się istotne, że choć sankcjonuje ona zasadę ne bis in idem w stosunkach między umawiającymi się państwami, to jednak przewiduje w art. 55 możliwość odejścia od tej zasady w różnego rodzaju okolicznościach.
42 – Wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P, C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I‑123, pkt 338.
43 – Zaskarżony wyrok, pkt 90. Wyróżnienie własne. Zobacz również wyrok z dnia 18 listopada 1987 r. w sprawie 137/85 Maizena, Rec. str. 4587, w którym Trybunał wykluczył istnienie naruszenia zasady ne bis in idem, albowiem dwie kaucje żądane od tej samej osoby za te same czyny miały „zupełnie inne cele” (pkt 22 i 23).
44 – Zobacz ww. wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 338: „[zasada ne bis in idem] zabrania […] karania tego samego podmiotu więcej niż jeden raz za to samo zachowanie bezprawne dla celów ochrony tego samego dobra prawnego”. Wyróżnienie własne.
45 – Zobacz zaskarżony wyrok, pkt 99 i przywołane tam orzecznictwo.
46 – Wymieniony wyżej wyrok w sprawie Walt Wilhem i in., pkt 3.
47 – Wymieniony wyżej wyrok w sprawie Boehringer przeciwko Komisji, pkt 3.
48 – Wymieniony wyżej wyrok w sprawie Walt Wilhem i in., pkt 11.
49 – Rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 traktatu (Dz.U. 2003, L 1, str. 1). Przypomnę, że ten nowy system wprowadził system „kompetencji równoległych”, czyli system opierający się na konkurencyjnym stosowaniu traktatowych reguł ochrony konkurencji przez Komisję oraz przez władze i sądy krajowe. W szczególności władze i sądy krajowe mogą już stosować art. 81 ust. 3 WE, który przewiduje możliwość przyznania odstępstwa od zakazu, o którym mowa w art. 81 ust. 1 WE.
50 – Zobacz zaskarżony wyrok, pkt 99 i przywołane tam orzecznictwo.
51 – Jak słusznie zauważył Sąd, w wyroku w sprawie Boehringer przeciwko Komisji Trybunał przywołał w sposób czysto hipotetyczny potencjalny obowiązek Komisji w zakresie uwzględniania również sankcji nakładanych przez władze państwa trzeciego. Zobacz ww. wyrok w sprawie Boehringer przeciwko Komisji, pkt 3.
52 – Zobacz sporna decyzja, w szczególności pkt 186–212.
53 – Zobacz przykładowo wyroki z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie C‑259/96 P Rada przeciwko de Nil i Impens, Rec. str. I‑2915, pkt 32–34, oraz z dnia 17 maja 2001 r. w sprawie C‑449/98 P IECC przeciwko Komisji, Rec. str. I‑3875, pkt 70.
54 – Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 372.
55 – Zaskarżony wyrok, pkt 94.
56 – Ibidem, pkt 169.
57 – Zobacz w szczególności wyrok z dnia 21 czerwca 2001 r. w sprawach połączonych od C‑280/99 P do C‑282/99 P Moccia Irma i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I‑4717, pkt 78, i ww. wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 49.
58 – Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 50.
59 – Zobacz w szczególności postanowienie z dnia 9 lipca 1998 r. w sprawie C‑317/97 P Smanor i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I‑4269, pkt 21, oraz wyrok z dnia 4 lipca 2000 r. w sprawie C‑352/98 P Bergaderm i Goupil przeciwko Komisji, Rec. str. I‑5291, pkt 35, i ww. wyrok Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 51.
60 – Zobacz pkt 261–296 spornej decyzji Komisji i pkt 153–160 zaskarżonego wyroku. W szczególności w pkt 160 Sąd stwierdził, że „tak naprawdę skarżące nie kwestionują ustalonej przez Komisję zależności między inicjatywami dotyczącymi cen a cenami rzeczywiście stosowanymi na rynku przez członków kartelu”.
61 – Zaskarżony wyrok, pkt 161–169.
62 – Wyrok z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑248/98 P, Rec. str. I-9641.
63 – Wyrok Sądu Pierwszej Instancji z dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie T‑77/92, Rec. str. II‑549.
64 – Wyroki z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie C‑185/95 P Baustahlgewebe przeciwko Komisji, Rec. str. I‑8417, pkt 128, z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑359/01 P British Sugar przeciwko Komisji, Rec. str. I‑4933, pkt 47.
65 – Wyrok z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C‑219/95 P Ferriere Nord przeciwko Komisji, Rec. str. I‑4411, pkt 31.
66 – Wyżej wymieniony wyrok w sprawie British Sugar przeciwko Komisji, pkt 48.
67 – Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 365.
68 – Wyróżnienie własne.
69 – Zobacz pkt 69–75 i 103–105.
70 – Wymieniony wyżej wyrok w sprawie Ferriere Nord przeciwko Komisji, pkt 33. Wyróżnienie własne. Zobacz również postanowienie z dnia 25 marca 1996 r. w sprawie C‑137/95 P SPO i in przeciwko Komisji, Rec. str. I‑1661, pkt 54.
71 – Wymieniony wyżej wyrok w sprawie Musique diffusion française i in przeciwko Komisji, oraz wyrok z dnia 9 listopada 1983 r. w sprawie 322/81 Michelin przeciwko Komisji, Rec. str. 3461.
72 – Wymieniony wyżej wyrok w sprawie Musique diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 121. Wyróżnienia własne.
73 – Sporna decyzja, pkt 304.
74 – Wyrok z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie C‑312/00 P Komisja przeciwko Camar et Tico, Rec. str. I‑11355, pkt 57. Podobnie zob. również wyroki z dnia 9 czerwca 1992 r. w sprawie C‑30/91 P Lestelle przeciwko Komisji, Rec. str. I‑3755, pkt 28, z dnia 15 grudnia 1994 r. w sprawie C‑320/92 P Finsider przeciwko Komisji, Rec. str. I‑5697, pkt 37, oraz z dnia 13 lipca 2000 r. w sprawie C‑210/98 P Salzgitter przeciwko Komisji, Rec. str. I‑5843, pkt 58.
75 – Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 372, oraz wyrok z dnia 25 października 2001 r. w sprawie C‑120/99 Włochy przeciwko Radzie, Rec. str. I‑7997, pkt 28.
76 – Zobacz zaskarżony wyrok, pkt 205.
77 – Zobacz w szczególności wyroki z dnia 13 grudnia 1984 r. w sprawie 106/83 Sermide, Rec. str. 4209, pkt 28, oraz z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie C‑174/89 Hoche, Rec. str. I‑2681, pkt 25.
78 – Zobacz w szczególności zaskarżony wyrok, pkt 205.
79 – Zaskarżony wyrok, pkt 191.
80 – Odpowiednio 12 600 milionów EUR i 202 milionów EUR, w stosunku do 5 000 milionów EUR i 183 milionów EUR zarobionych przez Ajinomoto.
81 – Zobacz zaskarżony wyrok, pkt 211–213.