29.9.2023 |
PL |
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej |
C 349/100 |
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Środki na rzecz poprawy zdrowia psychicznego”
(opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji hiszpańskiej)
(2023/C 349/16)
Sprawozdawczyni: |
Milena ANGEŁOWA |
Współsprawozdawca: |
Iwan KOKAŁOW |
Wniosek hiszpańskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej |
Pismo z dnia 8.12.2022 |
Podstawa prawna |
Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej |
|
Opinia rozpoznawcza |
Sekcja odpowiedzialna |
Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa |
Data przyjęcia przez sekcję |
21.6.2023 |
Data przyjęcia na sesji plenarnej |
13.7.2023 |
Sesja plenarna nr |
580 |
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się) |
205/0/2 |
1. Wnioski i zalecenia
1.1. |
Zdrowie psychiczne ma złożony charakter. Wpływa na nie cały szereg czynników: biologiczne, psychologiczne, edukacyjne, społeczne, ekonomiczne, zawodowe, kulturowe i środowiskowe. Skuteczna poprawa i promowanie (1) zdrowia psychicznego oraz zapobieganie problemom związanym ze zdrowiem psychicznym wymagają złożonego, multidyscyplinarnego podejścia obejmującego całe życie, które należy stosować i wyraźnie uwzględnić jako jeden z przekrojowych priorytetów w kształtowaniu polityki na szczeblu unijnym i krajowym (regionalnym i sektorowym) z myślą o tym, aby: |
1.1.1. |
Zachęcać do reformy systemów opieki zdrowotnej w całej UE, aby zagwarantować, że będą one zapewniać zintegrowane i planowane długoterminowe interwencje oraz opiekę nie tylko w celu leczenia schorzeń, ale także zapobiegania im, z wykorzystaniem multidyscyplinarnych zespołów, a nie opierać się na okazjonalnych modelach opieki. Ostatecznym celem powinno być dostosowanie dominującego kierunku działania systemu opieki zdrowotnej w dziedzinie zdrowia psychicznego do złożonych biopsychospołecznych praktyk opartych na prawach człowieka, zapewnienie profilaktyki, wczesnego wykrywania i kontroli złego zdrowia psychicznego oraz skutecznego prowadzenia poszczególnych przypadków, a także stosowania podejścia ukierunkowanego na człowieka w danej społeczności. |
1.1.2. |
Skupić się na stałym promowaniu zdrowia psychicznego, zapobieganiu chorobom psychicznym i budowaniu odporności, z uwzględnieniem ich we wszystkich politykach unijnych, krajowych, regionalnych i sektorowych. Mając na uwadze przyszły komunikat w sprawie całościowego podejścia do zdrowia psychicznego, EKES przyjmuje z zadowoleniem komunikat Komisji Europejskiej w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego (2) i zdecydowanie popiera przedstawione w nim założenie, że „celem polityki publicznej powinno być zapewnienie, aby nikt nie został pozostawiony samemu sobie, aby obywatele mieli równy dostęp do profilaktyki i usług w zakresie zdrowia psychicznego w całej UE oraz aby reintegracja i włączenie społeczne były wyznacznikiem wspólnych działań odnoszących się do chorób psychicznych”. Apeluje o szybkie przełożenie tego podejścia na unijną strategię na rzecz zdrowia psychicznego, która ma ramy czasowe, jest odpowiednio finansowana, określa zakres odpowiedzialności i zawiera wskaźniki monitorowania postępów w całej UE i państwach członkowskich, w tym w odniesieniu do procesu europejskiego semestru. W ramach semestru należy poświęcić więcej uwagi wpływowi czynników społeczno-gospodarczych i środowiskowych na zdrowie psychiczne, w tym istotnym korzyściom płynącym z poprawy dostępu do niedrogich i wysokiej jakości usług świadczonych w interesie ogólnym (mieszkania, energia, odpady/woda itp.). W tym kontekście najlepiej byłoby ukierunkować prace na poziomie krajowym, np. wymagając od państw członkowskich opracowania i wdrożenia planów działania, które Komisja mogłaby okresowo poddawać przeglądom, oraz łącząc państwa w celu wymiany doświadczeń i wzajemnego inspirowania się do podejmowania ambitnych działań. Należy stale monitorować główne środowiskowe i społeczne czynniki ryzyka oraz szybko przyjąć odpowiednie strategie i środki w celu zminimalizowania i wyeliminowania tego ryzyka. |
1.1.3. |
Zapewnić możliwość wczesnej diagnozy, odpowiedniego leczenia, psychoterapii i rehabilitacji osób ze schorzeniami psychicznymi i niepełnosprawnością psychologiczną oraz włączenia społecznego w oparciu o poszanowanie godności osobistej, praw człowieka, wolności i równości. |
1.1.4. |
Zdrowie psychiczne powinno być uznawane we wszystkich państwach członkowskich za poważne zagadnienie, które wymaga odpowiedniej uwagi oraz całościowej, skoordynowanej i ustrukturyzowanej reakcji ukierunkowanej na człowieka. Należy znieść przymus, stygmatyzację, segregację i dyskryminację ze względu na stan zdrowia psychicznego. Odpowiednie finansowanie usług zdrowotnych w zakresie problemów związanych ze zdrowiem psychicznym jest niezbędne, aby usługi te stały się powszechnie dostępne i przystępne cenowo. Obejmuje to inwestycje w odpowiednie przeszkolenie wystarczającej ilości pracowników służby zdrowia. Właściwy poziom wynagrodzenia, stałe podnoszenie kwalifikacji i wystarczający poziom zatrudnienia sprawiłby, że nie tylko pacjentom, ale również osobom poszukującym porad, opinii lub leczenia medycznego poświęcano by odpowiednią uwagę i czas. Należy lepiej rozwinąć aspekt finansowania, zarówno w odniesieniu do infrastruktury fizycznej, jak i społecznej w sektorze zdrowia, w krajowych planach odbudowy i zwiększania odporności, w których w obecnej formie brakuje uwzględniania i włączenia projektów związanych ze zdrowiem. W wielu krajowych planach odbudowy i zwiększania odporności nie zajęto się w odpowiedni sposób niedawnymi licznymi kryzysami, które pogłębiają ryzyko kaskadowych problemów związanych ze zdrowiem psychicznym, w związku z czym należy je szybko aktualizować. |
1.1.5. |
Trzeba zapewnić lepszy dostęp do usług wsparcia, leczenia, psychoterapii, rehabilitacji medycznej i społecznej, opieki specjalnej i ogólnej oraz działań związanych ze wsparciem psychospołecznym. Należy tego dokonać poprzez opracowanie i wdrożenie innowacyjnych, spersonalizowanych i opartych na dowodach interwencji, poprawę i zapewnienie równego i akceptowalnego społecznie dostępu do farmakoterapii, wsparcie dla rodzin osób ze schorzeniami psychicznymi, poprawę zdolności i kwalifikacji osób świadczących opiekę ogólną i specjalistyczną oraz stworzenie systemu zintegrowanej opieki, w tym środowiskowej, świadczonej przez zespoły multidyscyplinarne. |
1.1.6. |
Opracować i wdrożyć uzupełniające się podejścia w celu zapewnienia odpowiedniego wsparcia w sytuacjach kryzysowych i nadzwyczajnych. Konieczne jest ustanowienie „piramidy interwencji” w oparciu o włączenie kwestii społecznych i kulturowych do głównych środków walki ze schorzeniami, wzmocnienie więzi społecznych i zwiększenie wsparcia dla rodzin poprzez ukierunkowane wsparcie ogólne oraz świadczenie przez różnych pracowników medycznych specjalistycznych usług i pomocy obywatelom, którzy cierpią na poważniejsze schorzenia. Na wszystkich poziomach kształcenia programy promocji zdrowia powinny skupiać się na rozwijaniu odpowiednich zachowań i zapewnianiu podstawowej opieki zdrowotnej, a także na zagrożeniach dla zdrowia psychicznego oraz sposobach unikania lub ograniczania ich skutków, z uwzględnieniem zwłaszcza szczególnych sytuacji, takich jak pandemie lub katastrofy naturalne. |
1.1.7. |
Umożliwić funkcjonowanie systemów zdrowia psychicznego opartych na prawach, skoncentrowanych na człowieku, zorientowanych na resocjalizację, istniejących na szczeblu społeczności lokalnej, w ramach których priorytetowo traktuje się upodmiotowienie danej osoby i jej aktywny udział w powrocie do zdrowia, przy czym ostatecznym celem jest poprawa jakości życia osób cierpiących na choroby psychiczne. Wspierać wysiłki na rzecz wdrożenia opieki i wsparcia, które sprzyjają włączeniu społecznemu, w ramach systemu zdrowia psychicznego, aby skoncentrować się na potrzebach określonych i słabszych grup społecznych, takich jak dzieci, osoby starsze, uchodźcy i migranci, osoby LGBTIQ+, a także osoby znajdujące się w niekorzystnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. |
1.1.8. |
Zapewnić globalną, międzypaństwową i międzysektorową współpracę w zakresie zdrowia psychicznego, budować zdolność z udziałem wielu zainteresowanych stron i zagwarantować inkluzywne uczestnictwo we wdrażaniu inicjatyw. Powinno to obejmować koordynację, wymianę informacji, doświadczeń i dobrych praktyk, pobudzanie badań naukowych i innowacji, dążenie do osiągnięcia pozytywnych wyników zdrowotnych i społecznych oraz do cyfryzacji procesów, wspieranie pracy w sieciach/na platformach partnerów społecznych, badaczy i naukowców, pracowników służby zdrowia, pracowników socjalnych, organizacji pozarządowych zajmujących się pacjentami i usług społecznych. |
1.1.9. |
Miejsca pracy postrzega się jako kolebkę troski o zdrowie i wsparcie psychiczne. Dlatego należy promować – m.in. dzięki wystarczającemu finansowaniu – wspólne inicjatywy i działania partnerów społecznych nakierowane na stałą poprawę warunków pracy. Trzeba ocenić i wyeliminować zagrożenia psychospołeczne w miejscu pracy oraz nie szczędzić wysiłków, aby zapobiegać przemocy i nękaniu psychicznemu (3). |
1.2. |
Aby wysłać silny sygnał w sprawie potrzeby zawiązania silnego sojuszu na rzecz poprawy i promocji zdrowia psychicznego, EKES – z myślą o rosnącym znaczeniu zdrowia psychicznego – apeluje do KE o ogłoszenie roku 2024 Europejskim Rokiem Zdrowia Psychicznego. |
1.3. |
Istnieje bezpośredni związek między naruszeniami praw człowieka a złym zdrowiem psychicznym, ponieważ osoby z zaburzeniami psychicznymi, niepełnosprawnością intelektualną i problemami związanymi z nadużywaniem substancji odurzających często doświadczają złego traktowania, łamania praw człowieka i dyskryminacji w placówkach opieki zdrowotnej. W wielu krajach jakość opieki zarówno w placówkach szpitalnych, jak i w warunkach ambulatoryjnych jest niska lub nawet szkodliwa i może znacznie utrudniać powrót do zdrowia (4). Konieczne jest monitorowanie dostępnych usług opieki w zakresie zdrowia społecznego i psychicznego pod kątem standardów zapewnionych w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, rozwijanie praktyk opartych na prawach oraz inwestowanie w usługi i wsparcie, które są zgodne z dobrowolną i świadomą zgodą danej osoby oraz chronią przed przymusem i przymusowym leczeniem. Niezbędne jest przyjęcie wytycznych i protokołów, a także zapewnienie pracownikom służby zdrowia i pracownikom opieki społecznej szkoleń na temat podejścia opartego na prawach. |
2. Kontekst ogólny
2.1. |
Zdrowie psychiczne jest przedmiotem rosnącego zainteresowania w całej UE, ponieważ nie tylko stanowi podstawę dobrostanu i europejskiego stylu życia, ale także kosztuje 4 % PKB UE rocznie. W związku z tym EKES postanowił sporządzić opinię z inicjatywy własnej. W swoim orędziu o stanie UE wygłoszonym we wrześniu 2022 r. przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen zapowiedziała, że Komisja zamierza przedstawić nowe kompleksowe podejście do zdrowia psychicznego w 2023 r. (uwzględnione w programie prac KE na 2023 r.). Rosnące znaczenie zdrowia psychicznego podkreślono również we wnioskach z Konferencji w sprawie przyszłości Europy, wzywając – na specjalny wniosek osób młodych – do podjęcia inicjatyw mających na celu poprawę zrozumienia problemów związanych ze zdrowiem psychicznym i przedstawienie sposobów radzenia sobie z nimi. W zmienionym sprawozdaniu CultureForHealth z grudnia 2022 r. (5) wezwano również Komisję Europejską, aby skoncentrowała się na zdrowiu psychicznym jako strategicznym priorytecie. |
2.2. |
Na wniosek obywateli europejskich Parlament Europejski (6) i Rada także wezwały do podjęcia działań w tej dziedzinie. Przyszła prezydencja hiszpańska zwróciła się niedawno do EKES-u o sporządzenie opinii rozpoznawczej, która została połączona z pierwotną propozycją opinii z inicjatywy własnej. |
3. Czynniki warunkujące stan zdrowia psychicznego
3.1. |
Najważniejszymi czynnikami warunkującymi stan zdrowia psychicznego są mikro- i makrośrodowisko, indywidualne czynniki społeczno-psychologiczne oraz czynniki kulturowo-środowiskowe, np. status rodzinny, płeć, brak relacji zapewniających wsparcie, niski poziom wykształcenia, niskie dochody lub niski status społeczno-ekonomiczny, problemy zawodowe, złe lub niepewne warunki pracy, bezrobocie, trudności finansowe, zauważalna stygmatyzacja i dyskryminacja, zły stan zdrowia fizycznego, samotność, niska samoocena, złe warunki życia, starzenie się i negatywne zdarzenia życiowe itd. Podatność na zagrożenia i niepewność co do przyszłości w połączeniu ze zmianami w systemach wartości i przestrzeganiem wartości przez nowe pokolenia również zwiększają ryzyko problemów psychicznych. Ocena zindywidualizowanych zagrożeń psychospołecznych ma pierwszorzędne znaczenie w świecie pracy, zwłaszcza w przypadku dużej odpowiedzialności, niepewności, pracy prekaryjnej, niebezpiecznego środowiska lub nietypowej pracy. Należy również wziąć pod uwagę indywidualne cechy, np. tolerancję na stres, choroby przewlekłe itp. |
3.2. |
Na poziomie populacji czynniki ryzyka wiążą się z niekorzystnymi doświadczeniami z dzieciństwa, ubóstwem, złym zarządzaniem, dyskryminacją, naruszeniami praw człowieka, niską jakością kształcenia, bezrobociem, niską jakością opieki zdrowotnej, brakiem mieszkań i odpowiednich usług socjalnych i zdrowotnych, a także jakością polityki ochrony socjalnej, brakiem możliwości itp. Istnieje współzależność między ubóstwem a schorzeniami psychicznymi, więc powstaje błędne koło – schorzenia psychiczne prowadzą do ubóstwa, a ubóstwo jest czynnikiem ryzyka dla złego stanu zdrowia psychicznego. |
3.3. |
Wpływ na zdrowie psychiczne mają też czynniki środowiskowe. Ich oddziaływanie jest zawsze złożone i zależy od tego, który z nich dominuje, lub od tła, na którym występują schorzenia psychiczne. Wiele z nich wiąże się z klimatem, zjawiskami naturalnymi i katastrofami, takimi jak huragany lub trzęsienia ziemi. Inne są związane z dostępnością i jakością wody pitnej, dostępnością usług odprowadzania ścieków, stopniem urbanizacji itp. |
3.4. |
Czynniki warunkujące zdrowie psychiczne wpływają w różnym stopniu na różne grupy osób. Zazwyczaj im słabsza jest dana grupa, tym silniejsze są ich skutki dla niej. Słabsze grupy to osoby młode i samotne osoby starsze, osoby czujące się samotnie oraz osoby, u których zdiagnozowano wcześniej chorobę, lub osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub ruchową, a także migranci. |
3.5. |
Zdrowiu psychicznemu zagraża każda forma uzależnienia, czy to uzależnienie od środków odurzających, czy to uzależnienie behawioralne. Obok alkoholu, tytoniu i narkotyków uzależnienie mogą powodować również niektóre leki – w tym leki przepisane w celu złagodzenia zaburzeń i schorzeń psychicznych. Dlatego jest ważne, aby wszyscy potrzebujący mieli szybki dostęp do profesjonalnych psychiatrów i psychoterapeutów, którzy mogą pomóc w gruntownym rozwiązaniu tych problemów. Leki mogą być rozwiązaniem tymczasowym przy jednoczesnym uzyskaniu profesjonalnej pomocy. Wyjątkowej uwagi wymagają uzależnienia behawioralne, zwłaszcza te wynikające z nadmiernego korzystania z urządzeń cyfrowych (nomofobia (7)), ponieważ szczególnie dotykają dzieci i nastolatków. Algorytmy stosowane do personalizacji treści w mediach społecznościowych mogą też stwarzać ryzyko pogorszenia warunków zdrowia psychicznego poprzez ciągłe sugerowanie treści powodujących problemy ze zdrowiem psychicznym – najczęściej stany lękowe i depresję. Odnośnie do terapii psychodelicznych, które pojawiają się jako nowa klasa przełomowych metod leczenia takich schorzeń jak ciężka depresja, zespół stresu pourazowego czy nadużywanie alkoholu, potrzebne są dalsze badania w kontrolowanym środowisku terapeutycznym. EKES dostrzega potencjał tych terapii i wnosi o specjalne finansowanie na wsparcie badań nad nimi, ich rozwoju i ostatecznie komercjalizacji. |
3.6. |
Wskaźnik zdrowia psychicznego Headway (8) przedstawia jej skutki, w tym zwiększoną śmiertelność, zachowania impulsywne i agresywne oraz wyższe wskaźniki samobójstw. Wskazuje również, że takie czynniki, jak średni miesięczny wzrost temperatury o jeden stopień, o czym mało wcześniej dyskutowano, były powiązane ze wzrostem liczby wizyt w placówkach ds. nagłych zaburzeń zdrowia psychicznego o 0,48 % i wzrostem liczby samobójstw o 0,35 %. |
3.6.1. |
Wskaźnik pokazuje, że około 22,1 % osób w środowisku konfliktu cierpi na chorobę psychiczną (13 % cierpi na łagodne formy depresji, stanów lękowych i zaburzeń stresu pourazowego, 4 % na bardziej umiarkowane formy problemów psychicznych, 5,1 % na poważną depresję i stany lękowe, schizofrenię lub zaburzenia dwubiegunowe). Około jedna na pięć osób cierpi z powodu długoterminowych pokonfliktowych schorzeń psychicznych. |
3.6.2. |
W związku z toczącymi się 27 konfliktami (9) i przesiedleniami 68,6 mln osób na całym świecie (10) zajmowanie się potrzebami w zakresie zdrowia psychicznego osób dotkniętych konfliktami i migracją jest kluczowym priorytetem i wymaga wzmożonego monitorowania stanu zdrowia – przynajmniej przez trzy lata po zdarzeniu. |
3.6.3. |
Wskaźnik ten pozwala również określić najważniejsze możliwości poprawy lub utrzymania wyników w odniesieniu do zdrowia psychicznego w przyszłości przez systemy opieki zdrowotnej. Dane wskazują na istotną lukę w strategiach, politykach i przepisach dotyczących zdrowia psychicznego. Poza tym w poszczególnych państwach członkowskich istnieją znaczne różnice w wydatkach na opiekę zdrowotną (np. 14,5 % we Francji w porównaniu z 1 % w Luksemburgu) (11). Dobrą wiadomością jest to, że czynione są także wyraźne postępy: liczba pacjentów, których mogą przyjąć ambulatoryjne placówki zdrowia psychicznego, wzrosła z 3,9 do 9,1 na milion osób. |
4. Wpływ niedawnych licznych kryzysów na zdrowie psychiczne
4.1. |
Przed pandemią COVID-19 z danych wynikało, że ponad 84 mln osób (lub co szósta osoba) w UE było dotkniętych chorobami psychicznymi – od tego czasu liczba ta z pewnością wzrosła (12). Około 5 % ludności w wieku produkcyjnym miało duże potrzeby wynikające z zaburzeń zdrowia psychicznego, a kolejne 15 % miało umiarkowane potrzeby w zakresie zdrowia psychicznego, co ograniczało perspektywy zatrudnienia, ich wydajność i wysokość ich płac. Zdrowie psychiczne i zaburzenia behawioralne stanowią przyczynę około 4 % zgonów rocznie w Europie i są drugą najczęstszą przyczyną zgonów wśród młodych ludzi. |
4.2. |
W ujęciu ogólnym zdrowie psychiczne nadal pogarsza się od początku pandemii COVID-19, ale jej skutki są szczególnie odczuwalne wśród młodych ludzi, osób starszych, osób, które z powodu pandemii COVID-19 straciły kogoś bliskiego, i innych słabszych grup. Izolacja społeczna i stres w społeczeństwie negatywnie wpływają na zdrowie psychiczne i dobrostan ludzi. Osoby z podstawowymi problemami zdrowotnymi są narażone na ryzyko pogorszenia stanu zdrowia fizycznego i psychicznego. Pomimo zwiększonego zapotrzebowania na usługi związane ze zdrowiem psychicznym dostęp do opieki zdrowotnej został poważnie utrudniony w warunkach pandemii, przynajmniej w jej pierwszej fazie. Wzrost zapotrzebowania na opiekę w zakresie zdrowia psychicznego wskazuje na rosnące znaczenie telemedycyny i rozwiązań cyfrowych w profilaktyce, diagnostyce, leczeniu i monitorowaniu problemów związanych ze zdrowiem psychicznym. |
4.3. |
Do stresujących wydarzeń towarzyszących pandemii COVID-19 należą: ryzyko zakażenia i przeniesienia wirusa na inne osoby, obawa przed długoterminowymi skutkami pandemii (w tym ekonomicznymi), nieprawidłowe interpretowanie objawów innych chorób (zwłaszcza dróg oddechowych) jako symptomów COVID-19, zamykanie szkół i przedszkoli, co zwiększa stres rodziców i opiekunów, poczucie gniewu i niezadowolenia z rządu i personelu medycznego lub brak zaufania do informacji przekazywanych przez rząd i inne organy urzędowe. |
4.4. |
Ponadto pracownicy pierwszego kontaktu w służbie zdrowia (w tym pielęgniarki, lekarze, kierowcy karetek pogotowia ratunkowego, technicy laboratoryjni i ratownicy) doświadczają dodatkowych czynników stresogennych podczas pandemii, takich jak stygmatyzacja pracy z pacjentami z grupy ryzyka, niewystarczające środki ochrony indywidualnej i brak sprzętu do opieki nad pacjentami w ciężkim stanie, potrzeba stałej czujności, wydłużone godziny pracy, większa liczba pacjentów, potrzeba stałego podnoszenia kwalifikacji i szkoleń, zmiana protokołów diagnozowania i leczenia pacjentów z COVID-19, ograniczone wsparcie społeczne, niewystarczające zdolności osobiste do samodzielnej opieki, niewystarczające informacje medyczne na temat długoterminowych skutków zakażenia oraz obawa przed zakażeniem rodziny i bliskich. |
4.5. |
Rosyjska agresja na Ukrainę, do jakiej doszło ostatnio, jej konsekwencje dla źródeł utrzymania i niepewność co do przyszłości wywołały nowe wstrząsy mające długoterminowe skutki dla zdrowia psychicznego. Obywatele państw trzecich, np. uciekający z Ukrainy, mogą stanąć przed szczególnymi problemami związanymi ze zdrowiem psychicznym ze względu na traumatyczne doświadczenia doznane w ich kraju pochodzenia lub podczas ucieczki do UE. Jednocześnie wojna wywołuje skutki uboczne i obciążenia społeczno-gospodarcze dla ludności UE, stwarzając tym samym dodatkowe długoterminowe zagrożenia dla zdrowia psychicznego w całej UE. |
5. Grupy szczególnie wrażliwe
5.1. |
Dzieci i młodzież. Działania upowszechniające dbanie o zdrowie psychiczne we wczesnym dzieciństwie powinny stanowić integralną część ogólnej opieki zdrowotnej nad dziećmi, ich rodzicami i opiekunami. Rozpoczynają się one w czasie ciąży i są kontynuowane poprzez wsparcie dla odpowiedzialnego rodzicielstwa i doradztwo w zakresie wczesnego rozwoju dziecka. Systemy edukacyjne powinny koncentrować się na informowaniu i podnoszeniu świadomości, zapobieganiu przypadkom przemocy – zarówno fizycznej, jak i przemocy w sieci – nadużywania alkoholu, tytoniu lub narkotyków itp., a także wynajdowaniu takich przypadków. Korzystanie z mediów społecznościowych zagraża zdrowiu psychicznemu, gdy jest nadmierne, jednak te media stwarzają również możliwości w zakresie leczenia schorzeń psychicznych. Presję na zdrowie psychiczne mogą też wywierać stres szkolny i wyniki osiągane w szkole. |
5.1.1. |
Należy wprowadzić w szkołach programy wspierające dobrostan psychiczny; trzeba też rozwijać kompetencje zdrowotne w dziedzinie zdrowia psychicznego. Należy opracować skuteczne sposoby korzystania z sektora opieki zdrowotnej w celu wspierania dzieci od najmłodszych lat w rozpoznawaniu ich uczuć i uczuć innych osób oraz w opanowywaniu trudnych emocji i sytuacji poprzez wybór skutecznych strategii radzenia sobie z nimi. Konieczne są platformy internetowe promujące zdrowie psychiczne w placówkach oświatowych oraz interaktywne strony internetowe dostosowane do wieku młodzieży. |
5.1.2. |
Ochrona zdrowia psychicznego dzieci wymaga nie tylko środków medycznych w celu zapewnienia braku objawów klinicznych, ale również ukierunkowanych wysiłków na rzecz dobrej jakości życia i pełnego dostosowania społecznego. W szkołach potrzebne jest podejście oparte na współpracy (współdziałanie sektorów edukacji, opieki zdrowotnej i pracy socjalnej) w celu promowania zdrowia psychicznego, leczenia urazów oraz zapobiegania problemom związanym ze zdrowiem psychicznym i ich leczenia, a także w celu zapobiegania stosowaniu i nadużywaniu środków odurzających, zapobiegania samobójstwom, przemocy wśród młodzieży i różnym formom nękania. |
5.2. |
Osoby w zaawansowanym wieku. Średnia długość życia w państwach członkowskich stale rośnie, co wysuwa problem podeszłego wieku na pierwszy plan. Procesy starzenia się często mogą powodować zmiany w życiu (także w sferze psychosensorycznej) i rozwój potrzeb związanych ze schorzeniami psychicznymi. Naruszenia w sferach psychomotorycznych i sensorycznych oraz stopniowa utrata wyraźnej percepcji i trudności w dostosowaniu się do zmieniającego się środowiska prowadzą do niepokoju i depresji. Wpływają na to również zaburzenia neurologiczne obejmujące korę mózgową, połączenie zmian w mózgu związanych z wiekiem i czynników genetycznych, środowiskowych i stylu życia. Chociaż zwiększają się potrzeby w zakresie podnoszenia umiejętności, aby radzić sobie z coraz bardziej skomplikowanymi urządzeniami gospodarstwa domowego, to wraz z zaawansowanym wiekiem zdolność uczenia się i nabywania nowych umiejętności maleje, co może rodzić stres w życiu codziennym. Ponadto doświadczenia związane z pewnymi zmianami w życiu, trudnościami, stratami i izolacją również poddają zdrowie psychiczne większej presji w starszym wieku. Aby sprostać wszystkim tym wyzwaniom, konieczne jest opracowanie standardów ustrukturyzowanej opieki, która wykraczałaby poza poziom instytucjonalny i uwzględniałaby osobiste potrzeby osób starszych. Rozwój ukierunkowanych na człowieka programów opieki w społeczności ma zasadnicze znaczenie, aby nie ograniczać usług wyłącznie do instytucji takich jak domy dla osób starszych lub hospicja. Należy dalej podejmować wysiłki aktywnego poszukiwania osób potrzebujących wsparcia, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych lub po traumatycznych wydarzeniach. |
5.3. |
Perspektywy płci społeczno-kulturowej. Niepokojące jest również to, że problemy ze zdrowiem psychicznym w rożnym stopniu dotykają kobiet i mężczyzn. Europejski Instytut ds. Równości Kobiet i Mężczyzn (EIGE) na podstawie wskaźnika równouprawnienia płci z 2022 r. (13) stwierdził, że w każdej z trzech fal pandemii kobiety zgłaszały niższy poziom dobrostanu psychicznego niż mężczyźni. W czasie pandemii nastąpił również znaczny wzrost przypadków przemocy domowej, co nazwano „drugą pandemią”. Ponadto kobiety są dwa razy bardziej niż mężczyźni narażone na przewlekły COVID-19 powiązany z objawami neurologicznymi oraz wyższym poziomem depresji i lęku (14). Europejska strategia w dziedzinie opieki (15) również uwzględnia potrzeby związane z równowagą między życiem zawodowym a prywatnym, zwłaszcza w przypadku kobiet (16). |
5.3.1. |
Należy przeprowadzić ocenę wpływu w aspekcie płci społeczno-kulturowej we wszystkich strategiach politycznych w zakresie zdrowia psychicznego na szczeblu unijnym i krajowym, aby zapewnić uwzględnienie aspektu płci. Istnieją różnice biologiczne, ale ważną rolę odgrywają również czynniki psychologiczne i społeczne. Chociaż wiadomo już dość dużo na temat różnic związanych ze współczynnikiem chorobowości, często brakuje jasnych informacji na temat wpływu, jaki może to mieć na zapobieganie, ryzyko, diagnozę i leczenie. W związku z tym potrzebne są dalsze badania. Ważnym przykładem jest znacznie poważniejsze pogarszanie się stanu zdrowia psychicznego wśród nastoletnich dziewcząt w porównaniu z chłopcami, a presja wywierana na dziewczęta jest dziś trzykrotnie silniejsza niż 20 lat temu. |
5.3.2. |
Pilnie potrzebne jest wsparcie i leczenie w zakresie zdrowia psychicznego dostosowane do płci. W trakcie cyklu życia kobiety istnieje wiele sytuacji, które mogą wywołać problemy ze zdrowiem psychicznym. Są to na przykład przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne (PMDD); psychiczne, fizyczne, psychiatryczne i farmakokinetyczne skutki menopauzy lub antykoncepcji doustnej; brak terapii lekowej dla kobiet ciężarnych i karmiących piersią; brak dostosowanej opieki psychicznej i zdrowotnej oraz leczenia po doświadczeniu przemocy domowej lub seksualnej, wczesnego małżeństwa i (wczesnego) narażenia na pornografię (z użyciem przemocy) lub handlu ludźmi. Wszystkie te czynniki mogą prowadzić do pogorszenia zdrowia i dobrostanu psychicznego. |
5.4. |
Osoby z uzależnieniami. Szczególny nacisk należy położyć na zaburzenia zdrowia psychicznego związane z uzależnieniem od alkoholu i niedozwolonych środków odurzających. Zagrożenia związane ze spożywaniem alkoholu mają szczególne znaczenie ze względu na jego powszechność. Preludium do alkoholizmu jest nadmierne i szkodliwe spożywanie alkoholu, które zaczyna się od usprawiedliwienia, że jest stosowane jako środek na stres, i często prowadzi do uzależnienia. Niestety z badania UE ESPAD wynika, że tak ryzykowny sposób spożywania alkoholu jest widoczny także wśród młodego pokolenia. W ostatnich dziesięcioleciach poważnym problemem zdrowia publicznego stało się także zażywanie innych niedozwolonych środków odurzających, przy czym szczególnie wyraźny jest aspekt pokoleniowy. |
5.5. |
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną i psychospołeczną. Osoby o dużych potrzebach związanych ze zdrowiem psychicznym wymagają dobrej jakości i dostępnej, skoncentrowanej na osobie i opartej na prawach sieci usług w zakresie zdrowia psychicznego w społeczności. Podczas pandemii COVID-19 osoby z niepełnosprawnościami mieszkające w placówkach opiekuńczych zostały „odcięte od reszty społeczeństwa”, a ponadto pojawiły się doniesienia o podawaniu pensjonariuszom nadmiernej ilości leków, poddawaniu ich procedurze sedacji lub zamykaniu ich, a także o przypadkach samookaleczeń (17). Podczas pandemii COVID-19 odnotowano wyższą śmiertelność wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną, które również rzadziej korzystają z usług intensywnej opieki medycznej (18). Zapewnienie zindywidualizowanej, skoncentrowanej na osobie opieki i wsparcia w warunkach kryzysu jest znacznie trudniejsze do zrealizowania w dużych placówkach, co naraża osoby z niepełnosprawnością intelektualną i psychospołeczną na znaczne ryzyko nierówności w zakresie opieki i leczenia (19). Należy zatem położyć kres praktykom segregacji, a w centrum polityki społecznej umieścić deinstytucjonalizację, tak aby umożliwić osobom z niepełnosprawnościami korzystanie z przysługującego im prawa do życia w społeczności. |
5.6. Nadmierne narażenie na stres – np. pandemia, katastrofy naturalne, konflikty
5.6.1. |
Pandemia COVID-19 i będący jej następstwem zespół post-COVID-19 zaostrzyły wiele czynników ryzyka oddziałujących na jednostki, prowadząc do złego stanu zdrowia psychicznego, i osłabiły wiele mechanizmów ochronnych, co doprowadziło do niespotykanego wcześniej rozpowszechnienia lęku i depresji. W niektórych państwach członkowskich współczynnik chorobowości jest dwa razy wyższy (20). Zdrowie psychiczne było na najgorszym poziomie w szczytowym okresie pandemii, a objawy depresji były zwykle najwyższe w czasie obowiązywania rygorystycznych środków powstrzymujących rozprzestrzenianie się wirusa. |
5.6.2. |
Pandemia COVID-19 unaoczniła potencjalne możliwości, jeśli chodzi o korzystne wzajemne oddziaływanie między bezpiecznymi i zdrowymi warunkami pracy a zdrowiem publicznym (21). Pokazała też, że niektóre zawody są narażone na działanie czynników psychospołecznych, które mogą zwiększyć narażenie na stres (22) i powodować negatywne skutki. Na przykład wypalenie zawodowe i zmiany demograficzne grożą trwałym spadkiem liczby pracowników w europejskiej służbie zdrowia (23). Osoby wykonujące niektóre zawody są bardziej niż inne narażone na pracę prekaryjną (24) i ryzyko fizycznego nękania – np. pracownicy sektorów służby zdrowia i kształcenia (14,6 %), transportu i komunikacji (9,8 %), branży turystyczno-hotelarskiej (9,3 %) czy handlu detalicznego (9,2 %). W tych sektorach zgłasza się także przypadki niepożądanego zainteresowania seksualnego: w branży turystyczno-hotelarskiej (3,9 %), w sektorze służby zdrowia i kształcenia (2,7 %) oraz transportu i komunikacji (2,6 %) (25). Takie stresujące zdarzenia mogą powodować problemy i schorzenia psychiczne i należy im zapobiegać. |
5.6.3. |
Osoby, które doświadczyły zagrożeń związanych z niekontrolowanymi klęskami żywiołowymi, np. trzęsieniami ziemi, huraganami, pożarami i powodziami, ofiary handlu ludźmi, a także osoby ubiegające się o ochronę międzynarodową. Istnieją również różne rodzaje reakcji (26) po potencjalnym zdarzeniu traumatycznym:
|
6. Przykłady dobrych praktyk
6.1. |
W czasie pandemii wiele państw członkowskich poczyniło kroki w celu zwiększenia wsparcia dla zdrowia psychicznego. Większość z nich opracowała nowe informacje na temat zdrowia psychicznego lub uruchomiła infolinie ds. doradztwa w zakresie środków radzenia sobie z kryzysem COVID-19, a wiele krajów wzmogło także wysiłki związane z zapobieganiem i promowaniem oraz zwiększyło dostęp do usług w dziedzinie zdrowia psychicznego i ich finansowanie (27). Przykłady obejmują:
|
6.2. |
Inne państwa członkowskie wprowadziły również krajowe strategie w celu sprostania wyzwaniom związanym ze zdrowiem psychicznym. Na przykład Hiszpania poświęciła cały rozdział swojej krajowej strategii na lata 2022–2026 wyzwaniom związanym ze zdrowiem psychicznym w związku z pandemią COVID-19, wprowadzając zestaw wytycznych dotyczących sprostania takim wyzwaniom w czasie kryzysu i po jego zakończeniu. Na Litwie w 2020 r. opracowano plan działania w odpowiedzi na COVID-19 w celu lepszego świadczenia opieki w zakresie zdrowia psychicznego i złagodzenia potencjalnych negatywnych skutków pandemii (29). W planie działania na Litwie określono również szereg środków służących rozszerzeniu i dostosowaniu istniejących usług, wprowadzeniu nowych usług, takich jak zespoły ds. kryzysu psychologicznego, dostępność niskoprogowego doradztwa psychologicznego na szczeblu gminnym oraz zwiększenie dostępności usług promujących zdrowie psychiczne. |
6.3. |
Psychoterapia, pomoc psychologiczna, różnorakie terapie rozmową i terapie grupowe to oparte na dowodach sposoby leczenia, których zakres trzeba rozszerzyć z myślą o zapewnieniu ich przystępności cenowej i dostępności dla potrzebujących ich ludzi, tak aby osiągnąć równowagę z dominującymi tradycyjnymi metodami leczenia. |
6.4. |
Nie wiadomo jeszcze, jaki będzie średnio- i długoterminowy wpływ pandemii na zapotrzebowanie na usługi w zakresie zdrowia psychicznego. Pewne sygnały świadczą o tym, że zdrowie i samopoczucie psychiczne uległo poprawie w pierwszych miesiącach 2022 r., jednak oznaki słabego zdrowia psychicznego są nadal bardzo widoczne. Ograniczone dostępne dane krajowe wskazują na wyższe objawy depresji i lęku wśród dorosłych, niż miało to miejsce przed pandemią (30). |
Bruksela, dnia 13 lipca 2023 r.
Oliver RÖPKE
Przewodniczący Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
(1) C. Winslow (1923) zdefiniował promocję zdrowia jako zorganizowane wysiłki społeczeństwa służące edukowaniu jednostki w zakresie osobistych kwestii zdrowotnych i rozwijaniu systemu socjalnego zapewniającego każdej osobie poziom życia odpowiedni do utrzymania i poprawy jej stanu zdrowia.
(2) COM(2023) 298 final.
(3) Konkretne kwestie dotyczące zatrudnienia niskiej jakości i zdrowia psychicznego omówiono szczegółowo w opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Niskiej jakości zatrudnienie a zdrowie psychiczne” (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji hiszpańskiej) (Dz.U. C 228 z 29.6.2023, s. 28).
(4) Zestaw narzędzi WHO QualityRights służący do oceny i poprawy jakości świadczonych usług oraz przestrzegania praw człowieka w placówkach zdrowia psychicznego i opieki społecznej. Genewa, Światowa Organizacja Zdrowia, 2012 r.
(5) https://www.cultureforhealth.eu/knowledge/.
(6) Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 10 lipca 2020 r. w sprawie unijnej strategii w zakresie zdrowia publicznego po pandemii COVID-19 (2020/2691(RSP)), (Dz.U. C 371 z 15.9.2021, s. 102),https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0205_PL.html.
(7) Obawa przed brakiem dostępu do telefonu komórkowego lub innego urządzenia, również związana z mediami społecznościowymi i uzależnieniem od internetu.
(8) https://eventi.ambrosetti.eu/headway/wp-content/uploads/sites/225/2022/09/220927_Headway_Mental-Health-Index-2.0_Report-1.pdf
(9) https://eventi.ambrosetti.eu/headway/wp-content/uploads/sites/225/2022/09/220927_Headway_Mental-Health-Index-2.0_Report-1.pdf, s. 60.
(10) Dane ONZ.
(11) https://www.angelinipharma.com/media/press-releases/new-headway-report-highlights-environmental-determinants-of-mental-health/.
(12) https://health.ec.europa.eu/system/files/2022-12/2022_healthatglance_rep_en_0.pdf.
(13) Sprawozdanie jest dostępne na stronie https://eige.europa.eu/sites/default/files/documents/gender_equality_index_2022_corr.pdf. Zob. również https://eige.europa.eu/publications/gender-equality-index-2021-report/women-report-poorer-mental-well-being-men.
(14) https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/health-fitness/health-news/females-twice-more-likely-to-suffer-from-long-covid-who-releases-alarming-data-on-sufferers-and-symptoms/photostory/94194227.cms?picid=94194317.
(15) https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_22_5169.
(16) https://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=pl&catId=89&furtherNews=yes&newsId=10382.
(17) Brennan, C.S., Disability Rights During the Pandemic: A Global Report on Findings of the COVID-19 Disability Rights Monitor [Prawa osób z niepełnosprawnościami w czasie pandemii: sprawozdanie na temat ustaleń dotyczących monitorowania praw osób z niepełnosprawnościami w związku z COVID-19 w ujęciu globalnym]. 2020, COVID-19 Disability Rights Monitor.
(18) https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/disability-and-health.
(19) https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/333964/WHO-EURO-2020-40745-54930-eng.pdf.
(20) Sprawozdanie Health at a Glance: Europe 2022 © OECD/Unia Europejska, 2022.
(21) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0323.
(22) https://osha.europa.eu/pl/themes/health-and-social-care-sector-osh.
(23) Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia dotycząca pracowników sektora zdrowia i strategia w dziedzinie opieki dla przyszłej Europy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 37).
(24) Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Niskiej jakości zatrudnienie a zdrowie psychiczne” (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji hiszpańskiej) (Dz.U. C 228 z 29.6.2023, s. 28).
(25) https://osha.europa.eu/pl/themes/health-and-social-care-sector-osh.
(26) Flore Gil Bernal, Uniwersytet Iberoamerykański w Meksyku, www.fearof.net.
(27) Krajowy Urząd Statystyczny (2021), Coronavirus and depression in adults [Koronawirus i depresja u dorosłych], Wielka Brytania: od lipca do sierpnia 2021.
(28) Przewlekły COVID-19 – https://www.oeb.org.cy/egcheiridia-long-covid-cyprus.
(29) Wijker, Sillitti i Hewlett, The provision of community-based mental health care in Lithuania [Świadczenie opieki w zakresie zdrowia psychicznego w społeczności na Litwie], 2022, https://doi.org/10.1787/18de24d5-en.
(30) Sciensano, 2022; Santé publique France, 2022.