Opinia Europejskiego Komitetu Regionów – Europejski plan działania na rzecz demokracji

(2021/C 440/06)

Sprawozdawczyni:

Aleksandra DULKIEWICZ (PL/EPL), prezydentka Gdańska

Dokument źródłowy:

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji

COM(2020) 790 z 3 grudnia 2020 r.

ZALECENIA POLITYCZNE

EUROPEJSKI KOMITET REGIONÓW

Wprowadzenie

Uważa, że choć europejski plan działania na rzecz demokracji koncentruje się na krótkoterminowych mechanizmach obronnych służących ochronie procesów demokratycznych, to jego kontynuacją powinno być długoterminowe i bardziej strategiczne podejście do promowania demokracji europejskiej na wszystkich szczeblach – zarówno w jej wymiarze demokracji przedstawicielskiej, jak i uczestniczącej. Takie podejście mogłoby opierać się na istniejącym prawodawstwie i najlepszych praktykach stosowanych już w państwach członkowskich na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym oraz prowadzić do opracowania Europejskiej karty demokracji.

Przypomina, że zgodnie z art. 5 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), który definiuje zasadę pomocniczości, „w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa Członkowskie”.

Z zadowoleniem przyjmuje inicjatywę w postaci europejskiego planu działania na rzecz demokracji (EPDD). W europejskiej przestrzeni publicznej i politycznej można zaobserwować wzrost zagrożeń związanych z populizmem i nacjonalizmem, z manipulacją społeczeństwem, łączących się z dezinformacją, mową nienawiści i tworzeniem teorii spiskowych. Prowadzi to do polaryzacji, agresji, nietolerancji i poważnych deficytów w zakresie solidarności społecznej. Generalny cel, czyli wzmocnienie pozycji obywateli i kreowania bardziej odpornych demokracji w całej UE, jest kluczowy dla budowania działań wzmacniających naszą Wspólnotę.

Podkreśla, że Unia Europejska to organizm przypominający swoją strukturą naczynia połączone. Pogorszenie stanu praw i wolności obywatelskich w jednym kraju członkowskim ma realny, negatywny wpływ na demokrację w całej europejskiej rodzinie i jest zagrożeniem dla naszych wspólnych wartości.

Podkreśla, że konieczne jest stworzenie katalogu zarówno zagrożeń dla demokracji, jak i innowacyjnych dobrych praktyk partycypacji obywateli; władze regionalne i lokalne są najlepiej do tego przygotowane. Zaprasza Komisję, Parlament i Radę do zapoznania się z rekomendacjami dorocznego barometru regionalnego i lokalnego UE 2021, który zostanie opublikowany w październiku 2021 r.

Przychyla się do stanowiska zawartego w opinii na temat planu działania na rzecz zwalczania dezinformacji, że podnoszenie świadomości obywateli to długotrwały i złożony proces, polegający m.in. na rozwijaniu umiejętności w zakresie korzystania z mediów, w tym radzenia sobie z nowymi sposobami uzyskiwania dostępu do informacji i ich rozpowszechniania. Umiejętności te muszą iść w parze z krytyczną analizą informacji i jej źródeł.

Podkreśla, że władze lokalne i regionalne są predysponowane do wzięcia udziału w wojnie wypowiedzianej dezinformacji i zagrożeniom z nią związanych.

Zauważa, że przynależność do UE to nie tylko pakiet swobód i środki finansowe, ale też przestrzeganie fundamentalnych wartości. Konieczne są konkretne instrumenty prawne umożliwiające podjęcie szybkich i skutecznych działań mających pozytywny wpływ na promowanie i w skrajnych wypadkach wymuszanie stosowania przez członków europejskiej wspólnoty zasad demokratycznego państwa prawa oraz praworządności. Obecnie brak jest takich instrumentów prawnych. Efektem jest mała skuteczność KE, jeśli chodzi o interwencję w obliczu problematycznych decyzji w niektórych krajach członkowskich, o czym wspomniano w rezolucji Parlamentu Europejskiego z 10 czerwca 2021 r. w sprawie sytuacji w zakresie praworządności w Unii Europejskiej i stosowania rozporządzenia 2020/2092 w sprawie warunkowości, z której konkluzjami KR całkowicie się zgadza. Podaje w wątpliwość, czy art. 7 Traktatu o UE jest wystarczającą odpowiedzią na te wyzwania.

Wzywa do jak najszybszego podjęcia strategicznych działań oraz wprowadzenia prawodawstwa skutecznego w walce z problemami widocznymi w niektórych państwach UE, np. w zakresie bezpieczeństwa wyborów, niezależnie od szczebla.

10.

Podkreśla, że europejska demokracja jest zagrożona nie tylko przez zewnętrznych agresorów dążących do destabilizacji UE, ale również przez czynniki wewnętrzne atakujące to, co w UE najważniejsze – wspólnotę.

11.

Uważa, że EPDD powinien wytyczać drogę prowadzenia relacji i kontaktów z partnerami pozaunijnymi, którzy demokratycznych standardów nie akceptują, łamiąc elementarne prawa człowieka i obywatela. Przykładem może być unijna polityka wobec takich krajów jak Rosja, Białoruś i Chiny oraz działanie East StratCom Task Force. Zauważa konieczność wspierania ruchów demokratycznych wśród sąsiadów, m.in. poprzez Partnerstwo Wschodnie.

12.

Zaznacza, że konieczna jest próba znalezienia balansu między walką z pandemicznymi zagrożeniami a ochroną wolności i swobód obywatelskich (np. kwestia ochrony danych lub zapobiegania ograniczaniu prawa do zgromadzeń i demonstracji).

13.

Podnosi fakt, że atak na media podważa wartości europejskie i sprowadza nas na drogę autorytaryzmu. Bez wolnych mediów nie ma realnej kontroli społecznej. Brak ustalonych standardów dziennikarskich tworzy klimat do szerzenia teorii spiskowych, dezinformacji, posługiwania się populizmem i mową nienawiści. Przestrzega przed działaniami w zakresie renacjonalizacji mediów w niektórych krajach unijnych.

14.

Zauważa, że EPDD nie poświęca wystarczającej uwagi problematyce dostępu do informacji publicznej. U podstaw demokracji i poszanowania praw człowieka jest swobodny przepływ informacji i idei. Zgromadzone przez władze publiczne informacje należą się obywatelom, a władza każdego szczebla dysponuje danymi w ich w imieniu (1). Podkreśla, że dobre przykłady otwartości i odpowiedzialności władzy publicznej dają samorządy, które stosują narzędzia związane z dostępem obywateli do informacji oraz ich bezpośredniej partycypacji w sprawowaniu władzy (2).

15.

Przypomina, że demokratyczna UE musi podtrzymać zobowiązanie do ochrony wartości UE, a także integracji i równości we wszystkich jej aspektach, niezależnie od płci, rasy, pochodzenia etnicznego, religii, przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej. Państwa członkowskie muszą również podjąć wysiłki w tym kierunku.

16.

Podkreśla, że w EPDD nie ma bezpośredniego odniesienia do działań władz lokalnych i regionalnych.

Priorytety

17.

Wzywa do budowania autorytetu UE i państw członkowskich, wiarygodności praworządnych instytucji publicznych, edukacji oraz do wzmacniania roli samorządu terytorialnego jako inkubatora demokracji.

18.

Podkreśla, że zaufanie obywateli UE do działań jej najważniejszych organów jest warunkiem sine qua non rozwoju demokratycznej wspólnoty europejskiej. Przewidywalność i wiarygodność instytucji centralnych w krajach członkowskich wymaga od tych krajów przestrzegania praworządności. Skuteczne funkcjonowanie niezależnych instytucji i legislacja krajowa w duchu wartości demokratycznych są fundamentem Wspólnoty.

19.

Zaznacza kluczową rolę samorządu terytorialnego jako miejsca kreowania postaw obywatelskich. Samorządy lokalne i regionalne są władzą najbliższą obywatela, cieszącą się największym zaufaniem (3). Strategiczne staje się wzmocnienie roli regionów i miast, np. poprzez wyposażenie ich w instrumenty finansowe wolne od pozamerytorycznych kryteriów ich przyznania.

20.

Wzywa do położenia nacisku na edukację Europejczyka, świadomego, pełnego tolerancji, zdolnego do kompromisów oraz do pokojowego rozwiązywania konfliktów. Współistnienie różnych poglądów i postaw to prawdziwa szczepionka przeciw fanatyzmom, rasizmowi i konfliktom etnicznym.

Edukacja obywatelska – krytyczne myślenie i media literacy

21.

Podkreśla, że samorząd może pełnić ważną rolę edukacyjną, tworząc warunki dla społeczności lokalnych do rozwoju dobrych nawyków demokratycznych.

22.

Przestrzega przed radykalizacją społeczeństwa oraz dojściem do władzy populistów, używających dezinformacji. Walka z dezinformacją wymaga zidentyfikowania grup odbiorców najbardziej wrażliwych na jej negatywny wpływ. Szczególną ochroną należy otoczyć młodzież, osoby w podeszłym wieku, mniejszości narodowe i etniczne, imigrantów i osoby wykluczone cyfrowo. KE powinna zwrócić uwagę na regiony i grupy szczególnie podatne na dezinformację zewnętrzną i wewnętrzną.

23.

Przyjmuje do wiadomości wytyczne przedstawione 26 maja przez Komisję Europejską w celu usunięcia niedociągnięć opracowanego przez nią kodeksu postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji. Z zadowoleniem przyjmuje fakt, że Komisja apeluje o silniejsze i bardziej szczegółowe zobowiązania we wszystkich obszarach kodeksu, a zwłaszcza o poprawę metod monitorowania, a także że zachęca do przystąpienia do kodeksu inne platformy działające w UE, prywatne podmioty świadczące usługi przesyłania wiadomości i inne podmioty w ekosystemie reklam internetowych. Trudności Komisji w zweryfikowaniu prawdziwości sprawozdań z monitorowania przekazywanych przez platformy oraz brak jakiegokolwiek mechanizmu sankcji znacznie ograniczają jednak skuteczność tego kodeksu i wymagają dalszych działań regulacyjnych na szczeblu UE.

24.

W tym kontekście proponuje koordynację niewiążącego dla państw członkowskich i nieobowiązkowego paneuropejskiego programu edukacji obywatelskiej oraz nauczania krytycznego myślenia i kompetencji medialnych, który na wzór programu CIVIS w Finlandii jako najlepszej praktyki zostanie poddany konsultacjom społecznym, a następnie dostosowany tak, aby odpowiedzieć na regionalne i lokalne potrzeby. Powinien on obejmować edukację szkolną, szkolenia urzędników, kształcenie ustawiczne oraz kampanie społeczne. KR widzi w tym swój aktywny udział i wzywa KE do bliskiej współpracy z państwami członkowskimi i organizacjami społeczeństwa obywatelskiego przy uwzględnieniu zasady pomocniczości i podziału kompetencji.

Walka z dezinformacją i mową nienawiści

25.

Widzi zasadność powołania do życia – w ścisłej współpracy z Komisją INGE Parlamentu Europejskiego – europejskiej agencji (4), której zadaniem byłaby profilaktyka w zakresie walki z dezinformacją, mową nienawiści, nietolerancją, przemocą wobec konkretnych grup społecznych i rozpowszechnianiem teorii spiskowych.

26.

Wyraża ubolewanie, że władze lokalne odgrywają drugorzędną rolę w zwalczaniu rozpowszechniania fałszywych informacji, często z powodu braku ekspertyzy, umiejętności i zasobów. Apeluje o stworzenie spójnego mechanizmu finansowania walki z dezinformacją.

27.

Przyjmuje strategię unii bezpieczeństwa dotyczącą koncentracji na atakach hybrydowych, dokonywanych przez podmioty państwowe i niepaństwowe, poprzez ataki cybernetyczne, uszkodzenia infrastruktury krytycznej, kampanie dezinformacyjne i radykalizację narracji politycznej.

28.

KR widzi potrzebę dyskusji na temat wolności słowa i tego, czym ona jest w Internecie. Wskazuje Nagrodę im. Pawła Adamowicza (5) na rzecz wspierania integracji społecznej, promowania równych szans i przestrzegania praw człowieka i wolności obywatelskich oraz zwalczania uprzedzeń i ksenofobii, zainicjowaną wspólnie przez Komitet Regionów, ICORN Międzynarodową Sieć Miast Schronienia oraz miasto Gdańsk, jako konkretny krok w tym kierunku.

29.

Obok samorządów oraz społeczeństwa obywatelskiego konieczne jest zaangażowanie mediów. Ze względu na praktykę i doświadczenie zawodowe osoby zajmujące się infosferą są wyczulone na dezinformację.

30.

Przypomina znaczenie ustawy o usługach cyfrowych (DSA) jako instrumentu, który można wykorzystać, aby uczynić środowisko cyfrowe bardziej przejrzystym i zwiększyć odpowiedzialność platform internetowych.

31.

Przypomina, że należy zapewnić pełną spójność między EDAP, planem działania w dziedzinie technologii audiowizualnych i medialnych oraz dyskusjami legislacyjnymi w sprawie DSA.

32.

Oczekuje dyrektywy o usługach cyfrowych, która zaproponuje horyzontalne ramy nadzoru regulacyjnego nad przestrzenią internetową i zasady zapewniające rozliczalność w zakresie sposobu, w jaki platformy zarządzają treścią, reklamami i mikrotargetowaniem.

Bezpieczeństwo dziennikarzy i wsparcie dla mediów lokalnych

33.

Podkreśla rolę rzetelnego dziennikarstwa, również na poziomie lokalnym, w budowaniu zaufania społecznego. Niezależne media tworzą jeden z najważniejszych filarów demokracji, mają realny wpływ na poziom debaty publicznej.

34.

Potępia stosowanie narzędzia walki z niezależnymi mediami – znanym jako SLAPP (strategiczne powództwo zmierzające do stłumienia debaty publicznej) i oczekuje propozycji KE w zakresie ochrony dziennikarzy i społeczeństwa obywatelskiego.

35.

Przestrzega przed marginalizacją prasy niezależnej poprzez monopolizację i upolitycznienie mediów, szczególnie jeśli odbywa się to poprzez wykorzystanie środków z funduszy europejskich. Wzywa do lepszego monitoringu funduszy dedykowanym takim aktywnościom. Popiera udział regionów w dystrybucji środków unijnych. Opowiada się za opracowaniem – przy poszanowaniu kompetencji państw członkowskich – uzupełniających środków legislacyjnych mających na celu wzmocnienie zdolności do interwencji na szczeblu europejskim, aby zagwarantować, że wolność i pluralizm niezależnych mediów pozostaną filarem naszej demokracji.

36.

Podkreśla, że atak na swobodę wyrażania opinii zawęża debatę publiczną. Zwraca uwagę na wolność słowa w pracy akademickiej, badawczej czy artystycznej. Zastraszanie, kampanie oszczerstw, nacisk polityczny, restrykcje finansowe i utrudnianie dostępu do środków publicznych zagrażają działalności naukowców, mediów i organizacji pozarządowych, uniemożliwiając realizację misji kontrolnej. Przestrzega przed próbami ograniczenia niezależności prowadzenia badań naukowych podejmowanymi przez niektóre rządy wprowadzające penalizację w oparciu o niejasne i kontrowersyjne kryteria.

Wzmocnienie partycypacji obywateli

37.

Podkreśla, że Konferencja w sprawie przyszłości Europy (KspE) powinna być organizowana w jak największej liczbie regionów europejskich i prowadzona oddolnie, co umożliwi włączenie do dyskusji i udziału zróżnicowanych grup obywateli. Rekomenduje uznanie paneli obywatelskich jako formy udziału w procesie decyzyjnym w UE.

38.

Wzywa instytucje UE do budowania skutecznych, przejrzystych i włączających kanałów docierania do obywateli, zwłaszcza tych zniechęconych do zaangażowania w życie publiczne i społeczne. Podkreśla kluczową rolę młodzieży w tym procesie.

39.

Jest świadomy, że Konferencja w sprawie przyszłości Europy (KspE) jest wyjątkową okazją do zaangażowania obywateli. To innowacyjne i ogólnoeuropejskie doświadczenie partycypacji pozwoli wspólnie zdecydować o przyszłości, kształcie i priorytetach demokratycznej Europy. KR zobowiązuje się do pełnego zaangażowania władz lokalnych i regionalnych w konferencję, aby dokonać przeglądu najlepszych praktyk i udzielić głosu obywatelom oraz władzom samorządowym.

Wolne i demokratyczne wybory

40.

Podkreśla, że troska o wolne i demokratyczne wybory, o których mowa w EPDD, powinna w równej mierze dotyczyć wyborów europejskich, krajowych, regionalnych i lokalnych.

41.

Zauważa, że kampanie polityczne w dużej mierze przenoszą się do Internetu. Dlatego niezbędne są przepisy dotyczące przejrzystości w zakresie sponsorowanych treści politycznych oraz gwarantujących wytyczne dla partii politycznych i państw członkowskich. Apeluje o uwzględnienie specyfiki wyborów lokalnych, często pomijanych przy kreowaniu ogólnoeuropejskiego prawodawstwa.

42.

Zauważa, że w EPDD brak jest wystarczającego odniesienia do okresów pomiędzy wyborami. Dezinformacja, propaganda, manipulacja i próba zmian postaw obywateli najczęściej ma miejsce w tym czasie.

43.

Podkreśla, że fundusze strukturalne UE należy wykorzystać do finansowania działalności społeczeństwa obywatelskiego oraz budowania zdolności i struktur instytucjonalno-administracyjnych potrzebnych do obywatelskiego i aktywnego udziału w życiu politycznym. Dostęp do funduszy powinien być jak najbardziej uproszczony, a zarządzanie nimi powinno w jak największym stopniu należeć do regionów.

44.

Z zadowoleniem przyjmuje fakt, że 19 kwietnia Komisja Europejska rozpoczęła konsultacje społeczne, otwarte do 12 lipca (6), w celu przedstawienia w ostatnim kwartale 2021 r. zaktualizowanych dyrektyw zmierzających do wsparcia prawa obywateli UE mieszkających w innym państwie członkowskim do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych i europejskich. Jak wspomniano również w europejskiej inicjatywie obywatelskiej (EIO) „Głosowanie bez granic” (7), mimo że ponad 14 mln mobilnych obywateli unijnych ma prawo do głosowania, frekwencja i liczba mobilnych obywatelek i obywateli UE, którzy kandydują w wyborach, nadal jest niższa niż w przypadku porównywalnych grup krajowych i nadal napotykają oni trudności w korzystaniu ze swoich praw wyborczych.

45.

Przestrzega, że pandemia unaoczniła wyzwania przeprowadzenia w pełni demokratycznych wyborów w sytuacji ograniczających je obostrzeń. Wyzwaniem organizacyjnym i technologicznym, również w kontekście cyberzagrożeń, jest zapewnienie bezpieczeństwa procesom głosowania korespondencyjnego i/lub elektronicznego.

Pointa

46.

Wzywa KE, by szukała długoterminowych instrumentów, które pomogą UE stawić czoło nowym zagrożeniom. Demokratyczna szczepionka, której poszukujemy, ma być efektywna, nowatorska oraz skuteczna, a także wzmacniać naszą demokratyczną infrastrukturę teraz i w perspektywie długoterminowej.

47.

Podkreśla, że pełne uczestnictwo w życiu publicznym stanowi podstawę pluralistycznej i demokratycznej wspólnoty, można to jednak osiągnąć wyłącznie dzięki zaufaniu obywateli do instytucji państwowych. Bez zaufania nie można mówić o partycypacji, a ta nie będzie możliwa bez edukowania społeczeństwa. W tym zakresie KR widzi dużą rolę dla władz regionalnych i lokalnych.

48.

Zwraca wreszcie uwagę, że demokracja i praworządność będą się miały dobrze wtedy, gdy sprawujący władzę, niezależnie, na jakim szczeblu, występować będą przed obliczem świadomych obywateli.

Bruksela, dnia 30 czerwca 2021 r.

Apostolos TZITZIKOSTAS

Przewodniczący Europejskiego Komitetu Regionów

(1) W rezolucji 59 Zgromadzenia Ogólnego ONZ przyjętej w 1946 r., a także w art. 19 Powszechnej deklaracji praw człowieka (1948) oraz art.10 europejskiej konwencji praw człowieka (1950) prawo do informacji stanowi integralną część fundamentalnego prawa do wolności słowa.

(2) Przykładami tego samorządowego instrumentarium są: otwarte dane, budżet obywatelski, panele obywatelskie.

(3) https://cor.europa.eu/en/our-work/Pages/EURegionalBarometer-2020.aspx

(4) Np. powiązanej z KR-em.

(5) Był on także twórcą dwóch gdańskich modeli dedykowanych tym ideałom: Modelu Integracji Imigrantów oraz Modelu Równego Traktowania.

(6) Konsultacje społeczne w sprawie udziału w wyborach europejskich (https://bit.ly/3goNYin) oraz w sprawie udziału w wyborach lokalnych (https://bit.ly/3gmIR2l).

(7) https://eci.ec.europa.eu/013/public/#/screen/home