Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zawód rolnika i wyzwania związane z rentownością”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2019/C 353/12)

Sprawozdawca: Arnold PUECH D’ALISSAC

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2019
Podstawa prawna	Artykuł 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	28.6.2019
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.7.2019
Sesja plenarna nr	545
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	188/0/5

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Rentowność i efektywność ekonomiczna gospodarstw rolnych jest poważnym problemem w UE, gdzie dochód rolnika wynosi średnio tylko 46,5 % dochodu w innych sektorach gospodarki. Pomimo niskiej rentowności sektor rolny UE odgrywa kluczową rolę jako siła napędowa gospodarek wiejskich i producent żywności wysokiej jakości, w której przestrzega się najwyższych na świecie norm. Nie da się osiągnąć zrównoważenia środowiskowego w oderwaniu od równie istotnego ekonomicznego, handlowego, ekologicznego i społecznego aspektu działalności rolniczej.

1.2.

Sektor rolny UE zapewnia konsumentom bezpieczeństwo żywnościowe w obliczu rosnącej presji wynikającej ze zmiany klimatu i wymogów społecznych dotyczących zrównoważenia środowiskowego. Ponadto europejski sektor rolny aktywnie przyczynia się do utrzymania konkurencyjności i dynamiki UE na rynkach międzynarodowych i do działań na rzecz zapewnienia Unii dodatniego bilansu handlowego. Sektor rolny UE jest też jednym z największych źródeł zatrudnienia, dając pracę ponad 40 mln osób w całej Unii. W tych dziedzinach rolnictwo nierzadko jest jedynym sektorem gospodarki, który generuje wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy.

1.3.

W UE potrzebny jest sprawiedliwy, przejrzysty, dobrze funkcjonujący i sprawiedliwy łańcuch dostaw żywności, który byłby korzystny dla rolników i wszystkich zainteresowanych stron, w tym przetwórców i detalistów, a przede wszystkim konsumentów. Na szczeblu krajowym należy wziąć pod uwagę podejście negocjacyjne polegające na odwróceniu relacji z rynkiem przez tworzenie łańcuchów wartości w sposób, który będzie przynosił rolnikom miesięczny dochód stanowiący dwukrotność wynagrodzenia minimalnego.

1.4.

Unijny sektor rolny realizuje pozytywne usługi publiczne i efekty zewnętrzne, które nie są uznawane przez rynek. Osiągnięty został cel zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego przy jednoczesnym przestrzeganiu najwyższych standardów produkcji. Pojawiają się jednak nowe wyzwania, takie jak zmiana klimatu, większa niestabilność cen, nieuczciwa konkurencja ze strony systemów o niższych standardach produkcji, nieuczciwe praktyki handlowe, wyludnianie się obszarów wiejskich i starzenie się grupy zawodowej rolników, co stawia unijnych rolników w trudnej sytuacji na rynku międzynarodowym.

1.5.

Nowe technologie, wraz z inkluzywnymi działaniami w zakresie badań i innowacji, są po części sposobem na utrzymanie konkurencyjności sektora rolnego UE i umożliwiają rolnikom w UE bezpośrednie i skuteczne rozwiązywanie problemów związanych ze zrównoważonym rozwojem.

1.6.

Aby zapewnić unijnym rolnikom odpowiednie narzędzia do lepszego wykorzystania nowego potencjału technologicznego i stosowania innowacyjnych rozwiązań w swoich gospodarstwach, potrzebne jest kształcenie przez całe życie i rozwój umiejętności.

1.7.

Rolnicy w UE podejmują różne działania, aby zwiększyć swój wkład w przeciwdziałanie zmianie klimatu, ponieważ coraz częściej mają do czynienia ze skutkami tej zmiany, doświadczając zmieniających się czasów żniw, wczesnych lub późnych przymrozków, pożarów, powodzi i suszy. Poza tym środki ochrony środowiska nie powinny zagrażać bezpieczeństwu żywności i należy pamiętać, że rolnikom należy się godziwe wynagrodzenie za dodatkową pracę, jakiej często wymaga prowadzenie zrównoważonej działalności i podejmowanie działań na rzecz łagodzenia zmiany klimatu.

1.8.

Silna UE dąży nie tylko do realizacji celów traktatu lizbońskiego, ale również do realizacji globalnych celów, takich jak porozumienie klimatyczne z Paryża czy cele zrównoważonego rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. Te ambitne zobowiązania muszą być wsparte silnym budżetem i skuteczną polityką, gwarantującą przyszłość, rozwój i dobrobyt rolnictwa i obszarów wiejskich. Europejscy rolnicy i spółdzielnie rolnicze potrzebują solidnego budżetu WPR na kolejny okres.

2.   Wstęp

2.1.

EKES sporządza niniejszą opinię w celu podkreślenia ważnej roli europejskich rolników i ich wkładu w gospodarkę UE, przyczyniania się do bezpieczeństwa żywnościowego na świecie i utrzymywania żywotności obszarów wiejskich. Często wkład ten nie jest doceniany tak, jak na to zasługuje, co zniechęca nowe pokolenie do przejmowania gospodarstw rodzinnych i zmniejsza atrakcyjność sektora dla nowych podmiotów.

3.   Rola rolników w UE

3.1.    Wkład w bezpieczeństwo żywnościowe, w dostarczanie zdrowej i bogatej w składniki odżywcze żywności oraz w całą gospodarkę UE

3.1.1.

W sytuacji, gdy popyt na żywność i biomasę wzrasta, unijni rolnicy i ich spółdzielnie handlowe angażują się w wytwarzanie, przetwarzanie wprowadzanie do obrotu bezpiecznej żywności wysokiej jakości dla europejskich obywateli i konsumentów na całym świecie. Ponadto zapewniają konsumentom bezpieczeństwo żywnościowe w obliczu rosnącej presji wynikającej ze zmian klimatycznych i wymogów społecznych dotyczących zrównoważenia środowiskowego. Europejski sektor rolnictwa aktywnie przyczynia się też do utrzymania konkurencyjności i dynamiki UE na rynkach międzynarodowych. Według Eurostatu (1) sektor rolny odpowiadał za 1,2 % PKB UE w 2017 r. i stworzył wartość dodaną (brutto) w wysokości 188,5 mld EUR, przyczyniając się aktywnie do osiągnięcia przez UE dodatniego bilansu w handlu dzięki temu, że wartość wywozu produktów rolnych w analogicznym okresie wyniosła 137 mld EUR.

3.2.    Zatrudnienie na obszarach wiejskich i obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania

3.2.1.

Łańcuch rolno-spożywczy w UE to jeden z największych sektorów gospodarki UE, który utrzymuje i generuje wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy oraz zatrudnia około 40 mln osób. Około 10 mln osób jest bezpośrednio zatrudnionych w gospodarstwach rolnych i spółdzielniach rolniczych i w nich pracuje. Na niektórych obszarach i w niektórych regionach rolnictwo jest jedynym źródłem zatrudnienia.

3.3.    Rolnicy jako obrońcy tradycyjnych krajobrazów i zarządcy gruntów

3.3.1.

Rolnicy w UE, gospodarstwa rolne i spółdzielnie rolnicze zarządzają około 173 mln hektarów gruntów, co stanowi około 39 % całego obszaru UE. Rolnicy i członkowie ich rodzin zachowują krajobraz wiejski i różnorodność biologiczną, przynosząc społeczeństwu wiele pozytywnych rezultatów – dzięki usilnym działaniom mającym na celu zarządzanie gruntami i zagospodarowanie terenów aktywnie przyczyniają się do łagodzenia skutków poważnych klęsk żywiołowych w przypadku ekstremalnych warunków pogodowych. Wielu rolników jest również właścicielami lasów, a ich wkład w zrównoważoną gospodarkę leśną jest znaczny. Ponadto rolnicy pomagają utrzymać i odtworzyć tradycyjny krajobraz UE na obszarach wiejskich, zapewniając zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz pozytywną synergię z sektorem turystyki w UE. Jednak dotychczasowe wysiłki w dziedzinie rolnictwa nie mogą przesłaniać tego, że do osiągnięcia europejskich i światowych celów w zakresie różnorodności biologicznej, w tym ochrony pszczół i owadów oraz ptaków, potrzeba o wiele więcej starań i nakładów. Jest to częściowo sprzeczne z wymogami rentowności, dlatego UE powinna obowiązkowo honorować większy ekologiczny wkład rolnictwa w ochronę środowiska poprzez dodatkowe środki przeznaczone na WPR.

4.   Zmiany w zawodzie rolnika

4.1.    Rosnące wymogi społeczne dotyczące zdrowego odżywiania się, pochodzenia i jakości żywności, wpływu na środowisko i dobrostanu zwierząt

4.1.1.

Konsumenci dysponują wieloma informacjami związanymi ze spożywanymi codziennie produktami. Zwracają również większą uwagę na pochodzenie i jakość żywności oraz jej wpływ na środowisko. Inne ważne czynniki decydujące o wyborze konsumentów to poszanowanie praktyk w zakresie dobrostanu zwierząt oraz odległość od miejsca, w którym żywność jest produkowana, w tym skrócenie łańcuchów dostaw żywności.

4.1.2.

Aby sprostać oczekiwaniom konsumentów, unijni rolnicy zaczęli wdrażać działania mające na celu jeszcze większą poprawę dobrostanu zwierząt i ograniczenie wszelkiego negatywnego wpływu działalności rolniczej na środowisko i jakość gleby, a jednocześnie wytwarzanie wysokiej jakości produktów. Rolnicy w UE, wspomagani przez organy publiczne i środowisko akademickie, zainwestowali energię i zasoby, by dostosować się do tej nowej struktury konsumpcji.

4.2.    Rola technologii i innowacji w rolnictwie

4.2.1.

Sektor rolnictwa w UE znajduje się w czołówce pod względem rewolucji technologicznej i cyfrowej ze względu na wiele przełomowych odkryć w dziedzinie genetyki, zautomatyzowane pojazdy, roboty, drony, obrazowanie satelitarne, teledetekcję, duże zbiory danych itp. Ponadto rolnicy zawsze przyjmowali, opracowywali i stosowali innowacyjne modele biznesowe w gospodarstwach rolnych i praktyki agronomiczne, w tym nowe techniki i metody produkcji, które przyczyniły się do zwiększenia wydajności i dostosowania działalności rolniczej do zmieniających się okoliczności.

4.2.2.

W tym kontekście nowe technologie pomagają rolnikom w UE w zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego przy jednoczesnym poszanowaniu najwyższych standardów na świecie i spełnianiu oczekiwań konsumentów. Nowe technologie umożliwiają mianowicie rolnikom w UE bezpośrednie i skuteczne zajęcie się kwestią środowiska. Na przykład ograniczenie środków ochrony roślin jest możliwe do osiągnięcia dzięki połączeniu technologii, które pomagają rolnikom we wszystkich aspektach produkcji. Największy wpływ na ograniczenie stosowania środków ochrony roślin oraz na odporność roślin i zwierząt na szkodniki, grzyby i zewnętrzne czynniki chorobotwórcze mają między innymi nowe techniki hodowli.

4.2.3.

Rola technologii wiąże się nie tylko z samą produkcją, ale również z identyfikowalnością, bezpieczeństwem żywności, dobrostanem zwierząt i działaniami na rzecz łagodzenia zmiany klimatu, które pomagają utrzymać pozycję unijnego sektora rolnictwa jako jednego z najbardziej zaawansowanych i bezpiecznych na świecie.

4.2.4.

Dostęp do finansowania ma bardzo duże znaczenie dla rolników w UE, umożliwiając im wdrażanie innowacyjnych rozwiązań technologicznych w gospodarstwach. Pod tym względem funkcja pomocniczości ujęta w drugim filarze WPR musi zostać utrzymana i wzmocniona w nowej WPR. Trzeba zrozumieć, że rolnicy w UE będą wprowadzać najnowsze osiągnięcia techniki w swojej działalności wyłącznie jeśli będą mieli łatwy dostęp do kredytów.

5.   Wyzwania

5.1.    Zmiana klimatu

5.1.1.

Rolnicy w UE w znacznym stopniu przyczyniają się do przeciwdziałania zmianie klimatu, ponieważ coraz częściej obserwują ich skutki, doświadczając zmieniających się czasów żniw, wczesnych lub późnych przymrozków, pożarów, powodzi i suszy. Skuteczne środki mające na celu przystosowanie się do zmiany klimatu mają zatem zasadnicze znaczenie dla długotrwałej rentowności gospodarstw rolnych. Jednocześnie rolnicy redukują emisje zarówno w gospodarstwie, jak i poza nim, stosując zrównoważone praktyki zarządzania poprzez wdrażanie nowych technologii, jak również poprzez bardziej efektywne wykorzystanie upraw, słomy, obornika i innych pozostałości do pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych, poprzez ogrzewanie energią słoneczną oraz dostarczanie energii elektrycznej z energii wiatrowej i z innych źródeł. Produkty pochodzące z upraw roślin uprawnych i pozostałości z hodowli zwierząt gospodarskich mogą być również wykorzystywane do produkcji biopaliw i odnawialnych materiałów przemysłowych w gospodarstwie w oparciu o zasady gospodarki o obiegu zamkniętym. Przyczynia się to do ograniczenia emisji w innych sektorach i zmniejszenia zależności UE od dostaw paliw kopalnych.

5.1.2.

Należy zauważyć, że porozumienie paryskie, a także cele zrównoważonego rozwoju wyznaczają dla unijnego sektora rolnictwa istotne cele, które muszą zostać osiągnięte w latach 2030–2050. Rolnicy w UE są gotowi do podjęcia tych wyzwań, jeżeli będą mieć do dyspozycji odpowiednie narzędzia. Ten „zestaw narzędzi” musi obejmować pozytywne i przyjazne dla użytkowników ramy polityki, nowe technologie, strategie gospodarowania wodą (tj. magazynowania wody i nawadniania) oraz silny budżet WPR, który będzie wspierać dodatkowe wysiłki podejmowane przez rolników. Pozbawienie rolników jednego z wyżej wymienionych narzędzi może zagrozić bezpieczeństwu żywnościowemu i negatywnie wpłynąć na jakość produkcji żywności w UE.

5.2.    Dochody w sektorze rolnictwa

5.2.1.

Dochód z działalności rolniczej (2) na roczną jednostkę roboczą, wyrażony jako wskaźnik, był w UE-28 w 2017 r. o 10,9 % wyższy niż w 2016 r. Te dane należy jednak analizować w porównaniu z innymi sektorami gospodarki, w których średni dochód jest znacznie wyższy. W porównaniu ze średnimi płacami w gospodarce dochód przedsiębiorcy w gospodarstwie rodzinnym w 2017 r. wynosił jedynie 46,5 %.

5.2.2.

Sytuacja ta ma duży wpływ na rozwój sektora pod względem ogólnej atrakcyjności dla podmiotów zewnętrznych, inwestorów i partnerów bankowych, ponieważ uniemożliwia rozwój synergii z innymi sektorami gospodarki oraz zwiększa problem wymiany pokoleń na obszarach wiejskich.

5.3.    Zmienność cen i pojawienie się nowych rynków

5.3.1.

Ceny w ujęciu realnym (w przeliczeniu na ceny stałe) większości głównych produktów były wyższe w 2017 r. niż w poprzednim roku: średnia cena mleka wzrosła o 17,1 % w stosunku do 2016 r., ceny trzody chlewnej były o 8,3 % wyższe, zboża 3,0 %, wyższe, ceny bydła 2,2 % wyższe, ceny drobiu również były wyższe (+ 1,0 %) Tymczasem w 2017 r. cena owiec i kóz w ujęciu realnym nadal spadała (-1,4 %). Ta pozytywna tendencja w odniesieniu do większości towarów była częścią boomu, który rozpoczął się w 2003 r. W 2008 r. nastąpił jednak poważny spadek cen, co wywołało zmienność cen na rynku międzynarodowym, która stanowiła wyzwanie dla małych i średnich producentów rolnych w UE, a także nowych inwestorów w sektorze rolnym.

5.3.2.

Ze względu na swój heterogeniczny charakter sektor rolny w UE zareagował inaczej na szok związany z cenami w 2008 r.: wielu małych i średnich rolników było zmuszonych do korzystania wyłącznie z płatności bezpośrednich w ramach WPR, aby utrzymać działalność, ale to nie wystarczyło, by zagwarantować stabilność gospodarczą ich gospodarstw. Jeśli chodzi o eksport z UE, głównym partnerem handlowym UE w zakresie produktów rolnych jest USA (16 % całkowitego eksportu produktów rolnych, wartość netto eksportu w 2017 r. wyniosła 33,3 mld EUR). Przy takiej koncentracji eksportu na jednolitym rynku unijny sektor rolnictwa jest narażony na konsekwencje decyzji politycznych osób trzecich, które mogą doprowadzić do poważnych wahań cen (tj. wprowadzenia zakazów eksportu lub wysokich ceł). Jednolity rynek UE jest najbardziej otwartym i dostępnym rynkiem na świecie, w związku z czym rolnicy unijni muszą mierzyć się z wyzwaniem, jakim jest konkurowanie z przywożonymi towarami rolnymi produkowanymi według innych norm. Identyfikowalność produktów spożywczych pochodzących z państw trzecich nadal może być ulepszona. Kwestia ta może wywoływać szereg kontrowersji dotyczących jakości żywności i jej etykietowania, związanych z produktami przywożonymi (kontrowersje te mogą np. dotyczyć produktów spożywczych opracowanych w ramach nowych technik hodowlanych, stosowania środków ochrony roślin, przestrzegania norm w zakresie dobrostanu zwierząt itp.). Te przywożone produkty są bardzo konkurencyjne na rynku UE, ponieważ są produkowane według innych norm, co jest źródłem napięć dla rolników z UE, którzy i tak już przestrzegają najwyższych norm produkcji na świecie.

5.4.    Wyludnianie się obszarów wiejskich oraz wymiana pokoleniowa

5.4.1.

Według Komisji Europejskiej siedem na dziesięć (71,5 %) osób zarządzających 10,5 mln gospodarstw rolnych w UE to mężczyźni, większość (57,9 %) – w wieku 55 lat lub więcej. Tylko mniej więcej jeden na dziesięciu (10,6 %) menadżerów gospodarstw rolnych był młodym rolnikiem poniżej 40 roku życia, a jeszcze niższy odsetek stanowiły młode kobiety rolniczki (8,6 %).

5.4.2.

Podstawą gospodarczą obszarów wiejskich w UE są rolnicy, właściciele lasów, gospodarstwa rolne i spółdzielnie rolnicze. Starzenie się rolników prowadzi do ogólnego wyludnienia obszarów wiejskich (tzw. diaspory wiejskiej), co ma bezpośrednie konsekwencje dla tkanki gospodarczej i społecznej tych obszarów. Ponadto zniechęca się w ten sposób nowe pokolenia do przejmowania gospodarstw rodzinnych ze względu na niską rentowność działalności rolniczej i trudności z dostępem do gruntów.

6.   Możliwości

6.1.    Cyfryzacja i rolnictwo precyzyjne

6.1.1.

Rolnictwo przeszło do ery rolnictwa wspomaganego cyfrowo, gdzie każdy przyrząd, który wytwarza dane na różnych etapach produkcji rolnej, może przesyłać te dane, by były gromadzone, przetwarzane i analizowane. Wykorzystanie dużych zbiorów danych mogłoby pomóc rolnikom w przejściu do rolnictwa przyszłości i osiągnąć ambitne cele.

6.1.2.

W gospodarstwie wytwarza się wiele rodzajów danych, które można zaklasyfikować do różnych kategorii, takie jak dane agronomiczne, finansowe, dotyczące zgodności, meteorologiczne, dotyczące środowiska, dotyczące sprzętu, dane osobowe itd. Te zbiory danych pochodzą z szerokiego wachlarza coraz bardziej skutecznych i opłacalnych źródeł, takich jak maszyny, drony, czujniki GPS, czujniki zdalne, satelity, smartfony itp. oraz są uzupełniane przez dostawców usług, organy doradcze, organy publiczne itp. Ponadto inni partnerzy w łańcuchu wartości, tacy jak przetwórcy i sprzedawcy detaliczni, supermarkety, hipermarkety i agencje reklamowe, gromadzą ogromne ilości danych na temat rynków, na których rolnicy sprzedają swoje produkty.

6.1.3.

Gromadzenie i wykorzystywanie danych w rolnictwie nie jest nową koncepcją; rolnicy właśnie tym się zajmowali od początków rolnictwa. Jednak nowością jest możliwość rozwinięcia sektora rolnictwa ukierunkowanego na dane dzięki wielkości i ilości tych danych, które rosną wykładniczo. Innym nowym elementem jest jakość informacji w czasie rzeczywistym uzyskanych na poziomie gospodarstwa oraz technologia wykorzystywana do gromadzenia, przechowywania, wykorzystywania, udostępniania, przetwarzania i przekazywania danych oraz zarządzania nimi.

6.1.4.

Własność danych i prawo do określenia, kto może mieć dostęp do danych i je wykorzystywać, to kluczowe czynniki utrzymania zaangażowania rolników we wdrażanie nowych technologii. Obecnie nie istnieją wspólne ramy, w których własność danych byłaby jasno określona. Z tego powodu w sektorze rolnym UE opracowano kodeks postępowania w zakresie wymiany danych w rolnictwie na podstawie warunków umownych (3), w którym wyjaśniono, że twórca danych ma prawo do wynagrodzenia z tytułu wykorzystywania danych, które utworzył w ramach swojej działalności.

6.1.5.

Cyfryzacja i rolnictwo precyzyjne odgrywają ważną rolę w kształtowaniu przyszłości unijnego sektora rolnictwa. Mają również wpływ na rynek pracy i rodzaj umiejętności potrzebnych w rolnictwie, a także na ponowne określenie roli rolników i modeli biznesowych spółdzielni rolniczych.

6.2.    Środki łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej

6.2.1.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat sektor rolny UE podjął wiele działań, aby poprawić swoje zrównoważenie środowiskowe. WPR narzuca ściśle określone i wymagające działania w dziedzinie środowiska i praktyki z zakresu zrównoważonego gospodarowania, które zmieniają metody działalności uprawowej rolników, skutecznie łącząc wysoką jakość ze zrównoważonym charakterem.

6.2.2.

Rolnictwo i leśnictwo mają do odegrania szczególną rolę w łagodzeniu zmiany klimatu, ponieważ są jedynym sektorem gospodarki, w którym w procesie fotosyntezy usuwa się z atmosfery gazy cieplarniane. Wciąż jeszcze nie docenia się w pełni tych osiągnięć sektora, które nie są należycie mierzone i uznawane. Dlatego decydenci polityczni powinny rozważyć przeprowadzenie dokładniejszej oceny możliwości wykorzystania lasów oraz upraw trwałych i jednorocznych do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych.

6.2.3.

Dziś rolnicy chcieliby, aby ich wysiłki na rzecz przeciwdziałania zmianie klimatu zostały dostrzeżone przez społeczeństwo i przez decydentów. Zwłaszcza ci ostatni muszą zdawać sobie sprawę z tego, że środki ochrony środowiska nie powinny zagrażać bezpieczeństwu żywności i pamiętać, że rolnikom należy się godziwe wynagrodzenie za dodatkową pracę, jakiej często wymaga prowadzenie zrównoważonej działalności i podejmowanie działań na rzecz łagodzenia zmiany klimatu.

6.3.    Większa przejrzystość rynku w całym łańcuchu dostaw żywności

6.3.1.

Według arkusza informacyjnego Komisji opublikowanego w marcu 2017 r. dystrybucja wartości dodanej w łańcuchu dostaw żywności wynosi około 25 % dla rolników, 25 % dla przetwórstwa spożywczego i 50 % dla handlu detalicznego żywnością i usług gastronomicznych.

6.3.2.

Obecnie należy ściśle przestrzegać unijnej dyrektywy w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych. Wśród przedsiębiorstw w łańcuchu rolno-spożywczym stale występuje znaczna dysproporcja pod względem siły przetargowej rolników i przetwórców produktów rolno-spożywczych. W tej charakteryzującej się brakiem równowagi sytuacji ważną rolę odgrywają duże organizacje handlowe (supermarkety, hipermarkety, duże izby przemysłu i przetwórstwa spożywczego działające w całej Europie).

6.3.3.

Etapy przetwórstwa i handlu detalicznego zwiększyły łączną wartość dodaną w łańcuchu dostaw żywności w związku ze wzrostem popytu konsumpcyjnego na produkty gotowe. Jednocześnie wartość dodana rolnictwa zmniejsza się od 2014 r. (była o 4 % niższa w 2016 r.). Wynika to z rosnących kosztów nakładów związanych z konkurencją o ograniczone zasoby, a także ze względu na ograniczone możliwości dodawania przez rolników wartości do produktu podstawowego lub uzyskania z tego tytułu wynagrodzenia.

6.3.4.

Ponadto Oxfam w swoim niedawnym badaniu Ripe for change (2018) wskazał na nierówność w łańcuchu dostaw żywności, między innymi w oparciu o przykłady ze Zjednoczonego Królestwa, Niderlandów i Niemiec. W badaniu skoncentrowanym na Zjednoczonym Królestwie zanalizowano szczegółowo informacje na temat rozbicia cen dla konsumentów końcowych, w wyniku czego stwierdzono, że w 2015 r. ponad połowa tej ceny trafiła do supermarketów (52,8 %), 38,5 % trafiło do przedsiębiorstw handlowych i producentów żywności, a tylko 5,7 % ceny trafiło do drobnych producentów rolnych i pracowników. Ostatnie 3 % ceny mieściło się w kosztach nakładów.

6.3.5.

W tych okolicznościach, biorąc pod uwagę wysoki poziom koncentracji sektora detalicznego i zasadnicze znaczenie ochrony dobrze funkcjonującego rynku wewnętrznego, unijne prawodawstwo ramowe, które obejmuje zakaz nieuczciwych praktyk handlowych, jak również mechanizmy kontroli i egzekwowania w połączeniu z sankcjami odstraszającymi, stanowiło dobry punkt wyjścia. Kluczowe znaczenie ma kontynuowanie tych wysiłków na rzecz zwiększenia przejrzystości rynku i zapewnienia rolnikom sprawiedliwej części wartości. Ponadto w lipcu 2020 r. wejdzie w życie nowe rozporządzenie o pracownikach delegowanych, które musi przyczynić się do zwiększenia na poziomie krajowym przejrzystości i sprawiedliwego charakteru działalności gospodarczej prowadzonej przez rolników.

6.3.6.

Na szczeblu krajowym należy wziąć pod uwagę podejście negocjacyjne polegające na odwróceniu relacji z rynkiem przez tworzenie łańcuchów wartości w sposób, który będzie przynosił rolnikom miesięczny dochód stanowiący dwukrotność wynagrodzenia minimalnego.

7.   Rozwiązania

7.1.

Rolnictwo oparte na gospodarstwach rodzinnych, tak cenione przez konsumentów europejskich, wymaga dobrej polityki, sprawiedliwych i rozsądnych regulacji połączonych z silnymi i skutecznymi przepisami, które pomogą złagodzić poważne zagrożenie wynikające ze skrajnych wahań cen oraz z coraz większego braku równowagi sił w łańcuchu dostaw. Grupa zadaniowa ds. rynków jest krokiem w dobrym kierunku, ale jej rola powinna być bardziej znacząca.

7.2.    Badania naukowe i innowacje dostosowane do potrzeb rolników, podejście opierające się na zaangażowaniu wielu podmiotów i bezpośrednie zaangażowanie zainteresowanych stron

7.2.1.

Dla praktycznej realizacji badań kluczowe znaczenie ma uczestnictwo zainteresowanych stron. Umieszczenie interesów rolników w centrum procesu innowacji nie tylko znacznie przyspieszy jego oddziaływanie, ale także zapewni możliwość praktycznego wykorzystania wyników badań naukowych i innowacji. Ponadto pomoże to zapewnić lepsze wydatkowanie przyznanych funduszy na badania naukowe.

7.2.2.

Rolnicy, gospodarstwa rolne, właściciele lasów i ich spółdzielnie mogą być – także dzięki programom rządowym – siłą napędową innowacji i wzrostu gospodarczego. W związku z tym należy promować i wspierać od samego początku ich udział w działaniach badawczych i innowacyjnych w dziedzinie rolnictwa, żywności, leśnictwa i akwakultury. Ich zaangażowanie na wszystkich etapach realizacji projektów zapewni bardziej stymulowane popytem badania i innowacje, a także przyczyni się do zniwelowania obecnej luki między środowiskiem akademickim a praktyką – w kierunku rozwiązań mających praktyczne zastosowanie. W ostatecznym rozrachunku powinno to doprowadzić do tego, że nasi rolnicy i producenci rolni staną się bardziej konkurencyjni.

7.3.    Doskonałość i jakość (produkty ekologiczne, oznaczenia geograficzne, marka i krótki łańcuch dostaw żywności)

7.3.1.

Produkty mające dużą wartość dodaną, w tym produkty z oznaczeniem geograficznym i produkty ekologiczne, są solidnym źródłem dochodu dla wielu podmiotów, zwłaszcza rolników. Tego rodzaju łańcuchy żywnościowe są jeszcze bardziej godne uwagi, jeśli nie występują w nich pośrednicy. W takim przypadku te krótkie łańcuchy dostaw stają się bardzo korzystnym źródłem dochodu dla rolników i dla społeczności wiejskiej, w której wytwarza się tego typu produkty.

7.3.2.

Dokładniej rzecz ujmując, krótkie łańcuchy dostaw w UE stanowią alternatywę dla tradycyjnych, dłuższych łańcuchów żywnościowych, w których drobni producenci rolni lub spółdzielnie często mają niewielką siłę przetargową, a konsument nie może śledzić pochodzenia żywności od znanego producenta lub z danego obszaru lokalnego. Taki system żywnościowy ma duże znaczenie, ponieważ stanowi odpowiedź na szereg potrzeb i możliwości, zarówno dla rolników, jak i konsumentów. Rozwój różnych rodzajów krótkich łańcuchów dostaw żywności (tj. bezpośrednia sprzedaż przez jednostki lub zbiorowa sprzedaż bezpośrednia, partnerstwa – rolnictwo wspierane przez społeczność lokalną) jest jednym z podejść przyjmowanych w ramach wspólnej polityki rolnej w celu poprawy konkurencyjności w Europie. Krótkie łańcuchy dostaw żywności mogą stanowić siłę napędową zmian i stanowić wzór służący zwiększeniu przejrzystości, zaufania, sprawiedliwości i wzrostowi w całym łańcuchu rolno-spożywczym.

7.3.3.

Wystarczająca ilość żywności zapewnia pewną społeczną stabilność życia obywateli UE, z którą kontrastuje sytuacja na tych obszarach naszej planety, na których występuje niedostatek żywności, prowadzący w pewnym stopniu do migracji ekonomicznej do Europy lub do innych krajów.

7.4.    Edukacja i rozwijanie nowych umiejętności dla sektora pierwotnego

7.4.1.

Według Eurostatu większość osób zarządzających gospodarstwami rolnymi w UE ma jedynie praktyczne doświadczenie; tak było w przypadku siedmiu na dziesięć osób (68,3 %) w 2016 r. Mniej niż jeden z dziesięciu (9,1 %) menedżerów gospodarstw rolnych przeszło pełne szkolenie w zakresie rolnictwa, a reszta (22,6 %) przeszła takie szkolenie w stopniu podstawowym.

7.4.2.

Kształcenie w sektorze pierwotnym ma kluczowe znaczenie dla wspierania modernizacji i lepszego wykorzystania nowych technologii.

7.4.3.

Jest to dziś niezwykle istotne, gdyż umiejętności cyfrowe stają się niezbędnym elementem nowoczesnego zarządzania gospodarstwem. Umiejętności te są potrzebne w wielu dziedzinach, a rolnictwo nie jest tu wyjątkiem. Rośnie zapotrzebowanie na osoby z umiejętnościami w zakresie ICT i umiejętnościami cyfrowymi w rolnictwie, lecz w gospodarce istnieje wyraźna luka w zakresie tych umiejętności, zwłaszcza na obszarach wiejskich.

7.4.4.

Aby środowisko rolne mogło w pełni wykorzystać możliwości, jakie niesie ze sobą transformacja technologiczna i cyfrowa, konieczne jest podniesienie poziomu umiejętności cyfrowych wśród osób pracujących w rolnictwie.

7.4.5.

Można to osiągnąć na poziomie gospodarstw, a także w ramach stowarzyszeń i spółdzielni, jak również w ramach unijnego systemu kształcenia i szkolenia, który musi zapewniać programy uczenia się przez całe życie w celu rozwijania nowych umiejętności.

---

(1)  Eurostat, Agriculture, forestry and fishery statistics 2018 [Dane statystyczne dotyczące rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa za 2018 r.].

(2)  Eurostat, Agriculture, forestry and fishery statistics 2018 [Dane statystyczne dotyczące rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa za 2018 r.].

(3)  COPA COGECA – EU Code of conduct on agricultural data sharing by contractual agreement.