KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW

Wzmacnianie praw ofiar w UE

1. Dlaczego ofiary przestępstw są ważne?

Przestępstwo może dotyczyć każdego z nas: każdego roku w Unii Europejskiej kilka milionów osób pada ich ofiarą. Według danych Eurostatu rocznie odnotowuje się około 30 milionów przestępstw przeciwko osobom lub mieniu; a wiele przestępstw nie zostaje zgłoszonych. Przestępstwa często dotyczą więcej niż jednej ofiary, ich skutki odczuwają również najbliżsi, którzy cierpią pośrednio. Fakty te pozwalają szacować, że prawdopodobna roczna liczba bezpośrednich ofiar przestępstw może sięgać nawet 75 milionów[1].

Ponadto każdego roku wiele osób pada ofiarą wypadków drogowych. W samym tylko 2010 r. w Unii Europejskiej doszło do ponad 1 miliona wypadków drogowych, w których zginęło aż 30 700 osób. Każdego roku na drogach ginie około 31 000 osób, w tym 850 dzieci w wieku poniżej 14 lat, 250 000 osób odnosi poważne obrażenia, zaś 1,2 miliona osób – drobne obrażenia[2].

Mieszkańcy Europy nieustannie podróżują i przekraczają granice, a ryzyko, że padną ofiarą wypadku lub przestępstwa za granicą jest takie samo jak w przypadku państwa pochodzenia. Około 90% odbytych przez Europejczyków w 2008 r. podróży, których liczbę szacuje się na 1,4 miliarda, miało miejsce w granicach Unii[3]. Ponadto około 11,3 milionów Europejczyków mieszka na stałe poza swoim państwem pochodzenia, 10% Europejczyków przez pewien czas mieszkało i pracowało za granicą, a 13% wyjechało za granicę, aby się kształcić lub odbyć szkolenie zawodowe[4].

Liczby te wskazują, jak ważne jest zapewnienie właściwego i skutecznego działania na rzecz praw osób, które padły ofiarą przestępstwa lub wypadku drogowego we własnym kraju, lub podróżując czy mieszkając za granicą. Jest to problem o wymiarze zarówno transgranicznym, jak i krajowym, który wymaga działania na poziomie UE.

Kwestia praw ofiar wymaga również uwzględnienia aspektów dotyczących płci. Szczególnie kobiety narażone są na przemoc w formie ukrytej, która nie jest zgłaszana na policję. Według szacunków Rady Europy około 20-25% Europejek przynajmniej raz w dorosłym życiu doświadcza aktu przemocy fizycznej, 12-15% znajduje się w związku, w którym dochodzi do przemocy domowej, a ponad 10% pada ofiarą przemocy seksualnej[5].

Dążąc do wzmocnienia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości oraz opierając się na programie sztokholmskim i związanym z nim planie działania[6], Komisja uznała, że jednym z priorytetów strategicznych[7] są działania na rzecz wzmocnienia praw ofiar przestępstw oraz zaspokojenia ich potrzeb w zakresie ochrony, wsparcia i dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Unia Europejska podjęła już działania w zakresie praw ofiar w postępowaniach karnych[8], a w większości państw członkowskich zapewniony jest już pewien poziom ochrony ofiar i udzielanego im wsparcia. Nadal jednak nie zajęto się w wystarczającym stopniu rolą i potrzebami ofiar w postępowaniach karnych, a prawa ofiar w UE nadal gwarantowane są na różnym poziomie, w zależności od państwa.

Z tego powodu Komisja postanowiła przedstawić pakiet propozycji mających na celu wzmocnienie istniejących środków krajowych, zapewniając ofiarom przestępstw minimum praw w całej UE, udzielanych na niedyskryminujących zasadach, niezależnie od narodowości i kraju zamieszkania ofiar. Pakiet ten obejmuje również nowy mechanizm wzajemnego uznawania orzeczeń, gwarantujący, że ofiary lub potencjalne ofiary nie utracą za granicą ochrony zapewnianej w państwie członkowskim zamieszkania. Dzięki przedstawionemu pakietowi UE sprawi, że potrzeby ofiar przestępstw staną się centralnym elementem systemów wymiaru sprawiedliwości, podobnie jak ściganie i karanie sprawców.

Jedną z podstawowych potrzeb ofiar jest uzyskanie odszkodowania. Osoby starające się o odszkodowanie w wyniku wypadku drogowego, któremu uległy w innym państwie członkowskim, mogą jednak doświadczać trudności administracyjnych i proceduralnych ze względu na różnice w okresach przedawnienia. Komisja zajmie się tym problemem, przedkładając wniosek dotyczący harmonizacji zasad dotyczących okresów przedawnienia, dzięki czemu ofiary nie będą ponosić ryzyka utraty prawa do odszkodowania z przyczyn proceduralnych.

Istnieje ponadto oczywista zależność pomiędzy prawami ofiar a zapobieganiem przestępczości. Komisja od wielu lat podejmuje działania w zakresie zapobiegania przestępczości i przemocy oraz na rzecz bezpieczeństwa na drogach[9]. Działania zapobiegawcze są niezbędne nie tylko w celu ograniczenia liczby przestępstw i wypadków w perspektywie krótko- i średnioterminowej, lecz również w celu zmiany nastawienia wobec nieodpowiedzialnych zachowań lub czynów kryminalnych, która może przynieść trwałe pozytywne skutki długoterminowe.

2. Dlaczego powinniśmy podjąć nowe działania na rzecz ofiar na szczeblu UE?

· Wiele już uczyniono dla dobra ofiar, potrzebne są jednak dalsze wysiłki

Założenie, że ofiary powinny móc korzystać ze swoich praw na jednakowych i niedyskryminujących zasadach nie jest niczym nowym. W 1989 r. Trybunał Sprawiedliwości potwierdził, że uzyskanie odszkodowania, jedna z podstawowych potrzeb ofiar, nie może być ograniczone ze względu na przynależność państwową[10]. Od tamtej pory UE podejmowała działania na rzecz ustanowienia ogólnych norm minimalnych obowiązujących w odniesieniu do ofiar, w szczególności poprzez decyzję ramową Rady[11] z 2001 r., jak również działania dotyczące szczególnych grup ofiar – ofiar handlu ludźmi, dzieci wykorzystywanych seksualnie i niegodziwie traktowanych w celach seksualnych oraz ofiar terroryzmu[12]. Komisja wspierała również finansowo instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe zajmujące się ofiarami przestępstw. Wiele z nich stanowiły podmioty prowadzone przez wolontariuszy[13].

Wdrażanie norm określonych w decyzji ramowej Rady z 2001 r. nie jest jednak zadowalające[14]. Traktat z Lizbony dostarcza wyraźnej podstawy prawnej, pozwalającej UE określić minimum zasad dotyczących praw ofiar, dzięki czemu możliwe będzie wzajemne uznawanie orzeczeń i decyzji sądowych. Ponadto zarówno Parlament Europejski, jak i Rada Europejska wezwały do działania w tym obszarze[15]. Nowe propozycje Komisji mają na celu wzmocnienie ram prawnych poprzez wprowadzenie bezpośrednio wiążących instrumentów prawnych, które byłyby wykonalne. Bazują one na już istniejących instrumentach i stanowią ich uzupełnienie.

· Zwiększanie zaufania do wymiaru sprawiedliwości oraz podniesienie jego jakości

Jednym z celów Unii Europejskiej jest zapewnienie obywatelom przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości gwarantującej im swobodę przemieszczania się. Jeśli jednak minimalny poziom praw ofiar nie będzie skutecznie zapewniony w całej UE, wzajemne zaufanie nie będzie możliwe. Oznacza to, że systemy sądowe poszczególnych państw powinny móc wzajemnie polegać na stosowanych normach uczciwości i sprawiedliwości, a obywatele powinni mieć przekonanie, że w przypadku podróży lub zamieszkania za granicą będą wobec nich stosowane takie same zasady minimalne.

· We wszystkich państwach członkowskich muszą obowiązywać normy minimalne

Obecnie większość państw członkowskich zapewnia ofiarom przestępstw pewną ochronę i wsparcie. Krajowe systemy sądowe nadal jednak nie uwzględniają w wystarczającym stopniu roli i potrzeb ofiar w postępowaniu karnym. Również w zakresie dochodzenia odszkodowania w następstwie wypadku drogowego we wszystkich państwach członkowskich obowiązują odnośne procedury, jednak zasady dotyczące okresów przedawnienia w przypadku wniosków o odszkodowanie są różne. Aby rozwiązać ten problem, państwa członkowskie powinny podnieść standardy dotyczące praw ofiar, a UE musi zapewnić stosowanie takich samych zasad wobec wszystkich ofiar. Określony minimalny poziom zabezpieczeń i norm stosowanych we wszystkich państwach członkowskich ułatwi współpracę sądową, poprawi jakość pracy wymiaru sprawiedliwości oraz zwiększy zaufanie w odniesieniu do samego pojęcia „sprawiedliwości”.

· Poszanowanie praw podstawowych

Właściwe traktowanie ofiar wymaga poszanowania szeregu praw podstawowych, określonych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej kartą UE) oraz europejskiej konwencji praw człowieka (EKPC)[16]. Należy zapewnić skuteczne uznawanie i poszanowanie praw ofiar, w szczególności poszanowanie ich godności, życia prywatnego i rodzinnego oraz prawa własności, gwarantując jednocześnie poszanowanie praw podstawowych innych osób, takich jak oskarżeni. Działania na szczeblu UE pozwolą podnieść standardy w zakresie praw podstawowych wszystkich osób biorących udział w postępowaniu karnym – czy to w charakterze ofiary, oskarżonego, czy też osoby zatrzymanej. Jednoczenie pozwolą zagwarantować, że jakiekolwiek ewentualne ograniczenia tych praw będą proporcjonalne i będą miały miejsce jedynie wtedy, gdy będzie to konieczne.

· Wyjście naprzeciw potrzebom ofiar pomaga ograniczyć całkowite koszty przestępczości

Wzmocnienie praw ofiar ma pozytywny wpływ zarówno na poszczególne ofiary, jak i całe społeczeństwo. Zaspokojenie potrzeb ofiar przestępstw przed rozpoczęciem postępowania karnego, w jego trakcie oraz po jego zakończeniu może znacząco ograniczyć ogólne koszty związane z ze zjawiskiem przestępczości[17]. Chodzi tu o koszty wymierne, głównie w sektorze gospodarki i opieki zdrowotnej oraz systemie sądownictwa karnego, jak również koszty niewymierne takie jak ból i cierpienie ofiary oraz obniżenie jakości jej życia. Ofiary, które spotkały się z szacunkiem, otrzymały wsparcie i ochronę, łatwiej odzyskają zdrowie, zarówno fizyczne jak i emocjonalne, co umożliwi im szybszy powrót do normalnego życia. To z kolei ograniczy utratę dochodów, skróci nieobecność w pracy, jak również zmniejszy potrzebę dalszej opieki lekarskiej. Można również założyć, że odpowiednio traktowane ofiary będą aktywniej uczestniczyć w postępowaniu, co zwiększa prawdopodobieństwo skazania sprawcy, skutkujące ograniczeniem zjawiska recydywy i poczucia bezkarności przestępców.

3. Ofiary przestępstw w centrum uwagi – Jakie są ich potrzeby?

Każdego roku w UE wiele osób pada ofiarą przestępstw. Aby ofiary przestępstw mogły powrócić do zdrowia i normalnego życia, należy zaspokoić szereg ich potrzeb: potrzebę uznania, szacunku i godnego traktowania; uzyskania ochrony i wsparcia; dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz odszkodowania i naprawienia szkód.

Głównym celem pakietu legislacyjnego Komisji jest zajęcie się kwestią potrzeb ofiar w sposób kompleksowy. Wniosek Komisji odnosi się zarówno do potrzeb bezpośrednich ofiar przestępstw, jak i ofiar pośrednich, takich jak członkowie rodziny, którzy także odczuwają ich skutki. Ze wsparcia i ochrony zapewnionej dzięki przedmiotowemu pakietowi będą zatem w razie potrzeby korzystać również osoby pozostające na utrzymaniu bezpośrednich ofiar przestępstw lub najbliższa rodzina.

Poniższy przykład ilustruje, jak źle traktowane bywają ofiary przestępstw oraz jak może to wpłynąć na ich życie, jeśli w trakcie składania doniesienia o przestępstwie oraz po jego złożeniu nie uwzględni się ich indywidualnych potrzeb. W kolejnych punktach pokażemy – uwzględniając poszczególne kategorie potrzeb – w jaki sposób potoczyłaby się ta sama historia, gdyby w wyniku wdrożenia proponowanych przez Komisję rozwiązań odpowiednio potraktowano ofiarę i jej rodzinę.

Podczas wakacji za granicą Aleks i jego rodzina mieszkali w wynajętym apartamencie. Pewnej nocy doszło do włamania. Aleks próbował zatrzymać włamywaczy, został jednak przez nich pobity na oczach bliskich. Zgłosił włamanie lokalnej policji, ze względu na trudności w porozumieniu się z policjantami nie był jednak w stanie przekazać wszystkich szczegółów dotyczących włamania. W kolejnych tygodniach otrzymał jedynie skąpe informacje na temat sprawy, odczuwał ponadto narastającą frustrację, ponieważ zarówno on jak i jego rodzina byli wielokrotnie rutynowo przesłuchiwani przez różnych policjantów. Wielokrotnie przesłuchiwano również jego dzieci, co było dla nich bardzo przykrym doświadczeniem.

Z powodu doznanych obrażeń po powrocie do domu Aleks musiał przejść szereg operacji i przez kilka tygodni nie mógł pracować. Policja nie przekazała mu żadnych informacji na temat sprawy aż do dnia, kiedy nakazano mu stawić się w sądzie i zeznawać na rozprawie przeciwko dwóm podejrzanym. Rozprawa odbywała się za granicą i była dla Aleksa trudnym przeżyciem, ponieważ nie wyjaśniono mu obowiązującej w tym kraju procedury sądowej. Odczuwał ponadto strach, ponieważ musiał przebywać w obecności oskarżonych poza salą sądową.

Po zakończeniu rozprawy Aleks nigdy się nie dowiedział, jaki był jej wynik, ani co stało się z oskarżonymi. Jeszcze przez wiele lat po włamaniu Aleks i jego rodzina musieli się borykać z emocjonalnymi, fizycznymi i finansowymi skutkami przestępstwa, którego ofiarą padli. Mimo że do włamania doszło w innymi miejscu i innym kraju, nigdy już nie czuli się bezpiecznie, nawet we własnym domu[18].

3.1.        Uznanie ofiar i traktowanie ich z szacunkiem

Godność człowieka jest jednym z praw podstawowych, które stanowi centralny element sprawiedliwego społeczeństwa. Jest również podstawą właściwego traktowania ofiar. Jednostki, które ucierpiały w wyniku przestępstwa oczekują zatem, że uzna się je za ofiary, uwzględni ich cierpienie oraz potraktuje w sposób delikatny i profesjonalny. Należy zdać sobie sprawę z tego, że ofiary to konkretne osoby, których potrzeby powinny znaleźć zrozumienie. W Europie przedstawiciele zawodów, które wymagają regularnego kontaktu z ofiarami przestępstw, często nie są jednak odpowiednio przeszkoleni: ani w zakresie tych potrzeb, ani sposobów ich określania poprzez indywidualną ocenę.

Aleksa pobito na oczach rodziny, kiedy był na wakacjach za granicą. Kiedy zgłosił przestępstwo, policja wezwała tłumacza, aby Aleks mógł wyjaśnić, co dokładnie się wydarzyło. Ponadto policja skontaktowała go z organizacją wspierającą ofiary przestępstw oraz poinformowała o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do odszkodowania. W kolejnych tygodniach osoba kontaktowa z policji informowała go na bieżąco o postępach w śledztwie.

3.2.        Ochrona

Sposób, w jaki działa system, może narażać ofiary uczestniczące w postępowaniu karnym na cierpienie. Aby uniknąć szkód spowodowanych przez nieprawidłowe postępowanie, takie jak np. wielokrotne przesłuchiwanie w niedelikatny sposób, ważne jest, by w trakcie prowadzenia śledztwa oraz postępowania w sądzie ofiara miała zapewnioną ochronę. Ochrona ta jest niezbędna w przypadku szczególnie narażonych ofiar takich jak dzieci.

Również po tym jak doszło do przestępstwa, ofiary mogą być narażone na dalsze szkody, zastraszanie lub odwet ze strony sprawców. Blisko 40% zgłoszonych przestępstw to przestępstwa popełnione ponownie przeciwko tej samej ofierze w przeciągu roku od pierwszego zdarzenia[19]. Zapewnienie dostępności środków ochrony może mieć kluczowe znaczenie dla zapobiegania kolejnym incydentom. Ponadto ze względu na zwiększoną mobilność w obrębie UE coraz więcej ofiar przestępstw podróżuje lub mieszka za granicą. Po jej przekroczeniu ofiary mogą utracić ochronę zapewnianą im w państwie pochodzenia. Aby chronić osoby, które korzystają z prawa do swobodnego przemieszania się, Komisja po raz pierwszy proponuje wzajemne uznawanie środków ochrony.

Kiedy Aleks zgłosił napad, policja zapytała go, czy potrzebuje ochrony lub wsparcia w trakcie postępowania. Przesłuchania Aleksa i jego żony w trakcie dochodzenia karnego ograniczono do minimum. Przeprowadzał je zawsze ten sam policjant. Dzieci zostały przesłuchane tylko raz – przez wyszkolonego pracownika policji, aby nie wyrządzona została im żadna krzywdy. Kiedy sprawa trafiła do sądu, Aleksa wezwano, by złożył zeznania. Wchodząc na salę, czuł się bezpiecznie, ponieważ na rozprawę czekał w osobnym pomieszczeniu dla ofiar, dzięki czemu uniknął spotkania sprawców poza salą sądową.

3.3.        Wsparcie

Przestępstwo może być dla ofiary porażające i druzgocące w skutkach i wyrządzić jej szkody skutkujące traumą i niezdolnością do zajęcia się kwestiami praktycznymi w następstwie przestępstwa. Po zgłoszeniu przestępstwa ofiara musi stawić czoła zawiłościom systemu prawnego. W związku z tym konieczne jest, aby otrzymała ona na czas odpowiednie wsparcie, które pomoże jej pokonać przeszkody natury emocjonalnej, praktycznej, administracyjnej i prawnej oraz powrócić do zdrowia i normalnego życia. Pomimo starań istniejących służb wspierania ofiar, obecnie tego typu pomoc nie zawsze jest łatwo dostępna.

Policja skontaktowała Aleksa z organizacją wspierającą ofiary przestępstw. On i jego rodzina otrzymali wsparcie psychologiczne i dowiedzieli, jak uporać się z emocjonalnymi skutkami napadu. Organizacja udzieliła im również pomocy praktycznej w zakresie opieki medycznej i dopełnienia niezbędnych formalności. Aleks dowiedział się również, jak wygląda postępowanie karne, jakie przysługują mu prawa oraz jaka jest jego rola w postępowaniu. Przekazano mu też dane kontaktowe organizacji wspierającej ofiary w jego państwie pochodzenia, z którą kontaktował się jeszcze długo po zamknięciu sprawy. Udzielone wsparcie pozwoliło Aleksowi i jego rodzinie pokonać kryzys i powrócić do normalnego życia.

3.4.        Dostęp do wymiaru sprawiedliwości

Ofiary przestępstw mają uzasadnione prawo oczekiwać, że sprawiedliwości stanie się zadość. Powinny mieć zapewniony skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, co może być ważnym czynnikiem determinującym ich powrót do zdrowia i normalnego życia. Ważnym aspektem postępowania jest informowanie ofiar o ich prawach, najważniejszych terminach oraz decyzjach. Informacja taka powinna być przekazywana ofiarom w sposób dla nich zrozumiały. Ofiary przestępstw powinny mieć możliwość wzięcia udziału w rozprawie i śledzić całą sprawę. W istocie ofiary przestępstw w UE nie zawsze mają to zapewnione, a są to przecież dwa podstawowe elementy wymiaru sprawiedliwości.

Policja skontaktowała się w końcu z Aleksem, aby poinformować go o aresztowaniu dwóch mężczyzn i postawieniu ich w stan oskarżenia. Przekazano mu również informacje o terminie i miejscu rozprawy, powiedziano też, że będzie musiał złożyć zeznania w sądzie. W trakcie rozprawy zapewniono mu tłumacza, który pomógł mu zrozumieć stawiane pytania oraz inne elementy postępowania.

3.5.        Odszkodowanie i naprawienie szkód

Osoby, które ucierpiały na skutek działań osób trzecich często oczekują pewnej formy odszkodowania finansowego, czy to ze strony państwa, czy to ze strony sprawcy. Odszkodowanie ma na celu zadośćuczynienie za bezpośrednie i długoterminowe szkody finansowe. Odszkodowanie może również przyjąć formę symbolicznej płatności jako wyraz uznania wyrządzonej szkody.

Sprawiedliwość naprawcza, która jest stosunkowo nowym pojęciem w postępowaniach karnych, wykracza poza czysto finansowe aspekty odszkodowania i koncentruje się na rehabilitacji ofiar. Jako alternatywa dla formalnego wymiaru sprawiedliwości, oraz w połączeniu z nim, ma na celu umożliwienie ofiarom powrotu do pierwotnej sytuacji, w jakiej znajdowały się przed tym, jak doszło do przestępstwa, i oferuje im, o ile sobie tego życzą, możliwość konfrontacji twarzą w twarz ze sprawcą; sprawca może wówczas przyjąć odpowiedzialność za swoje czyny.

Aleksowi udało się skontaktować z organem odszkodowawczym w swoim kraju oraz wypełnić wszelkie niezbędne dokumenty w ojczystym języku, które następnie przesłał władzom kraju, w którym doszło do napadu. Pieniądze z odszkodowania umożliwiły mu pokrycie dodatkowych wydatków poniesionych w wyniku napadu, w tym kosztów operacji chirurgicznej.

4. Szczególne kategorie ofiar

· Ofiary terroryzmu

Ofiary terroryzmu to – być może – jedyne ofiary, które ucierpiały wskutek ataków zaplanowanych z myślą o wyrządzeniu szkody społeczeństwu. W większości odczuwają taką samą potrzebę ochrony i wsparcia, co ofiary innych poważnych przestępstw z udziałem przemocy. Te potrzeby należy zaspokoić, a ofiary terroryzmu oraz ich rodziny muszą otrzymać podobne wsparcie co inne ofiary[20]. Ze względu na charakter ataku ofiary terroryzmu są jednak przedmiotem znacznie większej uwagi publicznej i częstą wykazują wzmożoną potrzebę społecznego uznania i szacunku, których oczekują od wszystkich, zarówno od przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości, mediów, jak i osób prywatnych. Dzięki przedstawionemu przez Komisję wnioskowi ofiary terroryzmu odniosą korzyści wynikające ze zwiększonego nacisku na aspekty dotyczące uznania i traktowania z szacunkiem.

· Ofiary wypadków drogowych

Ofiary wypadków drogowych często mają poczucie, że społeczeństwo nie uznaje w wystarczającym stopniu ich statusu ofiary. Dochodzenia prowadzone w wyniku wypadków drogowych mają na celu w pierwszym rzędzie określenie przyczyn i okoliczności wydarzenia, nie koncentrują się przy tym na potrzebach ofiary, co wynika z charakteru samego dochodzenia. Ofiary wypadków chcą się oczywiście przekonać, że dochodzenie było poprawnie prowadzone oraz, w przypadku gdy doszło do przestępstwa, że sprawiedliwości stało się zadość. Osoby biorące udział w tego typu sprawach powinny być odpowiednio przeszkolone pod kątem rozpoznawania potrzeb ofiar i ich rozumienia.

Ofiary wypadków drogowych mogą mieć prawo do odszkodowania z tytułu doznanej szkody. W przypadku transgranicznych wypadków drogowych jednym z częstych problemów jest fakt, że terminy składania wniosku o odszkodowanie obowiązujące w poszczególnych pastwach UE znacznie się różnią, a poszkodowani nie zawsze wiedzą, przepisy którego państwa mają zastosowanie. W konsekwencji ofiary mogą zostać pozbawione możliwości uzyskania odszkodowania z powodu wyjątkowo krótkich okresów przedawnienia obowiązujących w państwie członkowskim, w którym doszło do wypadku. Zmiana istniejącej legislacji UE w zakresie kolizji przepisów[21] przyniesie ofiarom wypadków drogowych korzyści; będą one miały pewność co do obowiązujących okresów przedawnienia, które będą takie same jak w kraju zamieszkania.

· Szczególnie narażone ofiary

Niektóre ofiary są w większym stopniu niż inne narażone na ryzyko doznania kolejnych krzywd w toku postępowania karnego. Ich szczególna potrzeba ochrony i wsparcia musi być zaspokojona. W związku z tym Komisja, zgodnie z istniejącymi podejściami do problemu odzwierciedlonymi w prawie międzynarodowym i przepisach krajowych, po raz pierwszy wyróżnia zarówno kategorie szczególnie narażonych ofiar, jak i mechanizmy pozwalające zidentyfikować inne zarażone osoby w oparciu o indywidualną ocenę.

Osoby szczególnie narażone należą do następujących kategorii: dzieci, osoby niepełnosprawne, ofiary przemocy seksualnej i handlu ludźmi. Ponadto ofiary mogą być szczególnie podatne na zagrożenia ze względu na czynniki determinujące ich sytuację indywidualną (np. wysoki poziom lęku lub trudności życiowe, ryzyko zastraszenia lub powtarzających się aktów przemocy, sytuacja osobista, społeczna lub ekonomiczna utrudniająca ofierze stawienie czoła skutkom przestępstwa lub zrozumienie postępowania sądowego) lub ze względu na rodzaj i charakter przestępstwa (np. terroryzm, przestępczość zorganizowana, przestępstwa dokonywane na tle uprzedzeń lub przemoc ze względu na płeć). Np. ofiary przestępczości zorganizowanej są szczególnie narażone na zastraszanie przez sprawców i powtarzające się akty przemocy. Mogą w związku z tym wymagać szczególnych środków ochrony.

Podejście przyjęte przez Komisję odpowiada przepisom zaproponowanym we wniosku dotyczącym nowej dyrektywy w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej oraz w nowej dyrektywie w sprawie zwalczania handlu ludźmi[22]. Oba środki odnoszą się do szczególnych potrzeb tych właśnie ofiar.

Na podstawie Karty praw podstawowych UE oraz konwencji ONZ o prawach dziecka, a także zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej, dzieci mają podstawowe prawo, by ich interesy należycie uwzględniano we wszystkich krajowych i międzynarodowych przepisach oraz strategiach politycznych, jak również procesach sądowych. Ze względu na szczególny stopień ich bezbronności Komisja podejmuje działania na rzecz „wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dziecku” w odniesieniu do dzieci biorących udział w postępowaniach karnych[23]. Postępowania te są zazwyczaj dla dzieci traumatycznym doświadczeniem, zwłaszcza jeśli padły ofiarą nadużycia, i należy zagwarantować im szczególne środki ochrony.

Ofiary przemocy seksualnej – w większości kobiety – wymagają ochrony przed kolejnymi aktami przemocy oraz specjalistycznego wsparcia, które umożliwi im walkę z licznymi skutkami doświadczonej przemocy oraz powrót do normalnego życia. Ze względu na towarzyszące im poczucie wstydu i winy oraz często bliskie relacje ze sprawcą ofiary przemocy seksualnej szczególnie niechętnie składają doniesienie o przestępstwie. Ofiary te potrzebują przede wszystkim opieki lekarskiej i wsparcia psychologicznego, m.in. natychmiastowych badań medyczno-sądowych. W takich wypadkach złożenie doniesienia o przestępstwie nie powinno być zatem warunkiem dostępu do wymienionych świadczeń.

Niezmiernie ważne też jest zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony osobom narażonym na powtarzające się akty przemocy dokonywane przez tego samego sprawcę. Aby zapobiec dalszym krzywdom oraz ograniczyć ryzyko ich wystąpienia, konieczna jest ochrona ofiar. Powinna ona obejmować możliwość nałożenia na sprawcę ograniczenia, zakazu zbliżania się do ofiary lub nakazu ochrony ofiary w celu zapobieżenia dalszym kontaktom z sprawcy z ofiarą. Taka ochrona powinna obowiązywać również za granicą, w przypadku gdy ofiara decyduje się przeprowadzić lub odbyć podróż do innego państwa członkowskiego UE.

Oprócz środków na rzecz zapewnienia ofiarom przestępstw dostępu do odpowiedniego wsparcia i ochrony, ważne jest aby zapobiegać przemocy jako takiej. Szczególnie narażone na różne formy przemocy fizycznej, seksualnej i psychologicznej są kobiety, zwłaszcza w rodzinie i bliskich związkach. Komisja będzie zatem nadal działać na rzecz zwalczania przemocy wobec kobiet w Europie i zapobiegania temu zjawisku oraz wspierać i chronić ofiary przemocy i osoby z grupy ryzyka[24].

5. Odpowiedź Komisji – Czas na działania

W odpowiedzi na opisane wyżej potrzeby oraz w celu zapewnienia ofiarom minimum praw, ochrony, wsparcia, dostępu do wymiaru sprawiedliwości i naprawienia szkód Komisja proponuje przedstawiony poniżej pakiet instrumentów legislacyjnych. Komisja przedstawi wnioski w sprawie:

· dyrektywy ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, która zastąpi decyzję ramową z 2001 r. Dyrektywa ta ma na celu zapewnienie poszanowania ofiar przestępstw oraz potrzeb ofiar szczególnie narażonych. Stworzy ofiarom gwarancje otrzymania potrzebnego im wsparcia, możliwości uczestnictwa w postępowaniu, uzyskania zrozumiałych informacji dotyczących sprawy oraz gwarancje ochrony w trakcie postępowania karnego i sądowego; · rozporządzenia w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych, które pomoże zapobiec szkodom i przemocy oraz zapewni ofiarom (np. ofiarom przemocy domowej) korzystającym ze środków ochrony przyjętych w jednym państwie członkowskim taki sam poziom ochrony w innym państwie członkowskim w przypadku przeprowadzki lub podróży. Ofiara powinna otrzymać taką ochronę bez konieczności udziału w kolejnym postępowaniu. Środek ten stanowi uzupełnienie inicjatywy grupy państw członkowskich z września 2009 r. dotyczącej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiego nakazu ochrony[25], który to dokument jest obecnie omawiany w Parlamencie Europejskim i Radzie.

Przedmiotowy pakiet legislacyjny stanowi pierwszy krok mający na celu przyznanie ofiarom istotnego miejsca w unijnej agendzie dotyczącej wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Kolejnym etapem przyszłych działań Komisji na rzecz praw ofiar będzie przegląd dyrektywy 2004/80/WE odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw oraz rozporządzenia „Rzym II” (w celu zajęcia się kwestią prawa mającego zastosowanie do okresów przedawnienia w przypadku transgranicznych wypadków samochodowych). W celu poprawy sytuacji ofiar przeprowadzone zostaną również dalsze działania i badania w tym zakresie, w szczególności w odniesieniu do szczególnych kategorii ofiar takich jak ofiary terroryzmu, zorganizowanej przestępczości oraz przemocy ze względu na płeć, w tym kobiety będące ofiarami okaleczania narządów płciowych.

Równocześnie z tymi działaniami oraz w ich uzupełnieniu Komisja wdroży szereg środków towarzyszących, które będą miały kluczowe znaczenie dla zapewnienia skuteczności praw ofiar w praktyce, nie tylko w przypadku uczestnictwa w postępowaniu karnym. Mowa tu o szkoleniach i budowaniu niezbędnego potencjału, wymianie dobrych praktyk, zapobieganiu przestępczości i przemocy (np. za pomocą działań uświadamiających i informacyjnych), gromadzeniu danych oraz badaniach. Komisja będzie również nadal udzielać wsparcia finansowego w ramach istniejących programów, propagując istotne kwestie dotyczące praw i potrzeb ofiar.

Wszystkie te wysiłki umocnią dodatkowo osiągnięcia na szczeblu krajowym i unijnym. Dzięki nim prawa i potrzeby ofiar staną się centralnym elementem wymiaru sprawiedliwości. UE powinna dołożyć starań, aby w całej UE uznawano ofiary i szanowano ich prawa bez narażania ich na żadne formy dyskryminacji.

[1]                      Eurostat, Statistics in focus, 36/2009; szacunki oparte na analizie UE przeprowadzonej w ramach międzynarodowego badania w zakresie przestępczości „The Burden of Crime in the EU” (Brzemię przestępczości w UE) (www.europeansafetyobservatory.eu) przy założeniu, że wskaźnik niezgłoszonych przestępstw wynosi 60 %, a każda ofiara ma przeciętnie trzech bliskich członków rodziny. W statystykach tych nie uwzględniono drobnych wykroczeń.

[2]               Baza danych CARE Komisji Europejskiej.

[3]               COM(2010)352, w oparciu o dane Eurostatu, statystyki turystyczne z 2008 r.

[4]               Eurostat, Statistics in focus 94/2009; Eurobarometr 337/2010

[5]           Rada Europy, badanie dotyczące przemocy wobec kobiet, 2006 r.

[6]               Dz.U. C 115 z 4.5.2010, s. 1; COM(2010) 171.

[7]               COM(2010) 623.

[8]               Decyzja ramowa Rady 2001/220/WSiSW w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym; dyrektywa Rady 2004/80/WE odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw.

[9]               Np. programy Daphne III; zapobieganie, gotowość i zarządzanie skutkami terroryzmu i innymi rodzajami zagrożeń dla bezpieczeństwa; program w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępczości; Europejski program działań na rzecz bezpieczeństwa ruchu drogowego 2011-2020.

[10]             Sprawa 186/87 – Ian William Cowan przeciwko Trésor public, wyrok z dnia 2 lutego 1989 r.

[11]             Zob. przypis 8.

[12]             Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępująca decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW; wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, uchylającej decyzję ramową 2004/68/WSiSW; decyzja ramowa 2002/475/WSiSW w sprawie zwalczania terroryzmu.

[13]             W Europie działa ponad 20 000 wolontariuszy pracujących w organizacjach niosących pomoc ofiarom (sieć organizacji działających na rzecz ofiar Victim Support Europe, 2010 r.)

[14]             Sprawozdanie Komisji dotyczące wdrażania ww. decyzji – COM(2009) 166.

[15]             Zalecenie Parlamentu Europejskiego dla Rady z dnia 7 maja 2009 r. w sprawie rozwoju obszaru sprawiedliwości UE w sprawach karnych (2009/2012(INI); program sztokholmski (Dz.U. C 115 z 4.5.2010, s. 1).

[16]             Podstawowe prawa to: godność człowieka, prawo do życia, prawo człowieka do integralności, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, ochrona danych osobowych, prawo własności, swoboda przemieszczania się i pobytu, równość wobec prawa, prawa dziecka i prawa osób w podeszłym wieku, integracja osób niepełnosprawnych oraz prawo do skutecznego środka prawnego.

[17]             Zob. dokument roboczy służb Komisji, SEC(2011)580, s. 14.

[18]             Fikcyjna historia oparta na rzeczywistych problemach.

[19]             International Crime Victims Survey (projekt dot. międzynarodowego badanie na temat ofiar przestępstw), 2000 r.

[20]             Co potwierdzono w art. 10 decyzji ramowej 2002/475/WSiSW w sprawie zwalczania terroryzmu.

[21]             Rozporządzenie (WE) nr 864/2007 dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych („Rzym II”).

[22]             Zob. przypis 12.

[23]             Komunikat Komisji „Agenda UE na rzecz praw dziecka” – COM(2011) 60.

[24]             Zob. deklaracja 19 dołączona do Aktu końcowego konferencji międzyrządowej, która przyjęła Traktat z Lizbony (Dz.U. C 83 z 30.3.2010, s. 345).

[25]             Dz.U. C 69 z 18.3.2010, s. 5.