[pic] | KOMISJA EUROPEJSKA |

Bruksela, dnia 1.7.2010

KOM(2010)348 wersja ostateczna

ZIELONA KSIĘGA KOMISJI

w sprawie możliwości politycznych w zakresie w zakresie postępów w kierunku ustanowienia europejskiego prawa umów dla konsumentów i przedsiębiorstw

ZIELONA KSIĘGA KOMISJI

w sprawie politycznych w zakresie w zakresie postępów w kierunku ustanowienia europejskiego prawa umów dla konsumentów i przedsiębiorstw

1. CEL ZIELONEJ KSIęGI

Rynek wewnętrzny opiera się na licznych umowach, które podlegają różnym przepisom prawa umów poszczególnych krajów. Różnice między prawem umów poszczególnych państw mogą wiązać się z dodatkowymi kosztami transakcyjnymi i niepewnością prawną dla przedsiębiorstw, a także prowadzić do braku zaufania konsumentów do rynku wewnętrznego. Różnice w prawie umów mogą wymagać od przedsiębiorstw dostosowania swoich zobowiązań umownych. Ponadto przepisy krajowe rzadko są dostępne w innych językach europejskich, co oznacza, że podmioty działające na rynku zmuszone są korzystać z konsultacji prawników znających przepisy proponowanego przez nich systemu prawnego.

Po części z tych względów konsumenci i przedsiębiorstwa, w szczególności małe i średnie przedsiębiorstwa o ograniczonych zasobach, mogą niechętnie angażować się w transakcje transgraniczne. Niechęć ta z kolei ogranicza transgraniczną konkurencję, ze szkodą dla dobrobytu społecznego. Szczególnie pokrzywdzeni mogą być konsumenci i przedsiębiorstwa z małych państw członkowskich.

Komisja pragnie, aby obywatele mogli w pełni korzystać z rynku wewnętrznego. Unia musi dołożyć starań, aby ułatwić transakcje transgraniczne. Celem niniejszej zielonej księgi jest nakreślenie możliwości wzmocnienia rynku wewnętrznego przez poczynienie postępów w dziedzinie europejskiego prawa umów, a także rozpoczęcie konsultacji publicznych na ten temat. W zależności od oceny wyników konsultacji Komisja może zaproponować dalsze działania do 2012 r. Ewentualnemu projektowi legislacyjnemu będzie towarzyszyła stosowna ocena skutków.

2. PRZEBIEG PROCEDURY

Wydając w 2001 r. Komunikat w sprawie Europejskiego prawa umów [1], Komisja Europejska uruchomiła proces szeroko zakrojonych konsultacji publicznych na temat problemów wynikających z różnic między prawem umów państw członkowskich oraz ewentualnych działań w tym zakresie. Na podstawie odpowiedzi w 2003 r. Komisja opracowała plan działania[2], w którym zaproponowała podwyższenie jakości i spójności europejskiego prawa umów poprzez ustanowienie wspólnych ram odniesienia, które określałyby wspólne zasady, terminologię i wzory przepisów, z jakich unijny prawodawca powinien korzystać, tworząc lub zmieniając przepisy. Zaproponowano również przegląd unijnego dorobku prawnego w dziedzinie prawa umów między przedsiębiorcą a konsumentem, aby wyeliminować niespójności i zapełnić luki prawne[3]. Wynikiem przeglądu był przedstawiony w październiku 2008 r. wniosek Komisji dotyczący dyrektywy w sprawie praw konsumentów[4] – środka, którego celem jest nadanie impulsu wewnętrznemu rynkowi detalicznemu.

Za pomocą dotacji udzielonej w ramach szóstego programu ramowego w zakresie badań Komisja sfinansowała, a także uważnie przeanalizowała prace międzynarodowej uniwersyteckiej sieci naukowej, która przeprowadziła przygotowawcze badania systemów prawnych w celu przyjęcia wspólnych ram odniesienia. Prace badawcze zakończono pod koniec 2008 r. i zaowocowały one opublikowaniem projektu wspólnych ram odniesienia[5]. Projekt wspólnych ram odniesienia zawiera zasady, definicje i wzorcowe uregulowania europejskiego prawa cywilnego[6], w tym prawa umów i prawa czynów niedozwolonych. Zawiera przepisy odnoszące się zarówno do umów handlowych, jak i między przedsiębiorcą a konsumentem.

Projekt wspólnych ram odniesienia rozwija kilka projektów podjętych na poziomie europejskim i międzynarodowym. Sieć wybitnych naukowców europejskich[7] opracowała Zasady europejskiego prawa umów (PECL), które mają na celu utworzenie jednolitego prawa umów dla rynku wewnętrznego. Mając świadomość, że różnice między systemami prawa umów powodują utrudnienia handlu międzynarodowego, różne organizacje międzynarodowe i regionalne pracowały na rzecz ograniczenia tych przeszkód przez wprowadzenie jednolitych uregulowań wzorcowych. Komisja Narodów Zjednoczonych do spraw Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNCITRAL) utworzyła normy sprzedaży towarów między przedsiębiorstwami, obejmujące swoim zasięgiem niemal cały świat: konwencję wiedeńską o międzynarodowej sprzedaży towarów[8], która ma zastosowanie zawsze wtedy, gdy strony nie zdecydują się na stosowanie innego prawa. Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego (UNIDROIT) opracował zasady międzynarodowych umów handlowych, które stanowią wzorcowe uregulowania w zakresie sprzedaży towarów i świadczenia usług. Instrumenty te stworzyły normy, które służą jako wzorcowe uregulowania prawodawcom na całym świecie[9] oraz stronom umów handlowych, które – nawet jeśli nie wskazują ich jako przepisów regulujących pewne aspekty ich umów – mogą je jednak włączać w drodze odniesienia, co wyraźnie stwierdza art. 3 w związku z motywem 13 rozporządzenia Rzym I[10]. Jednak ich zakres jest ograniczony do umów między przedsiębiorstwami, natomiast w przypadku konwencji wiedeńskiej – do sprzedaży towarów. Ponadto nie istnieją mechanizmy, które zapewniałyby ich jednolitą interpretację w państwach członkowskich. Instrumenty te nie mogą również ograniczać stosowania obowiązujących przepisów prawa krajowego.

Instrument europejskiego prawa umów mógłby ułatwić UE osiągnięcie celów ekonomicznych i pokonanie skutków kryzysu gospodarczego. W programie sztokholmskim na lata 2010–2014[11] stwierdzono, że europejska przestrzeń sądowa powinna służyć wspieraniu działalności gospodarczej na rynku wewnętrznym. W programie Komisja została wezwana do przedstawienia projektu wspólnych ram odniesienia i przeprowadzenia dalszej analizy kwestii prawa umów. W komunikacie Komisji „Europa 2020”[12] uznano potrzebę ułatwiania przedsiębiorcom i konsumentom zawierania umów z partnerami z innych krajów UE oraz ograniczanie kosztów tych operacji, przede wszystkim za sprawą zharmonizowanych rozwiązań w obszarze umów między przedsiębiorcą a konsumentem, europejskich wzorcowych klauzul umownych oraz kroków podejmowanych w kierunku utworzenia opcjonalnego europejskiego prawa umów. Celem Europejskiej agendy cyfrowej[13], pierwszego projektu przewodniego przyjętego w ramach strategii Europa 2020, jest zapewnienie trwałych korzyści ekonomicznych i społecznych cyfrowego rynku wewnętrznego poprzez likwidację rozdrobnienia prawnego. Proponowane działania odnoszą się do nieobowiązkowego instrumentu prawa umów na rzecz dalszego ograniczenia fragmentacji prawa umów, w szczególności w odniesieniu do środowiska on-line .

Unia mogłaby wypełnić luki w prawie umów, przyjmując skuteczne narzędzia służące likwidacji barier rynkowych związanych z różnicami między systemami prawa umów. Instrument europejskiego prawa umów mógłby – pod warunkiem, ze byłby wystarczająco łatwy w użyciu i pewny pod względem prawnym – służyć również jako model, w szczególności dla organizacji międzynarodowych, które obrały Unię Europejską za wzór integracji regionalnej[14] . Unia mogłaby więc odegrać wiodącą rolę w określaniu jednolitych norm międzynarodowych w tym zakresie, co z kolei mogłoby zapewnić przewagę konkurencyjną gospodarki europejskiej na świecie.

W ramach wykonywania swojego mandatu Komisja powołała grupę ekspertów[15] w celu zbadania wykonalności przyjaznego dla użytkowników instrumentu europejskiego prawa umów, który przyniósłby korzyści konsumentom i przedsiębiorcom, a zarazem gwarantował pewność prawną. Grupa będzie towarzyszyć Komisji w wyborze elementów projektu wspólnych ram odniesienia, które są bezpośrednio lub pośrednio związane z prawem umów, a także w reorganizacji, weryfikacji i uzupełnieniu wybranych przepisów. Weźmie ona również pod uwagę inne istotne źródła w tej dziedzinie, jak również wyniki niniejszych konsultacji. Grupa gromadzi wiedzę fachową wywodzącą się z różnych tradycji prawnych państw Unii oraz potrzeb zainteresowanych stron. Jej członkowie zostali wybrani spośród szanowanych ekspertów z dziedziny prawa cywilnego, ze szczególnym naciskiem na prawo umów; są oni niezależni oraz działają w interesie publicznym. Wyniki konsultacji publicznych zainicjowanych niniejszą zieloną księgą zostaną wykorzystane w bieżącej pracy grupy ekspertów.

3. Wyzwania dla rynku wewnętrznego

Na drodze do pełnej realizacji rynku wewnętrznego stoi wiele przeszkód, które uniemożliwiają korzystanie z jego pełnego potencjału. Sprawne funkcjonowanie rynku wewnętrznego utrudniają przeszkody regulacyjne, językowe i inne[16]. Do wspomnianych przeszkód należą też różnice między prawem umów poszczególnych krajów, co wynika z konsultacji zainaugurowanych komunikatem w sprawie europejskiego prawa umów z 2001 r., z badań Eurobarometru[17] oraz innych badań[18].

3.1. Umowy między przedsiębiorcą a konsumentem

Różnice istnieją nie tylko w obszarach, których nie reguluje prawo UE (np. ogólne prawo umów), lecz także w obszarach częściowo zharmonizowanych na poziomie UE w oparciu o harmonizację minimalną (np. prawo ochrony konsumentów). Pozostawiło to miejsce na różnice w podejściu do przepisów dotyczących ochrony konsumenta w poszczególnych krajach.

W umowach między przedsiębiorcą a konsumentem Unia musi wprowadzić jednolite normy kolizyjne, w celu ochrony konsumentów domagających się zadośćuczynienia od przedsiębiorstw z innych państw członkowskich, z którymi zawarli umowę. Mówiąc dokładniej, zgodnie z art. 6 rozporządzenia Rzym I, jeżeli przedsiębiorca wykonuje swoją działalność gospodarczą lub zawodową w państwie, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, lub ją do tego państwa kieruje, stosuje się prawo tego właśnie państwa, o ile nie zostało wybrane inne. Jeżeli strony zdecydują się wybrać prawo inne niż prawo państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, umowa nie może pozbawić konsumenta ochrony, którą oferuje prawo jego państwa[19]. Dzięki tej zasadzie konsumenci mogą być pewni, że w przypadku sporu sądy dopilnują, aby byli oni objęci co najmniej tym samym poziomem ochrony, jaką gwarantuje im ich kraj zamieszkania.

Dla przedsiębiorstw zasada ta oznacza, że w przypadku sprzedaży transgranicznej zawierane konsumentami umowy podlegają zasadom obowiązującym w państwie, w którym konsument ma miejsce zamieszkania – niezależnie od tego, czy dokonano wyboru prawa właściwego. Przedsiębiorstwa, które pragną prowadzić handel transgraniczny, mogą ponosić wyższe koszty prawne, gdy ich umowy podlegają obcemu prawu ochrony konsumentów. W skrajnych przypadkach niektóre przedsiębiorstwa mogą nawet odmówić sprzedaży transgranicznej, ograniczając tym samym potencjalnych konsumentów przedsiębiorstwa do ich rynków krajowych i pozbawiając ich większego wyboru i możliwości transakcji po niższych cenach, jakie oferuje rynek wewnętrzny. Może to mieć szczególnie duże znaczenie w odniesieniu do transakcji w handlu elektronicznym. Nawet jeżeli konsumenci ze wszystkich państw członkowskich mają dostęp do strony internetowej danego sprzedawcy, sprzedawca ten może – ze względu na koszty i ryzyko – odmówić zawierania umów z konsumentami z innych państw członkowskich. Przykładowo w 61 % transgranicznych ofert złożonych w handlu elektronicznym konsumenci nie mogli złożyć zamówienia głównie dlatego, że przedsiębiorcy odmawiali sprzedaży do kraju konsumenta[20]. Dlatego potencjał transgranicznego handlu elektronicznego pozostaje po części niewykorzystany, ze szkodą zarówno dla przedsiębiorstw (głównie małych i średnich) jak i konsumentów.

Wniosek Komisji dotyczący dyrektywy w sprawie praw konsumentów[21] porusza niektóre z tych problemów, mając na celu uproszczenie i skonsolidowanie obowiązującego prawodawstwa w dziedzinie prawa umów między przedsiębiorcą a konsumentem, na podstawie w pełni zharmonizowanego zestawu najważniejszych aspektów prawa umów między przedsiębiorcą a konsumentem dotyczących rynku wewnętrznego. Jednak nawet jeśli zostanie on przyjęty w proponowanej formie, nie doprowadzi do pełnej kompatybilności prawa umów poszczególnych państw członkowskich w niezharmonizowanych obszarach. Także w obszarach całkowicie zharmonizowanych przepisów istniałaby potrzeba stosowania ich w połączeniu z innymi przepisami ogólnego prawa umów poszczególnych krajów[22]. Ponadto dwa lata intensywnych negocjacji w Parlamencie Europejskim i Radzie wykazały ograniczenia, jakie wiążą się z podejściem opartym na pełnej harmonizacji. W związku z tym różnice między systemami prawa umów państw członkowskich utrzymają się nawet po przyjęciu dyrektywy, a przedsiębiorstwa, które pragną prowadzić sprzedaż transgraniczną, będą musiały uwzględniać różne przepisy.

3.2. Umowy między przedsiębiorstwami

W umowie między przedsiębiorstwami strony mają swobodę wyboru prawa właściwego dla umowy. Mogą również uwzględnić w umowie istniejące akty prawne, takie jak konwencja wiedeńska o międzynarodowej sprzedaży towarów czy zasady międzynarodowych umów handlowych UNIDROIT. Przedsiębiorstwa nie mają jednak możliwości wyboru wspólnego europejskiego prawa umów, które byłoby jednakowo stosowane i interpretowane we wszystkich państwach członkowskich.

Duże przedsiębiorstwa o dużej sile przetargowej mogą zapewnić poddanie swojej umowy właściwości konkretnego prawa krajowego. Może być to jednak trudniejsze w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw. Stanowi to przeszkodę na drodze do spójnej polityki handlowej w całej Unii Europejskiej, tym samym uniemożliwiając przedsiębiorstwom korzystanie z możliwości, jakie daje im rynek wewnętrzny. Zapewnienie zgodności z przepisami różnych systemów prawa umów lub uzyskanie informacji na temat prawa obowiązującego w innym państwie członkowskim i opublikowanego w innym języku, może również prowadzić do podwyższenia kosztów prawnych.

W przypadku niektórych wyspecjalizowanych rodzajów umów o wyraźnym wymiarze międzynarodowym, takich jak umowy przewozu, przedsiębiorstwa mogły już zaznajomić się z przepisami powszechnie stosowanymi w przypadku takich transakcji, jednak nie zawsze ma to miejsce. Ponadto w przypadku bardziej ogólnych transakcji handlowych przedsiębiorstwa mogłyby skorzystać z instrumentu, który wprowadza jednolite zasady prawa europejskiego, ogólnie dostępnego we wszystkich językach urzędowych. Zapewniłoby to większe poczucie bezpieczeństwa wśród przedsiębiorstw uczestniczących w handlu transgranicznym, które mogłyby szybko zaznajomić się z takim systemem, wykorzystując go we wszystkich transakcjach zawieranych z przedsiębiorstwami w innych państwach członkowskich. W transakcjach tego typu prawo takie można by traktować jako alternatywę dla prawa umów poszczególnych państw członkowskich oraz neutralny nowoczesny system prawa umów, który w przejrzysty i przyjazny sposób rozwija wspólne tradycje prawa krajowego. Taki wariant mógłby być szczególnie atrakcyjny dla małych i średnich przedsiębiorstw, które po raz pierwszy wchodzą na nowe rynki.

4. Wybór najlepszej formy prawnej dla europejskiego prawa umów

Forma prawna europejskiego prawa umów powinna odpowiadać na określone powyżej problemy wynikające z różnych systemów prawa umów, nie wprowadzając dodatkowych obciążeń lub utrudnień dla konsumentów i przedsiębiorstw. Ponadto powinna zapewniać wysoki poziom ochrony konsumentów. W dziedzinie, którą obejmuje, akt ten powinien stanowić instrument kompleksowy i niezależny: odniesienia do prawa krajowego lub aktów prawa międzynarodowego powinny zostać ograniczone do minimum. Rozróżniono kilka wariantów pod względem formy prawnej, zakresu stosowania i zakresu przedmiotowego przyszłego instrumentu.

4.1. Jaką formę prawną powinien przyjąć instrument europejskiego prawa umów?

Forma prawna instrumentu europejskiego prawa umów może być różna: od niewiążącego aktu prawnego, którego celem jest poprawa spójności i jakości prawodawstwa UE, po wiążący akt prawny, który stanowiłby alternatywę dla obecnej wielości prawa umów poszczególnych krajów poprzez wprowadzenie jednolitego zestawu przepisów prawa umów. Ogólnie rzecz biorąc, unijny instrument byłby dostępny we wszystkich językach urzędowych. Byłoby to korzystne dla wszystkich zainteresowanych podmiotów, prawodawców szukających wskazówek, sędziów stosujących przepisy i stron negocjujących warunki zawieranej umowy.

Wariant 1: Opublikowanie wyników prac grupy ekspertów

Wyniki prac grupy ekspertów można by z łatwością udostępnić, bezzwłocznie publikując je na stronie internetowej Komisji, beż żadnego zatwierdzenia na poziomie unijnym. Jeżeli grupa ekspertów opracuje praktyczny i przyjazny tekst, mógłby on być wykorzystywany przez prawodawców europejskich i krajowych jako punkt wyjścia podczas opracowywania prawodawstwa, a także przez umawiające się strony podczas redagowania standardowych warunków umowy. Mógłby być również wykorzystywany w szkolnictwie wyższym lub na szkoleniach zawodowych jako kompendium oparte na różnych tradycjach prawa umów poszczególnych państw członkowskich. Powszechne wykorzystanie tego opracowania mogłoby w dłuższej perspektywie czasowej przyczynić się do dobrowolnego ujednolicenia prawa umów w poszczególnych krajach.

Rozwiązanie to nie może jednak wyeliminować problemu barier na rynku wewnętrznym. Różnic między systemami prawa umów nie da się znacząco zmniejszyć przy pomocy tekstu, który dla sędziów i prawodawców nie ma żadnej formalnej mocy prawnej lub statusu.

Wariant 2: Oficjalny zestaw narzędzi dla prawodawców

a) Dokument Komisji w sprawie zestawu narzędzi

W oparciu o wyniki prac grupy ekspertów Komisja mogłaby przyjąć dokument (np. komunikat lub decyzję) w sprawie europejskiego prawa umów, który byłby wykorzystywany przez Komisję jako punkt odniesienia w celu zapewnienia spójności i jakości prawodawstwa. Komisja wykorzystywałaby ten zestaw narzędzi podczas opracowywania wniosków nowego prawodawstwa lub przeglądu istniejących środków. Dokument taki wszedłby w życie z chwilą przyjęcia przez Komisję, bez konieczności zatwierdzenia przez Parlament i Radę. Jednak w takim przypadku Parlament i Rada nie miałyby obowiązku brania zaleceń pod uwagę, proponując swoje poprawki.

b) Porozumienie międzyinstytucjonalne w sprawie zestawu narzędzi

Zestaw narzędzi dotyczących europejskiego prawa umów mógłby stać się przedmiotem porozumienia międzyinstytucjonalnego między Komisją, Parlamentem i Radą, w sprawie spójnego stosowania się do jego zapisów podczas opracowywania i negocjowania wniosków legislacyjnych dotyczących europejskiego prawa umów . Przed jego wprowadzeniem w życie, wniosek dotyczący porozumienia międzyinstytucjonalnego wymagałby negocjacji między wymienionymi trzema prawodawcami, miałby jednak wartość dodaną w postaci zobowiązania wszystkich trzech instytucji do brania jego zaleceń pod uwagę podczas opracowywania i przyjmowania nowych aktów prawnych.

Wadą każdego zestawu narzędzi jest fakt, że nie zapewnia on bezpośrednich, wymiernych korzyści dla rynku wewnętrznego, ponieważ nie likwiduje różnic między systemami prawa. Ponadto zestaw narzędzi dla prawodawcy nie mógłby zagwarantować spójnego stosowania i interpretacji unijnego prawa umów przez sądy.

Wariant 3: Zalecenie Komisji w sprawie europejskiego prawa umów

Instrument europejskiego prawa umów mógłby być dołączony do zalecenia Komisji skierowanego do państw członkowskich, które zachęcałoby je do włączenia aktu do prawa krajowego. Zalecenie takie umożliwiłoby państwom członkowskim stopniowe włączenie instrumentu do swojego prawa krajowego na zasadzie dobrowolności. Ponadto Trybunał Sprawiedliwości miałby właściwość do interpretacji zapisów zalecenia.

Można rozważyć dwie możliwości:

a) Zalecenie mogłoby zachęcić państwa członkowskie do zastąpienia prawa umów poszczególnych krajów zalecanym instrumentem europejskim. Takie podejście zostało z powodzeniem wprowadzone w Stanach Zjednoczonych, gdzie jednolity kodeks handlowy opracowany przez ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i zatwierdzony przez niezależne organizacje quasi-publiczne[23] został przyjęty przez 49 z 50 stanów.

b) Zalecenie mogłoby zachęcić państwa członkowskie do włączenia instrumentu europejskiego prawa umów jako systemu opcjonalnego, oferując umawiającym się stronom alternatywę dla prawa krajowego. W państwach członkowskich, które zdecydowałyby się na tę metodę, europejski instrument stanowiący opcję byłby równoważny innym alternatywnym aktom prawnym, które mogą zostać wybrane jako prawo właściwe dla umów, takich jak zasady UNIDROIT.

Zalecenie takie nie byłoby wiążące dla państw członkowskich i zapewniałoby im swobodę decydowania o sposobie i czasie wdrożenia aktu do prawa krajowego. W związku z tym rozwiązanie to wiąże się z ryzykiem niespójnego i niekompletnego podejścia państw członkowskich, które mogą wprowadzać zalecenie na różne sposoby, w różnym czasie lub wcale go nie wprowadzić.

Wariant 4: Rozporządzenie ustanawiające opcjonalny instrument europejskiego prawa umów

Rozporządzenie mogłoby wprowadzać opcjonalny instrument, który w każdym państwie członkowskim byłby traktowany jako „drugi system”, oferując umawiającym się stronom wybór między dwoma systemami krajowego prawa umów[24].

Rozporządzenie wprowadziłoby do prawa krajowego 27 państw członkowskich kompleksowy i możliwie niezależny zestaw przepisów prawa, które strony mogłyby wybierać jako prawo właściwe dla umowy[25]. Zapewniałoby ono stronom, zwłaszcza zainteresowanym prowadzeniem działalności na rynku wewnętrznym, alternatywny zestaw przepisów[26]. Akt mógłby mieć zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do umów transgranicznych lub zarówno do umów transgranicznych, jak i krajowych (zob. sekcja 4.2.2 poniżej).

Ze względu na swój charakter opcjonalny instrument mógłby stanowić rozsądne rozwiązanie problemów wynikających z różnic w systemach prawnych jedynie wtedy, gdyby był wystarczająco jasny dla przeciętnego użytkownika i gwarantował pewność prawną. Są to warunki konieczne budowania zaufania umawiających się stron do aktu, tak aby w pierwszym rzędzie właśnie on był przez nie wybierany jako podstawa prawna umów. W szczególności konsumenci zawierający umowę opartą na tej podstawie powinni mieć pewność, że nie ucierpią na tym ich prawa. Aby opcjonalny instrument mógł funkcjonować z punktu widzenia rynku wewnętrznego, musi on wpływać na stosowanie przepisów obowiązkowych, dotyczących również ochrony konsumentów[27]. W istocie stanowiłoby to wartość dodaną w porównaniu z obowiązującymi systemami opcjonalnymi, takimi jak konwencja wiedeńska, które nie mogą ograniczać stosowania krajowych przepisów obowiązkowych.

Opcjonalny instrument musiałby oferować wyraźnie wysoki poziom ochrony konsumentów[28].

Spójne odniesienie do jednego zestawu zasad zlikwidowałoby w niektórych przypadkach konieczność badania przez sędziów i prawników prawa zagranicznego, co ma obecnie często miejsce w przypadku kolizji przepisów. Nie tylko mogłoby to zmniejszyć koszty ponoszone przez przedsiębiorstwa, lecz również obciążenie administracyjne systemu sądowego.

Taki opcjonalny instrument mógłby wprowadzić ważne korzyści z punktu widzenia rynku wewnętrznego bez konieczności dalszej ingerencji w prawo krajowe. Dlatego też, zgodnie z zasadą pomocniczości, opcjonalny instrument mógłby stanowić alternatywę dla pełnej harmonizacji przepisów krajowych, oferując proporcjonalne rozwiązanie dla barier na rynku wewnętrznym wynikających z różnic w prawie umów poszczególnych krajów.

Z drugiej strony, opcjonalny instrument europejski mógłby być krytykowany za komplikowanie środowiska prawnego. Po dodaniu równoległego systemu, środowisko prawne w dalszym ciągu stanowiłoby wyzwanie i wymagałoby jasnych informacji, aby konsumenci rozumieli swoje prawa i na tej podstawie mogli podejmować świadome decyzje o zawieraniu umów w oparciu alternatywną podstawę prawną.

Wariant 5: Dyrektywa w sprawie europejskiego prawa umów

Dyrektywa w sprawie europejskiego prawa umów mogłaby zharmonizować prawo umów poszczególnych krajów na podstawie wspólnych norm minimalnych. Państwa członkowskie mogłyby zachować przepisy zapewniające wyższą ochronę, pod warunkiem, że byłyby one zgodne z traktatem. Można również przewidzieć zgłoszenie różnic Komisji, a następnie opublikowanie ich, co zwiększyłoby przejrzystość dla konsumentów i przedsiębiorstw prowadzących działalność w różnych krajach.

Jeżeli chodzi o umowy między przedsiębiorstwami, zgodnie z Traktatem dyrektywa opierałaby się na wysokim poziomie ochrony konsumentów i uzupełniałaby dorobek prawny dotyczący konsumentów, w tym również przepisy przyszłej dyrektywy w sprawie praw konsumentów.

Dyrektywa mogłaby zmniejszyć różnice prawne poprzez osiągnięcie większej spójności między prawem umów poszczególnych krajów. To z kolei mogłoby doprowadzić do wzrostu zaufania, zwłaszcza wśród konsumentów oraz małych i średnich przedsiębiorstw, i zachęcenia ich do podejmowania działalności transgranicznej. Jednakże harmonizacja w drodze dyrektyw wprowadzających minimalną harmonizację niekoniecznie prowadzi do spójnego wdrożenia i interpretacji przepisów[29]. Przedsiębiorcy oferujący towary i usługi w sprzedaży transgranicznej w dalszym ciągu musieliby przestrzegać różnych przepisów dotyczących umów między przedsiębiorcą a konsumentem we wszystkich tych państwach. Obowiązujący dorobek prawny dotyczący umów między przedsiębiorcą a konsumentem ukazuje ograniczenia dyrektyw wprowadzających minimalną harmonizację w niwelowaniu różnic regulacyjnych. W przypadku transgranicznych umów między przedsiębiorstwami dyrektywa mogłaby nie zapewnić koniecznej pewności prawnej, w związku z czym przedsiębiorcy w dalszym ciągu ponosiliby koszty zapewnienia zgodności z przepisami.

Wariant 6: Rozporządzenie ustanawiające europejskie prawo umów

Rozporządzenie ustanawiające europejskie prawo umów mogłoby zastąpić różnorodność systemów prawa krajowego jednolitym zestawem przepisów europejskich, w tym obowiązkowymi przepisami zapewniającymi wysoki poziom ochrony słabszej strony. Przepisy te obowiązywałyby w odniesieniu do umów nie na podstawie wyboru stron, lecz z mocy prawa krajowego. Rozporządzenie mogłoby zastąpić przepisy krajowe wyłącznie w odniesieniu do umów transgranicznych lub zarówno w odniesieniu do umów transgranicznych, jak i krajowych (zob. sekcja 4.2.2 poniżej).

Rozwiązanie to zlikwidowałoby rozdrobnienie prawne w obszarze prawa umów i doprowadziło do jednolitego stosowania i interpretacji przepisów rozporządzenia. Jednolite przepisy dotyczące prawa umów mogłyby ułatwić zawieranie umów transgranicznych i stanowić skuteczny mechanizm rozstrzygania sporów.

Rozwiązanie to mogłoby jednak poruszyć delikatne kwestie pomocniczości i proporcjonalności. Zastąpienie wielości systemów prawa krajowego jednym zestawem przepisów, zwłaszcza jeżeli obejmie on również umowy krajowe, może nie być środkiem proporcjonalnym, eliminującym przeszkody w obrocie handlowym na rynku wewnętrznym.

Wariant 7: Rozporządzenie ustanawiające europejski kodeks cywilny

To rozwiązanie idzie o krok dalej niż rozporządzenie ustanawiające europejskie prawo umów, ponieważ obejmowałoby nie tylko prawo umów, lecz również inne rodzaje zobowiązań(np. prawo czynów niedozwolonych i prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia). Instrument taki jeszcze bardziej ograniczyłby konieczność opierania się na przepisach krajowych.

Mimo że utrudnienia dla sprawnego funkcjonowania rynku wewnętrznego istnieją również w dziedzinach prawa innych niż prawo umów, należy ustalić, w jakim stopniu tak kompleksowy instrument jak europejski kodeks cywilny byłby uzasadniony w świetle zasady pomocniczości.

4.2. Jaki powinien być zakres stosowania instrumentu?

Instrument prawa umów mógłby obejmować kilka obszarów stosowania.

4.2.1. Czy instrument powinien obejmować zarówno umowy między przedsiębiorcą a konsumentem, jak i umowy między przedsiębiorstwami?

Instrument mógłby mieć zastosowanie w odniesieniu do wszystkich rodzajów transakcji, zarówno umów między przedsiębiorcą a konsumentem, jak i między przedsiębiorstwami. Istnieją pewne ogólne przepisy prawa umów, które odnoszą się do wszystkich umów bez wyjątku, jednak instrument mógłby zawierać również przepisy szczegółowe, których stosowanie byłoby ograniczone do niektórych rodzajów umów, np. przepisy obowiązkowe zapewniające wysoki poziom ochrony konsumentów. Miałyby one zastosowanie w momencie, gdy transakcję zawierałby konsument i podmiot handlowy[30].

Można również rozważyć opracowanie odrębnych instrumentów dla umów między przedsiębiorcą a konsumentem i dla umów między przedsiębiorstwami. Zasadniczo odrębne instrumenty mogłyby lepiej rozwiązywać problemy charakterystyczne dla tych rodzajów umów, byłyby również łatwiejsze w opracowaniu i stosowaniu. Jednak rozpowszechnianie instrumentów wiąże się z ryzykiem pokrywania się przepisów i niespójności.

4.2.2. Czy instrument powinien obejmować zarówno umowy transgraniczne jak i krajowe?

Problemy związane z różnicami między przepisami są zwykle charakterystyczne dla umów transgranicznych, w przypadku których w grę wchodzi kilka krajowych lub międzynarodowych aktów prawnych. Akt prawny obejmujący wyłącznie umowy transgraniczne, który byłby w stanie rozwiązać problemy kolizji przepisów, mógłby wnieść znaczący wkład w sprawne funkcjonowanie rynku wewnętrznego. W przypadku umów między przedsiębiorcą a konsumentem przedsiębiorcy mogliby funkcjonować na podstawie dwóch zestawów warunków – jednego w odniesieniu do umów transgranicznych, drugiego w odniesieniu do umów krajowych. Konsumenci podlegaliby również dwóm zestawom przepisów. Akt prawny obowiązujący w odniesieniu zarówno do transgranicznych umów między przedsiębiorcą a konsumentem , jak i krajowych, jeszcze bardziej uprościłby środowisko regulacyjne, miałby jednak wpływ na konsumentów, którzy nie chcą otwierać się na rynek wewnętrzny i wolą zachować krajowe poziomy ochrony.

Z drugiej strony, w przypadku umów między przedsiębiorstwami, w których zasada swobody umów ma ogromne znaczenie, nierozsądne byłoby odbieranie przedsiębiorstwom możliwości wyboru europejskiego aktu prawnego w transakcjach krajowych. Akt prawny obejmujący zarówno umowy transgraniczne, jak i krajowe, mógłby stanowić kolejną zachętę dla przedsiębiorstw do rozszerzania działalności tak, aby wykraczała swoim zasięgiem poza granice swoich państw, ponieważ przedsiębiorstwa mogłyby korzystać z jednego zestawu warunków i jednej wspólnej polityki gospodarczej.

Akt mógłby się skupiać również na umowach zawieranych w środowisku on-line (lub, bardziej ogólnie, na umowach zawieranych na odległość), chociaż takie podejście nie zapewniłoby wyczerpującego rozwiązania dla barier na rynku wewnętrznym poza tym specyficznym środowiskiem. Umowy te stanowią znaczną część transakcji transgranicznych na rynku wewnętrznym i charakteryzują się największym potencjałem wzrostu. Dlatego też można by opracować dokument dostosowany do potrzeb transakcji on-line . Mogłoby mieć zastosowanie do transakcji transgranicznych i krajowych lub wyłącznie do umów transgranicznych.

4.3. Jaki powinien być zakres przedmiotowy instrumentu?

Zakres przedmiotowy instrumentu europejskiego prawa umów mógłby być interpretowany w wąskim lub szerokim sensie. W każdym przypadku instrument powinien obejmować obowiązkowe przepisy prawa umów między przedsiębiorcą a konsumentem, wychodząc od dorobku prawnego Unii Europejskiej.

4.3.1. Wąska interpretacja zakresu przedmiotowego

Instrument europejskiego prawa umów mógłby być ograniczony do przepisów dotyczących: definicji umowy, obowiązków przedumownych, organizacji, prawa do wycofania się z umowy, reprezentacji, podstaw unieważnienia, interpretacji, treści i skutków umowy, realizacji, rekompensaty w razie niewykonania umowy, mnogości dłużników i wierzycieli, zmiany stron, rekompensaty i połączenia, a także przedawnienia[31]. Jego zakres mógłby skoncentrować się również na obowiązkowych przepisach dotyczących umów między przedsiębiorcą a konsumentem, które są źródłem przeszkód na rynku wewnętrznym, oraz na praktykach niekorzystnych dla klientów oraz małych i średnich przedsiębiorstw, takich jak nieuczciwe warunki umowy.

4.3.2. Szeroka interpretacja zakresu przedmiotowego

Poza kwestiami opisanymi w Sekcji 4.3.1 powyżej instrument europejskiego prawa umów mógłby obejmować również kwestie powiązane, takie jak przywrócenie do stanu poprzedniego, odpowiedzialność pozaumowna, nabycie i utrata własności towarów oraz zabezpieczenie majątkowe na ruchomościach.

4.3.3. Czy instrument powinien obejmować konkretne rodzaje umów?

Poza ogólnymi przepisami prawa umów instrument mógłby zawierać konkretne przepisy szczegółowe dotyczące najczęściej spotykanych rodzajów umów. Z punktu widzenia rynku wewnętrznego najpowszechniejsza i najistotniejsza jest umowa sprzedaży towarów.

Bardzo ważne są również umowy o świadczenie usług. Jednak ze względu na ich różnorodny charakter, dla konkretnych rodzajów umów o świadczenie usług konieczne będzie opracowanie przepisów szczegółowych. Przykładowo, instrument mógłby zawierać przepisy dla umów o świadczenie usług zbliżonych do sprzedaży, takich jak leasing samochodowy, lub dla umów ubezpieczeniowych. Ponadto bardzo szczególny i techniczny charakter mają umowy w obszarze usług finansowych, zwłaszcza jeżeli są zawierane między profesjonalistami; wymagają one ostrożnego podejścia ze względu na szybkie zmiany środowiska prawnego w tych obszarach.

W odniesieniu do niektórych umów o świadczenie usług, naukowcy zaproponowali już wzorcowe zasady, które mogłyby posłużyć za punkt wyjścia. Na przykład projekt wspólnych ram odniesienia zawiera wzorcowe zasady dotyczące umów dzierżawy towarów. Grupa projektowa „Restatement of European Insurance Contract Law” opracowała Principles of European Insurance Contract Law (PEICL) [32]. Aby móc zdecydować, czy i jak zasady te mogą być stosowane w umowach o świadczenie usług finansowych, konieczna jest ocena ich adekwatności.

4.3.4. Zakres europejskiego kodeksu cywilnego

Europejski kodeks cywilny musiałby obejmować nie tylko prawo umów, w tym konkretne rodzaje umów, lecz także prawo czynów niedozwolonych, bezpodstawne wzbogacenie oraz prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.

5. Podsumowanie

Celem niniejszej zielonej księgi jest zainicjowanie konsultacji publicznych dla zgromadzenia poglądów i opinii zainteresowanych stron na temat opcji politycznych w zakresie europejskiego prawa umów.

Zielona księga zostanie opublikowana na stronie internetowej Komisji (http://ec.europa.eu/yourvoice/). Konsultacje potrwają od dnia 1 lipca 2010 r. do dnia 31 stycznia 2011 r. i są otwarte dla wszystkich zainteresowanych stron. Zaprasza się osoby prywatne, organizacje i państwa, które pragną wziąć udział w procesie konsultacji, do nadesłania uwag w formie odpowiedzi na wszystkie lub niektóre pytania zawarte w dokumencie lub w formie ogólnych uwag na poruszane w nim tematy.

Otrzymane uwagi zostaną opublikowane, prawdopodobnie w formie streszczenia, chyba że ich autorzy zastrzegą publikację danych osobowych, która mogłaby zaszkodzić ich uzasadnionym interesom. W takim przypadku uwagi mogą zostać opublikowane anonimowo. W przeciwnym razie odpowiedź nie zostanie opublikowana, a jej treść nie zostanie uwzględniona.

Ponadto – w związku z założeniem w czerwcu 2008 r. rejestru grup interesu (lobbystów) w ramach europejskiej inicjatywy na rzecz przejrzystości – zachęca się organizacje do korzystania z rejestru w celu przedstawiania Komisji i opinii publicznej informacji o swoich celach, finansowaniu i strukturach. Zgodnie z polityką Komisji, jeżeli dana organizacja nie zostanie wpisana do rejestru, przedłożone przez nią uwagi będą traktowane jako uwagi indywidualne.

Opinie w ramach konsultacji publicznych można wysyłać pod następujący adres: jls-communication-e5@ec.europa.eu.

Pytania dotyczące konsultacji można przesyłać pod ten sam adres lub na adres Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości Komisji Europejskiej:

European Commission, DG Justice, Unit A2, Rue de la Loi 200, B-1049 Brussels, Belgia.

[1] COM(2001) 398 z 11.7.2001.

[2] COM(2003) 68 z 12.2.2003.

[3] Zob. również Komunikat Komisji: „Europejskie prawo umów i weryfikacja acquis: rozwój”, COM(2004) 651 z 11.10.2004.

[4] COM (2008) 614 z 8.10.2008.

[5] Von Bar, C., Clive, E. and Schulte Nölke, H. (red.), Zasady, definicje i wzorcowe uregulowania europejskiego prawa umów – projekt wspólnego systemu odniesienia, Monachium, Sellier, 2009 r.

[6] Punktem wyjścia dla niektórych z nich były zasady i wzorcowe reguły opracowane przez Stowarzyszenie im. Henriego Capitanta oraz Stowarzyszenie prawa porównawczego („European Contract Law. Materials for a Common Frame of Reference : Terminology, Guiding Principles, Model Rules”, Ass. H. Capitant et SLC, 2008, Sellier European law publishers).

[7] Sieć, zwana Komisją do spraw europejskiego prawa umów, składała się z naukowców z wszystkich państw członkowskich i działała pod przewodnictwem Ole Lando, w latach 1982–2001.

[8] Konwencja wiedeńska została dotychczas ratyfikowana przez 74 państwa. Do szczególnych wyjątków wśród państw członkowskich UE należą Zjednoczone Królestwo, Portugalia oraz Irlandia.

[9] Przykładowo Organizacja Harmonizacji Prawa Handlowego w Afryce pracuje nad opracowaniem jednolitej ustawy o umowach, w znacznym stopniu inspirowanej zasadami międzynarodowych umów handlowych UNIDROIT. Zasady UNIDROIT i PECL stanowiły również podstawę dla chińskiej ustawy o umowach z 1999 r.

[10] Rozporządzenie (WE) nr 593/2008 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I), Dz.U. L 177 z 4.7.2008, s. 6.

[11] Dokument Rady z dnia 2 grudnia 2009 r., nr 17024/09.

[12] COM (2010) 2020 z 3.3.2010.

[13] Zob. komunikat Komisji „Europejska agenda cyfrowa” - COM(2010) 245 z 19.5.2010.

[14] Na przykład Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ustanowione w 1967 r.) lub powstała niedawno Południowoamerykańska Wspólnota Narodów (2008 r.).

[15] Decyzja Komisji z dnia 26 kwietnia 2010 r. ustanawiająca grupę ekspertów ds. wspólnych ram odniesienia w dziedzinie europejskiego prawa zobowiązań, Dz.U. L 105 z 27.4.2010, s. 109.

[16] Przykładowo problemy z realizacją usług pocztowych, problemy z płatnościami.

[17] Zob. np. Specjalne badanie Eurobarometru nr 292 (2008) oraz Flash EUROBAROMETR 278 (2009).

[18] Zob. np. badanie Clifford Chance w sprawie europejskiego prawa umów, (2005).

[19] Podobne normy kolizyjne, których celem jest ochrona słabszej strony, istnieją w odniesieniu do innych rodzajów umów, jak na przykład umowy ubezpieczeniowe i umowy przewozu, zob. odpowiednio art. 7 i art. 5 rozporządzenia Rzym I.

[20] Zob. komunikat Komisji w sprawie transgranicznego elektronicznego handlu konsumenckiego w UE - COM(2009) 557 z 22.10.2009.

[21] COM (2008) 614.

[22] Na przykład w odniesieniu do środków zaradczych w przypadku niespełnienia obowiązku udzielenia informacji.

[23] Jednolity kodeks handlowy jest często zmieniany i zatwierdzany wspólnie przez Komisję ds. Uniformizacji Prawa, której zadaniem jest opracowywanie i propagowanie spójnych przepisów prawa stanowego tam, gdzie spójność jest potrzebna i pożądana, oraz przez Instytut Prawa Amerykańskiego, który prowadzi pracę naukową służącą objaśnieniu, modernizacji i ulepszeniu prawa.

[24] Zob. również opinię Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, INT/499 z 27.5.2010.

[25] Ten zestaw przepisów prawnych stanowiłby część prawa krajowego każdego z państw członkowskich również na potrzeby międzynarodowego prawa prywatnego.

[26] Zob. również sprawozdanie Mario Montiego dla przewodniczącego Komisji Europejskiej „Nowa strategia na rzecz jednolitego rynku” z dnia 9 maja 2010 r.: „Zaletą 28. systemu jest zwiększenie liczby opcji dostępnych przedsiębiorstwom i obywatelom działającym na jednolitym rynku: jeśli wyznacza on ich podstawowy horyzont, mogą wybrać standardowe i jednolite ramy prawne ważne we wszystkich państwach członkowskich”. Zob. również zalecenie sprawozdania Grupy ds. Refleksji nad Przyszłością Unii Europejskiej 2030 dla Rady Europejskiej: „Projekt Europa 2030: wyzwania i szanse”, maj 2010 r.: Konieczne jest podjęcie działań dla umożliwienia obywatelom korzystania z europejskiego statusu prawnego (tzw. 28. systemu prawnego), który miałby zastosowanie do stosunków umownych w niektórych dziedzinach prawa cywilnego lub handlowego na równi z systemami prawnymi obowiązującymi w 27 państwach członkowskich.

[27] Konieczne byłoby określenie w instrumencie stosunku do przepisów rozporządzenia Rzym I.

[28] Zob. art. 12 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

[29] Z tego względu w sprawozdaniu Montiego zaleca się harmonizację poprzez rozporządzenia, s. 104.

[30] Dla zachowania spójności europejskie prawo umów będzie musiało uzupełnić odnośny dorobek prawny dotyczący konsumentów ,uwzględniając jego wymogi, w tym postępy poczynione w dyrektywie w sprawie praw konsumentów w zakresie ochrony konsumentów na rynku wewnętrznym .

[31] Terminologia zaczerpnięta z projektu wspólnych ram odniesienia ma charakter wyłącznie orientacyjny i nie przesądza ani o strukturze ani o terminologii instrumentu.

[32] Principles of European Insurance Contract Law, Monachium, Sellier, 2009 r.