28.12.2010 |
PL |
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej |
C 354/8 |
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: „Stopniowe tworzenie miejsc pracy i zwiększanie dostępności dla osób niepełnosprawnych w UE. Strategia lizbońska po 2010 r.” (opinia rozpoznawcza)
2010/C 354/02
Sprawozdawca: Miguel ÁNGEL CABRA DE LUNA
Pismem z 23 lipca 2009 r. Diego López Garrido, sekretarz stanu ds. Unii Europejskiej w ministerstwie spraw zagranicznych i współpracy, działając na podstawie art. 262 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, w imieniu przyszłej prezydencji hiszpańskiej zwrócił się do Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego o opracowanie opinii rozpoznawczej w sprawie:
„Stopniowe tworzenie miejsc pracy i zwiększanie dostępności dla osób niepełnosprawnych w UE. Strategia lizbońska po 2010 r.”.
Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie, przyjęła swoją opinię 23 lutego 2010 r.
Na 461. sesji plenarnej w dniach 17–18 marca 2010 r. (posiedzenie z 17 marca) Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny 152 głosami – nikt nie był przeciw, 3 osoby wstrzymały się od głosu – przyjął następującą opinię:
1. Wnioski i zalecenia
Strategia UE 2020
1.1 |
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) apeluje, by do strategii UE 2020, wytycznych dotyczących zatrudnienia oraz do agendy społecznej wprowadzono rozdziały dotyczące niepełnosprawności, dzięki czemu aspekt ten zostanie uwzględniony we wszystkich obszarach polityki wspólnotowej, a ich koordynacja w tym względzie będzie lepsza. |
1.2 |
EKES przypomina, że uwzględnienie kryteriów umacniających politykę dotyczącą niepełnosprawności w przyszłej strategii UE 2020 przyniesie korzyści ekonomiczne całemu społeczeństwu, a także przyczyni się do postępów w zakresie włączenia społecznego i niedyskryminacji. |
1.3 |
EKES uważa, że konieczne jest przyjęcie europejskiego paktu na rzecz niepełnosprawności, który kładłby podwaliny pod nową politykę europejską w tej dziedzinie, zgodnie z przyszłą strategią Komisji na rzecz osób niepełnosprawnych, w ramach traktatu lizbońskiego oraz Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych wraz z dołączonym do niej protokołem, którą Unia Europejska i państwa członkowskie powinny jak najszybciej ratyfikować. |
1.4 |
EKES apeluje o prowadzenie polityki sprzyjającej innowacji, która opierałaby się na danych statystycznych i zwiększała widoczność osób niepełnosprawnych we wszystkich krajowych i europejskich zestawieniach statystycznych związanych z tym zagadnieniem. |
Zatrudnienie osób niepełnosprawnych
1.5 |
EKES popiera rynek pracy sprzyjający powszechnej integracji społecznej i zwraca uwagę, że polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych powinna opierać się na podejściu obejmującym wszystkie etapy życia związane z zatrudnieniem (lifestreaming) i koncentrować się zwłaszcza na kształceniu, rekrutacji, utrzymaniu miejsca pracy oraz ponownym zatrudnieniu. Polityka na rzecz młodzieży niepełnosprawnej, podobnie jak polityka na rzecz osób dotkniętych niepełnosprawnością nabytą, powinna mieć pierwszoplanowe znaczenie w przyszłej strategii UE 2020 i w nowej strategii Komisji na rzecz osób niepełnosprawnych. |
1.6 |
EKES zwraca się do Komisji o przedstawienie w terminie jednego roku sprawozdania na temat wdrażania przepisów dotyczących niepełnosprawności i zatrudnienia zawartych w dyrektywie 2000/78. |
1.7 |
EKES przypomina, że zatrudnienie osoby niepełnosprawnej w zwykłym środowisku pracy wymaga opracowania odpowiednich usług socjalnych, a także zachęt i motywacji; uznaje jednocześnie rolę przedsiębiorstw, które zatrudniają w większości osoby niepełnosprawne, a ogólnie rzecz biorąc, przedsiębiorstw gospodarki społecznej i MŚP, które również wymagają wsparcia w postaci odpowiednich usług socjalnych i zachęt, oraz podkreśla znaczenie partnerów społecznych w tej dziedzinie. |
1.8 |
EKES apeluje o politykę mającą na celu zwiększenie świadomości w tym zakresie, która pomogłaby obalić wciąż istniejące stereotypy na temat pracowników niepełnosprawnych, i podkreśla rolę mediów w szerzeniu akceptacji dla różnorodności. |
Dostępność
1.9 |
EKES uznaje, że dostępność przynosi korzyści całemu społeczeństwu, nie tylko osobom niepełnosprawnym, i prowadzi do zwiększenia liczby klientów przedsiębiorstw. |
1.10 |
EKES zaleca stopniowe wprowadzanie dostępności poprzez realizację wspólnych celów krótko-, średnio- i długoterminowych (w jasno ustalonym, ostatecznym terminie w odniesieniu do nowych, a także już istniejących produktów, usług i infrastruktur). |
1.11 |
Komitet popiera ustanowienie Europejskiej Stolicy Powszechnej Dostępności. |
1.12 |
EKES podkreśla, że pilnie potrzebne jest prawodawstwo dotyczące dostępności elektronicznej (e-Dostępności), potwierdza swe zaangażowanie na rzecz realizacji zasady „projektowanie z myślą o wszystkich” i opracowywania norm dostępności, apeluje o sporządzenie planu intensywnych działań w tym względzie do 2011 r. i popiera opracowanie europejskiej karty niepełnosprawności, która ułatwiłaby wzajemne uznawanie praw i przemieszczanie się osób niepełnosprawnych między państwami. |
Płeć a niepełnosprawność
1.13 |
Należy uwzględnić kwestię płci przy opracowywaniu, rozwijaniu, monitorowaniu i ocenie polityki dotyczącej niepełnosprawności w celu przeciwdziałania niedostrzeganiu problemów i dyskryminacji kobiet i dzieci niepełnosprawnych pod wieloma względami. |
Dialog społeczny a niepełnosprawność
1.14 |
EKES podkreśla rolę partnerów społecznych w zapewnianiu osobom niepełnosprawnym równości traktowania w miejscu pracy oraz sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy. |
1.15 |
Partnerzy społeczni powinni uwzględnić niepełnosprawność we wszystkich działaniach i negocjacjach międzysektorowych, sektorowych i na poziomie przedsiębiorstw, zwłaszcza w dziedzinie zatrudnienia, dostępności i zabezpieczenia społecznego. |
Uczestnictwo a dialog społeczny
1.16 |
EKES potwierdza swe pełne poparcie dla zasady „nic dla osób niepełnosprawnych bez ich udziału” i uważa, że powinna ona zostać zastosowana w strategii UE 2020, a także w finansowanych publicznie programach na rzecz osób niepełnosprawnych. |
1.17 |
UE i państwa członkowskie powinny wspierać rozwój społeczeństwa obywatelskiego i zagwarantować na ten cel środki finansowe, zapewniając jego niezależność i zdolność do udziału w opracowywaniu polityki oraz świadczeniu usług socjalnych. |
2. Wprowadzenie
2.1 |
EKES przyjmuje z zadowoleniem wniosek prezydencji hiszpańskiej o sporządzenie opinii w sprawie: „Stopniowe tworzenie miejsc pracy i zwiększanie dostępności dla osób niepełnosprawnych w UE. Strategia lizbońska po 2010 r.”. |
2.2 |
Od czasu sporządzenia swej pierwszej opinii z inicjatywy własnej w sprawie integracji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, którą przyjęto w lipcu 2002 r. (1), EKES stale rozwija swój dorobek w tej dziedzinie w sposób przekrojowy, popierając w nim równe traktowanie i niedyskryminację osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin (2). |
2.3 |
Osoby niepełnosprawne stanowią ponad 16 % populacji (co najmniej 80 mln osób) (3), a ich odsetek stale rośnie wraz ze starzeniem się społeczeństwa. |
2.4 |
EKES uznaje postępy zarówno w dziedzinie prawodawstwa (4), jak i realizacji polityki europejskiej (5), które wraz z deklaracją madrycką z 2002 r. (6) przyczyniły się do stworzenia w UE warunków sprzyjających większej integracji osób niepełnosprawnych. Niemniej wciąż jeszcze można wprowadzić wiele ulepszeń, gdyż postępy miały charakter sektorowy, a także były rozproszone i utrudnione z powodu braku jednolitej strategii, co potwierdziła śródokresowa ocena europejskiego planu działań na lata 2003-2010 (7). Konieczne jest również wzmocnienie służb Komisji Europejskiej odpowiedzialnych za politykę europejską na rzecz osób niepełnosprawnych. |
2.5 |
EKES zwraca uwagę na ostatnie wyniki badania Eurobarometru z 2009 r. (8), które pokazują silny wzrost postrzeganej dyskryminacji osób niepełnosprawnych (8-procentowy w zeszłym roku, czyli 53 % w 2009 r. w porównaniu z 45 % w 2008 r.) i z których wynika, że ponad 33 % osób niepełnosprawnych odczuwało dyskryminację w 2009 r. |
2.6 |
EKES uznaje fakt, że postępy w dziedzinie polityki na rzecz osób niepełnosprawnych są w dużej mierze wynikiem działań uświadamiających i nacisków ze strony europejskiego ruchu na rzecz osób niepełnosprawnych i jego organizacji przedstawicielskich skupionych wokół Europejskiego Forum Niepełnosprawności (EDF), a także wsparcia ze strony partnerów społecznych. |
2.7 |
EKES przypomina trzem prezydencjom w Radzie UE o znaczeniu uwzględnienia omawianej opinii podczas ich przewodnictwa UE. |
3. Nowa polityka wspólnotowa na rzecz niepełnosprawności w przyszłej strategii UE 2020
3.1 EKES zgadza się z Komisją, że polityka obejmująca strategię UE 2020 „musi wyraźnie przyczynić się do wzrostu spójności społecznej, zwalczania bezrobocia oraz propagowania włączenia społecznego […]. Wymaga to przekształcenia systemów edukacji i rynków pracy oraz zwiększenia mobilności i dynamizmu w Europie w celu pełnego wyzwolenia naszego potencjału w zakresie innowacji i kreatywności” (9).
3.2 EKES uważa, że w kontekście strategii UE 2020 konieczne jest przyjęcie europejskiego paktu na rzecz osób niepełnosprawnych, podobnie jak uczyniono to w odniesieniu do problematyki równości płci i kwestii dotyczących młodzieży.
3.3 Pakt ten powinien mieć charakter wspólnego, przyjętego przez Radę Ministrów porozumienia między rządami państw członkowskich, Komisją i Europejskim Forum Niepełnosprawności, z udziałem PE, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz – jeżeli to stosowne – partnerów społecznych i przedstawicieli zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego. Ponadto nad paktem czuwać powinien Europejski Komitet ds. Niepełnosprawności pod kierownictwem przedstawiciela państw członkowskich wraz z sekretariatem wykonawczym Komisji. W pakcie uwzględniono by potrzebę wytyczenia wspólnych celów dla państw członkowskich i wyznaczenia wskaźników realizacji, a także obowiązek sporządzenia sprawozdania na wiosenne posiedzenie Rady Europejskiej (10). W ten sposób zastosowano by w odniesieniu do niepełnosprawności wariant otwartej metody koordynacji.
3.4 Pakt powinien obejmować równy dostęp do kształcenia, równe traktowanie w życiu zawodowym i jednakowy dostęp do zatrudnienia, przepisy dotyczące minimalnego dochodu i zabezpieczenia społecznego, swobodne przemieszczanie się, niezależność życiową, samodzielność, jednakowy dostęp do towarów i usług dla osób niepełnosprawnych, porozumienie w sprawie programu dostępu do nowych technologii, transportu i środowiska miejskiego, opiekę zdrowotną i pomoc w wypadku wszystkich rodzajów uzależnień, a także politykę podatkową wspierającą włączenie osób niepełnosprawnych i pokrywającą dodatkowe koszty związane z wykonywaniem przez nich większości czynności w życiu codziennym (11).
3.5 Pakt musi uwzględniać w sposób przekrojowy potrzeby niepełnosprawnych kobiet, dziewcząt i osób młodych, problematykę starzenia się osób niepełnosprawnych, a także osoby o dużej potrzebie wsparcia samodzielności osobistej, osoby niepełnosprawne na obszarach wiejskich oraz propagowanie badań, rozwoju i innowacji w dziedzinie niepełnosprawności.
3.6 Pakt musi być porozumieniem rozwijanym w ramach traktatu lizbońskiego, karty praw podstawowych i Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych w oparciu o trzy filary:
3.6.1 (i) Historyczna chwila przeglądu polityki wspólnotowej – nadanie osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom pierwszoplanowego znaczenia w polityce wspólnotowej
3.6.1.1 |
EKES wnosi, by przyjęcie strategii UE 2020 oraz agendy społecznej ulepszyło koordynację obecnej strategii lizbońskiej i odnowionej agendy społecznej (12) oraz zwiększyło ich ograniczony jak dotąd wpływ, w związku z czym konieczne jest zawarcie w nich części poświęconej osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom, dotyczącej między innymi zatrudnienia, kształcenia, włączenia i zabezpieczenia społecznego oraz dostępności, a także gwarantującej uwzględnienie niepełnosprawności w trzech obszarach priorytetowych strategii (13). |
3.6.1.2 |
EKES przypomina, że uwzględnienie polityki dotyczącej niepełnosprawności pośród kompetencji UE w strategii UE 2020 przyniesie korzyści ekonomiczne całemu społeczeństwu, a także przyczyni się do postępów w zakresie włączenia społecznego i niedyskryminacji, co potwierdzają ostatnie analizy kosztów i korzyści (14). |
3.6.1.3 |
Europejski pakt na rzecz osób niepełnosprawnych powinien być zgodny z przyszłą strategią Komisji na rzecz osób niepełnosprawnych (15), która zastąpi obecny plan działań na rzecz osób niepełnosprawnych na lata 2003–2010. |
3.6.1.4 |
Europejska strategia zatrudnienia i otwarta metoda koordynacji w dziedzinie włączenia i zabezpieczenia społecznego, rent i emerytur, kształcenia i młodzieży oraz w innych obszarach powinny nadal i w coraz lepszy sposób uwzględniać niepełnosprawność w swych wytycznych i wspólnych celach dla państw członkowskich, tak by znalazło to wyraz w ich planach krajowych, by zwiększyły się ich umiejętności analityczne i by w sprawozdaniach okresowych zawarły one wyniki działań. |
3.6.1.5 |
Polityka europejska powinna wspierać eliminowanie wszelkich ekstremalnych przypadków naruszania praw podstawowych, a zwłaszcza umieszczania osób niepełnosprawnych w dużych zamkniętych instytucjach, oddzielnej edukacji, odbierania im zdolności prawnej czy przypadków przemocy wobec osób niepełnosprawnych, uwzględniając trudne położenie kobiet i dziewcząt niepełnosprawnych, a także osób o dużej potrzebie wsparcia (16). |
3.6.1.6 |
Potrzebna jest polityka wspierająca innowacje i oparta na danych statystycznych. Celem paktu powinno być większe uwzględnianie osób niepełnosprawnych we wszystkich stosownych zestawieniach statystycznych (17), w związku z czym należy się posługiwać zharmonizowanymi, aktualnymi i wiarygodnymi źródłami, wskaźnikami i narzędziami statystycznymi, stworzyć między innymi stały moduł dotyczący niepełnosprawności w europejskich badaniach siły roboczej, a także moduł dotyczący udziału osób niepełnosprawnych w życiu społeczeństwa i uwzględnić kwestie niepełnosprawności w odpowiednich modułach ogólnych. |
3.6.1.7 |
EKES wnosi, by w wytycznych UE dotyczących praw człowieka i międzynarodowych praw humanitarnych, które zostaną przyjęte przez Radę UE, zawarto wytyczną w sprawie praw osób niepełnosprawnych opartą na Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. |
3.6.2 (ii) Stworzenie odpowiednich europejskich ram prawnych w dziedzinie niepełnosprawności
3.6.2.1 |
EKES stwierdza, że wejście w życie traktatu lizbońskiego stwarza nowe podstawy prawne. Przypomina również wagę art. 10, 11 i 19, a także 21 i 26 karty praw podstawowych, które mają status traktatu. |
3.6.2.2 |
Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych nakłada nowe zobowiązania na UE, a zatem EKES apeluje o:
|
3.6.2.3 |
EKES przyjmuje z zadowoleniem obecny wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie niedyskryminacji, który nie ogranicza się tylko do zatrudnienia (21), lecz zwraca uwagę, że nie jest on wystarczająco zgodny z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych. Dyrektywa ta, która jest obecnie przedmiotem dyskusji w Radzie, musi gwarantować, że koncepcja dyskryminacji będzie również umożliwiać preferencyjne traktowanie osób niepełnosprawnych w określonych okolicznościach, a także w dużym zakresie wpływać na kwestie zabezpieczenia społecznego, zdrowia i edukacji, sygnalizując, że segregacja w dziedzinie kształcenia jest dyskryminacją. Ponadto powinna ona zapewniać ogólne stosowanie zasady dostępności dla osób niepełnosprawnych i umożliwiać przedsięwzięcie we wszystkich obszarach odpowiednich środków, na których realizację przeznaczono by zachęty publiczne; osoby niepełnosprawne powinny mieć również dostęp do wszystkich towarów i usług oferowanych ogółowi społeczeństwa, a na etapie wdrażania należy bardziej sprecyzować zobowiązania UE w tej dziedzinie; w nowych budynkach wypełniano by je bezzwłocznie, a w starych – w ramach realistycznych rozwiązań. |
3.6.3 (iii) Odpowiednie środki finansowe na europejski pakt na rzecz osób niepełnosprawnych
3.6.3.1 |
Komitet przypomina, że postanowienia ogólnego rozporządzenia w sprawie funduszy strukturalnych związane z niedyskryminacją i dostępnością dla osób niepełnosprawnych, jako kryteria selekcji i realizacji projektów współfinansowanych przez UE (22), powinny zostać zachowane i umocnione w przyszłej polityce spójności, która za pomocą odpowiednich instrumentów finansowania zapewniałaby także podejmowanie działań na rzecz wszystkich osób niepełnosprawnych, a także podejmowanie przez nie same działań we wszystkich państwach członkowskich. Zasady te powinny zostać rozszerzone na budżet europejski i inne programy europejskie w zakresie badań, konkurencyjności, kształcenia, zatrudnienia, spraw społecznych, współpracy na rzecz rozwoju, w tym nowe programy realizowane od 2014 r. |
3.6.3.2 |
EKES odnotowuje, że udział społeczeństwa obywatelskiego w bezpośrednim zarządzaniu EFS (kształcenie i zatrudnienie) i EFRR przyniósł bardzo pozytywne wyniki, i zachęca do rozpowszechniania tego modelu w programach operacyjnych realizowanych w ramach funduszy strukturalnych od 2013 r. |
3.6.3.3 |
EKES uważa, że dalsza pomoc finansowa w ramach programu PROGRESS wspierającego europejskie organizacje osób niepełnosprawnych, między innymi EDF, a także organizacje działające na rzecz integracji społecznej, umacnia europejską demokrację i struktury społeczeństwa obywatelskiego. |
4. UE a zatrudnienie dla osób niepełnosprawnych
4.1 |
Zatrudnienie osób niepełnosprawnych powinno stanowić integralną część europejskiej strategii zatrudnienia. Sytuacja zawodowa pracowników w Europie jest skomplikowana, lecz sytuacja pracowników niepełnosprawnych jest jeszcze trudniejsza, w związku z czym konieczne jest umocnienie rynku sprzyjającego powszechnej integracji społecznej. |
4.2 |
EKES wyraża zaniepokojenie bezrobociem wśród osób niepełnosprawnych, wziąwszy pod uwagę, że jeszcze przed kryzysem 78 % osób dotkniętych poważną niepełnosprawnością nie miało dostępu do rynku pracy, stopa bierności zawodowej była wśród nich dwa razy wyższa niż w pozostałej części populacji, a stopa zatrudnienia zatrzymała się na poziomie 20 % poniżej średniej zatrudnienia osób sprawnych (23). |
4.3 |
Kryzys, który doprowadził do wzrostu bezrobocia w UE do 10 % (24), utrudnia sytuację osób niepełnosprawnych na rynku pracy z dwóch względów: po pierwsze, wejście na rynek pracy stanie się trudniejsze (25), a po drugie, rządy będą dążyć do obniżenia deficytu budżetowego poprzez zmniejszenie wszelkiego rodzaju zasiłków oraz rent i emerytur. EKES ostrzega, że osoby niepełnosprawne nie mogą być głównymi ofiarami kryzysu i sprzeciwia się zmniejszeniu przeznaczonej dla nich pomocy (26). |
4.4 |
Istnieje ryzyko, że kryzys pogłębi zagrożenie ubóstwem osób niepełnosprawnych i ich rodzin, lecz z drugiej strony może on stanowić również szansę na rozwój przedsiębiorczości w większym stopniu sprzyjającej integracji i wspieranej zachętami, która zwiększyłaby wydajność przedsiębiorstw, przyczyniając się do ulepszenia całej gospodarki. |
4.5 |
Komitet stwierdza, że wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych powinno być jednym z głównych celów europejskiej strategii zatrudnienia i apeluje o włączenie do wytycznych dotyczących zatrudnienia celu zgodnego z pkt 34. konkluzji Rady Europejskiej z wiosny 2006 r. (27): „Głównym celem jest zwiększenie udziału różnych grup społecznych w rynku pracy, zwłaszcza […] osób niepełnosprawnych […]. Aby osiągnąć te cele, należy podejmować działania w ścisłej współpracy z partnerami społecznymi”. Konieczne jest opracowanie listy środków, jakie państwa członkowskie powinny zawrzeć w swych planach krajowych. |
4.6 |
Partnerzy społeczni odgrywają kluczową rolę w umożliwianiu osobom niepełnosprawnym wejścia na rynek pracy dzięki negocjacjom zbiorowym, a także w podejmowaniu przez nie pracy. Przyczyniają się również do opracowania polityki na rzecz różnorodności i negocjują plany w zakresie różnorodności w porozumieniu z przedsiębiorcami, którzy powinni otrzymać zachęty do poczynienia postępów w tym zakresie; do realizacji tych planów mogą oni wykorzystać politykę odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw. EKES gratuluje zatem europejskim partnerom społecznym, którzy w grudniu 2009 r. zakończyli pomyślnie negocjacje w sprawie nowego niezależnego porozumienia dotyczącego rynków pracy sprzyjających integracji społecznej. |
4.7 |
EKES zwraca się o przedstawienie w terminie jednego roku sprawozdania na temat wdrażania przepisów dotyczących niepełnosprawności i zatrudnienia zawartych w dyrektywie 2000/78 (28). |
4.8 |
EKES stwierdza, że osoby niepełnosprawne mają takie same kompetencje jak wszyscy inni, by brać pełny udział w życiu zawodowym, i że nie należy umniejszać ich umiejętności, lecz raczej je rozwijać. Osoby niepełnosprawne mają prawo do pracy podobnie jak wszystkie inne osoby. |
4.9 |
EKES zwraca uwagę, że według badań EUROFUND coraz częstsze występowanie problemów zdrowia psychicznego czyni z tego rodzaju niepełnosprawności główną przyczynę wczesnego opuszczania rynku pracy, w niektórych krajach przyczyniając się do wczesnego przechodzenia na emeryturę aż w około 40 % przypadków (29). Konieczna jest zmiana spojrzenia na sytuację tych pracowników poprzez podniesienie świadomości obywateli i władz. |
4.10 |
EKES przypomina, że do uznawania tych kompetencji konieczne są mechanizmy certyfikacji wiedzy przyswojonej czy to na podstawie nieformalnego doświadczenia, czy też formalnej edukacji. W związku z tym EKES apeluje o wprowadzenie „paszportu kwalifikacji” (30), który umożliwiałby osobom niepełnosprawnym mobilność zawodową w obrębie UE. |
4.11 |
Polityka na rzecz zatrudnienia osób niepełnosprawnych powinna obejmować wszystkie etapy życia związane z zatrudnieniem (lifestreaming) (31), w tym mieszkanie, podstawową edukację, szkolenie zawodowe, zadłużenie gospodarstwa domowego, trudności finansowe, zdrowie, niesprzyjające warunki i gospodarkę lokalną, a także rekrutację, utrzymanie miejsca pracy i ponowne zatrudnienie. |
4.12 |
Wspólnotowa zasada swobodnego przemieszczania się nie została jeszcze w pełni urzeczywistniona w życiu osób niepełnosprawnych, co wpływa na ich mobilność w obrębie UE w celu podjęcia pracy, a także na naukę, emeryturę lub jakiekolwiek inne obszary ich życia. |
4.13 |
Podkreśla, że jedną z barier dla swobodnego przemieszczania się jest niemożność wyegzekwowania za granicą takich praw jak prawo do opieki osobistej, które mogłoby zostać wprowadzone w życie dzięki konkretnym środkom koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz europejskim kampaniom uświadamiającym i szkoleniowym. |
4.14 |
EKES przypomina, że „aktywne włączenie” powinno wiązać się z rynkiem pracy i zapewniać odpowiedni poziom dochodów, a także dostęp do wysokiej jakości usług socjalnych, co wpłynie również na poprawę warunków życia osób bezrobotnych (32). |
4.15 |
EKES przypomina, że rekrutacja w zwykłym środowisku pracy wymaga służb ds. zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej, a także służb socjalnych, służby zdrowotnej, utrzymania dochodów i zarządzania nimi oraz stworzenia zachęt (33). |
4.16 |
EKES apeluje o dostosowanie świadczeń socjalnych i systemu podatkowego, tak by wejście na rynek pracy nie oznaczało utraty siły nabywczej osób niepełnosprawnych i by istniały zachęty do zatrudnienia w miejscach pracy wysokiej jakości i za sprawiedliwe wynagrodzenie; wnosi również o wprowadzenie zachęt finansowych dla przedsiębiorstw w celu wsparcia naboru pracowników, zatrudnienia wspomaganego na zwykłym rynku pracy, samozatrudnienia osób niepełnosprawnych i krzewienia ducha przedsiębiorczości między innymi poprzez inne formy mikrofinansowania (34), a także dla organizacji pozarządowych, które wykonują usługi pomocnicze dla pracowników niepełnosprawnych i ich rodzin. |
4.17 |
Konieczne jest ustanowienie środków mających na celu utrzymanie miejsca pracy przez osoby dotknięte niepełnosprawnością nabytą oraz ich reorientację zawodową, tak by niepełnosprawność ta nie była równoznaczna z wczesnym opuszczaniem rynku pracy; wnosi również o racjonalne dostosowanie miejsca pracy i jego otoczenia do potrzeb osób niepełnosprawnych, gwarancję programów szkoleniowych i programów przystosowania zawodowego dla osób niepełnosprawnych, które zapewniałyby rozwój kariery zawodowej (35). W tych krajach, gdzie istnieją systemy ustanawiania parytetów, należy zadbać o to, by zrealizowano cele naboru pracowników poprzez zastosowanie odpowiednich mechanizmów i udzielenie stosownego wsparcia. Wymiar społeczny udzielania zamówień publicznych może również zwiększyć zatrudnienie osób niepełnosprawnych. |
4.18 |
EKES jest w pełni przekonany o korzyściach wynikających z finansowania zatrudnienia zamiast zasiłków dla bezrobotnych, z motywowania osób niepełnosprawnych pragnących podjąć zatrudnienie i pracodawców ich zatrudniających oraz z motywowania osób niepełnosprawnych do samozatrudnienia. |
4.19 |
EKES popiera politykę skierowaną do niepełnosprawnej młodzieży, w tym wczesną edukację i przechodzenie od szkolenia zawodowego do pierwszego zatrudnienia, podobnie jak politykę realizowaną w wypadku niepełnosprawności nabytej, gwarantującą utrzymanie miejsca pracy i reorientację zawodową. Grupy te powinny mieć pierwszoplanowe znaczenie w przyszłej strategii UE 2020 i zostać uwzględnione w przeglądzie strategii Komisji na rzecz osób niepełnosprawnych. EKES przypomina opinię SOC/349 dotyczącą rozwoju strategii nie tylko NA RZECZ młodzieży, lecz również Z UDZIAŁEM młodzieży (36). |
4.20 |
EKES uznaje rolę przedsiębiorstw, które zatrudniają większość osób niepełnosprawnych, a także rolę innych przedsiębiorstw bardziej aktywnych w tej dziedzinie oraz – ogólnie mówiąc – przedsiębiorstw gospodarki społecznej, takich jak spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia lub fundacje wspierające włączenie społeczne i udział w rynku pracy osób niepełnosprawnych o tych samych prawach pracowniczych, przyznając im specjalne środki pomocy ustalone przez państwa członkowskie. |
4.21 |
EKES podkreśla wsparcie dla MŚP, dzięki któremu mogą one wypracować sprzyjające integracji podejście do zatrudnienia i odgrywać kluczową rolę w zapewnianiu skuteczności środków na rzecz osób niepełnosprawnych w miejscu pracy. |
4.22 |
Instytucje i organy UE oraz państw członkowskich powinny zapoznać się z sytuacją i służyć za przykład, zatrudniając pracowników niepełnosprawnych, poprzez zastosowanie planu konkretnych środków, które ulepszyłyby obecne, ogólnie bardzo niskie, wskaźniki integracji zawodowej. |
4.23 |
EKES zwraca uwagę na znaczenie, jakie dla osób niepełnosprawnych ma model flexicurity, czyli poprawa elastyczności i zdolności dostosowania się zasobów ludzkich w przedsiębiorstwach, wraz z ulepszeniem warunków pracy i zwiększeniem bezpieczeństwa zatrudnienia. Strategie powinny gwarantować przez całe życie osób niepełnosprawnych godzenie życia zawodowego i osobistego, uczenie się przez całe życie oraz możliwość ich dostosowania się do zmian sytuacji życiowych, dostępności zasobów socjalnych i zatrudnienia. |
4.24 |
EKES popiera dążenie do tworzenia nowych sektorów zatrudnienia związanych z ochroną środowiska i opieką społeczną oraz wsparcie dostępności i projektowania z myślą o wszystkich, co stwarza możliwość zatrudnienia osób niepełnosprawnych. |
4.25 |
EKES opowiada się za pomocą dla tych pracowników niepełnosprawnych, którzy jej potrzebują, a także za usługami umożliwiającymi kontynuację pracy krewnym osób niepełnosprawnych. |
4.26 |
Polityka podnoszenia świadomości przełamuje stereotypy (37) na temat pracowników niepełnosprawnych i powinna być adresowana do partnerów społecznych, kadry zarządzającej średniego i wyższego szczebla, pracowników, służby zdrowia i administracji publicznej (38). |
4.27 |
Wspomniane narzędzia wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych muszą być łatwe do zastosowania przez przedsiębiorstwa i pracowników, a także odpowiednio rozpropagowane i wykorzystane przez organy publiczne. |
4.28 |
Konieczne jest podkreślenie roli mediów, które mają kluczowe znaczenie dla podniesienia świadomości i rozpowszechnienia informacji mających na celu krzewienie zasad tolerancji, włączenia społecznego i akceptacji różnorodności w europejskim społeczeństwie. |
4.29 |
EKES popiera opracowywanie nowatorskich inicjatyw, takich jak wspomniane już „paszporty kompetencji” i podejście lifestreaming, i zwraca jednocześnie uwagę na inne przykłady:
|
5. Dostępność dla osób niepełnosprawnych
5.1 |
EKES przypomina rezolucję Rady UE z 17 marca 2008 r., w której stwierdzono, że „dostępność stanowi sam fundament integrującego społeczeństwa opartego na niedyskryminacji” (42), przy czym fundamentalną rolę odgrywają partnerzy społeczni, gdyż dostępność jest warunkiem wstępnym zatrudnienia. |
5.2 |
EKES przyjął opinię rozpoznawczą w sprawie równych szans dla osób niepełnosprawnych (43), w której zwraca uwagę na to, że mają one te same prawa, lecz odmienne potrzeby i wymagają innych form dostępu do towarów i usług. |
5.3 |
EKES zaleca stopniowe wprowadzanie dostępności za pomocą wspólnych krótko-, średnio- i długoterminowych celów (o jasno wyznaczonym, ostatecznym terminie ich realizacji w odniesieniu do nowych i już istniejących towarów, usług i infrastruktury), które byłyby wiążące dla państw członkowskich i uwzględniałyby między innymi potencjał zamówień publicznych. |
5.4 |
EKES uznaje, że dostępność ma kluczowe znaczenie dla korzystania z mających bezpośrednie zastosowanie praw politycznych i obywatelskich, co powinno się przełożyć na konkretne plany dostępności, a także normy i kary wiążące dla wszystkich władz publicznych, i uważa, że niepełnosprawni obywatele muszą mieć możliwość odwołania się do stosownych mechanizmów w celu ochrony swych praw. Nie należy organizować kolejnych wyborów do PE bez gwarancji dostępu do lokali wyborczych oraz obecności dużej liczby osób niepełnosprawnych na listach wyborczych, w związku z czym konieczne jest przedsięwzięcie odpowiednich środków na szczeblu krajowym. |
5.5 |
EKES zwraca uwagę na wysiłki państw członkowskich i Komisji zmierzające do zagwarantowania dostępności, które powinny mieć na celu wprowadzenie powszechnego dostępu (do budynków publicznych, budynków użyteczności publicznej, przedsiębiorstw prywatnych, towarów i usług, turystyki, handlu elektronicznego, informacji, transportu, technologii i komunikacji). |
5.6 |
EKES przyznaje, że dostępność przynosi korzyści całemu społeczeństwu (osobom starszym, kobietom ciężarnym, osobom z ograniczeniami ruchowymi itp.). Przedsiębiorstwa gwarantujące dostępność będą miały dodatkowych klientów (15 % konsumentów). Nowe produkty generują więcej rynków i są źródłem trwałego wzrostu gospodarczego. |
5.7 |
Ponadto, tak jak w swej opinii w sprawie e-Dostępności (44), EKES również tutaj zwraca uwagę, że zaangażowanie na rzecz dostępności jest równoznaczne z zaangażowaniem na rzecz praw podstawowych europejskich obywateli. |
5.8 |
EKES przypomina instytucjom europejskim – a zwłaszcza Komisji – że liczba ich dostępnych budynków i elektronicznych systemów informacji (np. strona internetowa, część poświęcona konsultacjom publicznym Komisji) jest ograniczona. Konieczne jest zatem opracowanie planu dostępności, który dowodziłby rzeczywistego zaangażowania na rzecz osób niepełnosprawnych (45). |
5.9 |
EKES apeluje o pomoc państwa dla przedsiębiorstw (46) i usług prywatnych, tak by mogły one wprowadzić racjonalne usprawnienia wspomniane w dyrektywie 2000/78 (47). Zasada zapewniania dostępności z myślą o przyszłości musi zostać zastosowana w usługach prywatnych. |
5.10 |
Należy dalej opracowywać normy dostępności wspierające przepisy dotyczące zamówień publicznych, biorąc przykład z pomyślnie stosowanego prawodawstwa USA. EKES przypomina znaczenie dialogu między instytucjami, przemysłem i społeczeństwem obywatelskim dla opracowywania tych norm (48). |
5.11 |
Komitet popiera ustanowienie Europejskiej Stolicy Powszechnej Dostępności w oparciu o system przyznawania flag, w ramach którego uznawano by wysiłki europejskich miast i regionów mające na celu zapewnienie dostępności miejsc, towarów i usług oraz wspierano by zrównoważony rozwój władz lokalnych. |
5.12 |
EKES ma nadzieję, że nowe rozporządzenia w sprawie transportu morskiego, autobusów miejskich i międzymiastowych oraz taksówek w zadowalający sposób uwzględnią rozmaite potrzeby osób niepełnosprawnych, poprzez dostosowanie wszelkich środków transportu i infrastruktury na wzór obecnych rozporządzeń w sprawie transportu lotniczego i kolejowego. |
5.13 |
EKES przyjął z zadowoleniem komunikat Komisji w sprawie dostępności elektronicznej (e-Dostępności) (49) i zaapelował do UE o wprowadzenie zaproponowanych działań jako europejskich ram strategicznych społeczeństwa informacyjnego. Pilnie potrzebne jest sporządzenie przepisów dotyczących e-Dostępności między innymi w odniesieniu do stron internetowych, komunikacji sprzyjającej integracji, teleusług, telefonów komórkowych, technologii cyfrowej i bankomatów. Cele te zostały już uwzględnione w 2003 r. w deklaracji ministerialnej z Krety (50) i w deklaracji z Rygi. Istnieją obecnie uzasadnione wątpliwości, czy uda się je osiągnąć w wyznaczonym terminie, w związku z czym Komitet apeluje o realizację planu intensywnych działań przed 2011 r., tak by je zrealizować. |
5.14 |
EKES potwierdza swe zaangażowanie na rzecz realizacji zasady „projektowania z myślą o wszystkich” i uważa, że zasadnicze znaczenie ma włączenie tej koncepcji do programów nauczania zarówno na poziomie kształcenia zawodowego, jak i uniwersyteckiego, tak by stosowali ją wszyscy pracownicy. |
5.15 |
EKES opowiada się za opracowaniem europejskiej karty niepełnosprawności, która zapewniałaby wzajemne uznawanie praw osób niepełnosprawnych udających się za granicę, w tym ten sam poziom dostępu do transportu, kultury i rozrywki, na wzór europejskiej karty parkingowej. |
6. Płeć a niepełnosprawność
6.1 |
EKES zwraca uwagę, że 60 % osób niepełnosprawnych w Europie stanowią kobiety, które znajdują się w sytuacji nierówności, doświadczają dyskryminacji w uznawaniu swych praw i w dostępie do towarów i usług (między innymi opieki zdrowotnej, kształcenia, zapobiegania przemocy związanej z płcią). |
6.2 |
W ciągu 10 lat poziom zatrudnienia kobiet niepełnosprawnych nie zmienił się, wskaźnik bierności zawodowej i bezrobocia pozostaje wysoki, wynagrodzenie jest niższe, a wejście na rynek pracy trudniejsze. |
6.3 |
Kwestia płci powinna zostać uwzględniona przy opracowywaniu, rozwoju, monitorowaniu i ocenie polityki dotyczącej niepełnosprawności. Konieczne są konkretne środki i działania mające na celu zagwarantowanie dostępu do zatrudnienia i wprowadzenie zachęt do zatrudniania kobiet. |
7. Dialog społeczny a niepełnosprawność
7.1 |
EKES wzywa partnerów społecznych do zadbania o to, by osoby niepełnosprawne pracowały na takich samych, sprawiedliwych i korzystnych warunkach jak pozostałe osoby, zwłaszcza w odniesieniu do równości szans i wynagrodzenia za pracę o tej samej wartości, i by mogły korzystać ze swych praw pracowniczych i związkowych; zachęca osoby niepełnosprawne do przystąpienia do organizacji zawodowych i związkowych i wnosi, by prace zlecone podwykonawcom były wykonywane na tych samych zasadach zatrudnienia (51) (art. 27 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych). |
7.2 |
Dialog społeczny ma decydujące znaczenie dla ochrony praw, równości szans i niedyskryminacji osób niepełnosprawnych w dziedzinie zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego, opieki zdrowotnej, bezpieczeństwa w miejscu pracy i w innych dziedzinach, a także w zakresie – ogólnie pojętych stosunków pracy. Ma on podstawowe znaczenie dla podjęcia pozytywnych działań w zakresie zatrudnienia i dostępności, a także kształcenia oraz wsparcia i pomocy dla osób niepełnosprawnych. |
7.3 |
Partnerzy społeczni powinni uwzględnić niepełnosprawność we wszystkich działaniach i negocjacjach międzysektorowych, wewnątrzsektorowych i na poziomie przedsiębiorstw, zwłaszcza w dziedzinie zatrudnienia, dostępności i zabezpieczenia społecznego, we współpracy z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego skupiającymi osoby niepełnosprawne. |
7.4 |
Partnerzy społeczni muszą uczestniczyć w monitorowaniu i wdrażaniu Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych w dziedzinie stosunków pracy i zabezpieczenia społecznego. |
8. Uczestnictwo a dialog społeczny
8.1 |
EKES potwierdza swoje poparcie dla zasady: „nic dla osób niepełnosprawnych bez ich udziału” (52) oraz dla polityki odpowiedzialności indywidualnej (upodmiotowienia) i propagowania swych własnych praw. |
8.2 |
EKES uważa, że dialog społeczny z osobami niepełnosprawnymi oraz ich rodzinami to odpowiednie ramy do udoskonalenia sposobu sprawowania rządów w UE poprzez ustanowienie obowiązkowych mechanizmów i protokołów oraz utworzenie organów ad hoc służących uczestnictwu i konsultacjom w UE. |
8.3 |
Organizacje osób niepełnosprawnych powinny uczestniczyć w sporządzaniu sprawozdań okresowych, w których oceniano by politykę w zakresie zatrudnienia i dostępności, wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych oraz programy i instrumenty finansowe Komisji w celu zagwarantowania, że uwzględniony zostanie punkt widzenia społeczeństwa obywatelskiego, na przykład poprzez alternatywne sprawozdania. |
8.4 |
UE i państwa członkowskie powinny wspierać społeczeństwo obywatelskie i gwarantować środki finansowe na jego rozwój, zapewniając mu niezależność i zdolność do udziału w opracowywaniu polityki oraz świadczeniu usług socjalnych. |
Bruksela, 17 marca 2010 r.
Przewodniczący Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
Mario SEPI
(1) Opinia EKES-u, Dz.U. C 241 z 7.10.2002, s. 89.
(2) Opinie EKES-u: Dz.U. C 182 z 4.8.2009, s. 19; Dz.U. C 10 z 15.1.2008, s. 80; Dz.U. C 93 z 27.4.2007, s. 32; Dz.U. C 256 z 27.10.2007, s. 102; Dz.U. C 185 z 8.8.2006, s. 46; Dz.U. C 88 z 11.4.2006, s. 22; Dz.U. C 110 z 9.5.2006, s. 26; Dz.U. C 24 z 31.1.2006, s. 15; Dz.U. C 110 z 30.4.2004, s. 26; Dz.U. C 133 z 6.6.2003, s. 50; Dz.U. C 36 z 8.2.2002, s. 72.
(3) http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/microdata/eu_silc.
(4) Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r.; Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r.; Rozporządzenie (WE) nr 1107/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. [Dz.U. L 204 z 26.7.2006] oraz pakiet telekomunikacyjny COM(2007) 697 wersja ostateczna – COD 2007/0247.
(5) Komunikat Komisji w sprawie agendy społecznej COM(2005) 33 wersja ostateczna oraz Komunikat Komisji „Równe szanse dla osób niepełnosprawnych: europejski plan działania” COM(2003) 650 wersja ostateczna.
(6) http://antiguo.cermi.es/graficos/declaracion-madrid.asp.
(7) http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=3784&langId=en.
(8) Eurobarometr: „Dyskryminacja w UE w 2009 r.” (na podstawie badań w terenie w okresie od 29 maja do 14 czerwca 2009 r.).
(9) COM(2009) 647 wersja ostateczna.
(10) Rezolucja Rady (2008/C75/01).
(11) Opinia EKES-u, Dz.U. C 93 z 27.4.2007.
http://w3.bcn.es/fitxers/baccessible/greugecomparatiueconmic.683.pdf
http://www.feaps.org/actualidad/23_04_09/ultima_hora/sobreesfuerzo_15_04_09.pdf.
(12) COM(2009) 58 wersja ostateczna.
(13) COM(2009) 647 wersja ostateczna.
(14) „Evaluation of employment policies for persons with disabilities and formulation and economic cost of new proposals for labour integration” [„Ocena polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz koszty opracowania i koszty gospodarcze nowych wniosków dotyczących integracji na rynku pracy”], red. Gregorio RODRÍGUEZ CAMPO, Carlos GARCÍA SERRANO i Luis TOHARIA, Colección Telefónica Accessible no. 9, Ediciones Cinca, kwiecień 2009 r. - ISBN: 978-84-96889-48-4. Madryt, Hiszpania.
(15) Rezolucja Rady (2008/ C 75/01).
(16) http://cms.horus.be/files/99909/MediaArchive/EDF%20declaration%20on%20girls%20and%20women%20with%20disabilities.doc.
(17) Opinia EKES-u, Dz.U. C 10 z 15.1.2008, s. 80.
(18) Decyzja Rady nr 15540/09 z dnia 24 listopada 2009 r.
(19) http://cms.horus.be/files/99909/MediaArchive/library/EDF_contribution_OHCHR_contribution_national_frameworks_for_implementation_CRPD(final).doc.
(20) http://www.efc.be/Networking/InterestGroupsAndFora/Disability/Pages/TheEuropeanConsortiumofFoundationsonHumanRightsandDisability.aspx.
(21) Wniosek dotyczący dyrektywy Rady (COM(2008) 426 wersja ostateczna, 2 lipca 2008 r.
(22) http://www.observatoriodeladiscapacidad.es/?q=es/informacion/agenda/18112009/presentaci_n_de_innet16_european_inclusion_network_lanzamiento_del_obser.
(23) Biuletyn „Statistics in Fokus”, temat 3: Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Europie w 2002 r., Eurostat 26/2003.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-NK-03-026/EN/KS-NK-03-026-EN.PDF.
(24) Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich (Eurostat) – styczeń 2010 r.
(25) Eurobarometr, „Dyskryminacja w UE w 2009 r.” oraz opinia EKES-u, Dz.U. C 256 z 27.10.2007, s. 102.
(26) http://www.cermi.es/NR/rdonlyres/6487C9F8-F423-493B-83B8-562CB09201B8/30184/EstudioCERMICrisisyDiscapacidad.doc
www.cermi.es.
(27) Konkluzje prezydencji z posiedzenia Rady Europejskiej w Brukseli w dniach 23–24 marca 2006 r.
(28) Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r.
(29) Analiza dokonana przez Europejską Fundację na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy, na podstawie niemieckiego federalnego urzędu ds. sprawozdawczości zdrowotnej (2007): http://www.gbe-bund.de/gbe10/pkg_isgbe5.prc_isgbe?p_uid=gastd&p_sprache=E.
(30) Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP); http://www.ceep.eu.
(31) Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP); http://www.ceep.eu.
(32) Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy.
(33) Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy.
(34) http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=es&catId=89&newsId=547.
(35) Przewodnik „Tworzenie społeczeństwa integracyjnego: włączanie niepełnosprawnych w główny nurt życia społecznego na przykładzie gospodarki społecznej”;
http://www.socialeconomy.eu.org/IMG/pdf/Guide_on_Disability_Mainstreaming_and_Social_Economy.pdf.
(36) Opinia EKES-u, Dz.U. C 318 z 23.12.2009, s. 113.
(37) www.fundaciononce.es.
(38) Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy; http://www.eurofound.europa.eu/.
(39) Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP); http://www.ceep.eu.
(40) Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP); http://www.ceep.eu.
(41) Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP); http://www.ceep.eu.
(42) Rezolucja Rady (2008/C 75/01).
(43) Opinia EKES-u, Dz.U C 93 z 27.4.2007, s. 32.
(44) Opinia EKES-u, Dz.U C 110 z 9.5.2006, s. 26 oraz Rezolucja Rady z dnia 6 lutego 2003 r. (Dz.U. C 39, 2003, s. 5).
(45) COM(2007) 501 wersja ostateczna.
(46) Art. 41 i 42 rozporządzenia Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r.
(47) Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r.
(48) http://ec.europa.eu/information_society/activities/einclusion/archive/deploy/pubproc/eso-m376/index_en.htm y
http://cms.horus.be/files/99909/MediaArchive/M420%20Mandate%20Access%20Built%20Environment.pdf.
(49) COM(2005) 425 wersja ostateczna, COM (2008) 804 wersja ostateczna.
(50) Deklaracja na temat e-integracji: ministrowie transportu i komunikacji Unii Europejskiej, kwiecień 2003 r.
(51) Art. 27 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.
(52) Slogan Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych (EDF), Zgromadzenie Ogólne EDF 2009 r.