28.6.2005 |
PL |
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej |
C 157/150 |
Opinia Sekcji ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa w sprawie relacji międzypokoleniowych
(2005/C 157/28)
Dnia 29 stycznia 2004 r. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, działając na podstawie art. 29 ust. 2 regulaminu wewnętrznego, postanowił sporządzić opinię z inicjatywy własnej w sprawie relacji międzypokoleniowych.
Sekcja ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie, sporządziła swą opinię 25 listopada 2004 r. (sprawozdawca: Jean-Michel BLOCH-LAINÉ).
Na 413. sesji plenarnej w dniach 15-16 grudnia 2004 r. (posiedzenie z 16 grudnia) Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny stosunkiem głosów 143 do 2, przy 9 głosach wstrzymujących się, przyjął następującą opinię:
1. PREAMBUŁA
1.1 |
Ułożenie relacji międzypokoleniowych (1) jest w sposób oczywisty jednym z podstawowych czynników determinujących poziom spójności wszystkich społeczeństw, a więc i naszych, a w konsekwencji również i spójności kształtującej się wciąż całości geopolitycznej, jaką stanowi Unia. |
1.2 |
Cechą charakterystyczną narodów europejskich jest starzenie się ich populacji. Zjawisko to oddziałuje na nie w sposób bardzo wyraźny i stawia przed nimi złożone wyzwania, które muszą one właściwie oszacować i podjąć w sposób możliwie precyzyjny i dalekowzroczny. nad którymi muszą zapanować w sposób możliwie uporządkowany i z odpowiednim wyprzedzeniem. Powinny one określić i wdrożyć działania, które można objąć nazwą „polityki pokoleniowej” (2); chodzi tu nie o działania jednorazowe, punktowe i izolowane, lecz o ogólną, globalną i systemową strategię służącą w długofalowej perspektywie porozumieniu i solidarności między coraz liczniejszymi pokoleniami współistniejącymi ze sobą w ramach tego samego społeczeństwa. |
1.3 |
Analiza obecnej sytuacji — niezależnie od specyfiki narodowej — nasuwa przekonanie, że do celu tego jest daleko. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny uważa, że problem ten ma kluczowe znaczenie dla przyszłości Europy i zamierza na stałe uwzględnić go w swych rozważaniach i w programie swych przyszłych prac. |
Takie jest znaczenie i uzasadnienie niniejszej opinii, która ma na celu:
— |
przypomnienie szeregu stwierdzeń i przemyśleń (część 2); |
— |
przedstawienie pewnych wytycznych i zaleceń (część 3). |
2. STWIERDZENIA I PRZEMYŚLENIA
2.1 |
Nikt nie powinien poczuć się urażony, jeśli sformułujemy następujące twierdzenie: podczas minionego półwiecza nasze państwa i ich wspólne instytucje nie wykorzystały w sposób optymalny narzędzi i technik prognostycznych, bezprecedensowego arsenału udostępnionego im jako narzędzie koncypowania i realizowania polityki w omawianej dziedzinie w sposób jak najbardziej dostosowany do stopnia złożoności problemu. |
2.1.1 |
Oczywiście, przedstawiając taki osąd należy wystrzegać się trzech skrajności: |
2.1.1.1 |
Jedną z nich byłoby stwierdzenie, że precyzyjne prognozowanie to rzecz bardzo łatwa, co jest nieprawdą: owszem, osiągnięcia demografii pozwalają dzięki sprawdzonym metodom na zarysowanie wyraźnych tendencji w średniej i długiej perspektywie. Jednakże tak nakreślone prognozy mogą, jak powszechnie wiadomo, zmieniać się pod wpływem charakteryzujących się wysokim stopniem przypadkowości zmiennych ekonomicznych, socjologicznych i politycznych. Tak więc na przykład, jeśli współczynniki urodzeń i zgonów oraz przepływy migracyjne cechują się właściwymi sobie wahaniami, to zależą one także od takich zewnętrznych, ubocznych czynników, jak wzrost lub spowolnienie gospodarcze, brak bezpieczeństwa społecznego, ewolucja obyczajów, otoczenie polityczne i stopień zaufania obywateli do tego, co niesie im przyszłość. Co więcej, korzystając z danych demograficznych, eksperci opierają swoje główne hipotezy na wartościach średnich. Wartości te zaś różnią się w zależności od ekspertów, którzy je ustalają. |
2.1.1.2 |
Drugą skrajnością byłoby niedocenianie oświeconych, długofalowych programów oraz sukcesów osiąganych od pięćdziesięciu lat w dziedzinie zdrowia, ochrony socjalnej, solidarności, kształcenia, wyposażenia i infrastruktury, zagospodarowania przestrzennego, dialogu społecznego, życia stowarzyszeniowego itp. |
2.1.1.3 |
Trzecia skrajność to pomniejszanie znaczenia kolejnych obiecujących, nowatorskich perspektywicznych inicjatyw realizowanych bądź inicjowanych przez Radę, Parlament Europejski i Komisję w wielu dziedzinach. |
2.1.2 |
Jednakże od zakończenia drugiej wojny światowej zaznaczał się brak przenikliwości i dalekowzroczności w odniesieniu do niektórych społecznie niebezpiecznych skutków starzenia się społeczeństw w naszych krajach. To zjawisko demograficzne wynika z połączenia dwóch tendencji przewidywanych i sygnalizowanych od dość długiego czasu: zwiększenia się długości życia oraz spadku liczby urodzeń. Nieunikniony charakter tych zjawisk, niezależnie od rozbieżności i subtelnych różnic diagnoz między ekspertami zajmującymi się prognostyką, nigdy nie był podawany w wątpliwość. |
2.1.3 |
Nie zamykając oczu na rzeczywistość, nie można zaprzeczyć, że pojawiło się wiele niedociągnięć, przeoczeń i błędów przy prognozowaniu obecnego, utrwalonego i wymagającego natychmiastowych działań, stanu rzeczy — faktu coraz częstszej koegzystencji w państwach Unii trzech, czy nawet czterech, a już nie tylko dwóch pokoleń. |
2.1.4 |
Dziedziny, w których wystąpiły takie luki w dostosowaniu, są niestety liczne. Między innymi można tu przytoczyć następujące przykłady:
|
2.1.5 |
Użyteczność wskaźników socjalnych (ang. welfare indicators): EKES pozytywnie ocenia wyniki prac zajmującej się wskaźnikami podkomisji komitetu koordynacyjnego ds. ochrony socjalnej, w szczególności przedstawienie definicji proponowanych wskaźników (lub uściślenie definicji już istniejących); umożliwi to obecnie rozbicie wskaźników na grupy wiekowe, w szczególności wskaźników dotyczących zagrożenia ubóstwem. Komitet podkreśla konieczność kontynuowania tych prac, szczególnie pod kątem uzupełnienia i utrwalenia zestawu wskaźników, który pozwoli na lepszą ocenę sytuacji poszczególnych grup wiekowych zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym. |
3. WYTYCZNE I ZALECENIA
3.1 |
Dlaczego w ostatnich dziesięcioleciach tak często pomijano milczeniem te realne i ważne kwestie? Jest to ważny i obszerny temat do refleksji socjologicznej i politycznej; nie tu miejsce na jego powierzchowne omawianie. Tak czy inaczej, EKES wyraża silne przekonanie, że jako organ konsultacyjny w mniejszym stopniu podlega presji i wymogom chwili bieżącej. Różnorodność jego członków, ich nawyk swobodnej i długofalowej współpracy, wymiany doświadczeń, wiedzy, informacji, dzielenia się troskami, pomysłami i ocenami, ich umiejętność proponowania odpowiednich metod, ich zakorzenienie i zaangażowanie w to, co określa się mianem „demokracji uczestniczącej” — wszystkie te potencjalne atuty i umiejętności otwierają przed Komitetem pole do działania w dziedzinach, którymi ma on zarazem możność i obowiązek się zająć. Przykładem takiej dziedziny są relacje międzypokoleniowe. |
3.1.1 |
Zabierając głos w tak złożonej kwestii, należy zachować ostrożność i przytomność umysłu: |
3.1.1.1 |
EKES musi dbać o to, by nie przekraczać granic swoich kompetencji i nie wyznaczać sobie celów przekraczających możliwości lub sprzecznych ze statutowymi zadaniami. |
3.1.1.2 |
Prognozowania (ang. foresight) nie należy utożsamiać ani z planowaniem, ani z futurologią. |
3.1.1.3 |
Największe autorytety naukowe chętnie przypominają, że ich wiedza nie jest niczym innym, jak ciągiem błędnych teorii oczekujących na obalenie. Ekonomia — a tym bardziej socjologia — nie są naukami ścisłymi. Trudno zatem oczekiwać, że w formułowaniu prognoz społeczno-gospodarczych uda się uniknąć pomyłek. |
3.1.1.4 |
Pośród wielu aspektów dziedziny relacji międzypokoleniowych część wymaga obecnie działań naprawczych; inne potrzebują zmiany kierunku, podczas gdy jeszcze inne domagają szeroko zakrojonych działań badawczych i wynalazczych. Ważne jest właściwe określenie wszystkich tych kategorii, rozróżnienie ich oraz, w każdym wypadku, unikanie niebezpiecznych lub jałowych utopii. |
3.1.2 |
W celu osiągnięcia swoich celów w tej dziedzinie Komitet postanowił możliwie ściśle współpracować z instytucjami UE — Radą, Parlamentem i Komisją. Do podjęcia takiej decyzji skłoniły go argumenty wyłuszczone powyżej w punktach 2.1.1.3 i 3.1.2, wola przestrzegania zarówno litery, jak i ducha dokumentów instytucji UE oraz po prostu zdrowy rozsądek. |
3.1.2.1 |
Problematyka relacji międzypokoleniowych jest szczególnie bogata. Na pierwszym etapie analizy można co najwyżej sporządzić ogólny jej zarys. |
3.1.2.2 |
Komitet postanowił w niniejszej, pierwszej opinii zwrócić uwagę instytucji unijnych na listę tematów do refleksji, które mógłby on podjąć razem z nimi, jeśliby tego pragnęły, w ramach wspólnie ustalonych procedur, pozwalających na koordynację działań w tych kwestiach. Lista ta obejmuje następujące zagadnienia (nie są tu one uszeregowane według ważności):
|
3.2 |
Komitet postanowił, że w niedalekiej przyszłości z większą precyzją przywoła w formie sugestii dwa aspekty ogólnego tematu, nadające się także do wspólnej refleksji z instytucjami Unii, o ile wyrażą one na to zgodę. |
3.2.1 |
Długość okresu aktywności zawodowej — to jedna z kwestii najlepiej ilustrujących brak jasności widzenia i krótkowzroczność państw europejskich w zakresie wyzwań stwarzanych przez dawno temu przewidziany proces starzenia się społeczeństw. |
3.2.1.1 |
Skrócenie czasu trwania kariery zawodowej prowadzi do utraty potencjału gospodarczego, społecznego i kulturowego. Nie przyniosło ono spodziewanych efektów w dziedzinie podziału pracy i wzrostu zatrudnienia wśród młodzieży. W wielu krajach było natomiast postrzegane i wykorzystywane jako środek obliczony na krótką metę. |
3.2.1.2 |
Uprzedzenia i przesądy doprowadziły do tego, że zarówno wśród osób podejmujących decyzje polityczne, jak przedsiębiorców oraz w opinii publicznej, panuje niesłuszne przekonanie, że starsi pracownicy są niezdolni do przystosowania się do rozwoju technik produkcji czy metod zarządzania i hamują postęp wydajności. |
3.2.1.3 |
Jednakże od wielu lat formułowano stosowne analizy, przestrogi, trafne zalecenia. Należy tu podkreślić przede wszystkim dalekowzroczność, ciągłość i jakość prac Komisji w tej trudnej kwestii. Należy również przywołać odpowiednie prace prowadzone przez OECD i wiele instytucji badawczych, organizacji zawodowych oraz przez rady społeczno-gospodarcze różnych państw. |
3.2.1.4 |
Cała gama działań, które należy podjąć w celu odwrócenia niekorzystnej tendencji, jest już dzisiaj dobrze opracowana i znana: zapewnić większą zdolność do zatrudnienia wśród starszych pracowników poprzez udoskonalenie metod kształcenia ustawicznego; poprawić jakość miejsc pracy oraz bardziej uelastycznić godziny pracy w celu zapewnienia większej równowagi między pracą a życiem prywatnym; dążyć w przedsiębiorstwach i administracji do zatrudniania personelu w różnym wieku; podnieść samoocenę najstarszych pracowników; wzmóc działania na rzecz ochrony ich zdrowia; zapewnić, w dłuższym okresie, lepsze planowanie kariery; tworzyć zachęty poprzez system emerytalny i podatkowy. |
3.2.1.5 |
Rada Unii Europejskiej m.in. w Lizbonie i Sztokholmie wezwała do działań zachęcających europejskie społeczeństwo do wydłużania okresu aktywności zawodowej na zasadzie dobrowolnego wyboru. |
3.2.1.6 |
W większości krajów — poza nielicznymi wyjątkami — sytuacja wygląda jednak zgoła inaczej:
|
3.2.1.7 |
Panuje powszechna zgoda co do tego, że odwrócenie tendencji i zmiana bieżących praktyk nie dokonają się cudownie z dnia na dzień. Rzeczywiście, z powodu siły przyzwyczajeń, różnorodności typów, wielkości i „kultur” przedsiębiorstw i administracji, z powodu normalnych i usprawiedliwionych trudności w dialogu społecznym na taki temat, gdzie nie można — chyba że za cenę kompletnej porażki — głosić po prostu zniesienia osiągnięć społecznych, pożądany rozwój sytuacji zakłada wdrożenie dość złożonych strategii globalnych. Przemiana taka może się dokonać tylko w dłuższej perspektywie. Jest to kolejny powód, żeby nie tracić czasu i bezzwłocznie opracować i wdrożyć takie strategie. |
3.2.2 |
Komitet wzywa instytucje odpowiedzialne w Unii za podejmowanie decyzji politycznych — to jest Parlament i Radę — do zaangażowania się w sposób bardziej jasny, konkretny i czynny w państwach, które je wybrały lub mianowały, na rzecz większej zgodności między słowami a czynami. Powinno to — we wspólnym interesie Unii Europejskiej, która postawiła sobie za cel stanie się przodującą gospodarką świata — prowadzić je do:
|
3.2.3 |
Przywrócić równowagę między poszczególnymi grupami wiekowymi Europy: wystarczy tu jedynie wspomnieć niezwykle alarmujące perspektywy zarysowane w wielu badaniach naukowych dotyczących do wpływu spadku płodności i liczby urodzeń na demografię Unii Europejskiej: niewystarczające odnawianie pokoleń, którego na pewno nie zrekompensuje przyrost wynikający z imigracji powoduje tylko osłabianie pozycji Europy w świecie, zaś w samej Europie — prowadzi do trudności gospodarczych i finansowych oraz ryzyka niepożądanych podziałów i konfliktów między generacjami. |
3.2.3.1 |
Jeśli założyć, że przywrócenie równowagi między grupami wiekowymi w państwach europejskich powinno stanowić cel długofalowy, wynika z tego, że Unia Europejska powinna przedsięwziąć zakrojone na szerszą skalę działania na rzecz zwiększenia współczynnika urodzeń w państwach wchodzących w jej skład i, w tym celu, zwrócić większą uwagę na politykę prorodzinną w Państwach Członkowskich. Nie można by wtedy zarzucić Unii braku zainteresowania sprawami rodziny: Europejska Rada Ministrów wielokrotnie składała propozycje w zakresie polityki rodzinnej. Jednak wytyczne formułowane na szczeblu unijnym pozostają fragmentaryczne i są obliczone na cele, które, chociaż usprawiedliwione i interesujące, są bardzo ograniczone (5). |
3.2.3.2 |
Większe i lepsze zaangażowanie w takiej dziedzinie nie będzie oczywiście łatwe: polityka prowadzona przez Państwa Członkowskie jest niezwykle zróżnicowana; polityka pronatalna jest bardzo kosztowna; ostatecznie zaś, zarówno wśród ekspertów, jak i wśród osób podejmujących decyzje, występują silne różnice poglądów co do oceny efektywności i wydajności takiej polityki. EKES ocenia jednak, że rozważania takie, mimo swojej wagi, nie mogą uzasadniać utrzymującego się braku zainteresowania instytucji europejskich. |
3.2.3.3 |
Komitet uważa za pożądane, aby instytucje te określiły w omawianej dziedzinie rzeczywistą strategię uwzględniającą liczne wymiary zagadnienia, zaś w szczególności aby zachęcały Państwa Członkowskie do prowadzenia polityki prorodzinnej mającej za zadanie przywrócenie na dłuższą metę równowagi pomiędzy grupami wiekowymi w Państwach Członkowskich Unii. |
3.2.3.4 |
EKES jest gotów i pragnąłby tylko współpracować, czynnie i w miarę swoich możliwości, w działaniach, których wymagałyby takie kroki, gdyby zostały podjęte. |
4. WNIOSKI
4.1 |
Społeczeństwa Europy oraz budowane przez nie wspólnie społeczeństwo europejskie stoją i stawać będą w obliczu ryzyka podziałów na gruncie społecznym, politycznym, etnicznym i kulturowym. Należy dołożyć wszelkich starań, aby nie dołączyły się do nich groźby konfliktów międzypokoleniowych. |
4.2 |
Problemy powstające na gruncie relacji międzypokoleniowych siłą rzeczy mają charakter długofalowy. Taki sam charakter winny też mieć poszukiwane rozwiązania. |
4.3 |
Wielorakość i złożoność związanych z poszczególnymi sektorami aspektów, które należy uwzględnić w podejściu do tego zagadnienia, nie zwalnia z obowiązku opracowywania i wdrażania z odpowiednim wyprzedzeniem globalnych i systemowych rozwiązań; w tej dziedzinie bowiem, jak i w wielu innych, realia nie są od siebie niezależne, nie dają się rozpatrywać osobno. Podkreślić trzeba również, że właściwe podejście do zagadnień relacji międzypokoleniowych przyniesie wymierne, pozytywne efekty ekonomiczne. |
4.4 |
Niewątpliwie w pewnych kwestiach pośpiech nie jest wskazany; nie należy również — rzecz jasna — naruszać reguł wynikających z zasady pomocniczości; wolno jednak liczyć na to, że ani sama Unia Europejska, ani Państwa Członkowskie nie będą w swych działaniach kierować się kunktatorstwem ani minimalizmem. |
4.5 |
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny przywiązuje dużą wagę do tej tematyki, która — choć wyraźnie zaczyna skupiać na sobie coraz więcej uwagi — ciągle jeszcze nie zyskała należnego miejsca w świadomości politycznej państw i Unii. |
4.6 |
Niniejsza opinia stanowi odpowiedź na następujące wyzwanie: przyczynić się do zwiększenia stopnia konsultacji w tej istotnej kwestii, która wymaga skoordynowanych i długofalowych działań wielu podmiotów, oparcia się presji krótkofalowych interesów, stałego, konstruktywnego zaangażowania. Celem jest stopniowe wypracowanie nowego paktu między pokoleniami na obszarze Unii Europejskiej (6). |
4.7 |
Niniejsza opinia bynajmniej nie jest ostatecznym dokumentem. Nie rości sobie pretensji do przedstawiania gotowych rozwiązań. Proponuje natomiast powzięcie długofalowego projektu, który potrwa przez pewien czas. |
4.8 |
Na obecnym etapie Komitet postuluje zorganizowanie w realnym terminie publicznej debaty na ten tak obszerny temat. W konferencji takiej mogliby wziąć udział między innymi decydenci polityczni, przedstawiciele instytucji europejskich, reprezentanci społeczeństwa obywatelskiego oraz eksperci. Komitet jest gotów podjąć i zrealizować taką inicjatywę. |
4.9 |
Swe prace w tej obszernej dziedzinie Komitet może i musi prowadzić w nieustannej ścisłej współpracy z instytucjami Unii. |
Bruksela, 16 grudnia 2004 r.
Przewodnicząca
Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
Anne-Marie SIGMUND
(1) Stosunki te rozpatrywane tu będą z wielu punktów widzenia – gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego.
(2) Wyrażenie to (w oryginale francuskim politique des âges de la vie – przyp. tłum.) zapożyczono z raportu autorstwa Jeana Billeta przedstawionego francuskiej Radzie Społeczno-Gospodarczej w 2004 r.
(3) Niekiedy kierując się względami czysto komercyjnymi.
(4) Por. m.in. opinia EKES w sprawie: „Siódmy Ramowy Program Badań: Zapotrzebowanie na badania nad zmianami demograficznymi – jakość życia osób starszych oraz potrzeby technologiczne”, sprawozdawca – Renate HEINISCH, CESE 1206/2004, wrzesień 2004 r.
(5) Rodziny w trudnym położeniu; opieka nad dziećmi; urlop macierzyński i wychowawczy itd.
(6) Warto przypomnieć, że interesujący w tym kontekście jest raport grupy wysokiego szczebla z maja 2004 r. na temat przyszłości polityki społecznej w rozszerzonej Unii Europejskiej.