ZAPROSZENIE DO ZGŁASZANIA UWAG

DOTYCZĄCYCH INICJATYWY (bez oceny skutków)

Tytuł inicjatywy

Strategia na rzecz cyfrowego wymiaru sprawiedliwości na lata 2025–2030 – DigitalJustice@2030

Wiodąca DG i odpowiedzialny dział

DG ds. Sprawiedliwości i Konsumentów (DG JUST) – Dział A1 „Transformacja Cyfrowa i Szkolenie Kadr Wymiaru Sprawiedliwości”

Prawdopodobny rodzaj inicjatywy

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów

Orientacyjny termin

IV kw. 2025 r.

Informacje dodatkowe

–

A. Kontekst polityczny, określenie problemu i analiza zgodności z zasadą pomocniczości

Kontekst polityczny

Komisarzowi McGrathowi powierzono, w piśmie określającym zadania, opracowanie strategii na rzecz wykorzystania technologii cyfrowych, w tym sztucznej inteligencji (AI), umożliwiającej zwiększenie skuteczności, odporności i bezpieczeństwa unijnych systemów sądownictwa cywilnego i karnego. Strategia jest zgodna z nowym ładem na rzecz europejskiej konkurencyjności zaproponowanym przez Radę Europejską, raportem Draghiego, wytycznymi politycznymi przewodniczącej Ursuli von der Leyen na lata 2024-2029, Kompasem konkurencyjności dla UE, oraz Planem działania na rzecz kontynentu sztucznej inteligencji. We wszystkich tych dokumentach wzywa się instytucje unijne do podjęcia kroków zmierzających do zreformowania UE, a w szczególności do zwiększenia jej konkurencyjności i uczynienia jej bardziej cyfrową oraz przyczynienia się do dalszego wzrostu.

Skuteczny wymiar sprawiedliwości wnosi wkład we wzrost poprzez zwiększanie odporności i konkurencyjności gospodarki UE. Przedsiębiorstwa inwestują raczej w krajach, w których system wymiaru sprawiedliwości jest bardzo skuteczny. Kryzys związany z COVID-19 pokazał, że cyfrowe systemy wymiaru sprawiedliwości są bardziej odporne na takie wstrząsy systemowe – organy sądowe mogły bowiem po wprowadzeniu środków sanitarnych wykonywać tylko te zadania, do których dostępne były narzędzia cyfrowe.

Strategia ta zostanie przyjęta wraz z nową strategią szkolenia kadr wymiaru sprawiedliwości (2025–2030). Wymiar sprawiedliwości staje się coraz bardziej cyfrowy, dlatego przedstawiciele zawodów prawniczych muszą zdobyć odpowiednie umiejętności i wiedzę, aby dotrzymać kroku tym zmianom. Nowa strategia szkolenia kadr wymiaru sprawiedliwości stworzy ramy wsparcia na rzecz cyfryzacji systemów wymiaru sprawiedliwości i będzie w dużym stopniu ukierunkowana na cyfryzację, aby pomóc w realizacji strategii DigitalJustice@2030.

Problem, któremu ma zaradzić inicjatywa

Unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości z 2024 r. pokazuje, że państwa członkowskie osiągają nierównomierne postępy w cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości. Niektóre państwa członkowskie opracowały konkretne narzędzia, które posłużyły do częściowej transformacji cyfrowej ich systemów wymiaru sprawiedliwości (np. zautomatyzowane systemy zarządzania sprawami czy wideokonferencje), ale wiele innych pozostaje jednak pod tym względem w tyle. Przyczyny takiego stanu rzeczy są różne w poszczególnych państwach członkowskich i należą do nich m.in. niewystarczające zasoby ludzkie, brak środków finansowych i odmienne priorytety polityczne.

Nie ma kompleksowego przeglądu odpowiednich inicjatyw krajowych w dziedzinie cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości. Do cyfryzacji stosowanych praktyk, które są wspólne dla wszystkich systemów wymiaru sprawiedliwości, potrzebne byłyby prawdopodobnie te same lub podobne narzędzia informatyczne (w tym narzędzia AI) i standardy danych. Nie istnieje jednak żaden mechanizm, który umożliwiałby wspólne wykorzystywanie takich narzędzi informatycznych. Ponadto brakuje danych i analiz na temat korzyści płynących z cyfryzacji w odniesieniu do efektywności, jakości, niezależności i poziomu interoperacyjności systemów wymiaru sprawiedliwości.

Rozporządzenie w sprawie cyfryzacji nie sprawi, że wszystkie procedury sądowe, od wszczęcia sprawy do jej zakończenia, będą cyfrowe. Wprawdzie ustanawia ono podstawę prawną do korzystania z wideokonferencji transgranicznych, ale zawiera bardzo niewiele wskazówek dotyczących wymogów technicznych i proceduralnych. 

W wytycznych CEPEJ dotyczących publikowania orzeczeń sądowych w internecie podkreślono, że większa przejrzystość wymiaru sprawiedliwości przyczynia się do wzrostu zaufania publicznego do systemu sądownictwa. Dostęp do przepisów prawa, orzecznictwa i wykładni sądowej przepisów stanowi część prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości, które to prawo samo w sobie stanowi jedną z podstawowych zasad demokracji. Przepisy krajowe, a także orzecznictwo często jednak nie są w pełni publicznie dostępne. Co więcej, pracownikom wymiaru sprawiedliwości zajmującym się sprawami transgranicznymi niełatwo jest odszukać i zinterpretować obce przepisy oraz zastosować je do toczących się spraw. Może to prowadzić do znacznych opóźnień w podejmowaniu decyzji, co negatywnie odbija się na wzroście i konkurencyjności.

Dane sądowe i dane z innych sektorów istotnych dla postępowań sądowych nie zawsze są dostępne w formacie nadającym się do odczytu maszynowego, a to utrudnia tworzenie baz danych i narzędzi wyszukiwania dla pracowników wymiaru sprawiedliwości. Brak dostępu do odpowiednich danych sądowych jest również przeszkodą w rozwoju narzędzi AI na potrzeby wymiaru sprawiedliwości w UE.

Podstawa działania UE (podstawa prawna i analiza zgodności z zasadą pomocniczości)

Podstawa prawna

Instrument o charakterze nieustawodawczym, w formie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów

Praktyczna potrzeba działania na poziomie UE

Państwa członkowskie dążą do zwiększenia stosowania narzędzi cyfrowych i narzędzi AI w wymiarze sprawiedliwości. Rządy krajowe i pracownicy wymiaru sprawiedliwości są zainteresowani uczeniem się od siebie nawzajem i budowaniem synergii. Komisja jest dobrze przygotowana do wspierania państw członkowskich w tym obszarze.

Komisja mogłaby na przykład przedstawić przegląd istniejących standardów i narzędzi cyfrowych, aby promować ich interoperacyjność i umożliwić synergię. Głównie w gestii państw członkowskich leżałoby wówczas opracowanie narzędzi odpowiadających ich potrzebom.

Działanie na szczeblu unijnym przyczyniłoby się do sprostania wspólnym wyzwaniom dla państw członkowskich. Również tworzenie środowiska wspierającego pracowników wymiaru sprawiedliwości byłoby bardziej skuteczne – na przykład poprzez finansowanie unijne i politykę szkolenia kadr wymiaru sprawiedliwości, a także poprzez zapewnienie wsparcia i wskazówek dotyczących korzystania ze standardów danych, narzędzi i AI, aby zapewnić wspólne podejście we wszystkich państwach członkowskich.

B. Co ma osiągnąć inicjatywa i w jaki sposób?

Strategia DigitalJustice@2030 ma na celu dalszą cyfryzację systemów wymiaru sprawiedliwości w UE do 2030 r. Celem jest (i) zwiększenie skuteczności systemów wymiaru sprawiedliwości przy jednoczesnej ochronie i wzmocnieniu praw wszystkich stron; (ii) poprawa jakości wymiaru sprawiedliwości oraz (iii) zwiększenie dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

W strategii zostaną określone środki, które mogą ułatwić i przyspieszyć rozwój i wykorzystanie narzędzi cyfrowych w wymiarze sprawiedliwości, a szczególny nacisk zostanie położony na niewykorzystany potencjał cyfryzacji. Pracownicy wymiaru sprawiedliwości powinni zatem mieć możliwość korzystania z najnowocześniejszych technologii, co usprawniłoby ich codzienną pracę oraz przełożyłoby się na szybsze rozpatrywanie spraw i pozwoliłoby zmniejszyć zaległości i opóźnienia.

Możliwe kierunki prac wraz z działaniami, które mają być dalej rozwijane, dotyczą poniżej opisanych kwestii.

Dane dotyczące cyfryzacji krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości i wymiana najlepszych praktyk: Celem jest przegląd praktyk w zakresie cyfryzacji w krajowych systemach wymiaru sprawiedliwości, który umożliwi konstruktywną wymianę najlepszych praktyk. Państwa członkowskie powinny mieć możliwość wykorzystania synergii i wdrożenia istniejących dobrze funkcjonujących systemów; należy zadbać o ich interoperacyjność, co jest lepszym rozwiązaniem niż opracowywanie przez każde państwo członkowskie własnych narzędzi krajowych.

Zestaw narzędzi IT/AI na potrzeby wymiaru sprawiedliwości: Aby przyspieszyć tempo cyfryzacji i osiągnąć oszczędności kosztów dla państw członkowskich, taki zestaw narzędzi mógłby łączyć informacje na temat narzędzi informatycznych (w tym AI) na poziomie UE.

AI w wymiarze sprawiedliwości: Należy zapewnić spójne stosowanie przepisów aktu w sprawie AI oraz wesprzeć organy krajowe w podejmowaniu świadomych decyzji dotyczących tego, czy, w jakim celu i jak korzystać z narzędzi AI w wymiarze sprawiedliwości. Ten kierunek prac obejmowałby także określenie możliwości związanych z opracowywaniem i wykorzystywaniem narzędzi AI w ramach postępowań sądowych.

Europejska przestrzeń danych prawnych (ELDS): Należy zapewnić szeroki i systematyczny dostęp do prawodawstwa i orzecznictwa unijnego i krajowego oraz promować wykorzystanie danych legislacyjnych i sądowych do szkoleń i opracowywania narzędzi AI dostosowanych do potrzeb wymiaru sprawiedliwości.

Postępowania sądowe prowadzone drogą cyfrową: Celem jest osiągnięcie pełnej cyfryzacji transgranicznych postępowań sądowych w sprawach cywilnych i handlowych. Kluczowe czynniki wspomagające obejmują korzystanie z zaufanej tożsamości cyfrowej, takiej jak europejski portfel tożsamości cyfrowej i europejski portfel biznesowy, kwalifikowane podpisy i pieczęcie, znaczniki czasu, elektroniczne doręczenia (e-delivery) i elektroniczna archiwizacja.

Unijne fundusze na cyfryzację: Szereg kierunków prac zależy od dostępu do wystarczającego finansowania na szczeblu krajowym i unijnym. Należy zapewnić dostępność finansowania unijnego w ramach obecnych wieloletnich ram finansowych (WRF) i istniejących programów finansowych. Bez uszczerbku dla wniosku Komisji i negocjacji ze współprawodawcami potrzeba odpowiedniego finansowania zostanie oceniona w kontekście kolejnych WRF obejmujących lata 2028–2034.

Prawdopodobne skutki

Strategia DigitalJustice@2030 powinna umożliwić systemom wymiaru sprawiedliwości szybsze i skuteczniejsze czerpanie korzyści z cyfryzacji. Określone kierunki prac mogą wiązać się z kosztami dla organów krajowych, jeśli chodzi o reformy, ale należy je traktować jako inwestycje w przyspieszenie wdrażania narzędzi cyfrowych. Zwiększenie interoperacyjności, ponowne wykorzystanie i wspólne inwestycje mogą przynieść oszczędności w dłuższej perspektywie. Oczekuje się również, że lepsze gromadzenie danych dzięki cyfryzacji ostatecznie poprawi kształtowanie polityki.

Nowa strategia szkolenia kadr wymiaru sprawiedliwości pozwoli zapewnić organom publicznym (w tym organom ścigania, organom sądowniczym i pracownikom wymiaru sprawiedliwości) środki, wiedzę fachową i zasoby w celu stworzenia bardziej wydajnego i dostępnego systemu wymiaru sprawiedliwości oraz podniesienia jego jakości. Oczekuje się, że skuteczny i dostępny system wymiaru sprawiedliwości, który chroni i egzekwuje prawa i obowiązki, będzie sprzyjał wzrostowi gospodarczemu i zwiększonym inwestycjom. Powinno to przynieść korzyści przedsiębiorstwom (w tym małym i średnim przedsiębiorstwom), a w efekcie końcowym wzmocnić gospodarkę UE.

Bardziej cyfrowy system wymiaru sprawiedliwości powinien poprawić dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla słabszych grup społecznych, które w przeciwnym razie mogą napotykać znaczne bariery (np. ze względu na niepełnosprawność, odległość lub koszty). Powinno to również sprzyjać właściwszemu traktowaniu ofiar przestępstw. Odpowiednie inicjatywy muszą być zgodne z celem, jakim jest to, by nie pozostawiać w tyle tych, którzy nie mają odpowiednich umiejętności cyfrowych.

Zakłada się, że cyfrowe systemy wymiaru sprawiedliwości będą bardziej przyjazne dla środowiska ze względu na mniejsze wykorzystywanie zasobów. Systemy te powinny być również bardziej odporne w czasach kryzysu, takich jak COVID-19, kiedy to znaczna liczba pracowników (w tym z wymiaru sprawiedliwości) musiała pracować z domu. Choć odejście od komunikacji w formie papierowej powinno zwiększyć bezpieczeństwo danych, jednak bardziej cyfrowe systemy wymiaru sprawiedliwości mogą być bardziej narażone na inne rodzaje ryzyka, takie jak cyberataki i naruszenia ochrony danych osobowych.

Nie oczekuje się znaczącego wpływu na popyt na pracę. W perspektywie średnioterminowej może nastąpić przesunięcie ze stanowisk prawniczych/urzędniczych na stanowiska związane z zarządzaniem /rozwojem IT i danymi.

Inicjatywa ta wspiera wkład UE w realizację celów Agendy 2030 ONZ, a w szczególności celu zrównoważonego rozwoju nr 16 ONZ – Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje.

Monitorowanie w przyszłości

Unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości, która zawiera dane na temat cyfryzacji systemów wymiaru sprawiedliwości, umożliwi monitorowanie w przyszłości postępów w zakresie cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości w UE.

C. Lepsze stanowienie prawa

Ocena skutków 

Proponowana strategia określa ogólne cele polityczne i ma charakter nielegislacyjny. Ocena skutków nie jest zatem konieczna na tym etapie.

Strategia konsultacji

W niniejszym zaproszeniu do zgłaszania uwag Komisja zwraca się do społeczeństwa, zainteresowanych stron i państw członkowskich o przedstawienie ogólnych informacji zwrotnych na temat tej inicjatywy. Komisja skontaktuje się z odpowiednimi stowarzyszeniami przedsiębiorców i ogólnounijnymi sieciami, organizacjami zrzeszającymi przedstawicieli zawodów prawniczych i zainteresowanymi stronami w obszarze wymiaru sprawiedliwości. Z państwami członkowskimi Komisja skontaktuje w różny sposób, m.in. za pośrednictwem grupy roboczej Rady zajmującej się kwestiami e-sprawiedliwości.

Ukierunkowane konsultacje na temat szczególnych kierunków prac w ramach strategii będą prowadzone na forach wysokiego szczebla dotyczących programu „Wymiar sprawiedliwości na rzecz rozwoju” i przyszłości unijnego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Będą w nich uczestniczyć państwa członkowskie, Parlament Europejski i odpowiednie zainteresowane strony. Te fora wysokiego szczebla potrwają od marca do listopada 2025 r., a ich wnioski zostaną uwzględnione w strategii.

W celu zwiększenia synergii międzysektorowych Komisja będzie również współpracować ze społecznością Interoperacyjnej Europy.

Powody prowadzenia konsultacji

Celem procesu konsultacji jest zebranie opinii państw członkowskich, zainteresowanych stron i społeczeństwa oraz umożliwienie im włączenia się w opracowanie strategii DigitalJustice@2030 w sposób oparty na współpracy, przejrzysty i sprzyjający włączeniu społecznemu. W ramach konsultacji zebrane zostaną opinie, uwagi i spostrzeżenia na temat różnych możliwych kierunków prac, które mogłyby pomóc państwom członkowskim w cyfryzacji ich systemów wymiaru sprawiedliwości oraz zwiększyć ich skuteczność, dostępność i jakość.

Grupa docelowa

Zidentyfikowano następujące główne zainteresowane strony:

·organy publiczne państw członkowskich

·organizacje zawodowe – zwłaszcza zrzeszające wszystkie kategorie pracowników wymiaru sprawiedliwości, lecz także stowarzyszenia przedsiębiorców prowadzące działalność w zakresie transakcji transgranicznych

·ogólnounijne sieci

·społeczność Interoperacyjnej Europy

·Parlament Europejski

·organizacje społeczeństwa obywatelskiego reprezentujące strony w postępowaniach sądowych

·ogół społeczeństwa.