1.

Niniejsza sprawa wiąże się z dyskryminacją ze względu na niepełnosprawność w ramach stosunku pracy. Sprawa ta dotyczy pełnienia przez osobę niewidomą, w tym wypadku za wynagrodzeniem, a więc w ramach działalności zawodowej, funkcji ławnika sądowego w postępowaniu karnym.

2.

Do Trybunału zwrócono się o dokonanie wykładni dyrektywy 2000/78/WE ( 2 ), która zakazuje dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, w świetle Konwencji Narodów Zjednoczonych z dnia 13 grudnia 2006 r. o prawach osób niepełnosprawnych ( 3 ) (zwanej dalej „konwencją ONZ”), oraz o rozstrzygnięcie, czy całkowite wyłączenie osób niewidomych od udziału w sprawach karnych w charakterze ławników sądowych, w ramach ich działalności zarobkowej, może być uzasadnione na podstawie art. 4 ust. 1 tej dyrektywy. Sąd odsyłający dąży w szczególności do ustalenia, czy posiadanie zmysłu wzroku stanowi istotny i determinujący wymóg zawodowy w rozumieniu tego przepisu.

3.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym został złożony w ramach sporu pomiędzy TC i UB, będącymi odpowiednio, prezesem sądu i sędzią wydziału karnego a Komisia za zashtita ot diskriminatsia (komisją ds. ochrony przed dyskryminacją, Bułgaria) i VA, niewidomą ławniczką sądową w tym wydziale. TC i UB kwestionują decyzję Komisia za zashtita ot diskriminatsia nakładającą na nich grzywny za dyskryminację VA ze względu na niepełnosprawność, poprzez niedopuszczenie jej do orzekania.

4.

W sprawie tej Trybunał będzie miał za zadanie wyważyć między z jednej strony spoczywającym na pracodawcy państwowym obowiązkiem podjęcia odpowiednich środków na rzecz integracji osób niepełnosprawnych w środowisku pracy, w tym przypadku w celu pełnienia przez nie za wynagrodzeniem funkcji ławnika sądowego w sprawach karnych, a z drugiej strony krajowymi przepisami postępowania karnego służącymi zapewnieniu rzetelnego procesu sądowego.

5.

Po przeprowadzeniu mojej analizy zaproponuję, aby Trybunał orzekł, że w sytuacji gdy chodzi o funkcję pełnioną za wynagrodzeniem, państwa członkowskie powinny, tak dalece jak to możliwe, dokonywać wykładni obowiązujących w nich przepisów postępowania karnego w taki sposób, aby umożliwić osobom niewidomym pełnienie funkcji ławników sądowych w sprawach karnych. Jeśli chodzi konkretnie o osobę taką jak ta w postępowaniu głównym, która spełnia kryteria przewidziane w prawie krajowym odnoszące się do ławników w takich sprawach i która została przyjęta do pracy w takim charakterze, zaproponuję, aby Trybunał orzekł, że całkowite jej wyłączenie od udziału w takich sprawach ze względu na rzekomą niezdolność do pełnienia funkcji ławnika wynikającą z jej niepełnosprawności, jest nieproporcjonalne i stanowi dyskryminację sprzeczną z dyrektywą 2000/78 interpretowaną w świetle konwencji ONZ.

6.

Konwencja ONZ w art. 5 ust. 2 wprowadza zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, w szczególności (zgodnie z jej art. 27) w ramach stosunku pracy i stanowi, że państwa strony obowiązane są zapewnić racjonalne usprawnienia w celu popierania równości i likwidacji dyskryminacji.

7.

Artykuł 13 tej konwencji, zatytułowany „Dostęp do wymiaru sprawiedliwości”, w ust. 1 stanowi:

„Państwa strony zapewniają osobom niepełnosprawnym, na równych zasadach z innymi osobami, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w tym poprzez zapewnienie dostosowań proceduralnych i dostosowań odpowiednio do ich wieku, w celu ułatwienia pełnienia efektywnej roli bezpośrednich i pośrednich uczestników, w tym w charakterze świadków, we wszelkich postępowaniach prawnych, włącznie ze śledztwem i innymi formami postępowania przygotowawczego”.

8.

Motywy 17, 20 i 23 dyrektywy 2000/78 mają następujące brzmienie:

[…]

[…]

9.

Artykuł 2 tej dyrektywy, zatytułowany „Pojęcie dyskryminacji”, stanowi:

„1.   Do celów niniejszej dyrektywy »zasada równego traktowania« oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1.

2.   Do celów ust. 1:

[…]

5.   Niniejsza dyrektywa nie narusza środków przewidzianych przepisami krajowymi, które w społeczeństwie demokratycznym są niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, utrzymania porządku i zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym, ochrony zdrowia i ochrony praw i wolności innych osób”.

10.

Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Zakres”, w ust. 1 stanowi:

„W granicach kompetencji Wspólnoty niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do:

[…]

[…]”.

11.

Artykuł 4 tej dyrektywy, zatytułowany „Wymagania zawodowe”, w ust. 1 stanowi:

„Niezależnie od przepisów art. 2 ust. 1 i 2 państwa członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu [na] cechy związane z jedną z przyczyn wymienionych w art. 1 nie stanowi dyskryminacji, w przypadku gdy ze względu na rodzaj działalności zawodowej lub warunki jej wykonywania, dane cechy są istotnym i determinującym wymogiem zawodowym, pod warunkiem że cel jest zgodny z prawem, a wymóg jest proporcjonalny”.

12.

Artykuł 5 dyrektywy 2000/78, zatytułowany „Racjonalne usprawnienia dla osób niepełnosprawnych”, stanowi:

„W celu zagwarantowania przestrzegania zasady równego traktowania osób niepełnosprawnych przewiduje się wprowadzenie racjonalnych usprawnień. Oznacza to, że pracodawca podejmuje właściwe środki, z uwzględnieniem potrzeb konkretnej sytuacji, aby umożliwić osobie niepełnosprawnej dostęp do pracy, wykonywanie jej lub rozwój zawodowy bądź kształcenie, o ile środki te nie nakładają na pracodawcę nieproporcjonalnie wysokich obciążeń. Obciążenia te nie są nieproporcjonalne, jeżeli są w wystarczającym stopniu rekompensowane ze środków istniejących w ramach polityki prowadzonej przez dane państwo członkowskie na rzecz osób niepełnosprawnych”.

13.

Artykuł 6 konstytucji Republiki Bułgarii (DV nr 56 z dnia 13 lipca 1991 r., zmienionej, DV nr 12 z dnia 6 lutego 2007 r.) stanowi w ust. 1:

„1. Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw”.

14.

Zgodnie z art. 48 tej konstytucji:

„1.   Obywatele mają prawo do pracy. Państwo czuwa nad stworzeniem warunków do wykonywania tego prawa.

2.   Państwo zapewnia warunki do wykonywania prawa do pracy przez osoby niepełnosprawne fizycznie i intelektualnie […]”.

15.

Artykuł 4 ust. 1 zakon za zashtita ot diskriminatsia (ustawy o ochronie przed dyskryminacją) (DV nr 86 z dnia 30 września 2003 r., zmienionej, DV nr 26 z dnia 7 kwietnia 2015 r., zwanej dalej „ustawą o ochronie przed dyskryminacją”) zakazuje wszelkiej dyskryminacji bezpośredniej lub pośredniej, w szczególności ze względu na niepełnosprawność.

16.

Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy o ochronie przed dyskryminacją:

„Dyskryminacji nie stanowi:

odmienne traktowanie danej osoby ze względu na cechę związaną z jedną z przyczyn wymienionych w art. 4 ust. 1, jeżeli cecha ta stanowi istotny i determinujący wymóg zawodowy wynikający z charakteru pracy lub określonej działalności lub z warunków wykonywania tej pracy [lub tej działalności], o ile cel jest zgodny z prawem, a wymóg nie wykracza poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia”.

17.

Artykuł 66 zakon za sadebnata vlast (ustawy o systemie sądownictwa) (DV nr 64 z dnia 7 sierpnia 2007 r., zmienionej, DV nr 29 z dnia 8 kwietnia 2019 r., zwanej dalej „ustawą o systemie sądownictwa”) stanowi, że w przewidzianych ustawą przypadkach skład orzekający w sprawie rozpoznawanej w pierwszej instancji obejmuje również „sadebni zasedateli” (ławników sądowych), którzy mają takie same uprawnienia i obowiązki jak sędziowie.

18.

Zgodnie z art. 67 ust. 1 ustawy o systemie sądownictwa:

„Ławnikiem sądowym może być wybrany obywatel bułgarski korzystający z pełni praw, który:

19.

Artykuł 8 ust. 1 nakazatelno-protsesualen kodeks (kodeksu postępowania karnego) (DV nr 86 z dnia 28 października 2015 r., zmienionego, DV nr 16 z dnia 22 lutego 2019 r., zwanego dalej „kodeksem postępowania karnego”), stanowi:

„W przypadkach i na zasadach określonych w niniejszym kodeksie w składach orzekających sądów uczestniczą ławnicy sądowi”.

20.

Artykuł 13 tego kodeksu stanowi w ust. 1, że sądy, prokuratura i organy prowadzące dochodzenie są obowiązane, w granicach swoich kompetencji, do podejmowania wszelkich środków mających na celu ustalenie prawdy materialnej, a w ust. 2, że prawdę materialną ustala się zgodnie z zasadami i przy pomocy środków określonych w tym kodeksie.

21.

Zgodnie z art. 14 ust. 1 tego kodeksu sądy, prokuratura i organy prowadzące dochodzenie wydają orzeczenia na podstawie własnego wewnętrznego przekonania.

22.

Zgodnie z art. 18 rzeczonego kodeksu sądy, prokuratura i organy prowadzące dochodzenie wydają orzeczenia na podstawie materiału dowodowego zgromadzonego i zbadanego przez nich osobiście, chyba że kodeks ten stanowi inaczej.

23.

Z powodu utraty wzroku VA jest trwale częściowo niezdolna do pracy. Ukończyła ona wyższe studia prawnicze, zdała z wynikiem pozytywnym egzamin zawodowy, a następnie pracowała w związku niewidomych i w strukturach Europejskiej Unii Niewidomych.

24.

W 2014 r. VA została przyjęta do pracy w charakterze ławnika sądowego przy Sofiyski gradski sad (sądzie miejskim w Sofii, Bułgaria), w wyniku postępowania wszczętego przez radę miejską tego miasta. Została ona przydzielona do Sofiyski rayonen sad (sądu rejonowego w Sofii, Bułgaria) oraz, w drodze losowania, podobnie jak troje innych ławników sądowych, do szóstego wydziału karnego tego sądu, w którym orzekała sędzia UB. W dniu 25 marca 2015 r. złożyła ona przed tym sądem wymagane ślubowanie.

25.

Przez okres niemal półtora roku, od dnia 25 marca 2015 r. do dnia 9 sierpnia 2016 r., VA nie wzięła udziału w ani jednym posiedzeniu sądu w sprawie karnej. W maju 2015 r. złożyła ona wniosek do prezesa Sofiyski rayonen sad (sądu rejonowego w Sofii), czyli do TC, o przydzielenie jej do innego sędziego, lecz nie otrzymała odpowiedzi.

26.

W dniu 24 września 2015 r. VA zwróciła się do komisji ds. ochrony przed dyskryminacją, podnosząc, że została niekorzystnie potraktowana przez sędzię UB ze względu na swoją niepełnosprawność, ponieważ wspomniana sędzia nie dopuściła jej do udziału w żadnym postępowaniu karnym, oraz przez prezesa sądu, TC, który nie uwzględnił jej wniosku o przydzielenie do innego sędziego, tak by mogła wykonywać swoje prawo do pracy w charakterze ławnika sądowego.

27.

Decyzją z dnia 6 marca 2017 r. komisja ds. ochrony przed dyskryminacją, po wysłuchaniu UB i TC, stwierdziła, że dopuścili się oni wobec VA dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, w szczególności w rozumieniu art. 4 ustawy o ochronie przed dyskryminacją, i nałożyła na każde z nich grzywnę w kwocie odpowiednio 500 i 250 BGN (lewów bułgarskich) (ok. 256 i 128 EUR).

28.

UB i TC zaskarżyli tę decyzję do Administrativen sad Sofia-grad (sądu administracyjnego dla miasta Sofii, Bułgaria), który oddalił skargi. Sąd ten uznał w szczególności, że wprowadzanie co do zasady ograniczeń w dostępie do zawodu lub określonej działalności, takiej jak pełnienie funkcji ławnika sądowego, w wyniku założenia, że dana niepełnosprawność będzie skutkowała niemożnością pełnowartościowego wykonywania tego zawodu lub tej działalności, jest niezgodne z prawem. Jest prawdą, że przepisy postępowania karnego wymagają, aby ławnik działał w myśl podstawowych zasad tego postępowania, jakimi są, w odniesieniu do składu orzekającego, bezpośredniość, ustalenie prawdy materialnej i wypracowanie własnego wewnętrznego przekonania. Jednakże przyjęcie domniemania, że istnienie niepełnosprawności w każdym przypadku pozbawia daną osobę możliwości zastosowania się do tych zasad, stanowi dyskryminację. Sąd ten dodał, że potwierdzeniem tego stanowiska jest okoliczność, iż VA uczestniczyła w szeregu posiedzeń sądowych w sprawach karnych, począwszy od dnia 9 sierpnia 2016 r., to jest daty wejścia w życie zmiany ustawowej wprowadzającej elektroniczny przydział ławników sądowych.

29.

UB i TC zaskarżyli orzeczenia Administrativen sad Sofia-grad (sądu administracyjnego w Sofii) skargami kasacyjnymi do sądu odsyłającego, Varhoven administrativen sad (najwyższego sądu administracyjnego, Bułgaria). Na poparcie skargi UB podnosi, że sąd pierwszej instancji niesłusznie dał pierwszeństwo ustawie o ochronie przed dyskryminacją nad będącym aktem wyższego rzędu kodeksem postępowania karnego i zasadami ustanowionymi w tym kodeksie. Podkreśla ona, że jako sędzia w sprawach karnych jest obowiązana przestrzegać ustawy o ochronie przed dyskryminacją i tych zasad, badając sprawy wnoszone do sądu, podobnie jak musi zapewnić jednakowe traktowanie przez wszystkich członków składu orzekającego materiału dowodowego zawartego w aktach sprawy oraz dokonanie przez nich bezpośredniej oceny zachowania stron. Z kolei TC podnosi, że sąd ten powinien był zastosować art. 7 ust. 1 pkt 2 tej ustawy, odnoszący się do istnienia istotnego i determinującego wymogu zawodowego. Mając na względzie charakter obowiązków ławnika sądowego, spełnienia tych obowiązków nie mogą zapewnić osoby, których niepełnosprawność prowadzi do naruszenia wspomnianych zasad.

30.

W tym kontekście sąd odsyłający zwraca uwagę, mając na względzie przepisy postępowania karnego, że nie jest jednoznacznie ustalone, czy nierówne traktowanie osoby niewidomej takiej jak VA, w związku z pełnieniem przez nią funkcji ławnika sądowego, jest zgodne z prawem w świetle postanowień Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”), konwencji ONZ oraz dyrektywy 2000/78 mającej na celu zapewnienie osobom niepełnosprawnym równości w zakresie zatrudnienia i pracy.

31.

W związku z powyższym Varhoven administrativen sad (najwyższy sąd administracyjny) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

32.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym został zarejestrowany w sekretariacie Trybunału w dniu 12 listopada 2019 r. VA, rządy polski i portugalski, a także Komisja Europejska przestawiły uwagi na piśmie. Nie przeprowadzono rozprawy.

33.

Chciałbym na wstępie zauważyć, że przedstawione pytania odnoszące się do wykładni dyrektywy 2000/78 nie dotyczą wszystkich ławników sądowych w sprawach karnych, lecz jedynie tych, którzy w bułgarskim systemie opisanym w postanowieniu odsyłającym, pełnią swe funkcje za wynagrodzeniem, a zatem w ramach działalności zawodowej.

34.

Następnie pragnę podkreślić, że VA – ławniczka, której dotyczy postępowanie główne – nie jest jedynie osobą niedowidzącą, lecz jest niewidoma.

35.

W ramach poniższej analizy udzielę odpowiedzi na pytania prejudycjalne, rozpatrując je łącznie. W pierwszej kolejności stwierdzę, bez większego trudu, że sytuacja osoby takiej jak VA jest niewątpliwie objęta zakresem stosowania dyrektywy 2000/78, a następnie skoncentruję się na podstawowym zagadnieniu, jakim jest ustalenie, czy fakt jej odmiennego traktowania wchodzi w zakres odstępstwa, w szczególności ustanowionego w art. 4 ust. 1 dyrektywy, odnoszącego się do istnienia istotnego i determinującego wymogu, oraz czy to odmienne traktowanie służy zgodnemu z prawem celowi i spełnia wymóg proporcjonalności.

36.

Chciałbym przypomnieć, że jak wynika z tytułu i preambuły dyrektywy 2000/78, zmierza ona do ustanowienia ogólnych warunków ramowych w celu zapewnienia każdej osobie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, oferując skuteczną ochronę przed dyskryminacją z przyczyn określonych w art. 1, wśród których wymieniono niepełnosprawność ( 4 ).

37.

Niniejsza sprawa jest niewątpliwie objęta zakresem stosowania dyrektywy 2000/78.

38.

W pierwszej kolejności, jak wskazałem w uwagach wstępnych, sprawa ta dotyczy pełnienia funkcji ławnika sądowego w sprawach karnych w ramach pracy wykonywanej za wynagrodzeniem ( 5 ). Z informacji udzielonych przez sąd odsyłający wynika bowiem, że pełnienie funkcji ławnika odbywa się za wynagrodzeniem oraz że najprawdopodobniej nie jest ono ograniczone czasowo.

39.

W drugiej kolejności niniejsza sprawa wiąże się z niepełnosprawnością w rozumieniu art. 1 dyrektywy 2000/78, zdefiniowaną w orzecznictwie jako ograniczenie wynikające w szczególności z osłabienia funkcji fizycznych, umysłowych lub psychicznych, które w oddziaływaniu z różnymi barierami może utrudniać danej osobie pełne i skuteczne uczestnictwo w życiu zawodowym na równych zasadach z innymi pracownikami ( 6 ). Osłabienie funkcji sensorycznych, w tym przypadku wzroku, stanowi w istocie osłabienie funkcji fizycznych w rozumieniu tego artykułu.

40.

W trzeciej kolejności odmienne traktowanie VA, które było bezpośrednio związane z jej niepełnosprawnością (co jak się wydaje nie jest kwestionowane), dotyczy dostępu do zatrudnienia w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2000/78, w tym wypadku zatrudnienia w charakterze ławnika sądowego, oraz jednego z warunków zatrudnienia w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c) tej dyrektywy, a mianowicie warunku dotyczącego braku całkowitej niezdolności widzenia.

41.

Wynika z tego, że traktowanie VA przez sędzię i przez prezesa sądu, którego dotyczy sprawa, polegające na tym, że nigdy nie wyznaczali jej jako ławnika w sprawach karnych, jest objęte zakresem stosowania dyrektywy 2000/78. VA została pozbawiona możliwości wykonywania pełnionej za wynagrodzeniem funkcji ławnika sądowego w sprawach karnych z tego powodu, że jest niewidoma, a zatem ze względu na cechę bezpośrednio związaną z jedną z przyczyn wymienionych w art. 1 dyrektywy 2000/78, a mianowicie ze względu na niepełnosprawność.

42.

Należy zbadać, czy to odmienne traktowanie wchodzi w zakres jednego z odstępstw przewidzianych w tej dyrektywie.

43.

Do celów oceny, czy odmienne traktowanie jest jednak dopuszczalne, a zatem nie stanowi dyskryminacji zakazanej na mocy dyrektywy 2000/78, istotne są dwa przepisy tej dyrektywy.

44.

Przede wszystkim art. 2 ust. 5 wspomnianej dyrektywy stanowi, że nie narusza ona środków przewidzianych przepisami krajowymi, które są niezbędne dla ochrony praw i wolności innych osób.

45.

Przepis ten mógłby odnosić się do aktu prawnego mającego na celu ochronę osoby trzeciej, takiej jak oskarżony, którego prawo do obrony w postępowaniu karnym mogłoby być zagrożone. Jednakże w myśl wspomnianego art. 2 ust. 5 wymagany jest akt prawny. Tymczasem nie wydaje się, aby rozpatrywane w postępowaniu głównym prawo krajowe stanowiło, w drodze takiego aktu prawnego, że wykonywanie za wynagrodzeniem funkcji ławnika nie jest dopuszczalne w przypadku osób niewidomych ( 7 ). Pragnę zresztą zwrócić uwagę, że sąd odsyłający, który powinien w razie potrzeby zweryfikować tę kwestię, nie powołał się na taki przepis. Wydaje się zatem, że w tym przypadku wyłączenie możliwości wykonywania zawodu ławnika sądowego przez osoby niewidome nie jest objęte uzasadnieniem opartym na wspomnianym art. 2 ust. 5.

46.

Następnie, zgodnie z art. 4 dyrektywy 2000/78, zatytułowanym „Wymagania zawodowe”, państwa członkowskie mogą uznać, w myśl ust. 1 tego przepisu, że odmienne traktowanie ze względu na cechy, takie jak szczególne predyspozycje fizyczne, związane z jedną z przyczyn wymienionych w art. 1 tej dyrektywy, w szczególności z niepełnosprawnością, nie stanowi dyskryminacji, w przypadku gdy cechy te są „istotnym i determinującym wymogiem zawodowym”, pod warunkiem że cel jest zgodny z prawem, a wymóg jest proporcjonalny.

47.

Istotą pytań prejudycjalnych w niniejszej sprawie jest to, czy odmienne traktowanie ze względu na niepełnosprawność może być uzasadnione w oparciu o wspomniany art. 4 ust. 1, czy też nie. Przypomnę, że sędzia i prezes sądu twierdzą, iż przepisy i zasady postępowania karnego, a mianowicie zasada bezpośredniości, bezpośredniej oceny dowodów w celu ustalenia prawdy materialnej, zasada własnego wewnętrznego przekonania oraz zasada równego traktowania członków składu orzekającego, jeśli chodzi o prowadzenie postępowania dowodowego, sprzeciwiają się temu, aby niewidomy ławnik uczestniczył w procesie karnym. Posiadanie zmysłu wzroku jest według nich istotnym i determinującym wymogiem dla pełnienia funkcji ławnika sądowego w kontekście przestrzegania tych przepisów i zasad.

48.

Trybunał orzekł już, że warunek posiadania szczególnych predyspozycji fizycznych może być uważany za istotny i determinujący wymóg zawodowy w rozumieniu art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 w celu wykonywania zawodu pilota liniowego ( 8 ) lub strażaka ( 9 ). Z orzecznictwa Trybunału wynika, że szczególny stopień ostrości widzenia analogicznie można uznać za istotny i determinujący wymóg dla wykonywania zawodu kierowcy samochodów ciężarowych ( 10 ).

49.

Czy to samo odnosi się do posiadania zmysłu wzroku dla możliwości pełnienia za wynagrodzeniem funkcji ławnika sądowego zgodnie z przepisami i zasadami postępowania karnego?

50.

Przypomnę, że zgodnie z motywem 23 dyrektywy 2000/78 odstępstwo związane z istnieniem istotnego i determinującego wymogu zawodowego, o którym mowa w art. 4 ust. 1 tej dyrektywy, ma zastosowanie jedynie w bardzo nielicznych okolicznościach.

51.

Krajowe przepisy dotyczące postępowania karnego, na które powołują się sędzia i prezes sądu dla uzasadnienia swoich stanowisk, mają na celu zapewnienie rzetelnego procesu sądowego.

52.

Cel ten jest niewątpliwie zgodny z prawem. Prawo do rzetelnego procesu sądowego jest bowiem prawem podstawowym zapisanym w art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”) i w art. 47 karty. Powstaje pytanie, czy dla zapewnienia rzetelnego procesu sądowego konieczne jest, aby ławnik był osobą widzącą, a jeżeli tak, to czy wyłączenie osoby niewidomej od udziału w charakterze ławnika we wszelkich sprawach karnych stanowi odpowiednią, niewykraczającą poza to, co jest niezbędne, odpowiedź, aby osiągnąć ten cel.

53.

W dalszej części mojej opinii wykażę, iż odpowiedź na to pytanie zasadza się na delikatnej równowadze pomiędzy dwoma prawami podstawowymi: z jednej strony prawem do rzetelnego procesu sądowego (śródtytuł 1), a z drugiej strony prawem osoby niepełnosprawnej do niepodlegania dyskryminacji w środowisku pracy ( 11 ) (śródtytuł 2), po czym wyprowadzę z tego wnioski dla sprawy takiej jak sprawa w postępowaniu głównym (śródtytuł 3).

54.

Aby zrozumieć przepisy dotyczące rzetelnego procesu sądowego mające zastosowanie do ławników sądowych w sprawach karnych, w pierwszej kolejności zwięźle przedstawię rolę ławnika, zaznaczając wiążące się z nią problemy.

55.

Ławnicy są obywatelami, którzy uczestniczą wspólnie w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, wydając samodzielnie lub łącznie z sędziami zawodowymi rozstrzygnięcia w przedmiocie winy, a w niektórych przypadkach nawet, łącznie z sędziami zawodowymi, w przedmiocie kary ( 12 ).

56.

W przeciwieństwie do sędziów zawodowych ławnicy nie posiadają wykształcenia sędziowskiego. Wybierani spośród ludności, zwykle w drodze losowania, mają oni reprezentować społeczeństwo w jego różnorodności ( 13 ).

57.

Ławnicy pełnią swą funkcję bądź w ramach tak zwanej „tradycyjnej” ławy przysięgłych, to znaczy w postępowaniu, w którym sędziowie zawodowi nie mogą uczestniczyć w naradzie ławników dotyczącej rozstrzygnięcia o winie, bądź w ramach składów orzekających z udziałem ławników. W tym ostatnim przypadku, dla którego reprezentatywny jest system przyjęty przez Republikę Bułgarii, ławnicy zasiadają i uczestniczą w naradach u boku sędziów zawodowych ( 14 ).

58.

Instytucja ludowej ławy przysięgłych jest wyrazem woli włączenia obywateli należących do społeczeństwa obywatelskiego w sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, przede wszystkim w przypadku najcięższych przestępstw ( 15 ). Obywatele przyczyniają się tym samym do ustanowienia bezstronnego sądu, wolnego od uprzedzeń i stronniczości ( 16 ).

59.

Mając na względzie determinującą rolę ławników w postępowaniu karnym, ponieważ dzielą oni lub ponoszą samodzielnie odpowiedzialność za rozstrzygnięcie w przedmiocie winy, które może mieć istotne skutki dla oskarżonego, jeśli chodzi o pozbawienie wolności, państwa członkowskie ustanowiły przepisy postępowania karnego, regulujące proces i mające w pełni zastosowanie do ławników.

60.

Przepisy i zasady postępowania karnego, na które powołuje się zarówno sędzia i prezes sądu, jak też sąd pierwszej instancji, to zasada bezpośredniości, bezpośredniej oceny materiału dowodowego, która powinna umożliwić ustalenie prawdy materialnej, oraz zasada orzekania zgodnie z własnym wewnętrznym przekonaniem.

61.

Europejski Trybunał Praw Człowieka miał niejednokrotnie sposobność zajęcia się zasadą bezpośredniości, która istnieje w wielu porządkach prawnych. Jego rozważania znalazły odzwierciedlenie w niedawnym wyroku Trybunału ( 17 ). Orzekł on, że zasada bezpośredniości jest jednym z istotnych elementów postępowania karnego. Wynika z niej, że ci, na których spoczywa odpowiedzialność za orzekanie o winie lub niewinności oskarżonego, powinni co do zasady osobiście przesłuchać świadków i ocenić ich wiarygodność. Ocena wiarygodności świadka jest zadaniem złożonym, z którego zazwyczaj nie sposób wywiązać się poprzez samo odczytanie treści jego zeznań odnotowanych w protokołach przesłuchań ( 18 ). Ważna jest w szczególności możliwość konfrontacji oskarżonego ze świadkami w obecności sądu, który w ostatecznym rozrachunku wydaje rozstrzygnięcie ( 19 ). Przez sędziego rozumie się w tym względzie wszystkich członków składu orzekającego, a zatem w tym przypadku również ławników.

62.

Bezpośredniość stanowi zatem odzwierciedlenie konieczności przesłuchania świadków przez ławników podczas rozprawy oraz bezpośredniej oceny materiału dowodowego w jej toku ( 20 ). Jak zauważył zasadniczo rzecznik generalny P. Léger w swojej opinii w sprawie Baustahlgewebe ( 21 ), pojęcie „bezpośredniości” zakłada bezpośrednią relację między sędzią a stroną postępowania karnego, w związku z czym sędzia, który nie uczestniczył w rozprawie, nie może zostać dopuszczony do udziału w rozstrzygnięciu sprawy ( 22 ).

63.

Z tą bezpośrednią oceną materiału dowodowego w trakcie rozprawy jest związana zasada orzekania zgodnie z własnym wewnętrznym przekonaniem ( 23 ).

64.

Właśnie poprzez udział w rozprawie i wysłuchanie prowadzonej przed nimi kontradyktoryjnej debaty stron ławnicy uzyskują bezpośrednią wiedzę na temat okoliczności mających znaczenie dla skazania bądź uniewinnienia, a tym samym mogą wyrobić sobie własne wewnętrzne przekonanie co do winy bądź niewinności oskarżonego.

65.

Ten mechanizm dotyczący wewnętrznego przekonania jest znany w wielu kontynentalnych systemach prawa i znajduje wyraz w niektórych wytycznych dla ławników, zgodnie z którymi ławnicy powinni przemyśleć i rozważyć, jakie wrażenie wywarły w ich umyśle dowody przedstawione przeciwko oskarżonemu i zarzuty podniesione na jego obronę ( 24 ).

66.

Możliwość wyrobienia sobie własnego wewnętrznego przekonania w wyniku ustnej debaty wymaga zasadniczo, aby sędziowie i ławnicy mogli usłyszeć debatę, który to wymóg jest – zgodnie z postanowieniem odsyłającym – spełniony w przypadku VA.

67.

W konsekwencji pytanie, które powstaje w niniejszej sprawie, dotyczy tego, czy konieczne jest, aby ławnik, który wysłuchuje debaty, mógł również widzieć po to, by wydawać wyroki, a tym samym w sposób pełnowartościowy wykonywać swoją funkcję w poszanowaniu prawa do rzetelnego procesu sądowego, opartego między innymi na zasadzie bezpośredniości i zasadzie własnego wewnętrznego przekonania.

68.

Pragnę podkreślić, że z przytoczonych przeze mnie wcześniej przepisów i zasad nie wynika automatycznie, iż posiadanie zmysłu wzroku stanowi istotny i determinujący warunek rzetelnego procesu sądowego w sprawach karnych, gdyż całość materiału dowodowego stanowi przedmiot ustnej debaty toczonej przed sędziami i ławnikami.

69.

Istnieją jednakże sytuacje, gdy posiadanie zmysłu wzroku wydaje się być niezbędne dla należytego wykonywania funkcji ławnika. Dotyczy to spraw, w których materiał dowodowy mający decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia co do winy składa się z fotografii, filmów zarejestrowanych przez monitoring wideo, grafik lub rysunków i w których ich ocena zależy w całości lub w przeważającej części od wywołanego przez nie wrażenia wzrokowego.

70.

Odnosi się to na przykład do spraw o zabójstwo, o naruszenie integralności fizycznej drugiej osoby, w szczególności w formie przemocy seksualnej, bądź też spraw dotyczących oszustwa z wykorzystaniem sfałszowanych dokumentów, w których to sprawach materiał dowodowy znajduje się w przeważającej części na nośnikach wizualnych ( 25 ). Wprawdzie opis fotografii lub filmów, podobnie jak debata na ich temat w trakcie rozprawy, umożliwiają ławnikowi wyrobienie sobie opinii, lecz opinia ta nie jest rezultatem wrażenia, jakie odniósł on, zapoznając się bezpośrednio z tymi fotografiami lub filmami. Ponadto, nawet gdyby niewidomy ławnik mógł osobiście korzystać ze wsparcia bezstronnej osoby trzeciej, udział takiej osoby mógłby wywrzeć wpływ na jego percepcję fotografii i filmów. W każdym razie nie byłby on w stanie wyrobić sobie własnej opinii bezpośrednio na podstawie tego materiału dowodowego, lecz uzyskiwałby ją pośrednio, przy pomocy tej osoby trzeciej.

71.

Wyłączając takie przypadki, pozostaje jeszcze ustalić, czy posiadanie zmysłu wzroku może być uznane za istotny i determinujący wymóg zawodowy dla pełnowartościowego wykonywania funkcji ławnika sądowego w sprawach karnych.

72.

Należy w tym względzie podkreślić, że wobec braku uregulowania tej materii w prawie Unii, określenie przepisów postępowania karnego należy co do zasady wyłącznie do prawa krajowego. W szczególności ani art. 6 EKPC, ani art. 47 karty nie regulują zagadnienia dopuszczalności dowodów jako takiego, gdyż jest to kwestia podlegająca w pierwszej kolejności prawu krajowemu państw członkowskich ( 26 ). To samo dotyczy również przepisów odnoszących się do oceny dowodów uzyskanych w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko osobom podejrzanym o popełnienie przestępstw ( 27 ).

73.

Prawo Unii nie reguluje również warunków, jakie powinni spełniać ławnicy, takich jak wiek, miejsce zamieszkania, czy niekaralność za zbrodnię lub występek ( 28 ). Zwracam uwagę, że niepełnosprawność intelektualna lub fizyczna, a nawet stan zdrowia, który może uniemożliwić danej osobie wykonywanie obowiązków, jakich wymaga funkcja ławnika, w prawie wielu państw członkowskich stanowi przeszkodę w wykonywaniu tej funkcji ( 29 ). Ślepota jest często uznawana za czynnik mogący stanowić przeszkodę dla wykonywania tej funkcji.

74.

W związku z tym pragnę zauważyć, że w przypadku ławnika w Niemczech, który został wyłączony od udziału w sprawach karnych z powodu ślepoty i wniósł skargę dotyczącą naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, Bundesverfassungsgericht (federalny trybunał konstytucyjny, Niemcy) orzekł, że jego wyłączenie w oparciu o ustanowioną w prawie karnym zasadę bezpośredniości nie jest sprzeczne z ustawą zasadniczą ( 30 ). W mojej ocenie przepisy postępowania karnego, a w szczególności zasady takie jak zasada bezpośredniości mogą, w pełni zgodnie z prawem, skutkować wyłączeniem niewidomych ławników od udziału w niektórych sprawach karnych. Poza tym należy zauważyć, że istnienie takiej niepełnosprawności może również stanowić, na mocy szczególnych przepisów krajowego prawa karnego, przyczynę wykluczenia z listy ławników, którzy mogą być wyznaczani do rozpoznawania spraw karnych ( 31 ).

75.

Powstaje pytanie, czy w oparciu o ogólne zasady prawa karnego takie jak te powoływane w postępowaniu głównym niewidomego ławnika można uznać za niezdolnego do pełnienia swej funkcji we wszystkich sprawach karnych.

76.

Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy uwzględnić przepisy dyrektywy 2000/78 w sprawie zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w zakresie zatrudnienia oraz ochrony osób niepełnosprawnych w celu wspierania ich integracji w środowisku pracy, interpretowane w świetle konwencji ONZ. Należy zbadać kwestię, czy przepisy te mogą wywierać wpływ na szeroki zakres swobody uznania pozostawiony państwom członkowskim, jeśli chodzi o mianowanie ławników sądowych w sprawach karnych, oraz na ewentualne wyłączenie niewidomych ławników.

77.

Jak wynika w szczególności z preambuły dyrektywy 2000/78, Unia zobowiązała się do zwalczania dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, podejmując działania na rzecz likwidacji wynikających z niej nierówności. Unia między innymi potwierdziła znaczenie, jakie ma wspieranie integracji osób niepełnosprawnych w życiu zawodowym poprzez podjęcie właściwych działań ( 32 ) w celu przyczynienia się do ich pełnego uczestnictwa w życiu gospodarczym, kulturalnym i społecznym oraz do ich osobistego rozwoju ( 33 ).

78.

Integracja ta jest zapewniana poprzez wprowadzenie przez pracodawców, zarówno publicznych, jak i prywatnych, „racjonalnych usprawnień” na rzecz osób niepełnosprawnych zgodnie z art. 5 dyrektywy 2000/78, to znaczy przez podejmowanie właściwych środków, z uwzględnieniem potrzeb konkretnej sytuacji, aby umożliwić osobie niepełnosprawnej wykonywanie pracy, o ile środki te nie nakładają na pracodawcę nieproporcjonalnie wysokich obciążeń.

79.

W motywie 20 dyrektywy 2000/78 uściślono, że właściwymi środkami są skuteczne i praktyczne środki w celu przystosowania miejsca pracy z uwzględnieniem niepełnosprawności, na przykład przystosowanie pomieszczeń, wyposażenia lub podział zadań ( 34 ).

80.

Aby określić, jakiego rodzaju środki są właściwe w przypadku takim jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, które dotyczy osoby niewidomej zamierzającej pracować jako ławnik sądowy w sprawach karnych, należy odwołać się do konwencji ONZ.

81.

Jak bowiem orzekł Trybunał w wyroku Glatzel ( 35 ), pierwszeństwo umów międzynarodowych zawartych przez Unię przed przepisami prawa wtórnego wymaga, by te ostatnie interpretowane były w miarę możliwości zgodnie z tymi umowami. Należy zatem odwołać się do art. 13 konwencji ONZ, poświęconego „dostępowi do wymiaru sprawiedliwości” dla osób niepełnosprawnych. To postanowienie konwencji stanowi, że jej państwa strony zapewniają osobom niepełnosprawnym, na równych zasadach z innymi osobami, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w tym poprzez zapewnienie dostosowań proceduralnych w celu ułatwienia pełnienia efektywnej roli bezpośrednich i pośrednich uczestników, w tym w charakterze świadków, we wszelkich postępowaniach prawnych.

82.

Wykładnia tego postanowienia konwencji została dokonana w niedawnym dokumencie zatytułowanym „Principes et directives internationaux sur l’accès à la justice des personnes handicapées” (międzynarodowe zasady i wytyczne dotyczące dostępu osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości) opublikowanym przez Narody Zjednoczone ( 36 ). Dokument ten ma na celu dostarczenie wskazówek i praktycznych instrukcji dotyczących sposobu zapewnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości ( 37 ), które jednakże nie są wiążące.

83.

W myśl tych zasad i wytycznych prawo równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości wymaga, aby osoby niepełnosprawne mogły bezpośrednio uczestniczyć w procesie orzeczniczym między innymi jako ławnicy sądowi. W tym celu państwa zachęcane są do eliminowania wszelkich przeszkód związanych z niepełnosprawnością, w tym przepisów prawa uniemożliwiających osobom niepełnosprawnym sprawowanie funkcji sędziów lub ławników, oraz do zapewnienia uczestnictwa tych osób na zasadzie równości w systemie ławniczym poprzez zaoferowanie im wszelkiej niezbędnej pomocy oraz racjonalnych usprawnień i dostosowań proceduralnych ( 38 ). Te usprawnienia i dostosowania obejmują zaangażowanie niezależnych, wykwalifikowanych pośredników lub pomocników w celu ułatwienia stronom komunikowania, przykładowo tłumaczy ustnych, którzy powinni wykonywać swoje zadania w sposób skuteczny, dokładny i bezstronny. Usprawnienia i dostosowania obejmują również wsparcie techniczne w postaci głosowych urządzeń telekomunikacyjnych ( 39 ).

84.

W przypadku osoby niewidomej te usprawnienia i dostosowania mogłyby zatem przybrać postać pomocy materialnej takiej jak przygotowanie dokumentów w języku Braille’a, pomocy osobowej takiej jak wsparcie bezstronnej, zaprzysiężonej osoby trzeciej, czy też organizacyjnej, polegającej na wyznaczaniu niewidomego ławnika wyłącznie do spraw, które nie wymagają wzrokowej oceny materiału dowodowego.

85.

Komisja twierdzi, że w przypadku ławników sądowych takich jak VA należałoby rozważyć tego rodzaju usprawnienia i dostosowania oraz że całkowite wyłączenie osób niewidomych od udziału w sprawach karnych w charakterze ławnika jest niewspółmierne i sprzeczne z zakazem dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.

86.

Podzielając w znacznej mierze ten punkt widzenia, jeśli chodzi o sprawę w postępowaniu głównym, w następnej podsekcji 3 wykażę, iż odpowiedź na zadane pytania częściowo zależy od dokonanego przez państwa członkowskie wyboru w zakresie ochrony interesów oskarżonego w kontekście rzetelnego procesu sądowego, a w związku z tym od przepisów prawa krajowego przyjętych przez dane państwo członkowskie.

87.

Z powyższej analizy wynika, że państwa członkowskie mają w znacznym zakresie swobodę, jeśli chodzi o określanie, według ich wyboru, przepisów postępowania karnego mających na celu zapewnienie rzetelnego procesu sądowego – i tym samym ochronę interesów oskarżonego.

88.

Stwierdzam, że o ile państwa członkowskie są zasadniczo obowiązane wprowadzać racjonalne usprawnienia dla osób niepełnosprawnych, o tyle niektóre przepisy postępowania karnego mogą skutkować ograniczeniem możliwości przyjmowania takich usprawnień na rzecz niewidomego ławnika i ograniczeniem jego udziału w sprawach karnych.

89.

Jest tak w przypadku przepisów stanowiących, że do obowiązków ławnika należy jego ewentualny udział w oględzinach miejsca popełnienia przestępstwa obejmujących odtworzenie przebiegu zdarzeń. Także i w takiej sytuacji, podobnie jak w sprawach, w których materiał dowodowy jest oparty głównie na nośnikach wizualnych takich jak fotografie ( 40 ), wzrok może być uznany za istotny dla umożliwienia mu wyrobienia sobie własnej opinii na temat odtwarzanych przed nim zdarzeń, a jego niepełnosprawność nie może być skompensowana żadnym udogodnieniem.

90.

Dotyczy to również przepisów prawa krajowego odnoszących się do prowadzenia dowodu, które to przepisy mogą zakazywać obecności osoby trzeciej u boku ławnika, ponieważ prowadziłoby to do przekroczenia maksymalnej liczby osób dopuszczonych do udziału w naradzie lub naruszałoby zasadę bezpośredniości rozumianą w sposób ścisły jako wykluczającą udział pośrednika, nawet bezstronnego, między ławnikiem a materiałem dowodowym, który ławnik ten ma oceniać ( 41 ).

91.

Jak wskazałem w pkt 73 i 74 niniejszej opinii, inne jeszcze przepisy mogą przewidywać, że osoby dotknięte niepełnosprawnością fizyczną taką jak ślepota, co do zasady nie mogą być wpisywane na listy ławników sądowych w sprawach karnych. Uzasadnieniem dla takich przepisów, potencjalnie uniemożliwiających udział niewidomego ławnika w tego rodzaju sprawach, może być w szczególności koncepcja roli, jaką odgrywa mowa ciała w procesie karnym, zgodnie z którą wyraz twarzy lub ruchy ciała zwykle stanowią element kluczowy dla oceny dowodu, co powoduje, że wzrok staje się istotnym i determinującym wymogiem dla pełnienia funkcji ławnika ( 42 ).

92.

Pragnę jednakże podkreślić, że niniejsza sprawa nie dotyczy takich przepisów prawa krajowego odnoszących się do pełnienia funkcji ławnika sądowego lub warunków jego wyboru. W szczególności ustawa o systemie sądownictwa regulująca wybór ławników nie ustanawia warunku minimalnego dotyczącego sprawności fizycznej, ani nie przewiduje podstawy wyłączenia motywowanej utratą sił lub niepełnosprawnością fizyczną, bądź innym problemem zdrowotnym, który uniemożliwiałby pełnienie ich funkcji.

93.

Zatem, pomimo że VA jest niewidoma, z postanowienia odsyłającego wynika, iż spełnia ona kryteria wymagane w odniesieniu do ławnika. Poza tym została ona przyjęta do pracy jako ławnik przy Sofiyski gradski sad (sądzie miejskim w Sofii) i przydzielona w tym mieście do wydziału karnego sądu, przed którym złożyła ślubowanie.

94.

Całkowite pozbawienie jej możliwości rzeczywistego wykonywania funkcji ławnika jest wynikiem dokonanej przez dwie osoby oceny jej rzekomej niezdolności do pełnienia tej funkcji z powodu niepełnosprawności, z uwagi na zasady krajowego prawa karnego takie jak zasada bezpośredniości i zasada orzekania według własnego wewnętrznego przekonania.

95.

Powstaje pytanie, czy całkowite pozbawienie możliwości wykonywania funkcji ławnika na podstawie takiej oceny jest zgodne z art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78.

96.

Przypomnę, że ten przepis, stanowiący odstępstwo od prawa do równego traktowania osób niepełnosprawnych, podlega ścisłej wykładni oraz że zgodnie z jego brzmieniem odmienne traktowanie ze względu na istotny i determinujący wymóg zawodowy powinno być przewidziane przez państwo członkowskie. Moim zdaniem to do krajowego ustawodawcy należy przede wszystkim wyważenie praw podstawowych związanych z rzetelnym procesem sądowym oraz ochroną osób niepełnosprawnych, poprzez wprowadzenie w danym przypadku do prawa krajowego przepisu, zgodnie z którym posiadanie zmysłu wzroku stanowi istotny i determinujący wymóg zawodowy. Wymóg ten powinien również być proporcjonalny do zamierzonego celu, to znaczy właściwy w celu zapewnienia rzetelnego procesu sądowego, a przy tym niewykraczający poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia.

97.

W sytuacji takiej jak ta w postępowaniu głównym, w której z prawa krajowego nie wynika wyraźnie, że ustawodawca przewidział, iż posiadanie zmysłu wzroku stanowi taki wymóg, uważam, iż dyrektywa 2000/78 interpretowana w świetle konwencji ONZ wymaga, aby wykładni przepisów i zasad prawa karnego dokonywać w taki sposób, by, tak dalece jak do możliwe, dopuścić niewidomego ławnika do udziału w postępowaniu karnym.

98.

W tym względzie, jak wyjaśniłem, w ramach systemów postępowania karnego, w których rozprawa pełni kluczową rolę i w których, zgodnie z zasadą bezpośredniości, wszystkie rozstrzygające dowody powinny zostać poddane debacie w trakcie toczonej przed ławnikami rozprawy, okoliczność, że ławnik jest niewidomy, niekoniecznie stanowi przeszkodę w pełnieniu przez niego funkcji orzeczniczych. Co do zasady, skoro może on słuchać debaty, powinien mieć możliwość wyrobienia sobie własnego wewnętrznego przekonania na równi z innymi ławnikami – przynajmniej w sprawach, które nie wymagają oceny dowodów opartej na wrażeniu wzrokowym wywoływanym przez te dowody.

99.

Uważam, że takie jest znaczenie dyrektywy 2000/78 interpretowanej w świetle konwencji ONZ, która ma na celu, jak wskazałem, integrację osób niepełnosprawnych w życiu społecznym i w środowisku pracy. Dotyczy to zwłaszcza pełnienia funkcji takiej jak funkcja ławnika, która poprzez uczestnictwo zainteresowanego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości umożliwia mu odgrywanie znaczącej roli w społeczeństwie. To stanowisko jest tym bardziej uzasadnione, że ławnicy mają reprezentować obywateli w całej różnorodności oraz że w związku z tym nie należy wykluczać osób dotkniętych niepełnosprawnością takich jak osoby niewidome.

100.

Dodałbym, że należy unikać udzielania z góry i co do zasady przeczącej odpowiedzi na pytanie, czy osoba niewidoma jest zdolna do pełnienia funkcji ławnika. Osoba dotknięta tą niepełnosprawnością powinna wprawdzie, jeśli takie jest jej życzenie, mieć możliwość uzyskania zwolnienia z pełnienia funkcji ławnika, jednak z drugiej strony nie powinna być automatycznie wykluczona z możliwości jej pełnienia. Okoliczność, że VA brała udział w rozpoznawaniu znacznej liczby spraw karnych ( 43 ), nie napotykając, jak się wydaje, na trudności (co powinien zweryfikować sąd krajowy), świadczy o tym, że jest ona zdolna do pełnienia tej funkcji z poszanowaniem zasad postępowania karnego. Jeżeli tak jest, to wobec braku przepisu prawa krajowego, który odnosiłby się do warunku minimalnego dotyczącego sprawności fizycznej ławnika lub jego ogólnego stanu zdrowia, uważam, że całkowite wyłączenie możliwości pełnienia przez osoby niewidome funkcji zawodowego ławnika nie spełnia przesłanki proporcjonalności wymaganej na mocy art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78, ponieważ w każdym razie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu.

101.

Na koniec chciałbym dodać, że przepis powołany przez sędzię UB w postępowaniu głównym, zgodnie z którym jej zadaniem jest dbałość o zapewnienie, aby przedstawiony w sprawie materiał dowodowy był traktowany w jednakowy sposób przez wszystkich członków składu orzekającego ( 44 ), nie sprzeciwia się uwzględnieniu szczególnej sytuacji niewidomego ławnika, w szczególności przez udzielenie mu pomocy materialnej, osobowej lub organizacyjnej. Przeciwnie, takie uwzględnienie można uznać za element racjonalnych usprawnień, które państwowy pracodawca ma obowiązek wprowadzić w przypadku osób niepełnosprawnych zgodnie z art. 5 dyrektywy 2000/78 interpretowanym zgodnie z jej motywem 17 ( 45 ).

102.

W związku z tym uważam, że sąd krajowy rozpoznający sprawę taką jak ta w postępowaniu głównym, powinien dokonywać wykładni prawa krajowego tak dalece jak to możliwe w świetle treści i celu dyrektywy 2000/78, tak by osiągnąć przewidziany w niej rezultat, jakim jest integracja osób dotkniętych niepełnosprawnością, w tym osób niewidomych, w środowisku pracy, w tym wypadku poprzez wykonywanie za wynagrodzeniem funkcji ławnika sądowego, i wyłączanie ich jedynie w przypadku, gdy nie są zdolne do pełnienia obowiązków wynikających z tej funkcji. Podkreślam znaczenie wystrzegania się postawy przyjmującej z wyprzedzeniem założenia w tym względzie, z góry wykluczającej te osoby ze względu na to, że nie widzą. Należy sprawdzić, czy osoby te po otrzymaniu konkretnej pomocy, lub bez niej ( 46 ), są zdolne do wykonywania funkcji ławnika, jeżeli same nie wnioskowały o udzielenie zwolnienia.

103.

Pragnę uściślić, że takie podejście nie uniemożliwia wyłączenia osoby niewidomej, jaką jest VA, z orzekania w niektórych sprawach karnych, w których zmysł wzroku jest istotny i determinujący dla oceny dowodów wskazanych w pkt 69 niniejszej opinii. Natomiast w przypadku braku w prawie krajowym przepisów w dziedzinie postępowania karnego, dotyczących minimalnej sprawności fizycznej zawodowego ławnika lub jego ogólnego stanu zdrowia, całkowite wyłączenie tej osoby od udziału w tych sprawach ze względu na jej rzekomą niezdolność do pełnienia funkcji ławnika wynikającą z niepełnosprawności, jest moim zdaniem nieproporcjonalne i stanowi dyskryminację sprzeczną z dyrektywą 2000/78 interpretowaną w świetle konwencji ONZ.

104.

Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania przedłożone przez Varhoven administrativen sad (najwyższy sąd administracyjny, Bułgaria):