Sprawa C‑229/04

Crailsheimer Volksbank eG

przeciwko

Klausowi Conradsowi i in.

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen)

Ochrona konsumentów – Umowy zawarte poza lokalem przedsiębiorstwa – Umowa kredytu powiązana z nabyciem nieruchomości dokonanym w drodze akwizycji w domu – Prawo do odstąpienia

Opinia rzecznika generalnego P. Légera przedstawiona w dniu 2 czerwca 2005 r.  I‑0000

Wyrok Trybunału (druga izba) z dnia 25 października 2005 r.  I‑0000

Streszczenie wyroku

1.     Zbliżanie ustawodawstw – Ochrona konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa – Dyrektywa 85/577 – Przesłanki stosowania – Umowa zawarta w sytuacji akwizycji – Interwencja osoby trzeciej w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy – Posiadana przez przedsiębiorcę wiedza o zawarciu w tej sytuacji umowy – Dodatkowa przesłanka – Niedopuszczalność

(dyrektywa Rady 85/577, art. 1 i 2)

2.     Zbliżanie ustawodawstw – Ochrona konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa – Dyrektywa 85/577 – Umowa kredytu służąca nabyciu nieruchomości – Odstąpienie – Skutki – Obowiązek natychmiastowego zwrotu kredytu wraz z odsetkami – Dopuszczalność

(dyrektywa Rady 85/577, art. 4 i 5 ust. 2) 

1.     Artykuły 1 i 2 dyrektywy 85/577 w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy osoba trzecia działa w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy przy negocjowaniu lub zawarciu umowy, stosowanie dyrektywy nie może być uzależnione od tego, że przedsiębiorca wiedział lub powinien był wiedzieć o tym, iż umowa została zawarta w sytuacji akwizycji wskazanej w art. 1 tej dyrektywy. W istocie istnienie takiej dodatkowej przesłanki nie znajduje podstaw w treści dyrektywy i dopuszczenie takiej dodatkowej przesłanki jest sprzeczne z jej celem, który polega na ochronie konsumenta przed elementem zaskoczenia nieodłącznie związanym z akwizycją w domu.

(por. pkt 42, 43, 45 oraz pkt 1 sentencji)

2.     Dyrektywa 85/577 w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, a w szczególności jej art. 5 ust. 2 nie sprzeciwia się, jeśli chodzi o umowę kredytu służącą nabyciu nieruchomości, temu, że:

‑ konsument, który skorzystał z prawa do odstąpienia zgodnie z tą dyrektywą, musi zwrócić kredytodawcy kwotę kredytu, chociaż zgodnie z planem sporządzonym dla celów inwestycji finansowej kredyt służy wyłącznie finansowaniu nabycia nieruchomości i jest bezpośrednio wypłacony sprzedawcy tej nieruchomości;

‑ wymagany jest natychmiastowy zwrot kwoty kredytu;

‑ przepisy krajowe przewidują w przypadku odstąpienia od umowy kredytu hipotecznego, że konsument zobowiązany jest nie tylko do zwrotu kwoty otrzymanej na podstawie tej umowy, ale dodatkowo do zapłaty na rzecz kredytodawcy odsetek stosowanych na rynku. Jednak, w sytuacji gdyby bank zawiadomił konsumenta o przysługującym mu prawie odstąpienia, konsument mógłby uniknąć ryzyka związanego z takimi inwestycjami. Z tego względu art. 4 dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie, by dbały o to, żeby ich prawo chroniło konsumentów, którzy nie mogli uniknąć takiego ryzyka, poprzez przyjęcie środków, które pozwalają ustrzec konsumenta od poniesienia konsekwencji urzeczywistnienia się takiego ryzyka.

(por. pkt 49 oraz pkt 2 sentencji)

WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)

z dnia 25 października 2005 r.(*)

Ochrona konsumentów – Umowy zawarte poza lokalem przedsiębiorstwa – Umowa kredytu powiązana z nabyciem nieruchomości dokonanym w drodze akwizycji w domu – Prawo do odstąpienia

W sprawie C‑229/04

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen (Niemcy) postanowieniem z dnia 27 maja 2004 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 2 czerwca 2004 r., w postępowaniu:

Crailsheimer Volksbank eG

przeciwko

Klausowi Conradsowi,

Frankowi Schulzkemu i Petrze Schulzke‑Lösche,

Joachimowi Nitschkemu,

TRYBUNAŁ (druga izba),

w składzie: C.W.A. Timmermans, prezes izby, J. Makarczyk, C. Gulmann (sprawozdawca), R. Silva de Lapuerta i P. Kūris, sędziowie,

rzecznik generalny: P. Léger,

sekretarz: M. Ferreira, główny administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 17 marca 2005 r.,

rozważywszy uwagi przedstawione:

–       w imieniu Crailsheimer Volksbank eG przez M. Siegmanna oraz N. Polt, Rechtsanwälte,

–       w imieniu K. Conradsa, F. Schulzkego i P. Schulzke‑Lösche oraz J. Nitschkego przez E. Ahra oraz K.‑O. Knopsa, Rechtsanwälte,

–       w imieniu rządu niemieckiego przez A. Dittricha oraz C.D. Quassowskiego, działających w charakterze pełnomocników,

–       w imieniu rządu francuskiego przez R. Loosli‑Surrans, działającą w charakterze pełnomocnika,

–       w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez A. Aresu oraz H. Kreppela oraz S. Gruenheid, działających w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 2 czerwca 2005 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1       Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa (Dz.U. L 372, str. 31, zwanej dalej „dyrektywą”), a w szczególności art. 1, 2 i 5 ust. 2 tej dyrektywy.

2       Wniosek ten został przedstawiony w ramach trzech sporów między Crailsheimer Volksbank eG (zwanym dalej „bankiem”) a, odpowiednio, K. Conradsem, małżonkami F. Schulzke i P. Schulzke‑Lösche oraz J. Nitschkem (zwanymi dalej łącznie „kredytobiorcami”) w przedmiocie odstąpienia – na mocy prawa krajowego obowiązującego w dziedzinie akwizycji w domu – od umów kredytu zawartych przez kredytobiorców z bankiem w celu sfinansowania nabycia nieruchomości.

 Ramy prawne

 Uregulowania wspólnotowe

3       Dyrektywa zmierza do zapewnienia konsumentom państw członkowskich minimalnej ochrony w zakresie akwizycji w domu w celu ich ochrony przed niebezpieczeństwem wynikającym z okoliczności właściwych zawarciu umowy poza lokalem przedsiębiorcy. Motywy czwarty i piąty dyrektywy stanowią:

„szczególną cechą umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa jest to, że, co do zasady, to przedsiębiorca rozpoczyna negocjacje, na które konsument jest nieprzygotowany i które są dla niego zaskoczeniem; często konsument nie ma możliwości porównania jakości oraz ceny oferty z innymi ofertami; […]

w celu umożliwienia konsumentowi oceny powstałych na mocy umowy zobowiązań powinien on uzyskać prawo odstąpienia od niej w terminie co najmniej siedmiu dni”.

4       Artykuł 1 ust. 1 dyrektywy stanowi:

„Niniejszą dyrektywę stosuje się do umów, na podstawie których przedsiębiorca dostarcza konsumentowi towary lub świadczy usługi i które są zawierane:

[…]

–      w trakcie odwiedzin przedsiębiorcy:

i)      w domu konsumenta lub w domu innego konsumenta;

[…]

w przypadku gdy odwiedziny te nie odbywają się na wyraźne życzenie konsumenta”.

5       Artykuł 2 dyrektywy stanowi:

„Do celów niniejszej dyrektywy:

[…]

»przedsiębiorca« oznacza osobę fizyczną lub prawną, która we wspomnianych transakcjach działa w zakresie swoich handlowych lub zawodowych kompetencji, oraz każdą osobę działającą w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy”.

6       Artykuł 3 ust. 2 lit. a) dyrektywy przewiduje:

„Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do:

a)      umów o prace budowlane, umów sprzedaży i najmu nieruchomości oraz umów dotyczących innych praw dotyczących nieruchomości.

[…]”.

7       Artykuł 4 dyrektywy brzmi następująco:

„W przypadku transakcji objętych zakresem art. 1 przedsiębiorcy są zobowiązani zawiadomić konsumentów na piśmie o przysługującym im prawie do odstąpienia od umowy w terminie wymienionym w art. 5, podając nazwisko i adres osoby, wobec której można dochodzić tego prawa.

Takie zawiadomienie zawiera datę zawarcia umowy i wszelkie dane umożliwiające jej identyfikację. Jest ono dostarczone konsumentowi:

a)      w przypadku art. 1 ust. 1, w momencie zawarcia umowy;

[…]

Państwa członkowskie zapewnią ustanowienie właściwych środków ochrony konsumentów w krajowym ustawodawstwie, w przypadku gdy informacje określone w niniejszym artykule nie zostaną dostarczone”.

8       Zgodnie z art. 5 dyrektywy:

„1.      Konsument ma prawo do odstąpienia od umowy przez wysłanie zawiadomienia w terminie nie krótszym niż siedem dni od otrzymania zawiadomienia określonego w art. 4, zgodnie z procedurą ustanowioną w ustawodawstwie krajowym. […]

2.      Wysłanie przez konsumenta zawiadomienia zwalnia konsumenta z wszelkich zobowiązań wynikających z umowy”.

9       Artykuł 7 dyrektywy przewiduje:

„Jeśli konsument skorzysta z prawa do odstąpienia od umowy, skutki prawne takiego odstąpienia regulują krajowe przepisy prawne, zwłaszcza w kwestii zwrotu płatności za towary lub usługi i zwrotu otrzymanych towarów”.

10     Artykuł 8 dyrektywy brzmi następująco:

„Niniejsza dyrektywa nie stanowi przeszkody dla wprowadzenia lub utrzymania w mocy przez państwa członkowskie bardziej korzystnych przepisów ochrony konsumentów w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą”.

 Orzecznictwo Trybunału

11     Wyrokiem z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie C‑481/99 Heininger, Rec. str. I‑9945 Trybunał dokonał wykładni trzech aspektów dyrektywy.

12     Na początku orzekł on, że dyrektywa ma zastosowanie do umów kredytu hipotecznego, tj. umów mających na celu finansowanie zakupu nieruchomości. W pkt 32 tego wyroku stwierdził, że chociaż taka umowa jest związana z prawem do nieruchomości, ponieważ udzielony kredyt musi być zabezpieczony na nieruchomości, to ten element umowy nie wystarcza do uznania, że ta umowa dotyczy prawa do nieruchomości w rozumieniu art. 3 ust. 2 lit. a) dyrektywy.

13     Trybunał następnie przypomniał, że konsumentowi, który zawarł umowę kredytu hipotecznego w warunkach akwizycji w domu, przysługuje prawo do odstąpienia ustanowione w art. 5 dyrektywy. Trybunał zaznaczył natomiast w pkt 35 tego samego wyroku, że skutki ewentualnego odstąpienia od umowy kredytu hipotecznego, które nastąpiło zgodnie z przepisami dyrektywy, dla umowy kupna nieruchomości i ustanowienia zabezpieczenia na nieruchomości określa prawo krajowe.

14     Trybunał przypomniał wreszcie, że termin siedmiu dni przysługujący na wykonanie prawa do odstąpienia powinien być liczony od momentu, w którym konsument otrzymał od przedsiębiorcy informację o przysługującym mu prawie odstąpienia. W pkt 48 ww. wyroku w sprawie Heininger Trybunał uznał, że dyrektywa sprzeciwia się temu, by ustawodawca krajowy ustalił jednoroczny termin liczony od momentu zawarcia umowy, w trakcie którego można skorzystać z prawa do odstąpienia ustanowionego przez art. 5 dyrektywy, jeśli konsument nie został poinformowany zgodnie z art. 4 dyrektywy.

 Uregulowania krajowe

15     Dyrektywa została przetransponowana do prawa niemieckiego przez Gesetz über den Widerruf von Haustürgeschäften und ähnlichen Geschäften (ustawę o odstąpieniu od umów zawartych w warunkach akwizycji w domu i od innych podobnych transakcji) z dnia 16 stycznia 1986 r. (BGBl. 1986 I, str. 122, zwaną dalej „HWiG”).

16     Przepisy § 1 ust. 1 HWiG w brzmieniu obowiązującym w okresie właściwym dla okoliczności faktycznych spraw przed sądem krajowym stanowią:

„Jeśli klient został nakłoniony do złożenia oświadczenia woli w celu zawarcia umowy, której przedmiotem jest odpłatne świadczenie:

1)      przez ustne negocjacje w jego miejscu pracy lub w obrębie mieszkania prywatnego,

[…]

oświadczenie woli staje się skuteczne tylko wtedy, gdy klient nie odwołał go na piśmie w terminie jednego tygodnia”.

17     Przepisy § 3 HWiG stanowią:

„1.      W przypadku odstąpienia każda ze stron jest zobowiązana do zwrotu drugiej stronie otrzymanych świadczeń. Uszkodzenie lub utrata przedmiotu lub niemożliwość zwrotu otrzymanego przedmiotu nie wyklucza odstąpienia. Jeśli klient ponosi odpowiedzialność za uszkodzenie, utratę lub inną niemożliwość, jest on zobowiązany do zwrotu drugiej stronie umowy różnicy wartości lub wartości przedmiotu.

2.      Jeśli klient nie został poinformowany zgodnie z § 2 i nie dowiedział się w inny sposób o przysługującym mu prawie do odstąpienia, tylko wtedy nie ponosi on odpowiedzialności za uszkodzenie, utratę lub inną niemożliwość, jeśli dochował ostrożności, jakiej dochowuje we własnych sprawach.

3.      Za przeniesienie korzystania lub używania rzeczy oraz za inne świadczenia aż do momentu wykonania prawa odstąpienia należy się wynagrodzenie; utrata wartości, która nastąpiła wskutek używania rzeczy lub korzystania z innego świadczenia zgodnie z przeznaczeniem, nie jest uwzględniana.

4.      Klient może żądać od drugiej strony zwrotu koniecznych wydatków poniesionych w związku z rzeczą”.

18     Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny) stanowi w § 123, który dotyczy uchylenia skutków oświadczenia z powodu podstępu lub groźby:

„1.      Kto złożył oświadczenie woli na skutek podstępu lub pod wpływem bezprawnej groźby, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia.

2.      Jeżeli podstępu dopuściła się osoba trzecia, a oświadczenie miało zostać złożone innej osobie, można uchylić się od skutków prawnych tego oświadczenia, jeżeli ta inna osoba o podstępie wiedziała lub powinna była o nim wiedzieć. […]”.

 Postępowania przed sądem krajowym

19     Na początku lat dziewięćdziesiątych spółka deweloperska wybudowała w okolicach Stuttgartu kompleks apartamentów, które miały być wynajmowane, w szczególności biznesmenom. Kompleks ten miał być eksploatowany jako hotel przez spółkę zarządzającą działającą w charakterze dzierżawcy.

20     Apartamenty zostały sprzedane w formie współwłasności osobom fizycznym, w tym kredytobiorcom, jako korzystna podatkowo lokata kapitału. W tym celu spółka deweloperska posłużyła się kontrolowaną przez siebie spółką zajmującą się sprzedażą, która między innymi ustaliła „harmonogram” obejmujący poszczególne etapy konieczne do realizacji operacji nabycia i jej finansowania. Z kolei ta spółka zajmująca się sprzedażą włączyła niezależnych pośredników, w tym pośrednika pana W. (zwanego dalej „pośrednikiem”), który negocjował transakcje nabycia będące przedmiotem sporu przed sądem krajowym. W większości przypadków finansowanie apartamentów nastąpiło w ten sposób, że jedna instytucja bankowa (DSL‑Bank) pokrywała część kosztów w zamian za zabezpieczenie z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami, podczas gdy bank, który sfinansował już budowę budynku przez dewelopera, finansował pozostałą część kosztów w zamian za zabezpieczenie o niższym pierwszeństwie (zajmujące drugie miejsce na liście pierwszeństwa).

21     W trzech sprawach przed sądem krajowym pośrednik postępował w ten sposób, że przeprowadzał jedną lub więcej rozmów z kredytobiorcami w ich mieszkaniach prywatnych, aby im przedstawić „przykłady obliczeń” i zebrać dane osobiste i dokumenty dotyczące ich zdolności kredytowej konieczne do złożenia wniosku o finansowanie. Kilka tygodni później pośrednik pojawiał się ponownie i przedkładał do podpisu umowy kredytu, które zostały w międzyczasie sporządzone przez bank. Jednocześnie notariusz sporządzał poszczególne umowy kupna nieruchomości lub pełnomocnictwa upoważniające do zawarcia takiej umowy.

22     Budynek został ukończony w lutym 1993 r. Pięć miesięcy później spółka zarządzająca przestała płacić czynsz i na początku 1994 r. stała się niewypłacalna. Spółka deweloperska zapłaciła czynsz należny do końca 1993 r. i w 1995 r. zbankrutowała. Budynek nigdy nie został wykorzystany w planowanym stopniu.

23     Następnie przychody uzyskiwane z inwestycji były niewystarczające. Z powodu ograniczeń figurujących w oświadczeniu o podziale mieszkania praktycznie nie mogły być wykorzystywane oddzielnie, ponieważ użytek własny lub indywidualny wynajem były wyłączone.

24     Kredytobiorcy również zaprzestali płatności na rzecz banku.

25     Na skutek wypowiedzenia umów kredytu przez kredytobiorców bank wytoczył wobec nich powództwo o zapłatę swoich wierzytelności i odsetek za opóźnienie.

26     W odniesieniu do K. Conradsa Landgericht Bremen uwzględnił żądanie banku wyrokiem z dnia 4 grudnia 2001 r.

27     Na skutek apelacji wniesionej od powyższego wyroku przez tego kredytobiorcę Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen przeprowadził postępowanie dowodowe w celu ustalenia, czy umowa kredytu została zawarta w warunkach akwizycji w domu. Z postępowania dowodowego wynika, że pośrednik zwrócił się do wspomnianego powyżej kredytobiorcy z własnej inicjatywy i uzgodnił z nim w warunkach akwizycji w domu uczestnictwo w modelu podatkowo‑oszczędnościowym spółki deweloperskiej. Wyrokiem z dnia 16 stycznia 2003 r. Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen uchylił wyrok Landgericht i oddalił pozew.

28     Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen uzasadnił oddalenie pozwu, po pierwsze, tym, że bank odpowiada za błędne informacje dotyczące kontroli wykorzystania środków i innych kwestii, po drugie, tym, że roszczeniu o zwrot kredytu można przeciwstawić zarzuty przysługujące przeciwko deweloperowi i, po trzecie, tym, że odstąpienie od umowy kredytu na podstawie HWiG było skuteczne.

29     W tej kwestii sąd krajowy stwierdził, że mamy tu do czynienia z akwizycją w domu. Co do kwestii, komu należy przypisać tę sytuację, sąd przytoczył i zastosował zasady ustalone w tej dziedzinie przez jedenastą izbę Bundesgerichtshofu. Na tej podstawie Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen uznał, że bank przez niedbalstwo nie wiedział o sytuacji akwizycji w domu, i przypisał mu tę sytuację, argumentując to tym, że bardzo krótkie terminy przewidziane w „harmonogramie” powinny były skłonić go do uzyskania bliższych informacji na temat okoliczności, w jakich były negocjowane umowy. Powołując się na jedną całość pod względem gospodarczym między nabyciem a finansowaniem, sąd krajowy odmówił uwzględnienia żądania zwrotu przedstawionego przez bank zgodnie z § 3 HWiG.

30     Na skutek rewizji („Revision”) wniesionej przez bank – Bundesgerichtshof wyrokiem z dnia 27 stycznia 2004 r. uchylił wyrok Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen i przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania.

31     Co się tyczy F. Schulzkego i P. Schulzke‑Lösche, Landgericht Bremen uwzględnił żądanie banku wyrokiem z dnia 27 listopada 2001 r.

32     Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen, do którego ci kredytodawcy wnieśli apelację, postanowił przesłuchać świadka. Ten środek dowodowy wykazał, że umowa kredytu została również zawarta po wizycie pośrednika w domu kredytobiorców. Postępowanie zostało zawieszone ze względu na rewizję wniesioną w sprawie dotyczącej K. Conradsa.

33     Co się tyczy żądania zwrotu kredytu podniesionego przez bank wobec J. Nitschkego, zostało ono odrzucone przez Landgericht Bremen, po czym bank wniósł apelację do Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen.

 Pytania prejudycjalne

34     Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen wyjaśnia najpierw, że od wydania ww. wyroku w sprawie Heininger w Niemczech istnieje kontrowersja między jedenastą izbą Bundesgerichtshofu a szeregiem sądów pierwszej i drugiej instancji wokół skutków prawnych tego wyroku.

35     Zdaniem sądu krajowego, sporne są już same przesłanki odstąpienia przewidziane w § 1 HWiG. W tej kwestii wskazuje on na to, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Bundesgerichtshofu prawo do odstąpienia zależy nie tylko od istnienia sytuacji akwizycji w domu, lecz także od możliwości jej przypisania. Orzecznictwo to nawiązuje do oficjalnego uzasadnienia załączonego do HWiG, w którym zaleca się wykładnię § 1 tej ustawy w oparciu o zasady prawne § 123 ust. 2 niemieckiego kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi podstępne działania osoby trzeciej można przypisać stronie umowy jedynie wtedy, gdy wiedziała ona o działaniach osoby trzeciej lub powinna była o nich wiedzieć. Tymczasem, zdaniem Bundesgerichtshofu, ten, kto został zaskoczony w sytuacji akwizycji w domu i skłoniony do wyrażenia zgody na zawarcie umowy, nie powinien być traktowany lepiej niż ofiara podstępu. Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen uważa natomiast, że dyrektywa nie zawiera żadnego punktu zaczepienia pozwalającego na tego rodzaju ograniczenie prawa do odstąpienia, ponieważ uzależnia ona to prawo jedynie od sytuacji akwizycji w domu. W konsekwencji pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczy przesłanek, w których sytuacja akwizycji w domu może zostać przypisana kredytodawcy.

36     Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen stawia również pytanie, czy odstąpienie w sytuacji akwizycji w domu pociąga za sobą nieuchronnie obowiązek zwrotu. Pytania drugie, trzecie i czwarte tego sądu odnoszą się zatem do skutków prawnych odstąpienia.

37     W tej kwestii sąd krajowy wskazuje na to, że Bundesgerichtshof wychodzi z założenia, iż w takiej sytuacji jak w postępowaniach przed sądem krajowym kredytobiorca musi zwrócić bankowi kwotę kredytu, nawet jeśli ta kwota została wypłacona bezpośrednio osobie trzeciej, w niniejszym przypadku spółce deweloperskiej. Sąd ten dodaje, że Bundesgerichtshof interpretuje § 3 ust. 1 pkt 1 HWiG w ten sposób, iż na skutek odstąpienia od umowy kredytu kredytobiorca musi zwrócić kwotę kredytu nie w ratach przewidzianych w umowie, lecz natychmiast i za jednym razem w całości.

38     Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen odwołuje się do wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonego przez Landgericht Bochum w sprawie C‑350/03 Schulte, w której wyrok (Zb.Orz. str. I‑9215) został wydany w dniu dzisiejszym, 25 października 2005 r., w którym to wniosku również zwrócono się do Trybunału z pytaniami dotyczącymi skutków prawnych odstąpienia od umowy kredytu hipotecznego zawartego w sytuacji akwizycji w domu.

39     W odniesieniu do swojego drugiego pytania, które – tak jak pytanie trzecie Landgericht Bochum w ww. sprawie – dotyczy obowiązku zwrotu, sąd krajowy utrzymuje, że w celu zachowania skuteczności („effet utile”) dyrektywy, a w szczególności jej art. 5 ust. 2, kredytobiorca nie może być zobowiązany do zwrotu kwoty kredytu, gdy w sytuacji akwizycji w domu został on skłoniony nie tylko do zawarcia umowy kredytu, ale również w nieodwracalny sposób do wyrażenia zgody na wypłatę kwoty kredytu osobie trzeciej, bez możliwości dysponowania tą kwotą. Z tego polecenia udzielonego przez zaskoczonego konsumenta nie może wynikać żaden obowiązek zwrotu. W odniesieniu do swoich pytań trzeciego i czwartego Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen wskazuje, że odpowiadają one pytaniu czwartemu zadanemu przez Landgericht Bochum w ww. sprawie Schulte.

40     W tych okolicznościach Hanseatisches Oberlandesgericht in Bremen postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy jest zgodne z art. 1 ust. 1 dyrektywy […] uzależnienie praw konsumenta, w szczególności jego prawa do odstąpienia, nie tylko od istnienia sytuacji akwizycji w domu w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy […], lecz również od dodatkowych kryteriów przypisania, takich jak świadome włączenie przez przedsiębiorcę osoby trzeciej do zawarcia umowy lub niedbalstwo przedsiębiorcy w stosunku do działań osoby trzeciej w ramach sprzedaży akwizycyjnej w domu?

2)      Czy jest zgodne z art. 5 ust. 2 dyrektywy […], że osoba zaciągająca kredyt na nabycie nieruchomości – która nie tylko zawarła umowę kredytu w sytuacji akwizycji w domu, lecz równocześnie zgodziła się na wypłatę tej kwoty na konto, którym praktycznie nie mogła dysponować – musi zwrócić kredytodawcy kwotę kredytu w przypadku odstąpienia?

3)      Czy jest zgodne z art. 5 ust. 2 dyrektywy […], że osoba zaciągająca kredyt na nabycie nieruchomości – zobowiązana do zwrotu na skutek odstąpienia – musi zwrócić kredyt nie w ratach przewidzianych w umowie, lecz natychmiast i za jednym razem w całości?

4)      Czy jest zgodne z art. 5 ust. 2 dyrektywy […], że w przypadku obowiązku zwrotu na skutek odstąpienia osoba zaciągająca kredyt na nabycie nieruchomości musi zapłacić odsetki od kredytu w wysokości stosowanej na rynku?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pytania pierwszego

41     W tym pytaniu sąd krajowy pragnie się przede wszystkim dowiedzieć, czy art. 1 i 2 dyrektywy powinny być interpretowane w ten sposób, że w przypadku gdy osoba trzecia działa w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy przy negocjowaniu lub zawarciu umowy, stosowanie dyrektywy może być uzależnione nie tylko od tego, że umowa została zawarta w sytuacji akwizycji wskazanej w art. 1 dyrektywy, lecz także od tego, że przedsiębiorca wiedział lub powinien był wiedzieć o tym, że umowa została zawarta w takiej sytuacji.

42     W tej kwestii wystarczy podnieść, że istnienie takiej dodatkowej przesłanki nie znajduje podstaw w treści dyrektywy. Artykuł 1 dyrektywy precyzuje bowiem, że ma ona zastosowanie do umów zawartych między przedsiębiorcą a konsumentem w sytuacji akwizycji w domu, a zgodnie z jej art. 2 pojęcie „przedsiębiorcy” w rozumieniu tej dyrektywy obejmuje każdą osobę działającą w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy.

43     Ponadto dopuszczenie takiej dodatkowej przesłanki byłoby sprzeczne z celem dyrektywy, który polega na ochronie konsumenta przed elementem zaskoczenia nieodłącznie związanym z akwizycją w domu.

44     Wykładnię tę potwierdza pkt 43 wyroku z dnia 22 kwietnia 1999 r. w sprawie C‑423/97 Travel Vac, Rec. str. I‑2195, zgodnie z którym do skorzystania przez konsumenta z prawa do odstąpienia wystarczy, by znalazł się on w jednej z obiektywnych sytuacji opisanych w art. 1 dyrektywy i że ponadto nie trzeba wykazać, że przedsiębiorca wywarł na niego wpływ lub że nim manipulował.

45     Wobec powyższego na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć w ten sposób, że art. 1 i 2 dyrektywy powinny być interpretowane w ten sposób, że w przypadku gdy osoba trzecia działa w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy przy negocjowaniu lub zawarciu umowy, stosowanie dyrektywy nie może być uzależnione od tego, że przedsiębiorca wiedział lub powinien był wiedzieć o tym, iż umowa została zawarta w sytuacji akwizycji wskazanej w art. 1 tej dyrektywy.

 W przedmiocie pytań drugiego, trzeciego i czwartego

46     W tych pytaniach sąd krajowy pragnie w istocie dowiedzieć się, czy dyrektywa, a w szczególności jej art. 5 ust. 2, sprzeciwia się temu, że osoba zaciągająca kredyt na nabycie nieruchomości – która nie tylko zawarła umowę kredytu w sytuacji akwizycji w domu, lecz równocześnie zgodziła się na wypłatę tej kwoty na konto, którym praktycznie nie mogła dysponować – musi zwrócić kredytodawcy kwotę kredytu w przypadku odstąpienia, oraz, w przypadku odpowiedzi przeczącej, czy sprzeciwia się ona temu, że osoba zaciągająca kredyt na nabycie nieruchomości musi zwrócić kredyt nie w ratach przewidzianych w umowie, lecz natychmiast i za jednym razem w całości wraz z odsetkami stosowanymi na rynku.

47     Tak jak uczynili to bank, kredytobiorcy, rządy niemiecki i francuski, jak również Komisja, należy podnieść, że – jak to również stwierdził sąd krajowy – pytania drugie, trzecie i czwarte odpowiadają w istocie pytaniom trzeciemu i czwartemu zadanym w ww. sprawie Schulte.

48     W odpowiedzi na te pytania Trybunał orzekł w tym wyroku, że dyrektywa, a w szczególności jej art. 5 ust. 2, nie sprzeciwia się temu, że:

–       konsument, który skorzystał z prawa do odstąpienia zgodnie z tą dyrektywą, musi zwrócić kredytodawcy kwotę kredytu, chociaż zgodnie z planem sporządzonym dla celów inwestycji finansowej kredyt służy wyłącznie finansowaniu nabycia nieruchomości i jest bezpośrednio wypłacony sprzedawcy tej nieruchomości;

–       wymagany jest natychmiastowy zwrot kwoty kredytu;

–       przepisy krajowe przewidują w przypadku odstąpienia od umowy kredytu hipotecznego, że konsument zobowiązany jest nie tylko do zwrotu kwoty otrzymanej na podstawie tej umowy, ale dodatkowo do zapłaty na rzecz kredytodawcy odsetek stosowanych na rynku.

Jednak w sytuacji gdyby bank zawiadomił konsumenta o przysługującym mu prawie odstąpienia, konsument mógłby uniknąć ryzyka związanego z takimi inwestycjami jak inwestycje będące przedmiotem sprawy toczącej się przed sądem krajowym. Z tego względu art. 4 dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie, by dbały o to, żeby ich prawo chroniło konsumentów, którzy nie mogli uniknąć takiego ryzyka, poprzez przyjęcie środków, które pozwalają ustrzec konsumenta od poniesienia konsekwencji urzeczywistnienia się takiego ryzyka.

49     W konsekwencji na zadane pytania należy odpowiedzieć tak samo jak w ww. wyroku w sprawie Schulte, że dyrektywa, a w szczególności jej art. 5 ust. 2 nie sprzeciwia się temu, że:

–       konsument, który skorzystał z prawa do odstąpienia zgodnie z tą dyrektywą, musi zwrócić kredytodawcy kwotę kredytu, chociaż zgodnie z planem sporządzonym dla celów inwestycji finansowej kredyt służy wyłącznie finansowaniu nabycia nieruchomości i jest bezpośrednio wypłacony sprzedawcy tej nieruchomości;

–       wymagany jest natychmiastowy zwrot kwoty kredytu;

–       przepisy krajowe przewidują w przypadku odstąpienia od umowy kredytu hipotecznego, że konsument zobowiązany jest nie tylko do zwrotu kwoty otrzymanej na podstawie tej umowy, ale dodatkowo do zapłaty na rzecz kredytodawcy odsetek stosowanych na rynku.

Jednak w sytuacji gdyby bank zawiadomił konsumenta o przysługującym mu prawie odstąpienia, konsument mógłby uniknąć ryzyka związanego z takimi inwestycjami jak inwestycje będące przedmiotem sprawy toczącej się przed sądem krajowym. Z tego względu art. 4 dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie, by dbały o to, żeby ich prawo chroniło konsumentów, którzy nie mogli uniknąć takiego ryzyka, poprzez przyjęcie środków, które pozwalają ustrzec konsumenta od poniesienia konsekwencji urzeczywistnienia się takiego ryzyka.

 W przedmiocie kosztów

50      Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuły 1 i 2 dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy osoba trzecia działa w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy przy negocjowaniu lub zawarciu umowy, stosowanie dyrektywy nie może być uzależnione od tego, że przedsiębiorca wiedział lub powinien był wiedzieć o tym, iż umowa została zawarta w sytuacji akwizycji wskazanej w art. 1 tej dyrektywy.

2)      Dyrektywa 85/577, a w szczególności jej art. 5 ust. 2, nie sprzeciwia się temu, że:

–       konsument, który skorzystał z prawa do odstąpienia zgodnie z tą dyrektywą, musi zwrócić kredytodawcy kwotę kredytu, chociaż zgodnie z planem sporządzonym dla celów inwestycji finansowej kredyt służy wyłącznie finansowaniu nabycia nieruchomości i jest bezpośrednio wypłacony sprzedawcy tej nieruchomości;

–       wymagany jest natychmiastowy zwrot kwoty kredytu;

–       przepisy krajowe przewidują w przypadku odstąpienia od umowy kredytu hipotecznego, że konsument zobowiązany jest nie tylko do zwrotu kwoty otrzymanej na podstawie tej umowy, ale dodatkowo do zapłaty na rzecz kredytodawcy odsetek stosowanych na rynku.

Jednak w sytuacji gdyby bank zawiadomił konsumenta o przysługującym mu prawie odstąpienia, konsument mógłby uniknąć ryzyka związanego z takimi inwestycjami jak inwestycje będące przedmiotem sprawy toczącej się przed sądem krajowym. Z tego względu art. 4 dyrektywy 85/577 zobowiązuje państwa członkowskie, by dbały o to, żeby ich prawo chroniło konsumentów, którzy nie mogli uniknąć takiego ryzyka, poprzez przyjęcie środków, które pozwalają ustrzec konsumenta od poniesienia konsekwencji urzeczywistnienia się takiego ryzyka.

Podpisy

---

* Język postępowania: niemiecki.