Sprawa T‑341/17

British Airways plc

przeciwko

Komisji Europejskiej

Wyrok Sądu (czwarta izba w składzie powiększonym) z dnia 30 marca 2022 r.

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek lotniczego przewozu towarów – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 101 TFUE, art. 53 porozumienia EOG i art. 8 umowy między Wspólnotą a Szwajcarią w sprawie transportu lotniczego – Koordynowanie składników ceny usług lotniczego przewozu towarów (dopłata paliwowa, dopłata z tytułu bezpieczeństwa, zapłata prowizji od dopłat) – Wymiana informacji – Właściwość miejscowa Komisji – Obowiązek uzasadnienia – Artykuł 266 TFUE – Przymus państwowy – Jednolite i ciągłe naruszenie – Kwota grzywny – Wartość sprzedaży – Czas trwania uczestnictwa w naruszeniu – Okoliczności łagodzące – Zachęta do antykonkurencyjnego zachowania udzielona przez organy władzy publicznej – Nieograniczone prawo orzekania

1. Konkurencja – Transport – Reguły konkurencji – Transport lotniczy – Rozporządzenie nr 411/2004 – Zakres stosowania – Trasy Unia-państwa trzecie i trasy EOG z wyłączeniem Unii-państwa trzecie – Przychodzące usługi lotniczego przewozu towarów – Włączenie

   [art. 101, 102 TFUE; porozumienie EOG, art. 53, 54, załącznik XIII, protokół 21, zmienione decyzją Wspólnego Komitetu EOG nr 40/2005; rozporządzenia Rady: nr 1/2003, art. 32 lit. c); nr 411/2004, art. 1, 3)

   (zob. pkt 91–95)

2. Konkurencja – Reguły Unii – Terytorialny zakres stosowania – Właściwość Komisji – Dopuszczalność w świetle prawa międzynarodowego publicznego – Wprowadzenie w życie i kwalifikowane skutki praktyk stanowiących nadużycie w EOG – Alternatywne metody – Kryterium skutku bezpośredniego, istotnego i przewidywalnego – Zakres w przypadku zachowania mającego na celu ograniczenie konkurencji

   (art. 101 TFUE; porozumienie EOG, art. 53)

   (zob. pkt 97–99, 111, 113–122, 127–129, 134–142, 145–147, 156–161)

3. Skarga o stwierdzenie nieważności – Zarzuty – Brak kompetencji instytucji wydającej zaskarżony akt – Badanie z urzędu przez sąd Unii – Warunek – Przestrzeganie zasady kontradyktoryjności

   (art. 263 TFUE)

   (zob. pkt 176, 177)

4. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Skutki – Obowiązek podjęcia działań zapewniających wykonanie wyroku – Zakres – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Stwierdzenie nieważności z powodu wady uzasadnienia podniesionej z urzędu w granicach żądań skarżącej – Wydanie nowej decyzji uwzględniającej stwierdzenia naruszenia niepodważone w sentencji wyroku stwierdzającego nieważność decyzji, a także nowe stwierdzenia – Dopuszczalność – Obowiązek uzasadnienia – Zakres

   (art. 101, 263, 264, 266, 296 TFUE)

   (zob. pkt 204–209, 222, 232–236, 239–246, 254)

5. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Zakres – Stwierdzenie nieważności decyzji Komisji stwierdzającej naruszenie reguł konkurencji – Zakres określony zgodne z granicami ustalonymi przez skarżąca w jej żądaniach – Konsekwencje – Ograniczenie zakresu obowiązku podjęcia działań zapewniających wykonanie wyroku – Wyłączenie stwierdzeń niezwiązanych z przedmiotem sporu

   (art. 101, 263, 264, 266 TFUE)

   (zob. pkt 215–222)

6. Konkurencja – Reguły Unii – Przedmiotowy zakres stosowania – Działanie narzucone przez uregulowania państwowe – Wyłączenie – Zakres – Przymus państwowy wywierany przez państwo trzecie – Brak wpływu – Dopuszczalność w świetle prawa międzynarodowego publicznego

   (art. 102 TFUE)

   (zob. pkt 263, 265–269)

7. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące – Zachowanie antykonkurencyjne wynikające z udzielenia upoważnienia lub zachęty przez organy władzy publicznej – Wybór wymiaru ogólnego obniżenia przyjętego z tego tytułu – Obowiązek uzasadnienia – Zakres – Obowiązek przestrzegania przez Komisję jej wcześniejszej praktyki decyzyjnej – Brak

   (art. 101 TFUE; porozumienie EOG, art. 53; umowa WE–Szwajcaria w sprawie transportu lotniczego, art. 8; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 29)

   (zob. pkt 326–330)

8. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Ciężar udowodnienia naruszenia i czasu jego trwania spoczywający na Komisji – Środek dowodowy – Posłużenie się łańcuchem poszlak – Ocena znaczenia siły dowodowej właściwej różnym przyjętym wskaźnikom – Wpływ na całościową ocenę łańcucha poszlak

   (art. 101 TFUE; porozumienie EOG, art. 53)

   (zob. pkt 334, 335, 360, 366, 381, 386)

9. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Zakres – Stwierdzenie częściowej nieważności aktu prawa Unii – Stwierdzenie częściowej nieważności decyzji Komisji kwalifikującej różne antykonkurencyjne zachowania jako jednolite i ciągłe naruszenie oraz nakładającej grzywnę – Niewystarczający charakter elementów uwzględnionych w celu wykazania odpowiedzialności skarżącego przedsiębiorstwa za jedną z części składowych jednolitego i ciągłego naruszenia – Brak wpływu na zgodność z prawem stwierdzenia uczestnictwa tego przedsiębiorstwa w globalnym naruszeniu

   (art. 101, 264 ust. 1 TFUE, porozumienie EOG, art. 53; umowa WE–Szwajcaria w sprawie transportu lotniczego, art. 8)

   (zob. pkt 387, 467, 468)

10. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Ustalenie kwoty podstawowej – Określenie wartości sprzedaży – Sprzedaż zrealizowana w bezpośrednim lub pośrednim związku z naruszeniem – Kartel w sektorze usług lotniczego przewozu towarów – Kartel dotyczący szeregu składników ceny usług przewozu towarów – Uwzględnienie całej kwoty sprzedaży związanej z usługami przewozu towarów – Dopuszczalność

    (art. 101 TFUE; porozumienie EOG, art. 53; umowa WE–Szwajcaria w sprawie transportu lotniczego, art. 8; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 2006/C 210/02, pkt 13)

    (zob. pkt 393–401)

11. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Reguły w zakresie łagodzenia sankcji – Obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie – Przesłanki – Zwiększona wartość dowodów przedstawionych przez dane przedsiębiorstwo – Kompetencje Komisji – Kryteria – Poszanowanie zasady równego traktowania – Porównywalność sytuacji

    (art. 101 ust. 1 TFUE; porozumienie EOG, art. 53; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3; komunikat Komisji 2006/C 298/11, pkt 20–24)

    (zob. pkt 413–419, 423–438)

12. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uczestnictwo przedsiębiorstwa w antykonkurencyjnej inicjatywie – Wystarczający do powstania odpowiedzialności przedsiębiorstwa charakter milczącej zgody bez otwartego zdystansowania się lub zawiadomienia właściwych organów administracyjnych

    (art. 101 ust. 1 TFUE; porozumienie EOG, art. 53)

    (zob. pkt 447–450)

13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Określenie – Kontrola sądowa – Nieograniczone prawo orzekania sądu Unii – Zakres – Granica – Poszanowanie zasady niedyskryminacji – Uwzględnienie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien

    (art. 261 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 31; komunikat Komisji 2006/C 210/02)

    (zob. pkt 479–485)

Streszczenie

Skarżąca, British Airways plc, jest przewoźnikiem lotniczym prowadzącym działalność na rynku usług lotniczego przewozu towarów.

Zalicza się do 19 adresatów decyzji Komisji C(2017) 1742 final z dnia 17 marca 2017 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 101 TFUE, art. 53 Porozumienia EOG oraz art. 8 Umowy między Wspólnotą Europejską a Konfederacją Szwajcarską w sprawie transportu lotniczego (Sprawa AT.39258 – Lotniczy transport towarowy) (zwanej dalej „zaskarżoną decyzją”). W decyzji tej Komisja Europejska stwierdziła istnienie jednolitego i ciągłego naruszenia tych przepisów, poprzez które to naruszenie zainteresowane przedsiębiorstwa koordynowały w latach 1999–2006 swoje zachowanie w zakresie taryfikacji świadczenia usług przewozu towarów na całym świecie. Nałożyła ona na skarżącą grzywnę w kwocie ustalonej na 104040000 EUR za jej udział w tym naruszeniu.

W dniu 7 grudnia 2005 r. Komisja otrzymała na podstawie komunikatu w sprawie łagodzenia sankcji z 2002 r. ( 1 ). wniosek o zwolnienie z grzywny złożony przez Lufthansę i dwie z jej spółek zależnych. Wniosek ten informował o istnieniu kontaktów antykonkurencyjnych między wieloma przedsiębiorstwami prowadzącymi działalność na rynku lotniczego przewozu towarów (zwanymi dalej „przewoźnikami”), dotyczących szeregu elementów składowych ceny za usługi świadczone na tym rynku, mianowicie ustanowienia dopłaty „paliwowej” i dopłaty „z tytułu bezpieczeństwa”, a także, w istocie, odmowy przyznania spedytorom rabatu od tych dopłat. Dowody zgromadzone przez Komisję i prowadzone przez nią dochodzenie spowodowały skierowanie przez nią w dniu 19 grudnia 2007 r. pisma w sprawie przedstawienia zarzutów do 27 przewoźników, a następnie do wydania, w dniu 9 listopada 2010 r., w odniesieniu do 21 przewoźników, w tym do skarżącej, pierwszej decyzji ( 2 ). W wyrokach z dnia 16 grudnia 2015 r. ( 3 ). Sąd stwierdził jednak nieważność owej decyzji w granicach odpowiednich żądań stwierdzenia nieważności, ze względu na sprzeczności obarczające uzasadnienie wspomnianej decyzji.

Twierdząc w istocie, że Sąd naruszył prawo poprzez zasłonięcie się zakazem orzekania ultra petita w celu ograniczenia zakresu orzeczonego w ten sposób stwierdzenia nieważności po stwierdzeniu z urzędu wady uzasadnienia obarczającej pierwotną decyzję w całości, skarżąca wniosła odwołanie od wydanego w odniesieniu do niej wyroku. Wyrokiem z dnia 14 listopada 2017 r. ( 4 ). Trybunał, orzekający w składzie wielkiej izby, oddalił to odwołanie w całości jako bezzasadne.

Orzekając w przedmiocie skargi wniesionej przez skarżącą na zaskarżoną decyzję w zakresie, w jakim jej ona dotyczy, Sąd uwzględnił częściowo żądania dotyczące stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji, jak i żądania zmierzające do obniżenia kwoty grzywny nałożonej na skarżącą. Ściślej rzecz ujmując, Sąd stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie dotyczącym stwierdzenia uczestnictwa skarżącej w części składowej naruszenia związanej z odmową zapłaty, uznając ten wniosek za niewystarczająco poparty dowodami i w konsekwencji obniżył kwotę grzywny ze względu na ograniczony charakter uczestnictwa skarżącej w naruszeniu. Natomiast w zakresie, w jakim miał zająć stanowisko w przedmiocie wymogów wynikających z obowiązku przyjęcia środków wykonawczych wymaganych w związku ze stwierdzeniem nieważności decyzji stwierdzającej naruszenie reguł konkurencji Unii, Sąd orzekł, że Komisja mogła, nie narażając się na krytykę ze strony skarżącej, nałożyć na nią grzywnę, opierając się również na stwierdzeniach dotyczących naruszenia zawartych w sentencji pierwotnej decyzji, o ile nie zostały one zakwestionowane, a zatem stały się ostateczne.

Ocena Sądu

W pierwszej kolejności Sąd orzekł, że Komisja, nie przekraczając granic swojej właściwości miejscowej, stwierdziła istnienie jednolitego i ciągłego naruszenia art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG, dotyczącego lotów na trasach lotniczych zwanych „przychodzącymi”, rozumianych jako trasy z portów lotniczych położonych w państwach trzecich do portów lotniczych położonych w państwach członkowskich Unii lub w innych państwach będących stronami Europejskiego Obszaru Gospodarczego, które nie są członkami Unii, w granicach czasowych opisanych w zaskarżonej decyzji.

W drugiej kolejności Sąd oddalił podniesiony z urzędu zarzut oparty na braku właściwości Komisji do stwierdzenia i ukarania naruszenia art. 53 art. 53 porozumienia EOG na trasach pomiędzy Szwajcarią z jednej strony a Norwegią i Islandią z drugiej strony. Zdaniem Sądu zarówno z sentencji, jak i z uzasadnienia zaskarżonej decyzji wynika bowiem, że Komisja nie stwierdziła żadnego naruszenia tego przepisu na wspomnianych trasach.

W trzeciej kolejności Sąd zbadał zastrzeżenia skarżącej mające na celu zakwestionowanie zasad wykonania dotyczącego jej wyroku stwierdzającego nieważność. W tym względzie Sąd przypomina w szczególności, że zakres wyroku stwierdzającego nieważność ocenia się w świetle granic sporu określonych przez skarżącą w jej żądaniach. W tej sytuacji Sąd uważa, że Komisja mogła przyjąć wobec skarżącej, nie przecząc sobie ani nie uchybiając ciążącemu na niej obowiązkowi przyjęcia wymaganych środków wykonawczych, że nie było potrzeby powracania do dotyczących naruszeń stwierdzeń, które nie zostały zakwestionowane przez skarżącą, i które w związku z tym mogła uznać wobec skarżącej za ostateczne, nawet jeśli współsprawcy przedmiotowych naruszeń nie byli dokładnie ci sami. Skarżąca zatem bezskutecznie podważa podejście przyjęte przez Komisję, które skłoniło Komisję do nałożenia na nią grzywny niemającej wyłącznie związku ze stwierdzeniami naruszeń dokonanymi w zaskarżonej decyzji. W tym względzie Sąd wyjaśnia ponadto, że wbrew temu, co twierdzi skarżąca, wniesione przez nią odwołanie mające na celu zakwestionowanie ograniczenia w stosunku do niej stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji w żaden sposób nie wpływa na ważność podejścia przyjętego w ten sposób przez Komisję, ponieważ owo odwołanie było pozbawione skutku zawieszającego, a w każdym razie nie mogło rozszerzyć zakresu żądań zakreślających przedmiot sporu.

W czwartej kolejności Sąd zbadał jeszcze zarzuty mające w istocie na celu zakwestionowanie wniosków wyciągniętych przez Komisję z badania systemów regulacyjnych różnych państw trzecich, jak również wystarczającego charakteru przedstawionego w tym względzie uzasadnienia, stwierdzając ich bezzasadności. Sąd orzekł bowiem przede wszystkim, że zasady regulujące zarzut służący obronie oparty na przymusie państwowym mają zastosowanie zarówno do uregulowań państw członkowskich, jak i do uregulowań państw trzecich i że ciężar dowodu spoczywa na stronie, która podnosi ten zarzut. Następnie, Komisja mogła słusznie uznać, że skarżąca nie wykazała, iż działała pod przymusem rozpatrywanych przedmiotowych systemów. Wreszcie, w zakresie, w jakim badanie wspomnianych systemów doprowadziło ją do przyznania, że mogły one stanowić zachętę do noszących znamiona naruszenia zachowań skarżącej, co uzasadniałoby umożliwienie jej skorzystania z okoliczności łagodzących poprzez zastosowanie ogólnego obniżenia, Komisja prawidłowo wyjaśniła dokonany przez siebie w tym celu wybór 15%.

W piątej kolejności natomiast, w zakresie, w jakim Komisja stwierdziła uczestnictwo skarżącej w naruszeniu dotyczącym odmowy przyznania rabatów, Sąd orzekł, że dowody, na których oparła się Komisja, aby dojść do tego wniosku, są niewystarczające, a w konsekwencji stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim stwierdza ona udział skarżącej w tej części naruszenia.

W szóstej kolejności Sąd zbadał zastrzeżenia skarżącej wobec określenia kwoty grzywny nałożonej na nią przez Komisję, w szczególności te, które dotyczyły obliczenia obniżenia przyznanego na mocy programu łagodzenia sankcji. W tym względzie przypomniał on, że komunikat w sprawie łagodzenia sankcji z 2002 r. uzależnia skorzystanie z obniżenia grzywny w szczególności od przedstawienia dowodów mających istotną wartość dodaną dla ustalenia przedmiotowych okoliczności faktycznych w porównaniu z dowodami będącymi już w posiadaniu Komisji. Po przeprowadzeniu pogłębionego badania dowodów przedstawionych przez skarżącą, których wartość, zdaniem skarżącej, została pominięta przez Komisję, Sąd, przeciwnie, stwierdził, że na podstawie słusznej oceny ich – odpowiednio – wartości Komisja mogła stwierdzić niewystarczający charakter ich wartości dodanej. W każdym razie skarżąca nie może skutecznie powoływać się na zasadę równego traktowania, aby podważyć mniej korzystne traktowanie, któremu – jak twierdzi – została poddana w porównaniu z innymi przewoźnikami będącymi adresatami zaskarżonej decyzji, ponieważ ci ostatni nie znajdowali się w sytuacji porównywalnej do jej sytuacji.

W siódmej i ostatniej kolejności Sąd skorzystał z przysługującego mu prawa nieograniczonego orzekania, aby wydać rozstrzygnięcie w przedmiocie żądań zmierzających do obniżenia kwoty nałożonych grzywien. Nie odchodząc od metody obliczania zastosowanej przez Komisję w zaskarżonej decyzji, z tego tytułu wyciągnął on konsekwencje ze stwierdzenia nieważności części zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim obciąża ona skarżącą odpowiedzialnością za część naruszenia dotyczącą odmowy przyznania rabatu. W konsekwencji kwota grzywny nałożonej na skarżącą, ustalona przez Komisję na 104040000 EUR, została obniżona do 84456000 EUR.

( 1 ) Komunikat Komisji dotyczący nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach kartelowych (Dz.U. 2002, C 45, s. 3).

( 2 ) Decyzja Komisji C(2010) 7694 wersja ostateczna z dnia 9 listopada 2010 r. dotycząca postępowania na podstawie art. 101 TFUE, art. 53 porozumienia EOG oraz art. 8 Umowy między Wspólnotą Europejską a Konfederacją Szwajcarską w sprawie transportu lotniczego (sprawa COMP/39258 - – Lotniczy transport towarowy).

( 3 ) Wyroki z dnia 16 grudnia 2015 r., Air Canada/Komisja (T‑9/11, niepublikowany, EU:T:2015:994), Koninklijke Luchtvaart Maatschappij/Komisja (T‑28/11, niepublikowany, EU:T:2015:995), Japan Airlines/Komisja (T‑36/11, niepublikowany, EU:T:2015:992), Cathay Pacific Airways/Komisja (T‑38/11, niepublikowany, EU:T:2015:985), Cargolux Airlines/Komisja (T‑39/11, niepublikowany, EU:T:2015:991), Latam Airlines Group i Lan Cargo/Komisja (T‑40/11, niepublikowany, EU:T:2015:986), Singapore Airlines i Singapore Airlines Cargo Pte/Komisja (T‑43/11, niepublikowany, EU:T:2015:989), Deutsche Lufthansa i in./Komisja (T‑46/11, niepublikowany, EU:T:2015:987), British Airways/Komisja (T‑48/11, niepublikowany, EU:T:2015:988), SAS Cargo Group i in./Komisja (T‑56/11, niepublikowany, EU:T:2015:990), Air France KLM/Komisja (T‑62/11, niepublikowany, EU:T:2015:996), Air France/Komisja (T‑63/11, niepublikowany, EU:T:2015:993), Martinair Holland/Komisja (T‑67/11, niepublikowany, EU:T:2015:984).

( 4 ) Wyrok z dnia wtorek, 14 listopada 2017 r., British Airways/Komisja (C‑122/16 P, EU:C:2017:861).