Wspólne zasady dotyczące unijnych funduszy (2021–2027)

KLUCZOWE ZAGADNIENIA

Pięć celów polityki

EFRR, EFS+, Fundusz Spójności i EFMRA wspierają następujące cele polityki:

• bardziej konkurencyjna i inteligentna Europa promująca:
  • innowacyjną i inteligentną transformację gospodarczą,
  • regionalną łączność cyfrową;
• bardziej przyjazna dla środowiska, niskoemisyjna gospodarka przechodząca w kierunku zeroemisyjności, promująca:
  • czystą i sprawiedliwą transformację energetyczną,
  • zielone inwestycje (związane z ochroną zasobów naturalnych),
  • niebieskie inwestycje (związane z oceanami, morzami i wybrzeżami),
  • gospodarkę o obiegu zamkniętym,
  • łagodzenie zmian klimatu i przystosowywanie się do nich,
  • zapobieganie ryzyku i zarządzanie ryzykiem,
  • zrównoważoną mobilność miejską;
• lepiej połączona Europa dzięki zwiększeniu mobilności;
• Europa o silniejszym wymiarze społecznym, bardziej sprzyjająca włączeniu społecznemu i wdrażająca Europejski filar praw socjalnych; oraz
• Europa bliższa obywatelom dzięki wspieraniu zrównoważonego i zintegrowanego rozwoju wszystkich rodzajów terytoriów i inicjatyw lokalnych.

Cele klimatyczne

Fundusze powinny przyczyniać się do uwzględnienia działań w dziedzinie klimatu i do osiągnięcia celu ogólnego zakładającego, że 30 % wydatków budżetowych UE zostanie przeznaczonych na wspieranie celów klimatycznych. Państwa członkowskie UE muszą w szczególności dostarczać informacje na temat wspierania celów środowiskowych i klimatycznych, wyrażając swój wkład w osiąganie celu ogólnego jako odsetek swojej łącznej alokacji z EFRR i Funduszu Spójności. Jeśli postępy w dążeniu do osiągnięcia tych celów okażą się niewystarczające, państwo członkowskie i Komisja Europejska uzgodnią środki zaradcze na corocznym spotkaniu w sprawie przeglądu.

Podstawowe zasady

Państwa członkowskie i Komisja wykorzystują przydzielone środki budżetowe w oparciu o poniższe zasady.

• Zarządzanie dzielone. Działania są planowane wspólnie przez Komisję i państwa członkowskie. Państwa członkowskie wdrażają działania i refundują wydatki beneficjentów, natomiast Komisja monitoruje wdrażanie, dokonuje refundacji na rzecz państw członkowskich i ponosi ostateczną odpowiedzialność za budżet.
• Partnerstwo i wielopoziomowe sprawowanie rządów. Państwa członkowskie muszą zorganizować i wdrożyć kompleksowe partnerstwo obejmujące co najmniej następujących partnerów:
  • władze regionalne, lokalne i miejskie oraz inne instytucje publiczne;
  • partnerów społecznych i gospodarczych;
  • właściwe podmioty reprezentujące społeczeństwo obywatelskie, takie jak partnerzy działający na rzecz środowiska, organizacje pozarządowe, oraz podmioty odpowiedzialne za promowanie włączenia społecznego, praw podstawowych, praw osób z niepełnosprawnościami, równouprawnienia płci i niedyskryminacji;
  • organizacje badawcze i uniwersytety.
• Zasady horyzontalne. Zapewniają:
  • przestrzeganie praw podstawowych i stosowanie przepisów Karty praw podstawowych Unii Europejskiej;
  • uwzględnienie równości mężczyzn i kobiet, aspektu i perspektywy płci oraz dostępności dla osób z niepełnosprawnościami;
  • podjęcie odpowiednich kroków w celu zapobieżenia wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną podczas przygotowywania, wdrażania, monitorowania, sprawozdawczości i ewaluacji programów.

Umowa partnerstwa

Każde państwo członkowskie przygotowuje umowę partnerstwa, w której określa ustalenia dotyczące skutecznego i efektywnego korzystania z EFRR, EFS+, Funduszu Spójności, FST i EFMRA na okres 2021–2027.

Programowanie

Państwa członkowskie przygotowują, we współpracy z partnerami, programy finansowania na lata 2021–2027, które przedkładają Komisji nie później niż w terminie 3 miesięcy od przedłożenia umowy partnerstwa. Rozporządzenie ustanawia przepisy dotyczące następujących aspektów programów:

• treść;
• zatwierdzenie;
• zmiany;
• wspólne wsparcie z EFRR, EFS+, Funduszu Spójności i FST;
• przesunięcie zasobów, w tym specjalne zasady dotyczące przesuwania zasobów z EFRR i EFS+ do FST.

Rozwój terytorialny

Zintegrowane podejście do rozwoju terytorialnego ulega wzmocnieniu, a wspierające je działania mogą mieć dowolną z następujących form:

• zintegrowane inwestycje terytorialne, dzięki którym państwa członkowskie mogą łączyć finansowanie z wielu funduszy, programów lub priorytetów tego samego programu w celu umożliwienia realizacji zintegrowanej strategii dla określonego terytorium;
• rozwój lokalny kierowany przez społeczność, czyli narzędzie stosowane na obszarach poniżej poziomu regionalnego, stanowiące uzupełnienie wparcia na szczeblu lokalnym, nacelowane na mobilizację i zaangażowanie społeczności i organizacji lokalnych oraz skupiające się na:
  • budowaniu potencjału;
  • realizacji operacji; oraz
  • zarządzaniu strategią, jej monitorowaniu i ewaluacji, w tym komunikacji między zainteresowanymi stronami;
• inne rodzaje narzędzi terytorialnych opracowane przez państwo członkowskie.

Pomoc techniczna

Z inicjatywy Komisji fundusze mogą wspierać działania w zakresie przygotowania, monitorowania, kontroli, audytu, ewaluacji, komunikacji, widoczności oraz pomocy administracyjnej i technicznej niezbędne do wykonania niniejszego rozporządzenia, w stosownych przypadkach także w państwach trzecich.

Z inicjatywy państwa członkowskiego fundusze mogą wspierać działania niezbędne do skutecznego zarządzania tymi funduszami i ich skutecznego wykorzystywania, w tym do budowania zdolności partnerów oraz przygotowywania, szkolenia, zarządzania, monitorowania, ewaluacji, widoczności i komunikacji.

Wykonanie

Państwa członkowskie ustanawiają system, który umożliwia monitorowanie, sprawozdawczość oraz ewaluację wykonania, obejmujący:

• wskaźniki produktu i wskaźniki rezultatu powiązane z celami szczegółowymi;
• cele pośrednie, które mają zostać osiągnięte do końca 2024 r., dotyczące wskaźników produktu;
• cele końcowe, które mają zostać osiągnięte do końca 2029 r., dotyczące wskaźników produktu i wskaźników rezultatu.

Monitorowanie

• Każde państwo członkowskie powołuje komitet monitorujący w terminie 3 miesięcy od zatwierdzenia programu. Komitety takie obradują co najmniej raz w roku, by dokonać przeglądu postępów w osiąganiu celów programu. Państwo członkowskie określa skład komitetu i zapewnia zrównoważoną reprezentację odpowiednich instytucji oraz przedstawicieli partnerów.
• Każdy członek komitetu monitorującego ma jeden głos. Regulamin reguluje wykonywanie prawa głosu oraz szczegółowe procedury działania komitetu monitorującego.
• Przedstawiciele Komisji uczestniczą w pracach, pełniąc rolę monitorującą i doradczą.
• Co roku organizowane są spotkania w sprawie przeglądu z udziałem Komisji i danego państwa członkowskiego w celu przeanalizowania wykonania poszczególnych programów.

Ewaluacja

Państwa członkowskie lub ich instytucje zarządzające przeprowadzają ewaluację programów, powierzając ją funkcjonalnie niezależnym ekspertom, w celu poprawy jakości programów i ich wdrażania.

Do końca 2024 roku Komisja przeprowadzi własną śródokresową ocenę każdego funduszu, a do 31 grudnia 2031 roku przeprowadza ich retrospektywną ocenę. Ewaluacje oparte są na następujących kryteriach:

• skuteczność,
• efektywność,
• trafność,
• spójność,
• korzyść dla UE.

Ewaluacje mogą także obejmować poziom włączenia społecznego, niedyskryminację i widoczność.

Dodatkowo państwa członkowskie muszą do 30 czerwca 2029 r. przeprowadzić ewaluację każdego programu pod kątem oceny jego wpływu.

Widoczność

Każde państwo członkowskie musi zapewnić zarówno widoczność wsparcia we wszystkich działaniach związanych z operacjami wspieranymi z funduszy, jak i informowanie obywateli UE o roli i osiągnięciach funduszy za pośrednictwem jednego portalu internetowego, który zapewnia dostęp do wszystkich programów obejmujących dane państwo członkowskie.

Informacje o wsparciu z funduszy muszą podawać, zgodnie z zasadami ustanowionymi w niniejszym rozporządzeniu, w szczególności beneficjenci i podmioty wdrażające instrumenty finansowe, a w przypadku gdy nie wypełnią oni tego obowiązku, instytucja zarządzająca ma prawo zastosować odpowiednie środki i anulować do 3 % wsparcia z funduszy na daną operację.

Wsparcie finansowe

Wkład finansowy UE może przyjąć dowolną z następujących form:

• finansowanie niepowiązane z kosztami w oparciu o spełnienie warunków albo osiągnięcie rezultatów;
• refundacja dotacji udzielonych beneficjentom przez państwa członkowskie;
• refundacja wkładów z programu dokonanych przez instytucje zarządzające do instrumentów finansowych;
• kwalifikowalne stawki jednostkowe;
• kwoty ryczałtowe jasno określone z góry;
• finansowanie w oparciu o stawki ryczałtowe jasno określone z góry;
• kombinacja powyższych form.

Państwa członkowskie wykorzystują fundusze, aby udzielić beneficjentom wsparcia w formie dotacji, instrumentów finansowych lub nagród (lub ich kombinacji).

Kwalifikowalność

Kwalifikowalność wydatków ustala się na podstawie przepisów krajowych, chyba że w niniejszym rozporządzeniu lub rozporządzeniach dotyczących poszczególnych funduszy ustanowiono przepisy szczegółowe.

Następujące koszty nie kwalifikują się do otrzymania wkładu z funduszy:

• odsetki od zadłużenia, z drobnymi wyjątkami;
• zakup gruntów za kwotę przekraczającą 10 % łącznych wydatków kwalifikowalnych, przy czym w przypadku terenów opuszczonych oraz poprzemysłowych, na których znajdują się budynki, limit ten podnosi się do 15 % (nie dotyczy projektów powiązanych z ochroną środowiska);
• podatek od wartości dodanej (VAT), z wyjątkiem:
  • operacji o koszcie poniżej 5 000 000 EUR (z VAT),
  • operacji o koszcie powyżej 5 000 000 EUR (z VAT), o ile VAT nie podlega zwrotowi zgodnie z przepisami krajowymi,
  • niektórych funduszy małych projektów i inwestycji w ramach celu „Europejska współpraca terytorialna” (Interreg).

Rozporządzenia dotyczące poszczególnych funduszy mogą wskazywać dodatkowe koszty, które nie kwalifikują się do wkładu z tych funduszy.

Zarządzanie i kontrola

Państwa członkowskie muszą dysponować skutecznymi systemami zarządzania i kontroli w odniesieniu do swoich programów i są odpowiedzialne, między innymi, za:

• zapewnienie, że programy funkcjonują zgodnie z zasadą należytego zarządzania finansami oraz ze wskazanymi kluczowymi wymogami;
• zapewnienie zgodności z prawem wydatków ujętych w zestawieniach przedkładanych Komisji;
• zapobieganie nieprawidłowościom, w tym nadużyciom finansowym, oraz ich wykrywanie i korygowanie, a także sporządzanie sprawozdań na ten temat;
• zapewnienie odpowiedniej jakości, dokładności i wiarygodności systemu monitorowania i danych dotyczących wskaźników;
• zapewnienie, aby wszelka wymiana informacji między beneficjentami a instytucjami programu odbywała się za pomocą systemów elektronicznej wymiany danych;
• zapewnienie publikowania informacji;
• dysponowanie systemami i procedurami służącymi przechowywaniu wszystkich dokumentów wymaganych na potrzeby ścieżki audytu.

Komisja musi, między innymi:

• upewnić się, że państwa członkowskie dysponują systemami zarządzania i kontroli, które są skuteczne, efektywne i zgodne z niniejszym rozporządzeniem;
• przeprowadzać audyty nie później niż 3 lata po zatwierdzeniu zestawienia wydatków, chyba że istnieje podejrzenie nadużycia finansowego.

Instytucje zarządzające odpowiadają między innymi za:

• wybieranie operacji;
• zarządzanie programem;
• wspieranie działań komitetu monitorującego;
• nadzorowanie instytucji pośredniczących;
• bezpieczne rejestrowanie danych dotyczących każdej operacji, niezbędnych do monitorowania, ewaluacji, zarządzania finansowego, weryfikacji i audytów.

Rozporządzenie szczegółowo reguluje audyty przeprowadzane przez krajowe instytucje audytowe, w tym następujące kwestie:

• audyty operacji;
• uregulowania dotyczące zasady jednego audytu;
• poleganie na krajowych systemach zarządzania w oparciu o zaawansowane rozwiązania w zakresie proporcjonalności.

Zarządzanie finansami

W rozporządzeniu ustanowiono szczegółowe przepisy, obejmujące między innymi:

• zobowiązania budżetowe;
• zwrot środków;
• zasady dokonywania płatności na rzecz państw członkowskich;
• rodzaje płatności i dotyczące ich wspólne zasady;
• wkład UE w oparciu o stawki jednostkowe, kwoty ryczałtowe i stawki ryczałtowe, a także finansowanie niepowiązane z kosztami;
• wstrzymania i zawieszenia;
• treść oraz przedkładanie i badanie zestawień wydatków;
• obliczanie salda;
• korekty finansowe;
• zasady, reguły, procedury i wyjątki dotyczące umorzenia zobowiązań (wycofania środków).

Ramy finansowe

EFRR, EFS+ i Fundusz Spójności wspierają cel Inwestycje na rzecz zatrudnienia i wzrostu przydzielony we wszystkich nomenklaturach jednostek terytorialnych dla regionów poziomu statystycznego 2 zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1059/2003 (zob. streszczenie).

Zasoby z EFRR i EFS+ w szczególności alokuje się na następujące trzy kategorie regionów:

• regiony słabiej rozwinięte, których produkt krajowy brutto (PKB) na mieszkańca wynosi mniej niż 75 % średniej UE-27 (wszystkie 27 państw członkowskich);
• regiony w okresie przejściowym, których PKB na mieszkańca wynosi między 75 % a 100 % średniej UE-27;
• regiony lepiej rozwinięte, których PKB na mieszkańca jest wyższy niż 100 % średniej UE-27.

Fundusz Spójności wspiera te państwa członkowskie, w których dochód narodowy brutto na mieszkańca, mierzony według standardu siły nabywczej i obliczany na podstawie danych liczbowych dla UE za lata 2015–2017, wynosi mniej niż 90 % średniego dochodu narodowego brutto na mieszkańca w UE-27 w tym samym okresie odniesienia.

Rozporządzenie reguluje również następujące kwestie:

• zasoby na rzecz spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej;
• zasoby na cel „Inwestycje na rzecz zatrudnienia i wzrostu” oraz na cel Interreg;
• możliwość przesuwania zasobów;
• określanie stóp dofinansowania.

Przegląd

Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej muszą dokonać przeglądu niniejszego rozporządzenia do 31 grudnia 2027 r.

Dodatkowa elastyczność w celu przeciwdziałania skutkom niesprowokowanej i nieuzasadnionej rosyjskiej agresji przeciwko Ukrainie

Rozporządzenie zmieniające (UE) 2022/2039 ma na celu zmniejszenie obciążenia budżetów państw członkowskich i ułatwienie realizacji operacji podejmujących wyzwania wynikające z rosyjskiej agresji przeciwko Ukrainie.

• Zwiększeniu uległa wysokość płatności zaliczkowych na programy z EFRR, EFS+ i Funduszu Spójności w ramach celu „Inwestycje na rzecz zatrudnienia i wzrostu” o 0,5 % w 2022 r. oraz o 0,5 % w 2023 r. na podstawie łącznego wsparcia z funduszy określonego w decyzji zatwierdzającej program we wszystkich państwach członkowskich.
• Zezwala na zastosowanie stopy współfinansowania unijnego w wysokości do 100 % do 30 czerwca 2024 r. w odniesieniu do odrębnych priorytetów, ustanowionych w ramach programów i wspierających działania promujące integrację społeczno-gospodarczą obywateli państw trzecich. Co najmniej 30 % wsparcia w ramach takiego priorytetu należy przyznać beneficjentom stanowiącym władze lokalne i organizacje społeczeństwa obywatelskiego działające w społecznościach lokalnych. Całkowita kwota zaprogramowana w ramach takich priorytetów w danym państwie członkowskim nie może przekroczyć 5 % początkowej alokacji krajowej takiego państwa członkowskiego z EFRR i EFS+ łącznie. Stopa współfinansowania w wysokości do 100 % zostanie poddana przeglądowi do 30 czerwca 2024 r.
• Operacje o całkowitym koszcie przekraczającym 1 milion euro, które zostały wybrane do wsparcia na mocy rozporządzenia (UE) 1303/2013 i rozpoczęły się przed 29 czerwca 2022 roku, kwalifikują się do wsparcia w okresie programowania 2021-2027, a instytucja zarządzająca może bezpośrednio przyznać wsparcie, pod warunkiem spełnienia pewnych ważnych warunków.

Wspieranie przystępnej cenowo energii (SAFE)

Rozporządzenie zmieniające (UE) 2023/435 stanowi element szerszej zmiany polityki, która ma na celu rozwiązanie problemu uzależnienia energetycznego UE od Rosji.

Umożliwia także państwom członkowskim wykorzystanie do 7,5 % środków, które przyznano w ramach polityki spójności na lata 2021–2027, na rzecz przyczyniania się do realizacji celów REPowerEU. Działania takie muszą być zgodne z przepisami dotyczącymi poszczególnych funduszy, w tym z zasadą „nie czyń poważnych szkód”.

Platforma strategicznych technologii dla Europy (STEP)

Rozporządzenie zmieniające (UE) 2024/795 ustanawia inicjatywę platformy strategicznych technologii dla Europy, która ma na celu wzmocnienie suwerenności i bezpieczeństwa UE, przyspieszenie jej transformacji ekologicznej i cyfrowej, zwiększenie jej konkurencyjności i zmniejszenie jej strategicznych zależności w trzech strategicznych obszarach przemysłowych: innowacjach cyfrowych i zaawansowanych technologiach, czystych i zasobooszczędnych technologiach oraz biotechnologiach. Umożliwia także wykorzystanie środków z istniejących programów UE bez konieczności tworzenia nowych funduszy i określa szczegółowe zasady dotyczące projektów w tych dziedzinach. Projekty, którym przyznano znak suwerenności (unijny znak jakości przyznawany wysokiej jakości projektom przyczyniającym się do realizacji celów platformy, który zapewni im widoczność i pomoże przyciągnąć alternatywne lub dodatkowe inwestycje publiczne i prywatne), mogą skorzystać z lepszego dostępu do finansowania UE, w szczególności poprzez ułatwienie kumulacji lub łączenia finansowania z kilku instrumentów.