KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 17.6.2020

COM(2020) 241 final

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW

w sprawie skutków zmian demograficznych

{SWD(2020) 109 final}

Spis treści

1.WPROWADZENIE

2.CZYNNIKI STYMULUJĄCE ZMIANY DEMOGRAFICZNE W EUROPIE

2.1. DŁUŻSZE ŚREDNIE DALSZE TRWANIE ŻYCIA

2.2. MNIEJSZA LICZBA URODZEŃ

2.3. STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

2.4. MNIEJSZE GOSPODARSTWA DOMOWE

2.5. BARDZIEJ MOBILNA EUROPA

2.6. ZMIENIAJĄCA SIĘ LICZBA LUDNOŚCI

3.WPŁYW ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH NA NASZĄ SPOŁECZNĄ GOSPODARKĘ RYNKOWĄ

3.1. LUDZIE, PRACA I UMIEJĘTNOŚCI

3.1.1 WIĘKSZY I BARDZIEJ SPRZYJAJĄCY WŁĄCZENIU SPOŁECZNEMU RYNEK PRACY

3.1.2. PRODUKTYWNOŚĆ DZIĘKI UMIEJĘTNOŚCIOM I KSZTAŁCENIU

3.2. OPIEKA ZDROWOTNA I OPIEKA DŁUGOTERMINOWA

3.3. WPŁYW NA BUDŻETY PUBLICZNE

3.4. WYMIAR REGIONALNY I LOKALNY

3.4.1. JAKOŚĆ ŻYCIA, INFRASTRUKTURA I DOSTĘP DO USŁUG

4.PODWÓJNA TRANSFORMACJA I ZMIANY DEMOGRAFICZNE

5. GEOPOLITYCZNY WYMIAR DEMOGRAFII: EUROPA W ŚWIECIE34

WNIOSKI I PROGNOZA37

1.WPROWADZENIE

Wybuch pandemii COVID-19 w mgnieniu oka zmienił Europę i świat. Okazał się prawdziwym testem dla naszych systemów opieki zdrowotnej i społecznej oraz naszej odporności gospodarczej i społecznej. Głębokie piętno, jakie odciśnie na naszym sposobie życia i wspólnej pracy, pozostanie nawet po zniknięciu wirusa. Wybuch pandemii nastąpił, kiedy w Europie trwał już okres głębokiej transformacji wskutek zmiany klimatu oraz zmian społecznych i demograficznych.

Zmiany demograficzne dotyczą ludzi i ich życia. Dotyczą tego, co robimy i jak pracujemy, oraz miejsc, gdzie mieszkamy. Dotyczą naszych społeczności i współżycia społecznego. Różnorodności ludzi i ich pochodzenia, która wzbogaca i kształtuje nasze społeczeństwa, wzmacnia nas i urzeczywistnia motto UE, „Zjednoczeni w różnorodności”. To ważniejsze niż kiedykolwiek. Powoli i z rozwagą znosząc ograniczenia nałożone w całej Europie, musimy pamiętać, jak ważne jest rozumienie wpływu wspomnianych zmian demograficznych na nasze społeczeństwo i reagowanie na ten wpływ. Działania w tym zakresie należy uwzględnić w pracach na rzecz odbudowy normalnej sytuacji w Europie i w wyciągniętych wnioskach, zarówno na płaszczyźnie społeczno-gospodarczej, jak i w dziedzinie opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej oraz w wielu innych obszarach.

Ostatnie tygodnie i miesiące wyraźnie i często dotkliwie unaoczniły, jak istotny jest związek między strukturą demograficzną a skutkami opisywanej sytuacji i możliwością odbudowy. Najstarsze pokolenie ucierpiało najbardziej, ponieważ to osoby starsze są najbardziej podatne na zagrożenia wynikające z kryzysu. Nie tylko są narażone na większe ryzyko komplikacji w razie zarażenia się wirusem, ale należą również do grup, które są najbardziej odizolowane i odcięte od świata w związku z ograniczeniem kontaktów personalnych i środkami izolacji wprowadzonymi w całej Europie w celu ratowania życia. Jedną z sił napędowych odbudowy Europy jest niezbędna solidarność pokoleń 1 . 

Zarządzanie skutkami długoterminowych zmian demograficznych realizuje się w wielu różnych płaszczyznach: w sposobie zarządzania zdrowiem publicznym, budżetami publicznymi lub życiem publicznym, jak i w rozwiązywaniu takich problemów jak samotność, dbanie o siebie wzajemnie w ramach wspólnoty i dostęp do kluczowych usług. Uporanie się z tymi kwestiami będzie miało duże znaczenie dla udanego powrotu do normalności i decydujący wpływ na prędkość i zakres, w jakim będziemy mogli odbudować nasze codzienne życie, sieci społeczne i gospodarki. W perspektywie długoterminowej jest to szansa dla Europy, aby stworzyć bardziej sprawiedliwe i odporne społeczeństwo.

Nie możemy w żadnym wypadku lekceważyć szkód, które przyniósł kryzys, ani konieczności poradzenia sobie ze wszelkimi stratami. W tym kontekście stwierdzenie, że Europejczycy zasadniczo żyją dłużej, zdrowiej i bezpieczniej, wydaje się sprzeczne. W perspektywie długoterminowej stwierdzenie to pozostaje jednak w dalszym ciągu prawdziwe i powinniśmy być dumni z ogromnych postępów, jakie poczyniono w osiągnięciu tego celu na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Systemy opieki społecznej i zdrowotnej w Europie są najbardziej zaawansowane na całym świecie. Od początku kryzysu mechanizmy te – w połączeniu z umiejętnościami i poświęceniem wielu pracowników pierwszego kontaktu – pozwoliły na uratowanie życia niezliczonej liczby osób. Stres, na jaki wspomniany pracownicy byli narażeni, w szczególności na obszarach zamieszkałych przez osoby starsze, wskazuje jednak, że pracownikom tym należy się dalsze wsparcie.

Dzięki postępom w tej dziedzinie nasza jakość życia pozostaje na wyjątkowo wysokim poziomie, a nasze społeczeństwa – mimo utrzymujących się nierówności – są w dalszym ciągu jednymi z najbardziej egalitarnych na świecie. Nasza populacja starzeje się i zasadniczo wybiera życie w mniejszych gospodarstwach domowych. Stale przemieszczamy się, pracujemy dłużej, uczymy się więcej i częściej zmieniamy pracę. Wszystkie powyższe tendencje mają istotny wpływ na nasze społeczeństwo, a niektóre z nich mogły przyczynić się do zadomowienia się i rozprzestrzeniania wirusa w niektórych państwach, czy to wskutek starzenia się społeczeństwa, czy też określonego składu gospodarstwa domowego lub gęstości zaludnienia.

Często najlepiej rozwiązywać te problemy na szczeblu lokalnym i regionalnym. Wynika to z faktu, że zmiany demograficzne niejednokrotnie przebiegają w diametralnie różny sposób w poszczególnych częściach tego samego kraju. Niektóre regiony muszą stawić czoła podwójnemu wyzwaniu – niskim dochodom i szybko malejącej populacji. Na tych głównie wiejskich obszarach, na których żyje 31 mln ludzi, ryzyko jest szczególnie wysokie. Europa będzie dążyć do podniesienia poziomu życia i wyrównania dysproporcji. Należy zapewnić, by potrzeby ludzi były zaspokajane oraz by miejsca, w których mieszkają, oferowały perspektywy i miejsca pracy. Należy również zapewnić dostęp do opieki zdrowotnej, opieki nad dziećmi i kształcenia oraz innych kluczowych usług, takich jak usługi pocztowe, biblioteki czy transport.

Zmiany demograficzne nie są co prawda niczym nowym, ale ich skutki dla naszego życia są bardziej odczuwalne. Działania w związku z tą zmianą staną się jeszcze ważniejsze, gdy Europa rozpocznie powrót do normalności. Dalsza koncentracja na równoległych ścieżkach transformacji – zielonej i cyfrowej – umożliwi opracowanie wielu innowacyjnych i zrównoważonych rozwiązań, których potrzebujemy, aby uporać się ze skutkami zmian demograficznych.

Zmiany demograficzne wpływają również na pozycję Europy na świecie. Ponieważ udział populacji europejskiej w populacji światowej w dalszym ciągu maleje, konieczność przyjęcia jednolitego stanowiska i jednolitego działania jako UE, przy wzmocnieniu wszystkich jej zbiorowych sił i różnorodności, staje się jeszcze ważniejsza. Należy rozpatrywać tę kwestię również w kontekście dużych zmian demograficznych w naszym sąsiedztwie i na całym świecie, które będą miały bezpośredni wpływ na samą Europę.

W niniejszym sprawozdaniu przedstawiono czynniki stymulujące zmiany demograficzne i ich wpływ na sytuację w Europie 2 . Pomoże ono określić, jak najlepiej zapewnić wsparcie ludziom, regionom i społecznościom, których obecna sytuacja dotknęła najbardziej, aby mogli się oni dostosować do zmieniającej się rzeczywistości – zarówno w okresie kryzysu, jak i podczas odbudowy i w przyszłości. Celem prac Komisji w tym zakresie jest poszerzenie naszej wiedzy i możliwości prognozowania w celu zapewnienia, byśmy mogli pomóc tym, którzy naszej pomocy potrzebują – zarówno dziś, jak i w przyszłości. Chodzi nie tyle o odwrócenie lub spowolnienie którejkolwiek z tendencji, lecz o wyposażenie się w odpowiednie narzędzia, aby opracować nowe rozwiązania i wspierać ludzi podczas zmiany.

Chodzi wreszcie o zapewnienie, by żaden region ani żaden człowiek nie zostali pozostawieni bez pomocy – w przeciwnym razie mogą w końcowym rozrachunku utracić zaufanie do naszej demokracji. W związku z tym Komisja po raz pierwszy powołała wiceprzewodniczącą do spraw demokracji i demografii; temat ten zostanie również omówiony na konferencji w sprawie przyszłości Europy, w ramach której obywatele będą odgrywać przewodnią rolę w pracach na rzecz odporniejszej, bardziej zrównoważonej i sprawiedliwszej Unii. Chociaż wiele kompetencji w tych obszarach należy do państw członkowskich, Komisja jest gotowa wytyczyć drogę, identyfikując problemy oraz wspierając działania na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym.

2.CZYNNIKI STYMULUJĄCE ZMIANY DEMOGRAFICZNE W EUROPIE 3

Europejczycy żyją rekordowo długo i starzeją się jako populacja z każdym kolejnym rokiem. Coraz więcej z nas decyduje się mieszkać, pracować lub studiować w innym państwie UE, a migracja z państw europejskich lub do państw europejskich w dalszym ciągu jest zmienna. Coraz więcej z nas mieszka również w mniejszych gospodarstwach domowych; mamy również mniej dzieci niż wcześniej. Te czynniki stymulujące zmiany demograficzne różnią się w zależności od obszaru Europy, a duże rozbieżności występują nawet między poszczególnymi regionami tego samego państwa 4 .

2.1. DŁUŻSZE ŚREDNIE DALSZE TRWANIE ŻYCIA

Europejczycy żyją ogólnie dłużej, a średnio coraz dłuższą część swojego życia przeżywają w dobrym zdrowiu. Na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat oczekiwana długość życia w chwili urodzenia wzrosła o około 10 lat zarówno w przypadku mężczyzn, jak i w przypadku kobiet 5 . Pandemia unaoczniła zagrożenia, na jakie narażone jest starzejące się społeczeństwo, ale przyjmuje się, że prawdopodobnie nie będzie miała wpływu na opisaną ogólną pozytywną tendencję w zakresie średniego dalszego trwania życia.

Prognozuje się 6 , że w 2070 r. oczekiwana długość życia w chwili urodzenia będzie wynosić 86,1 roku w przypadku mężczyzn (78,2 roku w 2018 r.). W przypadku kobiet będzie ona wynosić 90,3 roku (wzrost z 83,7 roku). Duży wpływ na średnie dalsze trwanie życia ma miejsce życia. Na szczeblu krajowym przeciętna oczekiwana długość życia w chwili urodzenia wynosi od 83,5 roku w Hiszpanii do 75 lat w Bułgarii.

W różnych częściach UE występują różnice w danych dla mieszkających tam kobiet i mężczyzn. W UE-27 przeciętna oczekiwana długość życia w chwili urodzenia w przypadku kobiet jest wyższa o 5,5 roku niż w przypadku mężczyzn, ale taka sytuacja nie jest wszędzie jednakowa. Na Łotwie i Litwie różnica ta wynosi ponad dziewięć lat, zaś w Danii, Irlandii, na Cyprze, w Niderlandach i w Szwecji – poniżej czterech lat.

Różnica w przeciętnej oczekiwanej długości życia w chwili urodzenia między kobietami a mężczyznami, 2018 r.

Źródło: Eurostat

Znaczną część naszego życia przeżywamy w dobrym zdrowiu. Zgłaszana liczba lat przeżytych w dobrym zdrowiu 7 różni się w zależności od płci i państwa. W 2018 r. w całej UE średnia zdrowego życia oczekiwana w chwili urodzenia wynosiła 64,2 roku w przypadku kobiet i 63,7 roku w przypadku mężczyzn 8 . Również w tym przypadku dane różnią się istotnie w zależności od miejsca zamieszkania. Przykładowo mężczyźni mieszkający w Szwecji mogą cieszyć się dobrym zdrowiem przez średnio ponad 73 lata, a na Łotwie – przez 51 lat. Prawie połowa osób starszych jest niepełnosprawna 9 – liczba ta rośnie w starszych grupach wiekowych. Osoby takie są bardziej narażone na problemy związane z ograniczoną mobilnością, a ich jakość życia zależy od tego, jak integracyjne i dostępne są nasze społeczeństwa i otoczenie.

Średnia zdrowego życia oczekiwana w chwili urodzenia, 2018 r.

Źródło: Eurostat

Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia w poszczególnych regionach 10 , 2018 r.

(Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia w latach)

2.2. MNIEJSZA LICZBA URODZEŃ

W okresie od lat 60. XX wieku do połowy lat 90. XX wieku średnia liczba urodzeń na kobietę w Europie spadła 11 . Na początku XXI wieku nieco wzrosła, a w kolejnej dekadzie pozostawała na raczej ustabilizowanym poziomie.

W 2018 r. liczba ta wynosiła 1,55 dziecka na kobietę. Wartość ta jest więc mniejsza niż 2,1, tj. poziom uważany za niezbędny do utrzymania stałej liczebności populacji z wyłączeniem migracji. W prawie żadnym regionie Europy nie odnotowuje się takiego poziomu 12 , a w niektórych regionach liczba ta wynosi poniżej 1,25. Dotyczy to np. północno-zachodnich regionów Półwyspu Iberyjskiego, południowo-wschodnich Włoch i Sardynii oraz niektórych regionów Grecji.

Ponadto kobiety średnio rodzą na późniejszym etapie życia. W latach 2001–2018 średni wiek kobiet rodzących dziecko w UE wzrósł z 29,0 do 30,8 lat.

Wskaźniki dzietności w UE-27, 2001–2018

Źródło: Eurostat

Współczynnik dzietności ogółem w poszczególnych regionach 13 , 2018 r.

(Liczba żywych urodzeń na kobietę)

2.3. STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

Społeczeństwo europejskie się starzeje. Mediana wieku 14 ludności UE-27 rośnie od lat i przewiduje się, że będzie rosnąć w tym samym tempie przez kolejne dwadzieścia lat. Mediana wieku może osiągnąć 49 lat w 2070 r., a więc około pięć lat więcej niż obecnie.

Mediana wieku ludności UE-27, lata 2001–2070

Źródło: Eurostat

W miarę wzrostu mediany wieku rośnie liczba osób starszych i ich udział w populacji. Szacuje się, że do 2070 r. 30 % ludzi w Europie będzie miało co najmniej 65 lat – obecnie odsetek ten wynosi około 20 %. Przewiduje się, że w latach 2019–2070 odsetek osób w wieku 80 lat i starszych wzrośnie ponad dwukrotnie i osiągnie 13 % 15 .

Jednocześnie przewiduje się zmniejszenie liczby ludności w wieku produkcyjnym (20–64 lata) 16 . W 2019 r. udział tej ludności w całej populacji wynosił 59 %. Oczekuje się, że do 2070 r. spadnie on do 51 %. Zgodnie z prognozami liczba dzieci i osób młodych (w wieku 0–19 lat) ma w tym czasie spaść o 12,6 mln.

Ludność w podziale na grupy wiekowe w UE-27, lata 2001–2070

Źródło: Eurostat

2.4. MNIEJSZE GOSPODARSTWA DOMOWE

Liczba gospodarstw domowych w Europie rośnie, ale ich średni rozmiar maleje. W 2019 r. w Europie było 195 mln gospodarstw domowych, a więc o 13 mln więcej niż w 2010 r. Średnio gospodarstwa te maleją. W 2010 r. przeciętne gospodarstwo domowe liczyło 2,4 osoby. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat odnotowano powolny spadek tej wartości, która w 2019 r. osiągnęła 2,3 osoby.

Około jedna trzecia wszystkich gospodarstw domowych liczy wyłącznie jedną osobę – odsetek takich gospodarstw wzrósł o 19 % od 2010 r. Ogólną tendencją jest tworzenie gospodarstw domowych składających się z par bezdzietnych, osób żyjących samotnie oraz osób samotnie wychowujących dzieci. W większości gospodarstw domowych nie ma dzieci, zaś odsetek gospodarstw domowych, które tworzą osoby samotnie wychowujące dzieci, wzrósł o 13 % od 2010 r. Takie tendencje mogą odgrywać rolę również w kontekście pandemii, ponieważ niektóre struktury gospodarstw domowych mogą przyczyniać się do rozprzestrzeniania się wirusa.

W miarę starzenia się społeczeństwa europejskiego coraz więcej osób w wieku 65 lat i starszych będzie mieszkać samotnie 17 . Dotyczy to w szczególności kobiet. W 2019 r. odsetek starszych kobiet mieszkających samotnie wynosił 40 %, a więc ponad dwukrotnie więcej niż w przypadku mężczyzn.

Gospodarstwa domowe w podziale ze względu na liczbę dzieci w UE-27, lata 2010–2019 (w mln)

Źródło: Eurostat

2.5. BARDZIEJ MOBILNA EUROPA

Główną siłą napędową zmian demograficznych jest przemieszczanie się ludzi, zarówno na obszarze Europy, jak i poza jej granicami.

W dniu 1 stycznia 2019 r. w UE-27 mieszkało 21,8 mln obywateli państw trzecich, co stanowiło 4,9 % całej populacji UE. 13,3 mln obywateli Unii mieszkało w innym państwie UE.

Roczna skala tych przepływów może się zmieniać, ale tendencje długoterminowe utrzymują się na stosunkowo stałym poziomie. Na przestrzeni ostatnich 35 lat Europa była kontynentem imigracji netto. Każdego roku od połowy lat 80. XX wieku do UE przyjeżdżało więcej osób, niż ją opuszczało, co doprowadziło do dodatniego salda migracji.

Nie wiadomo jeszcze, jak środki nadzwyczajne ograniczające mobilność ludzi wpłyną długoterminowo na wzorce i preferencje w zakresie mobilności. Dotyczy to również tego, czy osoby, które utraciły pracę i środki utrzymania w jednym miejscu, postanowią ponownie szukać możliwości w innym miejscu.

Saldo migracji w UE-27, lata 1961–2018

Źródło: Eurostat

2.6. ZMIENIAJĄCA SIĘ LICZBA LUDNOŚCI

Na przestrzeni lat liczba ludności w Europie stale rosła. Od lat 60. XX wieku całkowita liczba ludności w UE-27 wzrosła o jedną czwartą i w 2019 r. osiągnęła niemal 447 mln. Istnieją jednak różnice między poszczególnymi państwami. W Belgii, Irlandii, na Cyprze, w Luksemburgu, na Malcie i w Szwecji odnotowuje się stosunkowo stały wzrost, zaś w Bułgarii, Chorwacji, na Łotwie, Litwie i w Rumunii liczba ludności spadła po 1990 r. 19

Oczekuje się, że ogólna tendencja wzrostu liczby ludności utrzyma się, jednak nie na długo. Od 2012 r. liczba zgonów w UE-27 jest większa niż liczba urodzeń. Oznacza to, że bez dodatniego salda migracji liczba ludności w Europie już zaczęłaby maleć.

Jak pokazują prognozy 20 , całkowita liczba ludności w Europie pozostanie raczej stała przez kolejne dwadzieścia lat, a następnie zacznie maleć. Przewiduje się, że osiągnie plateau na poziomie około 449 mln ludzi przed 2025 r., a następnie po 2030 r. zacznie stopniowo maleć i w 2070 r. osiągnie 424 mln, co oznacza pięcioprocentowy spadek na przestrzeni pięćdziesięciu lat.

Przewiduje się, że w niektórych państwach członkowskich liczba ludności będzie maleć przez cały okres do 2070 r. – dotyczy to Bułgarii, Grecji, Chorwacji, Włoch, Łotwy, Litwy, Węgier, Polski i Rumunii. W niektórych państwach przewiduje się wzrost populacji do 2070 r., tj. w Danii, w Irlandii, na Cyprze, w Luksemburgu, na Malcie i w Szwecji. W innych państwach prognozuje się początkowy wzrost, a następnie spadek – dane te dotyczą Belgii, Czech, Estonii, Hiszpanii, Francji, Niemiec, Niderlandów, Austrii, Portugalii, Słowenii, Słowacji, i Finlandii.

Całkowita liczba ludności i roczne zmiany liczby ludności w UE-27, lata 1960–2070

Źródło: Eurostat

3.WPŁYW ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH NA NASZĄ SPOŁECZNĄ GOSPODARKĘ RYNKOWĄ

Wpływ zmian demograficznych w Europie odczuwamy bezpośrednio w wymiarze gospodarczym i społecznym. Stało się to widoczne na przestrzeni ostatnich miesięcy, kiedy to istotne obszary gospodarki zawiesiły funkcjonowanie i wprowadzono niezbędne środki ograniczające kontakty personalne, które wpłynęły na naszą codzienność. Zmiany demograficzne mają wpływ na przyszłość naszych systemów opieki społecznej i zdrowotnej, budżety oraz potrzeby w zakresie mieszkalnictwa i infrastruktury. Nasze miasta i obszary miejskie mogą stać się bardziej zatłoczone, a obszary wiejskie będą musiały stawić czoła innym wyzwaniom. Nasze ścieżki karier będą się nadal zmieniać i będziemy musieli znaleźć rozwiązania, aby zapewnić, by Europa pozostała konkurencyjna mimo spadku ludności w wieku produkcyjnym.

Czynnikiem, który wpłynie na szybkość i zdolność do odbudowy, jest struktura gospodarcza i demograficzna państwa. Długoterminowe zmiany demograficzne i potrzeby w zakresie odbudowy zbiegną się również w innych punktach. Dotyczy to każdego obszaru, od konieczności zwiększenia odporności naszych systemów opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej do zapewnienia obszarom miejskim i wiejskim zdolności do radzenia sobie z większym zagęszczeniem ludności lub brakiem dostępu do usług.

Opracowany przez Komisję Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększenia Odporności zapewni wsparcie finansowe na dużą skalę, które zwiększy odporność gospodarek państw członkowskich i lepiej przygotuje je na przyszłość, w szczególności w kontekście zmian demograficznych. Priorytety inwestycyjne zostaną dostosowane do wyzwań określonych w zaleceniach dla poszczególnych krajów w ramach europejskiego semestru.

3.1. LUDZIE, PRACA I UMIEJĘTNOŚCI

Wpływ starzenia się społeczeństwa na rynek pracy jest coraz bardziej widoczny. Liczba ludności w wieku produkcyjnym w UE-27 maleje od dekady i przewiduje się, że do 2070 spadnie o 18 %. Sytuacja różni się istotnie w zależności od państwa członkowskiego i regionu.

Zmiana liczby ludności w wieku 20–64 lat według regionów 21 , lata 2020–2030

(Zmiana całkowita (%))

W prognozach gospodarczych sporządzonych w 2018 r. oszacowano, że liczba pracujących może osiągnąć najwyższy poziom około 2020 r., a następnie stale spadać w ciągu kolejnych dziesięcioleci 22 . Chociaż jest jeszcze zbyt wcześnie, aby stwierdzić, czy obecny kryzys zmieni prognozy długoterminowe, w pierwszych prognozach sporządzonych od początku pandemii 23 szacuje się znaczny spadek zatrudnienia. W zależności od tego, jak wirus będzie się rozprzestrzeniać, może to spowodować, że jeszcze mniej osób będzie aktywnych zawodowo w tym samym czasie. Zwalczanie bezrobocia, w szczególności wśród osób młodych, i przyciąganie większej liczby osób na rynki pracy stanie się zatem jeszcze bardziej palącym wyzwaniem.

Oczywiste jest również, że silniej i szybciej będzie się dało odczuć wpływ mniejszej liczby ludności w wieku produkcyjnym, chyba że – i do czasu gdy – więcej osób obecnie niedostatecznie reprezentowanych wejdzie na rynek pracy lub wykaże się większą aktywnością na rynku pracy.

Ludność w wieku produkcyjnym (20–64 lat), UE-27, 2001–2070

Źródło: Eurostat

3.1.1 WIĘKSZY I BARDZIEJ SPRZYJAJĄCY WŁĄCZENIU SPOŁECZNEMU RYNEK PRACY

Zmniejszająca się liczba ludności w wieku produkcyjnym uwidacznia potrzebę wykorzystania przez Europę i jej rynek pracy wszystkich jej atutów, talentów i różnorodności.

Zasadnicze znaczenie będzie miało zwiększenie wskaźnika zatrudnienia kobiet. W 2019 r. różnica wskaźnika zatrudnienia kobiet i mężczyzn wyniosła 12 %. Jest to jeszcze wyraźniejsze, gdy weźmie się pod uwagę znaczną różnicę między mężczyznami i kobietami w podejmowaniu pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy. W 2019 r. około trzech na dziesięć zatrudnionych kobiet pracowało w niepełnym wymiarze czasu pracy, czyli prawie cztery razy więcej niż mężczyzn. Takie sytuacje mogły być jeszcze bardziej dotkliwe podczas pandemii, kiedy to opieka nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi lub dziećmi musiała być organizowana prywatnie i w dużej mierze spoczywała na kobietach. Brak odpowiednich formalnych usług w zakresie opieki długoterminowej, elastycznych możliwości pracy i zachęt dla osób będących drugim żywicielem rodziny w niektórych państwach członkowskich wpływa na nasilenie tego problemu.

U podstaw tego problemu leży wyzwanie polegające na godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. W 2019 r. wskaźnik zatrudnienia kobiet z dziećmi poniżej 6 roku życia był o prawie 14 punktów procentowych niższy niż w przypadku kobiet bezdzietnych. Kobiety nadal otrzymują za swoją pracę niższe wynagrodzenie niż mężczyźni, a zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć wynosi obecnie 14,8 %. Komisja zajmuje się tymi kwestiami w ramach swoich prac na rzecz równości oraz w ramach nowej europejskiej strategii na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020–2025 24 .

Pomocne byłyby również dalsze postępy w zakresie zatrudniania pracowników w starszym wieku. W 2019 r. wskaźnik zatrudnienia pracowników w starszym wieku (55–64 lat) wyniósł 59,1 % dla UE-27, co oznacza wzrost z 44,1 % w 2009 r. Dalsze postępy wymagałyby polityki umożliwiającej dłuższą aktywność zawodową, utrzymanie dobrej formy, podnoszenie umiejętności zawodowych oraz uznawanie nowych umiejętności i kwalifikacji. W perspektywie średnioterminowej starzenie się społeczeństwa będzie prawdopodobnie wymagało dłuższego okresu zatrudnienia większej liczby osób. Kwestia ta zostanie omówiona bardziej szczegółowo w przygotowywanej zielonej księdze na temat starzenia się społeczeństwa, z pełnym uwzględnieniem słabych punktów, które pojawiły się podczas pandemii.

Inwestowanie w kwalifikacje osób o niskim poziomie wykształcenia nadal będzie miało zasadnicze znaczenie. Ponad 10 % osób młodych w wieku od 18 do 24 lat kończy naukę lub szkolenie z niskimi kwalifikacjami lub bez nich, przy czym w regionach najbardziej oddalonych liczba ta przekracza 20 %. Wśród tych „osób wcześnie kończących naukę” 45 % jest zatrudnionych. Prace nad urzeczywistnieniem europejskiego obszaru edukacji do 2025 r., reorganizacja europejskiej przestrzeni badawczej i wspieranie zatrudnienia ludzi młodych będą ważnymi narzędziami przywrócenia równowagi.

Zatrudnienie większej liczby osób z różnych środowisk przyczyniłoby się do dalszego zwiększania wskaźnika zatrudnienia. Wskaźnik zatrudnienia osób urodzonych poza UE jest o 9,6 punktów procentowych niższy niż w przypadku osób urodzonych w UE i jest szczególnie niski wśród kobiet. Podobnie wygląda sytuacja obywateli państw trzecich.

Otwarcie rynku pracy dla osób niepełnosprawnych przyczyniłoby się do stworzenia bardziej sprawiedliwego społeczeństwa i zaradzenia skutkom zmian demograficznych. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w UE jest jednak niski ze względu na wiele barier, z którymi się borykają, w tym dyskryminację i brak dostępności do miejsca pracy, zakwaterowania i edukacji o wysokiej jakości. Bariery te mogą wynikać z negatywnego postrzegania i niesprawiedliwej niechęci do zatrudniania osób niepełnosprawnych.

Posiadanie większego i bardziej sprzyjającego włączeniu społecznemu rynku pracy oznacza zwalczanie wszelkich form dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie rasowe lub pochodzenie etniczne, religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek bądź orientację seksualną. Podmioty gospodarki społecznej i przedsiębiorstwa społeczne mogą odegrać ważną rolę we wspieraniu rynku pracy bardziej sprzyjającego włączeniu społecznemu, z korzyścią dla pracowników i społeczności lokalnych.

3.1.2. PRODUKTYWNOŚĆ DZIĘKI UMIEJĘTNOŚCIOM I KSZTAŁCENIU

Wraz ze zmniejszaniem się puli osób pracujących odporność gospodarcza i wzrost produktywności staną się jeszcze ważniejsze. Będzie to również istotne dla trwałej odbudowy po kryzysie. Przed wybuchem pandemii koronawirusa z prognoz Komisji wynikało, że ustabilizowanie wzrostu PKB na poziomie 1,3 % rocznie do 2070 r. wymagałoby wzrostu produktywności pracy średnio o 1,5 % rocznie 25 . Wzrost produktywności zmniejszał się jednak i przed rozpoczęciem kryzysu szacowano go na poziomie poniżej 1 %.

Przejście na neutralną dla klimatu i cyfrową gospodarkę może przyczynić się do zwiększenia produktywności. Podwójna transformacja będzie wymagała innowacji i rozpowszechniania technologii, a gospodarka cyfrowa i o obiegu w większym stopniu zamkniętym stworzy nowe modele biznesowe i sposoby pracy. Pandemia i jej wpływ na nasze życie i gospodarkę podkreśliły znaczenie cyfryzacji we wszystkich obszarach gospodarki i społeczeństwa UE. Konieczna będzie również konkurencja i równe szanse, jak określono w niedawno przyjętej nowej strategii przemysłowej dla Europy 26 .

Automatyzacja i nowe, czystsze technologie mogą przyczynić się do zwiększenia w przyszłości produktywności pracy, zaś sprawiedliwa transformacja dla wszystkich będzie niezbędna dla tych, którzy będą musieli zdobyć nowe umiejętności lub zmienić pracę. W tym duchu Komisja zaproponowała wzmocnienie Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji – w celu złagodzenia społeczno-gospodarczych skutków transformacji, wspierania przekwalifikowania zawodowego, wspierania MŚP w tworzeniu nowych możliwości gospodarczych oraz inwestowania w czystą transformację energetyczną.

Europa potrzebuje wysoko wykwalifikowanej, dobrze wyszkolonej i zdolnej do adaptacji siły roboczej 27 . Coraz ważniejsza będzie zatem kwestia zapewnienia możliwości uczenia się przez całe życie wszystkim zainteresowanym. W nadchodzących latach miliony Europejczyków będą musiały podnieść swoje kwalifikacje lub się przekwalifikować. Zapotrzebowanie rynku pracy można również pokrywać dzięki przyciąganiu umiejętności i talentów z zagranicy.

W związku z tym, że podwójna transformacja nabiera tempa, Europa będzie musiała zadbać o to, by jej umiejętności, w tym umiejętności ekologiczne i cyfrowe, nadążały za rozwojem. Przed kryzysem w Europie istniało około 1 mln wolnych miejsc pracy dla specjalistów w dziedzinie technologii cyfrowych, a 70 % przedsiębiorstw zgłaszało, że opóźniają inwestycje, ponieważ nie mogą znaleźć osób z odpowiednimi kwalifikacjami. Wynika to z faktu, że w 2019 r. 29 % ludności UE posiadało niskie umiejętności cyfrowe, a 15 % w ogóle ich nie posiadało. Kryzys jeszcze bardziej uwypuklił znaczenie umiejętności cyfrowych – dotyczy to dzieci, studentów, nauczycieli, instruktorów i nas wszystkich, ponieważ dzięki tym umiejętnościom możemy się ze sobą komunikować i pracować. Pokazało to, że wiele z tych osób nadal nie ma dostępu do niezbędnych narzędzi. Komisja przedstawi Plan działania w dziedzinie edukacji cyfrowej, w którym zaproponuje konkretne działania mające na celu sprostanie tym wyzwaniom.

Rozwiązanie polega na inwestowaniu w ludzi i ich umiejętności oraz poprawie dostępu do szkolenia i kształcenia. Będzie to wymagało wspólnych działań przemysłu, państw członkowskich, partnerów społecznych i innych zainteresowanych stron na rzecz podnoszenia lub zmiany kwalifikacji oraz odblokowania publicznych i prywatnych inwestycji w siłę roboczą. Ważnym krokiem w tym kierunku będzie również aktualizacja programu na rzecz umiejętności oraz zalecenie dotyczące kształcenia i szkolenia zawodowego.

3.2. OPIEKA ZDROWOTNA I OPIEKA DŁUGOTERMINOWA

Europejskie systemy opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej znajdowały się na pierwszym planie w okresie pandemii COVID-19 28 . Ze względu na walkę z wirusem zostały one poddane znacznym obciążeniom, mimo że już wcześniej znalazły się pod coraz większą presją, zwłaszcza w wyniku starzenia się naszego społeczeństwa. Dotyczy to w szczególności tych regionów, w których przewiduje się znaczny wzrost liczby osób w wieku powyżej 65 lat do 2030 roku.

Zmiany w udziale ludności w wieku co najmniej 65 lat według regionów 29 , lata 2020–2030

(Różnica w punktach procentowych)

Wybuch pandemii COVID-19 ujawnił podatność osób starszych na koronawirusa i inne choroby, przede wszystkim dlatego, że istnieje większe prawdopodobieństwo, iż cierpią one na choroby przewlekłe. Pandemia uwidoczniła również potrzebę posiadania solidnych systemów publicznej opieki zdrowotnej oraz potrzebę zwiększenia możliwości oddziałów intensywnej opieki medycznej.

Bardziej odporne systemy opieki zdrowotnej wymagają właściwego wsparcia inwestycyjnego i finansowego, które odpowiada ich kluczowej roli. Dlatego też Komisja zaproponowała ostatnio niezależny Program UE dla zdrowia (EU4Health), aby wspierać państwa członkowskie i UE w tworzeniu zdolności i zwiększaniu gotowości 30 . Pomoże on zrealizować długoterminowe zamierzenia dotyczące stworzenia sprawnie funkcjonujących i odpornych systemów publicznej opieki zdrowotnej, w szczególności poprzez inwestowanie w zapobieganie chorobom i nadzór, a także poprawę dostępu do opieki zdrowotnej, diagnostyki i leczenia dla wszystkich. Program ten może również stanowić punkt wyjścia do debaty na temat tego, co jeszcze możemy wspólnie zrobić, aby stawić czoła kryzysom, ale również na temat bardziej ogólnych kwestii w sektorze zdrowia.

Kolejnym wyzwaniem, z jakim będą się zmagać europejskie systemy opieki zdrowotnej, jest również rosnące obciążenie chorobami przewlekłymi. Już teraz szacuje się, że leczenie tych chorób stanowi 70–80 % kosztów opieki zdrowotnej 31 . Obecnie szacuje się, że około 50 mln obywateli Unii cierpi na co najmniej dwie choroby przewlekłe 32 i większość z tych osób ma ponad 65 lat. W ramach działań na rzecz skuteczniejszej profilaktyki wprowadzono strategię „od pola do stołu” 33 , która ma na celu zapewnienie Europejczykom większej ilości informacji i ich wsparcie w dokonywaniu lepszych wyborów żywieniowych. Biorąc pod uwagę większe ryzyko związane z chorobami przewlekłymi, prace nad europejskim planem walki z rakiem będą miały zasadnicze znaczenie dla naszego zdrowia i naszych systemów opieki zdrowotnej. Sport i aktywność fizyczna mogą również odegrać ważną rolę w profilaktyce i promocji zdrowia.

Oczekuje się, że zapotrzebowanie na profesjonalny personel będzie rosło wraz ze zwiększeniem zapotrzebowania na opiekę zdrowotną i długoterminową. Widoczne są już oznaki niedoboru siły roboczej 34 w sektorze zdrowia 35 i opieki długoterminowej. Bieżące prace OECD dotyczące personelu zatrudnionego w sektorze opieki długoterminowej 36 wskazują na znaczenie poprawy warunków pracy i zwiększenia atrakcyjności pracy w tym sektorze. Pomimo rosnącej w ciągu ostatniej dekady liczby lekarzy i pielęgniarek w prawie wszystkich państwach UE w dalszym ciągu brakuje lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, szczególnie na obszarach wiejskich i oddalonych oraz w regionach najbardziej oddalonych. 

Głównym wyzwaniem jest sprostanie rosnącemu zapotrzebowaniu na wystarczające, dostępne, dobrej jakości i przystępne cenowo usługi w zakresie opieki zdrowotnej i długoterminowej, zapisane w Europejskim filarze praw socjalnych. Zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzkiego 37 wymaga odpowiedniej infrastruktury, takiej jak szpitale, domy opieki długoterminowej i mieszkania przystosowane i wyposażone dla osób starszych. W przeciwieństwie do opieki zdrowotnej ochrona socjalna w zakresie opieki długoterminowej nie istnieje we wszystkich państwach członkowskich. Formalna opieka długoterminowa jest kosztowna i często jest podejmowana przez osobę potrzebującą lub jej rodzinę. Ponieważ ludność Europy starzeje się, a gospodarstwa domowe ulegają zmniejszeniu, dla wielu osób będzie to prawdopodobnie stałym wyzwaniem.

Powstająca „srebrna gospodarka” może stworzyć możliwości dla sektora opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej. Może ona stanowić siłę napędową innowacji, która skuteczniej pomoże zapewnić wysokiej jakości usługi w zakresie opieki. Cyfryzacja może zapewnić osobom starszym możliwość niezależnego monitorowania swojego stanu zdrowia. Wpływ technologii cyfrowych na opiekę zdrowotną i długoterminową może przynieść potrójne korzyści: poprawę jakości życia, zwiększenie efektywności opieki zdrowotnej i długoterminowej, wzrost rynku i rozwój przemysłu 38 . Kluczowe znaczenie w tym zakresie będą miały badania naukowe i innowacje.

3.3. WPŁYW NA BUDŻETY PUBLICZNE

Starsza Europa o mniejszej sile roboczej oznaczać będzie prawdopodobnie większą presję na budżety publiczne – w czasie, gdy działania naprawcze wymagają znacznych środków finansowych. Przed kryzysem przewidywano, że do 2070 r. całkowite koszty związane ze starzeniem się społeczeństwa 39 w UE będą stanowić 26,6 % PKB.

Europa stanie przed poważnym wyzwaniem, jeśli chodzi o finansowanie wydatków związanych ze starzeniem się społeczeństwa w sposób sprawiedliwy dla wszystkich pokoleń. Wynika to z faktu, że stosunek osób płacących podatki i składki na ubezpieczenie społeczne do osób otrzymujących emerytury i inne świadczenia szybko się zmniejsza. W 2019 r. na każdą osobę powyżej 65. roku życia przypadało średnio 2,9 osoby w wieku produkcyjnym. Przewiduje się, że w 2070 r. wskaźnik ten spadnie do 1,7.

Podczas gdy większość wydatków związanych ze starzeniem się społeczeństwa będzie przeznaczona na opiekę zdrowotną i opiekę długoterminową, przewiduje się, że do 2040 r. wydatki na publiczne systemy emerytalne również wzrosną w stosunku do PKB. Dzięki wpływowi znaczących reform systemów emerytalnych w większości państw członkowskich przewiduje się, że wydatki będą rosły wolniej niż PKB, co pozwoli na przywrócenie mniej więcej tego samego udziału w PKB co w 2016 r., chociaż w wielu państwach członkowskich niedawne reformy emerytalne doprowadzą do wyższych prognozowanych wydatków na świadczenia emerytalne. Przy opracowywaniu rozwiązań tych problemów decydenci muszą zmierzyć się z wysokim stopniem niepewności. Sposób, w jaki będą się zmieniać wydatki publiczne, zależy nie tylko od trendów demograficznych, ale i od innych czynników, takich jak postęp technologiczny w dziedzinie diagnostyki, leczenia, środków farmaceutycznych i wyrobów medycznych lub zwiększone zapotrzebowanie na publiczną opiekę zdrowotną i długoterminową 40 . Wszystko to wiąże się z dodatkowymi kosztami w perspektywie średnio- i długoterminowej. Bez zmiany polityki coraz większa presja będzie wywierana również na wydatki prywatne, ponieważ osoby objęte opieką długoterminową mogą być zmuszone do pokrycia większej części ogółu kosztów.

Większość istniejących prognoz dotyczy głównie osób w wieku 65 lat, stanowiącym górną granicę w grupie ludności w wieku produkcyjnym. W przyszłości więcej osób będzie jednak kontynuowało pracę zawodową w późniejszym okresie życia. Przyjęcie wyższej górnej granicy znacznie zmienia prognozy. Wszystkie dowody wskazują jednak na znaczenie dobrych warunków pracy, silnych systemów zdrowia publicznego, uczenia się przez całe życie oraz ciągłych inwestycji w umiejętności i edukację.

Ubóstwo wśród osób starszych będzie prawdopodobnie coraz większym problemem, ponieważ demografia nadal się zmienia. Obecnie większość emerytów posiada dochód z emerytur, który umożliwia im utrzymanie określonego poziomu życia i chroni ich przed ubóstwem wśród osób starszych 41 . Nie oznacza to, że ubóstwo wśród osób powyżej 64. roku życia zostało wyeliminowane. W 2018 r. w UE-27 15,5 % osób w wieku co najmniej 65 lat było zagrożonych ubóstwem 42 .

Kobiety są bardziej narażone na ubóstwo w starszym wieku. Wynika to z faktu, że mają one zazwyczaj niższe wskaźniki zatrudnienia, więcej przerw w karierze zawodowej, niższe płace i częściej pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy 43 i na czas określony 44 . Kobiety otrzymują miesięczne emerytury, które są o około jedną trzecią niższe od emerytur mężczyzn, a jednocześnie mają dłuższe średnie dalsze trwanie życia.

Osoby niepełnosprawne – grupa bardziej narażona na ubóstwo – mogą zmagać się z dodatkowymi zagrożeniami. Osoby w wieku produkcyjnym, które są niepełnosprawne, często kwalifikują się do określonych świadczeń i wsparcia. Po osiągnięciu wieku emerytalnego mogą one jednak przestać się kwalifikować, co może być dodatkową przyczyną ubóstwa lub wykluczenia społecznego.

Jednocześnie starsze społeczeństwo oferuje również nowe możliwości dla naszych gospodarek. Starsi konsumenci stanowią dużą część gospodarki, a konsumpcja osób powyżej 50. roku życia w całej UE wyniosła 3,7 bln EUR w 2015 r. Przewiduje się, że będzie ona rosła o około 5 % rocznie, osiągając 5,7 bln EUR do 2025 r. W zielonej księdze na temat starzenia się społeczeństwa Komisja zajmie się również sposobem, w jaki można w pełni wykorzystać te możliwości.

3.4. WYMIAR REGIONALNY I LOKALNY 45

Różne regiony w różny sposób odczuwają zmiany demograficzne. Niektóre charakteryzują się stosunkowo starszą populacją, z medianą wieku powyżej 50 lat, podczas gdy w innych jest to mniej niż 42,5 roku – np. w Luksemburgu (lub jego częściach), na Cyprze, w Irlandii, południowej Hiszpanii, Polsce, północnej Rumunii, Słowacji i południowej Szwecji.

Na poziomie regionalnym ruchy ludności mają również duży wpływ na profil demograficzny regionu. Jest to wyraźnie odczuwalne w miejscach, gdzie przemieszczają się głównie osoby młode. Ruchy te mają również wpływ na ogólną liczbę ludności w regionie. 65 % ludności UE mieszka w regionie, w którym w latach 2011–2019 nastąpił wzrost liczby ludności. Dla niektórych spadek liczby ludności jest tendencją długotrwałą, często trwającą dziesiątki lat, i można się spodziewać, że w następnym dziesięcioleciu i w kolejnych latach nastąpi spadek liczby ludności w kolejnych regionach.

Aby uniknąć dalszego pogarszania się tej sytuacji w wyniku pandemii, Komisja zaproponowała przeznaczenie dodatkowych środków na politykę spójności, tj. na kryzysowe działania naprawcze i odbudowujące w ramach nowej inicjatywy pod nazwą REACT-EU 46 . Proponowane narzędzie służące odbudowie gospodarki „Next Generation EU” przewiduje dodatkowe wsparcie w celu zapewnienia finansowania kluczowych kryzysowych działań naprawczych oraz wsparcia pracowników i MŚP, systemów opieki zdrowotnej oraz transformacji ekologicznej i cyfrowej w regionach. Również program rozwoju obszarów wiejskich UE będzie odgrywał kluczową rolę we wspieraniu odbudowy gospodarczej.

Zmiana liczby ludności ogółem według regionów 47 , lata 2011–2019

(Zmiana całkowita (%) w okresie od dnia 1 stycznia 2011 r. do dnia 1 stycznia 2019 r.)

Zmiany demograficzne inaczej wyglądają w regionach miejskich i wiejskich. Regiony w UE należą do różnych kategorii, w zależności od tego, czy mają bardziej miejski lub wiejski charakter, czy też charakter mieszany. Każda z tych trzech kategorii posiada swoje cechy charakterystyczne. Liczba ludności i gęstość zaludnienia maleje od regionów miejskich, poprzez regiony pośrednie – po regiony wiejskie. Wydaje się, że podczas pandemii gęstość zaludnienia i kategoria regionu to czynniki, które miały wpływ na rozprzestrzenianie się wirusa. Szacuje się, że wirus dotarł wcześniej do regionów miejskich i rozprzestrzenił się tam szybciej w porównaniu z regionami pośrednimi i wiejskimi 48 .

Populacja UE-27 według typologii miejsko-wiejskiej regionów, 2019 r.

Źródło: Eurostat

W regionach wiejskich liczba ludności spadła o 0,8 mln w latach 2014–2019. Jest to jednak niepełny obraz sytuacji. W niektórych państwach członkowskich w takich regionach liczba ludności rosła o ponad 0,2 % rocznie, podczas gdy w innych odnotowywano jej zmniejszenie o taki sam procent. W ośmiu państwach członkowskich w regionach wiejskich liczba ludności spada od 1991 r.: w trzech państwach bałtyckich, Bułgarii, Chorwacji, na Węgrzech, w Portugalii i Rumunii. Ostatnie prace OECD pokazują, że w regionach położonych w pobliżu miast liczba ludności wykazuje tendencje wzrostowe, zaś spada w regionach bardziej oddalonych od miast 49 .

W regionach miejskich w UE sytuacja wygląda inaczej – w tym samym okresie liczba ludności wzrosła w nich o 3,8 mln. Na Łotwie i w Grecji liczba ludności spadła jednak odpowiednio o 0,3 % i 0,6 %. 22 % ludności miejskiej żyło w regionie, w którym liczba ludności spadła w latach 2014–2019. W czternastu państwach członkowskich liczba ludności wzrosła we wszystkich regionach miejskich.

3.4.1. JAKOŚĆ ŻYCIA, INFRASTRUKTURA I DOSTĘP DO USŁUG

W każdej części Europy dąży się do zapewnienia odpowiedniego poziomu usług i infrastruktury, aby spełniać potrzeby jej mieszkańców. Niezależnie od tego, czy liczba ludności rośnie, czy spada, należy odpowiednio dostosować usługi i infrastrukturę – zarówno w zakresie transportu, technologii cyfrowych, mieszkalnictwa, szkół, opieki zdrowotnej i długoterminowej, jak i integracji społecznej.

Wpływ zmian demograficznych na dany region zależy w dużym stopniu od tempa i zakresu zmiany liczby ludności oraz od tego, czy dany region dysponuje środkami, aby poradzić sobie z tymi zmianami. Większość regionów, w których występuje szybki wzrost liczby ludności, ma PKB na mieszkańca wyższy od średniej UE, natomiast w regionach, gdzie liczba ludności szybko spada, PKB na mieszkańca jest zazwyczaj stosunkowo niski. Regiony o niskich dochodach i doświadczające gwałtownych zmian demograficznych stoją w obliczu najtrudniejszej sytuacji.

31 mln ludzi, czyli 7 % ludności UE, żyje w regionach, które stoją w obliczu podwójnego wyzwania, jakim jest szybki spadek liczby ludności i niski poziom PKB na mieszkańca. Wiele z tych regionów znajduje się w krajach bałtyckich, Bułgarii, Chorwacji, na Węgrzech, w Portugalii i Rumunii. W tej sytuacji znajdują się również niektóre regiony w Grecji i Hiszpanii, a także kilka regionów we wschodnich Niemczech, Francji i Polsce.

Przeciwdziałanie skutkom lokalnych i regionalnych zmian demograficznych musi uwzględniać czynniki, które sprawiają, że ludzie chcą się przenieść do danego regionu lub go opuścić. Często sprowadza się to do możliwości znalezienia pracy i jakości życia. Na jakość życia w danym regionie może wpływać wiele różnych czynników, takich jak środowisko naturalne, dostęp do usług (takich jak opieka nad dziećmi, dostępność dla osób niepełnosprawnych, edukacja o wysokiej jakości, opieka zdrowotna, opieka długoterminowa, mieszkalnictwo, rekreacja i usługi kulturalne) czy też dostępność i jakość infrastruktury (takiej jak drogi, kolej, zaopatrzenie w energię, dostęp do internetu).

Dostępność i połączenia komunikacyjne staną się ważniejsze dla perspektyw regionu. Mają one wpływ na perspektywy gospodarcze regionu i jego potencjał do stworzenia atrakcyjnych miejsc pracy. Wraz z rozpoczęciem zielonej transformacji w Europie zapotrzebowanie na ekologiczny, powszechnie dostępny i przystępny cenowo transport publiczny będzie w coraz większym stopniu decydować o atrakcyjności regionu. Wraz z postępem transformacji cyfrowej w Europie ludzie będą oczekiwać wysokiej jakości dostępu do sieci szerokopasmowych nowej generacji. Dostęp do sieci szerokopasmowych nowej generacji może pomóc zniwelować przepaść między miastem a wsią w obszarze cyfryzacji.

Zasięg dostępu do sieci szerokopasmowych nowej generacji

Inwestycje w infrastrukturę i usługi, prowadzone również w ramach polityki spójności, stanowią zasadniczą część rozwiązania. Infrastruktura ma wiele różnych wymiarów, w tym dostępność usług cyfrowych (takich jak dostęp do technologii informacyjno-komunikacyjnych i objęcie zasięgiem sieci 5G), usług związanych z edukacją i opieką zdrowotną, a także rekreacji i kultury.

Dostępność koleją (optymalny czas podróży) według regionu 50 , 2014 r.

(Liczba ludności w zasięgu półtoragodzinnej podróży (tys. mieszkańców): dostępność przy wykorzystaniu optymalnych czasów wyjazdu możliwych w godzinach porannego i wieczornego szczytu)

Inicjatywy regionalne mogą poprawić jakość życia, dostęp do usług i infrastruktury oraz zaradzić negatywnym skutkom wyludnienia. Na przykład lokalne otoczenie biznesowe można poprawić poprzez usługi wspierające biznes, zachęcające do innowacji i badań. Rozwój lokalny kierowany przez społeczność może stanowić odpowiedź na potrzeby obywateli i podnieść lokalną jakość życia. Szybkie porozumienie w sprawie kolejnego długoterminowego budżetu UE i jego narzędzia służącego odbudowie gospodarki „Next Generation EU” 51 zagwarantuje, by fundusze UE i programy polityki spójności mogły odegrać ważną rolę we wspieraniu tych prac.

Kluczową kwestią dla polityki publicznej jest sposób rozwoju zrównoważonych rozwiązań. Na szczeblu regionalnym i lokalnym wykazano zdolność do inteligentnego wprowadzania innowacji i zarządzania zmianami demograficznymi. Korzystanie z tych doświadczeń będzie miało zasadnicze znaczenie dla wymiany najlepszych praktyk i zwiększenia skali innowacyjnych pomysłów, produktów lub usług.

Każda reakcja w ramach polityki mająca na celu sprostanie wyzwaniom na szczeblu regionalnym musi uwzględniać sytuację w terenie. Odzwierciedla to fakt, że sytuacja różni się między poszczególnymi krajami i w ich obrębie, charakteryzując się większą przepaścią między obszarami wiejskimi i miejskimi na niektórych obszarach i przeciwstawnymi tendencjami w innych. W 2018 r. udział ludności zagrożonej ubóstwem był szczególnie wysoki wśród osób mieszkających w miastach w znacznej części Europy Zachodniej, natomiast we wschodniej i w południowej części UE zjawisko to dotyczy osób mieszkających na obszarach wiejskich.

W miastach energię, transport i grunty wykorzystuje się w sposób bardziej efektywny. Łatwiej jest zorganizować i utrzymać infrastrukturę publiczną, taką jak transport publiczny lub dostęp do internetu, oraz dostęp do usług socjalnych, na przykład w sektorze opieki. Zazwyczaj łatwiej jest dopasować podaż i popyt w zakresie umiejętności, co skutkuje wyższą wydajnością i dochodem na mieszkańca. W miastach łatwiej o dostęp do edukacji wysokiej jakości, w tym do większej liczby instytucji szkolnictwa wyższego, które mogą przyczynić się do tworzenia innowacji 52 .

Z drugiej strony wysoki wzrost liczby ludności w miastach wymaga dobrego zarządzania, aby uniknąć dalszego zagęszczenia ruchu, zanieczyszczenia i wydatków mieszkaniowych 53 . Aby sprostać wyzwaniom związanym ze zmieniającą się sytuacją demograficzną, miasta będą również musiały dostosować swoje usługi w dziedzinach takich jak opieka zdrowotna i mobilność, a także infrastruktura publiczna, mieszkalnictwo, edukacja i polityka społeczna. Biorąc pod uwagę silny związek między starzeniem się a niepełnosprawnością, należy również poprawić dostępność, zwłaszcza w odniesieniu do produktów, usług i infrastruktury.

Na obszarach wiejskich nie brakuje gruntów, przy czym można tam liczyć na niższe koszty utrzymania oraz niski poziom zanieczyszczenia powietrza. Stoją one jednak również przed szeregiem wyzwań, w szczególności w zakresie zapewnienia dobrego dostępu do usług publicznych i prywatnych. Obszary wiejskie, które stoją w obliczu znacznego spadku liczby ludności, mogą doświadczać zjawiska porzucania gruntów i zwiększonego ryzyka pożarów lasów 54 ; na ogół trudniej jest przyciągnąć nowe inwestycje. Jednym z powodów do niepokoju jest malejąca liczba młodych rolników i znaczenie „wymiany pokoleń”.

Kluczową kwestią dla obszarów wiejskich jest to, czy znajdują się one w pobliżu miasta, czy też z dala od jakiegokolwiek miejskiego obszaru funkcjonalnego. Obszary wiejskie, które znajdują się w pobliżu miasta, mogą mieć z nim częste interakcje. Ludzie mogą pracować w mieście, mieszkając poza nim i codziennie dojeżdżając do pracy. Wzorzec ten niesie ze sobą szczególne wymagania, na przykład dotyczące transportu. Może istnieć szczególny podział zadań, w ramach którego miasto oferuje np. dostęp do szpitali, w tym dla osób mieszkających na pobliskich obszarach wiejskich.

Z drugiej strony niektóre obszary wiejskie nie znajdują się w pobliżu żadnego większego miasta. W tym przypadku rozwój obszarów wiejskich stoi w obliczu różnych wyzwań, takich jak przewaga sektora pierwotnego i związanych z nim łańcuchów wartości 55 lub mniejsza liczba ludności i mniejszy wzrost gospodarczy 56 . Upadek gospodarczy w określonych regionach jest nie tylko wyzwaniem dla spójności terytorialnej, ale może również prowadzić do powstania zjawiska „geografii niezadowolenia”. Jeśli ludzie zaczną mieć poczucie, że pozostawiono ich samym sobie, mogą stracić wiarę w uczciwość naszego modelu gospodarki i instytucji demokratycznych.

Wszystkie te i inne kwestie zostaną omówione w długoterminowej wizji Komisji dla obszarów wiejskich, która zostanie przedstawiona w przyszłym roku, po szeroko zakrojonych konsultacjach publicznych i z uwzględnieniem różnych aspektów, które zostały uwydatnione w kontekście pandemii COVID-19.

4.    PODWÓJNA TRANSFORMACJA I ZMIANY DEMOGRAFICZNE

Zmiany demograficzne i podwójna transformacja – zielona i cyfrowa – będą często wpływać na siebie nawzajem lub wzajemnie się napędzać. Strategiczne prognozowanie może być ważnym narzędziem identyfikacji i przewidywania wyzwań, które będą miały wpływ na każdą z tych transformacji, i lepszego przygotowania polityki, w ramach której będzie można sobie z nimi poradzić.

Istnieje prawdopodobieństwo, że napięcia powstałe na skalę globalną wskutek zmian demograficznych nasilą się ze względu na wpływ zmiany klimatu i degradacji środowiska. Dotychczasowy scenariusz postępowania oznaczałby znaczny i symultaniczny wzrost światowego zapotrzebowania na żywność, energię i wodę w kolejnych dziesięcioleciach: o 60 % więcej żywności, 50 % więcej energii i 40 % więcej wody do 2050 r. 57  

Jak określono w Europejskim Zielonym Ładzie i Europejskim prawie o klimacie 58 , w tej samej perspektywie czasowej Europa przejdzie na neutralną dla klimatu i zasobooszczędną gospodarkę. Wzmacnia to zapotrzebowanie na czystą energię, zrównoważoną i inteligentną mobilność oraz przejście na gospodarkę o bardziej zamkniętym obiegu, a także stanowi ważny krok w kierunku zwiększenia ochrony i odtwarzania naszej bioróżnorodności. Niedawna blokada ze względu na pandemię COVID-19 uświadomiła nam wartość zielonych przestrzeni miejskich dla naszego fizycznego dobrostanu i zdrowia psychicznego. Wiele europejskich miast również podjęło działania mające na celu sprawienie, aby aktywna mobilność – taka jak ruch pieszy i rowerowy – stała się bezpieczniejszym i bardziej atrakcyjnym rozwiązaniem podczas pandemii. Aby ułatwić realizację tych prac, w 2021 r. Komisja ustanowi europejską platformę na rzecz zazieleniania miast w ramach nowego Porozumienia w sprawie zielonego miasta zawartego z miastami i burmistrzami.

W miarę coraz większego zagęszczenia ludności w miastach obszary miejskie będą musiały kontynuować i zintensyfikować działania związane z miejskimi terenami zielonymi, które mogą również pełnić funkcję pochłaniaczy dwutlenku węgla, przyczyniając się do usunięcia zanieczyszczeń z atmosfery. Wdrożenie planu działania UE dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym, europejskiej strategii ochrony różnorodności biologicznej oraz strategii „od pola do stołu”, a także przyszła zmieniona strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu pozwalają na rozwiązanie wielu spośród tych problemów.

Przewiduje się, że zmiana klimatu i utrata różnorodności biologicznej wywrą istotny wpływ na schematy migracyjne. Wynika to z faktu, że zmiany dotyczące środowiska, takie jak pustynnienie, zakwaszanie oceanów i erozja obszarów przybrzeżnych bezpośrednio wpływają na źródło utrzymania obywateli i ich zdolność do przetrwania w miejscach pochodzenia 59 . Przewiduje się, że tendencja ta utrzyma się wyłącznie wówczas, gdy skutki zmiany klimatu staną się bardziej widoczne. Według danych Banku Światowego w przypadku braku działań w dziedzinie klimatu aż 143 mln osób w Afryce Subsaharyjskiej, Azji Południowej i Ameryce Łacińskiej mogłoby zostać przesiedlonych w obrębie swoich państw do roku 2050 60 . Wpływa to na wzmocnienie potrzeby odgrywania przez Europę roli globalnego lidera w zakresie środków związanych z klimatem i środowiskiem, w szczególności poprzez wdrażanie Europejskiego Zielonego Ładu oraz wzmożenie dyplomacji w zakresie Zielonego Ładu w ramach wszystkich europejskich polityk i partnerstw.

Cyfrowa rewolucja oraz szybkie rozpowszechnianie się dostępu do internetu zmieniły już nasze życie i nasze zwyczaje. Transformacja cyfrowa może zwiększyć produktywność i wzrost gospodarczy, lecz nierówny dostęp do internetu powoduje przepaść cyfrową, która staje się ważnym wymiarem nierówności. Ponadto niewystarczające umiejętności cyfrowe i silne rozbieżności w poziomie umiejętności między państwami i regionami, a także brak dostępności mogą pogłębiać tę przepaść.

Bieżący kryzys przyczynił się do zaistnienia konieczności wprowadzenia tej transformacji cyfrowej w życie dla wszystkich tak szybko, jak to możliwe: ze względu na wprowadzenie środków związanych z ograniczeniem kontaktów personalnych w całej Europie wiele osób musiało pracować z domu lub korzystać z internetu bądź aplikacji mobilnych w celu utrzymywania kontaktów z rodziną i przyjaciółmi. Dostęp do niezawodnego i szybkiego internetu oraz możliwość korzystania z narzędzi cyfrowych stały się jeszcze bardziej istotne dla przedsiębiorstw, pracowników i osób samozatrudnionych.

5.    GEOPOLITYCZNY WYMIAR DEMOGRAFII: EUROPA W ŚWIECIE

Zmiany demograficzne oddziałują również na geopolityczne perspektywy Europy oraz jej pozycję na arenie światowej. Wielkość populacji i wielkość ekonomiczna odgrywają ważną rolę w kontekście światowych struktur władzy. Ponieważ liczebność narodów europejskich zmniejsza się i tracą one na znaczeniu gospodarczym w porównaniu z innymi gospodarkami wschodzącymi, potrzeba wykorzystania przez Unię Europejską całej jej zbiorowej siły staje się jeszcze istotniejsza. Jednocześnie, co obserwujemy podczas pandemii, wirusy nie znają granic i tworzą wyzwania wspólne dla wielu obszarów świata.

Udział Europy w ludności świata zmniejsza się. W 1960 r. populacja UE-27 stanowiła około 12 % ludności świata. Obecnie wartość ta zmniejszyła się do około 6 % i przewiduje się, że do 2070 r. spadnie do poziomu poniżej 4 %. Inną znamienną zmianą jest wzrost udziału Afryki w ludności świata: wartość ta wzrośnie z poziomu 9 % do poziomu 32 %, zaś udział populacji Azji umiarkowanie spadnie 61 .

Ludność świata w podziale na kontynenty, lata 1960–2070

Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych, Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych, Wydział ds. Ludności (2019 r.).

Europa jest nie tylko kontynentem starzejącym się, lecz również średnio najstarszym. Porównanie tendencji w Europie z innymi częściami świata wyraźnie wykazuje, że inne kontynenty przechodzą przez podobny proces starzenia się, jednak z pewnym opóźnieniem w stosunku do Europy. Zgodnie z prognozami średni wiek w Afryce również wzrośnie na przestrzeni czasu; przewiduje się jednak, że do 2070 r. Afryka pozostanie kontynentem o najniższej średniej wieku.

Mediana wieku ludności świata w podziale na kontynenty, lata 1960–2070

Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych, Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych, Wydział ds. Ludności (2019 r.).

Udział Europy w globalnym PKB również maleje. W 2004 r. Europa odpowiadała za 18,3 % światowego PKB, a w 2018 r. jedynie za 14,3 % 62 . Zmniejszająca się liczebność ludności w wieku produkcyjnym wiąże się z ryzykiem kontynuacji lub nawet przyspieszenia tej tendencji. Państwa członkowskie stracą na znaczeniu jako uczestnicy gospodarki, lecz kolektywnie UE nadal utrzyma status głównego podmiotu gospodarczego, politycznego i dyplomatycznego. 

Europa będzie musiała zwiększyć swoją siłę, stopień zjednoczenia oraz strategiczne podejście na poziomie idei, działań i wypowiedzi. Będziemy musieli umocnić istniejące partnerstwa i nawiązać nowe, w szczególności z naszymi najbliższymi partnerami i sąsiadami. Nowa kompleksowa strategia współpracy z Afryką 63 jest szczególnie ważna, biorąc pod uwagę dodatkowe wyzwania natury demograficznej, z jakimi zmierzą się oba kontynenty. Utrzymanie porządku światowego opartego na przepisach oraz związanych z nim instytucji, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych lub Światowa Organizacja Handlu, oraz odgrywanie bardziej aktywnej roli w strukturach międzynarodowych staną się jeszcze bardziej istotne.

WNIOSKI I PROGNOZA

W tym okresie naznaczonym nadzwyczajnymi trudnościami i niepewnością Unia Europejska, jej państwa członkowskie i ich regiony mają wspólny interes polegający na takiej reakcji na zmiany demograficzne, która będzie korzystna dla wszystkich obywateli Europy. Będzie to elementem odbudowy Europy i tworzenia bardziej odpornej, zrównoważonej i sprawiedliwej Unii. Przyszłość zależy od szeregu strategicznych kwestii, w tym dotyczących tego, jak stymulować innowację i produktywność, jak zwiększyć liczbę osób aktywnych zawodowo, jak zmodernizować systemy ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego oraz opieki społecznej, a także jak zniwelować różnice terytorialne.

Mając to na uwadze oraz wykorzystując wnioski zawarte w niniejszym sprawozdaniu jako punkt wyjścia, Komisja przygotuje zieloną księgę na temat starzenia się społeczeństwa oraz długoterminową wizję dla obszarów wiejskich. Ponadto Komisja przyjrzy się z bliska innym kwestiom poruszonym w niniejszym sprawozdaniu, takim jak m.in. samotność, izolacja społeczna, zdrowie psychiczne, odporność gospodarcza oraz długoterminowa opieka zdrowotna.

W niniejszym sprawozdaniu wykazano również potrzebę uwzględnienia kwestii związanych z demografią w polityce UE. Komisja jest gotowa do pełnego zaangażowania poprzez wykorzystanie wszystkich dostępnych instrumentów, w szczególności w ramach kolejnego długoterminowego budżetu UE oraz narzędzia służącego odbudowie gospodarki „Next Generation EU”. Działania Komisji na rzecz odbudowy gospodarki będą stanowiły wsparcie spójności społecznej, integracji i włączenia, rozwoju obszarów wiejskich oraz kształcenia i szkolenia. Umożliwią one wsparcie reform strukturalnych w odpowiednich obszarach oraz przyczynią się do osiągnięcia konkurencyjnej zrównoważoności przy pełnym wykorzystaniu europejskiego semestru.

Jednocześnie oczywistym jest, że nie istnieje podejście uniwersalne. W ramach tworzenia polityki należy skupić się na rzeczywistych warunkach w terenie i ograniczyć rozbieżności między regionami. W tym duchu Komisja będzie kontynuować promowanie pozytywnej konwergencji, zapewnianie sprawiedliwej transformacji, utrzymywanie sprawiedliwości społecznej, równych szans i niedyskryminacji, w szczególności poprzez Europejski filar praw socjalnych oraz europejską strategię na rzecz równouprawnienia płci.

Podwójnemu wyzwaniu związanemu z demokracją i demografią należy odważnie stawić czoła. Transformacja demograficzna pociąga za sobą wyzwania i możliwości dla naszej demokracji, z których część stała się wyraźniejsza w dobie kryzysu. Pod warunkiem odpowiedniego zarządzania transformacja ta przyczyni się do zapewnienia, aby nasze systemy rządów i uczestnictwa obywatelskiego były dynamiczne, odporne, inkluzywne i odzwierciedlały różnorodność społeczeństwa. Należy zająć się prawdziwymi przyczynami problemów i unikać „geografii niezadowolenia” 64 . Konferencja w sprawie przyszłości Europy będzie ważną przestrzenią umożliwiającą wymianę spostrzeżeń, uczenie się i wypracowywanie rozwiązań.

Mimo że jest za wcześnie na wyciąganie wiarygodnych wniosków demograficznych z kryzysu związanego z COVID-19, specjalna strona internetowa uruchomiona równolegle z niniejszym sprawozdaniem przyczyni się do analizy porównywalnych danych statystycznych na dużą skalę w całej Unii – jak tylko staną się dostępne – tak aby stanowiły one rzetelną podstawę rzeczowych refleksji i decyzji politycznych.

Na podstawie niniejszego sprawozdania Komisja nawiąże dialog z odpowiednimi zainteresowanymi stronami, w szczególności na poziomie regionalnym, a także będzie prowadzić debatę z państwami członkowskimi oraz instytucjami i organami Unii Europejskiej, w szczególności z Europejskim Komitetem Ekonomiczno-Społecznym i Komitetem Regionów.

(1)

COM(2020) 456 final: Decydujący moment dla Europy: naprawa i przygotowanie na następną generację.

(2)

Uzupełnieniem sprawozdania jest dokument roboczy służb Komisji (SWD(2020) 109 final), w którym znajdują się dodatkowe dane liczbowe, mapy i tabele.

(3)

W niniejszym sprawozdaniu sformułowania „Europa” i „UE” dotyczą UE-27, chyba że wskazano inaczej.

(4)

Dane Eurostatu wykorzystane w niniejszym sprawozdaniu opracowano w oparciu o dane liczbowe uzyskane z bazy danych Eurostatu w maju 2020 r.

(5)

Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej statystyk w zakresie umieralności i średniego dalszego trwania życia:

https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Mortality_and_life_expectancy_statistics  

(6)

Prognozy ludności stanowią hipotetyczne scenariusze typu „co jeśli” opracowane na podstawie zaobserwowanych danych, aby lepiej rozumieć dynamikę populacji. Należy pamiętać, że prognozy nie stanowią ostatecznej projekcji zmian. Więcej informacji znajduje się w prognozach ludności Eurostatu: https://ec.europa.eu/eurostat/web/population-demography-migration-projections/population-projections-data  

(7)

Więcej informacji na temat tego zjawiska i danych znajduje się pod adresem: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/1101.pdf

(8)

Więcej informacji można znaleźć w sprawozdaniu OECD/UE (2018): „Health at a Glance: Europe 2018” („Zdrowie i opieka zdrowotna w zarysie: Europa 2018”) w ramach cyklu „Stan zdrowia w UE” – https://ec.europa.eu/health/state/glance_pl  

(9)

W 2018 r. 49 % osób w wieku 65 lat i starszych stwierdziło, że cierpi na niepełnosprawność lub długotrwałe ograniczenia aktywności (źródło: tabela Eurostatu hlth_silc_06 dostępna w internecie).

(10)

Istnieją trzy rodzaje regionów we wspólnej klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów statystycznych, tzw. NUTS. Mapa ta przedstawia regiony NUTS 2. Przeciętny region NUTS 2 w danym państwie liczy od 800 000 do 3 mln mieszkańców.

(11)

Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej statystyk w zakresie dzietności:

https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Fertility_statistics

(12)

Na 1 169 regionów NUTS 3 jedynie w czterech współczynnik dzietności wynosi powyżej 2,1: na Majotcie (4,6), w Gujanie (3,8), na Reunionie (2,4) i w Melilli (2,3).

(13)

Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców.

(14)

Mediana wieku jest ogólną miarą wieku ludności: połowa ludności jest starsza niż mediana wieku, a druga połowa – młodsza.

(15)

Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej struktury i starzenia się ludności:

https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_structure_and_ageing  

(16)

Powszechnie przyjmuje się, że ludność w wieku produkcyjnym oznacza ludność w wieku 20–64 lat. Definicja ta może się zmienić, ponieważ społeczeństwo starzeje się i coraz więcej ludzi w wieku 65 lat i starszych w dalszym ciągu pracuje.

(17)

„Ageing Europe: Looking at the lives of older people in the EU” („Starzejąca się Europa. Spojrzenie na życie ludzi starszych w UE”), Komisja Europejska (2019).

(18)

Poza obywatelami państw trzecich dane te obejmują obywateli Unii, którzy powracają do UE lub ją opuszczają. Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej statystyk w zakresie migracji: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Migration_and_migrant_population_statistics  

(19)

Więcej informacji znajduje się na stronie Eurostatu „Statistics Explained” dotyczącej statystyk w zakresie ludności i zmiany liczby ludności:

https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_and_population_change_statistics  

(20)

W kwietniu 2020 r. Eurostat opublikował prognozy ludności oparte na danych z 2019 r. W chwili zestawiania danych nie było informacji na temat skutków pandemii COVID-19, w związku z czym nie zostały one uwzględnione. Więcej informacji znajduje się w artykule Eurostatu „Statistics Explained” poświęconym prognozom ludności: https://ec.europa.eu/eurostat/web/population-demography-migration-projections/population-projections-data .  

(21)

Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. Dane odpowiadają prognozom regionalnym Eurostatu (EUROPOP2013).

(22)

Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2018 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE (2016–2070), dokument instytucjonalny nr 079, Komisja Europejska i Komitet Polityki Gospodarczej (2018).

(23)

Prognoza gospodarcza Komisji z wiosny 2020 r., 6.5.2020.

(24)

Unia równości: strategia na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020–2025, przyjęta w dniu 5 marca 2020 r. (COM(2020) 152 final).

(25)

Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2018 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE (2016–2070), dokument instytucjonalny nr 079, Komisja Europejska i Komitet Polityki Gospodarczej (2018).

(26)

Nowa strategia przemysłowa dla Europy przyjęta w dniu 10 marca 2020 r., COM(2020) 102 final.

(27)

Zob. np. Canton, E., Thum-Thysen, A., Voigt, P. (2018) Economists’ musings on human capital investment: How efficient is public

spending on education in EU Member States? („Rozważania ekonomistów na temat inwestycji w kapitał ludzki: jak efektywne są wydatki publiczne na edukację w państwach członkowskich UE?”), dokument nr 81 otwierający debatę na temat gospodarki europejskiej:

https://ec.europa.eu/info/publications/economy-finance/economists-musings-human-capital-investment-how-efficient-public-spending-education-eu-member-states_en  

(28)

  https://www.ecdc.europa.eu/en/cases-2019-ncov-eueea  

(29)

Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców. Dane odpowiadają prognozom regionalnym Eurostatu (EUROPOP2013).

(30)

Więcej informacji na temat Programu UE dla zdrowia (EU4Health) można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/health/funding/eu4health_pl  

(31)

  https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-12983-2013-INIT/en/pdf  

(32)

Cykl „Stan zdrowia w UE”, krajowe profile zdrowotne w 2019 r., badanie SHARE (2017).

(33)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/food/farm2fork_en  

(34)

Braki te mogą mieć różne przyczyny, w tym poziom płac i warunki pracy.

(35)

Sprawozdanie OECD/UE (2018): „Health at a Glance: Europe 2018” w ramach cyklu „Stan zdrowia w UE”, s. 178 i 180.

(36)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://www.oecd.org/els/health-systems/who-cares-attracting-and-retaining-elderly-care-workers-92c0ef68-en.htm  

(37)

Art. 35 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.

(38)

Osiągnięcie „potrójnych korzyści” jest możliwe dzięki Europejskiemu partnerstwu na rzecz innowacji sprzyjającej aktywnemu starzeniu się w dobrym zdrowiu. Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/eip/ageing/about-the-partnership_en  

(39)

W sprawozdaniu z 2018 r. na temat starzenia się społeczeństwa całkowite koszty związane ze starzeniem się społeczeństwa określa się jako wydatki publiczne na emerytury, opiekę zdrowotną, opiekę długoterminową, edukację i świadczenia dla bezrobotnych.

(40)

Szczegółową analizę czynników stymulujących wzrost wydatków na opiekę zdrowotną i opiekę długoterminową można znaleźć we wspólnym sprawozdaniu na temat systemów opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej oraz stabilności budżetowej („Joint Report on Healthcare and Long-Term Care Systems and Fiscal Sustainability”), Komisja Europejska i Komitet Polityki Gospodarczej, 2016.

(41)

Na ubóstwo wśród osób starszych składają się dwa elementy: osoby, których dochód nie przekracza 60 % mediany krajowej, i osoby, których nie stać na co najmniej cztery z dziesięciu podstawowych dóbr (zob. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Glossary:Material_deprivation ).

(42)

Szczegółową analizę wpływu zmian demograficznych na adekwatność emerytur można znaleźć w sprawozdaniu na temat adekwatności emerytur z 2018 r.: adekwatność obecnych i przyszłych dochodów osób w podeszłym wieku w UE („The 2018 Pension Adequacy Report: current and future income adequacy in old age in the EU”), Komisja Europejska i Komitet Ochrony Socjalnej (SPC), 2018.

(43)

W 2018 r. w UE-27 30,5 % kobiet i 9,2 % mężczyzn pracowało w niepełnym wymiarze czasu pracy (Eurostat, BAEL).

(44)

Udział umów o pracę na czas określony dla osób w wieku 15–64 lat utrzymuje się w ostatnich latach na stabilnym poziomie. W 2018 r. udział tego rodzaju umów we wszystkich umowach o pracę wynosił 12,1 %. Odsetek takich umów w przypadku kobiet jest nieco wyższy (13,1 %) niż w przypadku mężczyzn (11,2 %) (Eurostat).

(45)

„Regionalny” odnosi się do NUTS 3, zaś „lokalny” do jednostek samorządu lokalnego.

(46)

COM(2020) 451 final z 28.5.2020.

(47)

Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców.

(48)

  http://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC120680

(49)

 Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://doi.org/10.1787/b902cc00-en

(50)

Mapa ta przedstawia regiony NUTS 3. Przeciętny region NUTS 3 w danym państwie liczy od 150 000 do 800 000 mieszkańców.

(51)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/info/publications/mff-legislation_pl  

(52)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/publications/regional-focus/2018/access-to-universities-in-the-eu-a-regional-and-territorial-analysis  

(53)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://urban.jrc.ec.europa.eu/thefutureofcities/ageing#the-chapter

(54)

„Forest fires — Sparking fire smart policies in the EU” („Pożary lasów – Iskra do opracowania inteligentnych polityk zwalczania pożarów w UE”), Komisja Europejska (2018 r.).

(55)

OECD, 2018 r. Nota w sprawie polityki rozwoju obszarów wiejskich 3.0 – ramy rozwoju obszarów wiejskich.

https://www.oecd.org/cfe/regional-policy/Rural-3.0-Policy-Note.pdf  

(56)

  https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/publications/regional-focus/2008/remote-rural-regions-how-proximity-to-a-city-influences-the-performance-of-rural-regions  

(57)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: http://www.fao.org/global-perspectives-studies/en  

(58)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_pl  

(59)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://news.un.org/en/story/2019/07/1043551  

(60)

Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/29461  

(61)

Więcej informacji na temat wydania z 2019 r. dokumentu ONZ pt. „Revision of World Population Prospects” („Przegląd perspektyw dotyczących ludności świata”) znajduje się pod adresem: https://population.un.org/wpp/

(62)

Źródło: Bank Światowy, dane dotyczące PKB według parytetu siły nabywczej z bazy danych „Wskaźniki rozwoju na świecie”.

(63)

JOIN(2020) 4 final z 9.3.2020.

(64)

  https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/publications/working-papers/2018/the-geography-of-eu-discontent