—

w imieniu Air Berlin plc & Co. Luftverkehrs KG przez M. Knospego oraz A. Walza, Rechtsanwälte,

—

w imieniu Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände – Verbraucherzentrale Bundesverband e.V. przez P. Wassermanna, Rechtsanwalt,

—

w imieniu rządu niemieckiego przez T. Henzego oraz K. Petersen, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu belgijskiego przez J.C. Halleux’go oraz T. Materne’a, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez W. Ferrante, avvocato dello Stato,

—

w imieniu rządu niderlandzkiego przez M. Bulterman oraz J. Langera, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu austriackiego przez C. Pesendorfer, działającą w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu Komisji Europejskiej przez W. Möllsa oraz F. Wilmana, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1008/2008 z dnia 24 września 2008 r. w sprawie wspólnych zasad wykonywania przewozów lotniczych na terenie Wspólnoty (Dz.U. L 293, s. 3).

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu między przewoźnikiem lotniczym Air Berlin plc & Co. Luftverkehrs KG (zwanym dalej „spółką Air Berlin”) a Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände – Verbraucherzentrale Bundesverband e.V. (federalnym związkiem centrali oraz stowarzyszeń konsumenckich, zwanym dalej „Bundesverband”) w przedmiocie sposobu przedstawienia taryf lotniczych w ramach elektronicznego systemu rezerwacji spółki Air Berlin.

3

Motyw 16 rozporządzenia nr 1008/2008 brzmi następująco:

„Klienci powinni mieć możliwość skutecznego porównania cen przewozów lotniczych poszczególnych przedsiębiorstw lotniczych. W związku z tym ostateczna cena, jaką klient ma zapłacić za przewóz lotniczy rozpoczynający się na terenie Wspólnoty, powinna być zawsze wskazana i uwzględniać wszelkie podatki, opłaty i należności. Wspólnotowi przewoźnicy lotniczy są również zachęcani do wskazywania ostatecznych cen przewozów lotniczych wykonywanych z państw trzecich do Wspólnoty”.

4

Zgodnie z art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008 akt ten reguluje kwestie wydawania koncesji przewoźnikom lotniczym Unii Europejskiej, prawo przewoźników lotniczych Unii do wykonywania przewozów lotniczych wewnątrz Unii oraz ustalanie taryf przewozów lotniczych wewnątrz Unii.

5

Artykuł 2 tego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, stanowi:

„Do celów niniejszego rozporządzenia:

[…]

[…]

[…]”.

6

Artykuł 23 rozporządzenia nr 1008/2008, zatytułowany „Informacje i zasada niedyskryminacji”, przewiduje w ust. 1:

„Oferowane lub opublikowane w dowolny sposób, w tym w Internecie, publicznie dostępne taryfy lotnicze i stawki lotnicze zawierają obowiązujące warunki przewozów lotniczych wykonywanych z portu lotniczego znajdującego się na terytorium państwa członkowskiego, do którego ma zastosowanie traktat. Ostateczna cena, którą [jaką] należy zapłacić, jest zawsze wskazywana i zawiera obowiązujące taryfy lotnicze i stawki lotnicze, a także wszystkie należne podatki, dopłaty, opłaty i należności, które są niemożliwe do uniknięcia [obowiązkowe] i możliwe do przewidzenia w chwili publikacji. Poza wskazaniem ostatecznej ceny określa się przynajmniej następujące informacje:

7

Do końca 2008 r. system rezerwacji spółki Air Berlin był zaprojektowany w ten sposób, że po wybraniu trasy i daty klientowi – w ramach drugiego kroku – wyświetlała się tabela wskazująca możliwe połączenia lotnicze w wybranym dniu. W tabeli wymienione były godziny odlotów i przylotów, a także po dwie taryfy dla każdego lotu. W polu znajdującym się pod tą tabelą podane były podatki i opłaty nakładane w związku z wybranym przewozem lotniczym, a także dopłata paliwowa, podczas gdy „cena za osobę” zawierająca wszystkie te elementy była wyeksponowana poprzez jej obramowanie. Za tym polem umieszczono podwójną gwiazdkę, za pomocą której wyjaśniono, że w oparciu o odpowiednie warunki może zostać nałożona opłata transakcyjna, tzw. service charge, niewliczona jeszcze do ostatecznej ceny. Po wprowadzeniu w kroku trzecim wymaganych danych osobowych klient – w ramach czwartego kroku – mógł dowiedzieć się, ile wynosi ostateczna cena podróży zawierająca opłatę transakcyjną.

8

Ze względu na wejście w życie w dniu 1 listopada 2008 r. rozporządzenia nr 1008/2008 spółka Air Berlin zmodyfikowała drugi krok swojego systemu rezerwacji w ten sposób, że w ramach wspomnianej tabeli oprócz czasów odlotu i przylotu podawano taryfę lotniczą za wybrany przewóz lotniczy, a także, odrębnie, podatki i opłaty, dopłatę paliwową oraz sumę tych oddzielnie wskazanych składników ceny. Pole znajdujące się pod tą tabelą pokazywało cenę obliczoną na podstawie tych danych, opłatę transakcyjną, a także – poniżej – ostateczną cenę za osobę dla wybranego lotu.

9

Bundesverband uznał, że takie przedstawienie cen nie spełnia wymogów przewidzianych w art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008. W konsekwencji wytoczył on powództwo przeciwko spółce Air Berlin, występując z żądaniem zaniechania tej praktyki oraz wnosząc o zwrot kosztów wezwania do zaniechania w ramach tego powództwa. Wobec uwzględnienia przez sąd pierwszej instancji żądania Bundesverband i utrzymania tego orzeczenia w mocy w postępowaniu odwoławczym spółka Air Berlin złożyła skargę rewizyjną do sądu odsyłającego.

10

Według sądu odsyłającego rozstrzygnięcie w przedmiocie tej skargi rewizyjnej zależy od wykładni art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008.

11

Sąd odsyłający uważa, podobnie jak sąd odwoławczy, że opłata transakcyjna taka jak ta pobierana przez spółkę Air Berlin stanowi należność, która jest obowiązkowa i możliwa do przewidzenia w chwili publikacji w rozumieniu art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008, i dlatego należy ją uwzględnić w określonej cenie ostatecznej.

12

Niemniej co się tyczy elektronicznego systemu rezerwacji takiego jak ten będący przedmiotem postępowania głównego, sąd odsyłający wyróżnił dwa odrębne problemy w zakresie wykładni art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008, dotyczące, odpowiednio, dokładnego momentu, w którym – w trakcie procesu rezerwacji – należy określić ostateczną cenę za przewozy lotnicze, oraz sposobu przedstawienia tej ostatecznej ceny.

13

W pierwszej kolejności, w odniesieniu do dokładnego momentu, w którym – w trakcie procesu rezerwacji – należy określić ostateczną cenę za przewozy lotnicze, sąd odsyłający podnosi, iż sąd odwoławczy orzekł, że spółka Air Berlin, biorąc pod uwagę sposób, w jaki wskazuje taryfę lotniczą w swoim systemie rezerwacji, naruszyła art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008. Sąd odwoławczy stwierdził bowiem, iż przepis ten, który stanowi, że ostateczna cena podlegająca zapłacie musi być wskazywana „zawsze”, należy rozumieć w ten sposób, że ostateczna cena powinna pojawiać się za każdym razem, gdy podawana jest informacja o cenie. Sąd odwoławczy stwierdził zatem, że wymóg ten nie jest spełniony, jeśli tabela wskazuje jedynie ceny poszczególnych lotów, które odpowiadają wprowadzonym przez klienta kryteriom wyboru, bez uwzględnienia opłat transakcyjnych lub wskazując te opłaty odrębnie.

14

Zdaniem sądu odsyłającego należy uwzględnić cel ochrony konsumentów realizowany przez art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008. Cel ten wynika z motywu 16 tego rozporządzenia, a także z brzmienia omawianego przepisu oraz z tytułu tego artykułu i sprowadza się do zapewnienia informacji i przejrzystości cen przewozów lotniczych (wyrok ebookers.com Deutschland, C‑112/11, EU:C:2012:487, pkt 13). Zgodnie ze wspomnianym motywem 16 owa przejrzystość cenowa powinna umożliwić klientom skuteczne porównanie cen przewozów lotniczych poszczególnych przewoźników lotniczych. Wspomniany art. 23 został wprowadzony w celu zwalczania rozpowszechnionych w przeszłości praktyk podmiotów świadczących usługi w zakresie przewozów lotniczych, polegających na publikowaniu taryf lotniczych bez podawania kwot podatków, opłat czy też dopłat paliwowych [zob. wniosek Komisji Europejskiej dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wspólnych zasad realizacji usług transportu lotniczego na terenie Wspólnoty, dokument COM(2006) 396 wersja ostateczna, s. 10; a także opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno‑Społecznego z dnia 31 maja 2007 r. w sprawie tego wniosku (Dz.U. C 175, s. 85), pkt 8.1, 8.4].

15

Sąd odsyłający zauważa również, że ani art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008, ani żaden inny przepis tego aktu nie zawierają szczegółowego uregulowania kwestii, kiedy ostateczna cena powinna zostać wskazana. Niemniej art. 23 ust. 1 zdanie czwarte wspomnianego rozporządzenia stanowi, że informacje o opcjonalnych dopłatach do ceny powinny być przekazywane „na początku [każdego] procesu rezerwacji”. Tymczasem sąd odsyłający twierdzi, że zamysł prawodawcy Unii sprowadzający się do zapewnienia skutecznego porównania cen skłania do tego, aby występujące w art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 wyrażenie „zawsze” interpretować w związku z wyrazem„zawsze” użytym w motywie 16 tego rozporządzenia. Z tego punktu widzenia ostateczna cena, o której mowa w omawianym przepisie, powinna być wskazana wcześniej niż jest to wymagane dla opcjonalnych dopłat do ceny określonych w art. 23 ust. 1 zdanie czwarte wspomnianego rozporządzenia. Według tej wykładni obowiązek wskazania ostatecznej ceny za przewozy lotnicze we wczesnym etapie procesu rezerwacji mógłby oznaczać, że cena ta powinna być wskazywana już przy pojawieniu się pierwszej informacji na temat przewozu lotniczego odpowiadającego wprowadzonym przez klienta danym dotyczącym miejsc docelowych i dat przelotu.

16

W drugiej kolejności, w odniesieniu do sposobu przedstawienia ostatecznej ceny za przewozy lotnicze, sąd odsyłający zauważa, że kwestia ta również nie jest uregulowana w sposób szczegółowy przez art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008. Artykuł 23 ust. 1 zdanie czwarte tego rozporządzenia stanowi jedynie, że informacje o opcjonalnych dopłatach powinny być przekazywane w sposób wyraźny, przejrzysty i jednoznaczny.

17

Sąd odwoławczy – podobnie jak sąd pierwszej instancji – wywnioskował z art. 23 ust. 1 zdania drugie i czwarte rozporządzenia nr 1008/2008, że ostateczna cena za przewozy lotnicze powinna być podawana stale lub przy każdym wskazaniu ceny, czyli w przypadku systemu rezerwacji składającego się z kilku etapów cena ta powinna być wskazana od momentu pierwszego wskazania taryf lotniczych, a także na każdej stronie zawierającej wskazanie ceny. W niniejszym przypadku ostateczna cena powinna zostać bezpośrednio wskazana dla każdego przewozu lotniczego wymienionego w tabeli, a nie tylko w odniesieniu do przewozów lotniczych wstępnie wyselekcjonowanych przez spółkę Air Berlin czy też tych wybranych przez klienta kliknięciem na odpowiednią ikonę.

18

Sąd odsyłający uważa jednak, że możliwa jest mniej ścisła wykładnia art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008, według której wskazanie ostatecznej ceny na wczesnym etapie, jak proponuje to spółka Air Berlin dla każdego konkretnie wybranego przewozu lotniczego, a nie na końcu procesu rezerwacji, również umożliwia skuteczne porównanie z cenami innych przewoźników lotniczych, a zatem odpowiada potrzebom ochrony konsumentów, nawet jeśli takie porównanie może być dla konsumentów mniej wygodne.

19

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, Bundesgerichtshof postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

20

W pytaniu pierwszym sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o rozstrzygnięcie, czy art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 należy interpretować w ten sposób, że ostateczna cena podlegająca zapłacie powinna być podawana przy każdym wskazaniu cen za przewozy lotnicze, w tym już przy pierwszej informacji o nich.

21

Zdaniem spółki Air Berlin odpowiedź na pytanie pierwsze zależy od wykładni wyrazu „zawsze” użytego w art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008. Spółka Air Berlin podnosi, że wyrażenie to nie wymaga, by ostateczna cena, jaką należy zapłacić, była podana przy pierwszym wskazaniu ceny za przewozy lotnicze, ale jedynie aby została ona wskazana po wybraniu danego lotu przez klienta i przed ostatecznym zawarciem umowy rezerwacji.

22

Spółka Air Berlin wyjaśnia w tym względzie, że w ramach tabeli wyświetlanej w drugim kroku utworzonego przez nią procesu rezerwacji elektronicznej automatycznie wybierane jest wstępnie połączenie tańsze i system wskazuje ostateczną cenę w rozumieniu art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008, w tym cenę za wybrany lot, podatki i opłaty, dopłatę paliwową, a także opłatę transakcyjną. Jeśli klient wybrałby połączenie alternatywne, przypuszczalnie droższe, system wskazałby ostateczną cenę dla tego połączenia.

23

Jak zauważyli Bundesverband, rządy niemiecki, belgijski, włoski, niderlandzki oraz austriacki, a także Komisja Europejska, wykładnia ta jest niezgodna z brzmieniem art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008.

24

Artykuł 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 stanowi bowiem, że ostateczna cena, jaką należy zapłacić, jest wskazywana zawsze i zawiera obowiązujące taryfy lotnicze i stawki lotnicze, a także wszystkie należne podatki, opłaty, dopłaty i należności, które są obowiązkowe i możliwe do przewidzenia w chwili publikacji.

25

Otóż z brzmienia tego przepisu wynika, że ostateczna cena podlegająca zapłacie powinna być wskazywana „zawsze”, bez rozróżnienia pomiędzy momentem, gdy wspomniana cena jest wskazana za pierwszym razem, momentem, gdy klient wybiera dany lot, a momentem, gdy umowa jest ostatecznie zawierana.

26

W konsekwencji przewidziany we wspomnianym przepisie obowiązek wskazywania zawsze ostatecznej ceny, jaką należy zapłacić, oznacza, że w ramach elektronicznego systemu rezerwacji takiego jak ten będący przedmiotem postępowania głównego ostateczna cena, jaką należy zapłacić, powinna być podawana przy każdym wskazaniu cen za przewozy lotnicze, w tym już przy pierwszej informacji o nich.

27

Wykładnię tę potwierdza analiza systemowa art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008, a także ratio legis zdania drugiego tego przepisu.

28

Jak podkreślili Bundesverband, rządy niemiecki i austriacki, a także Komisja, z wyrażenia „na początku [każdego] procesu rezerwacji” użytego w art. 23 ust. 1 zdanie czwarte rozporządzenia nr 1008/2008 nie można wnioskować, że zastosowany w art. 23 ust. 1 zdanie drugie tego rozporządzenia wyraz „zawsze” należy interpretować w ten sposób, iż ostateczna cena powinna być wskazana jedynie na początku procesu rezerwacji.

29

Wyrażenie „na początku [każdego] procesu rezerwacji” użyte w wspomnianym art. 23 ust. 1 zdanie czwarte oznacza, że opcjonalne dopłaty do ceny powinny być określane na początku samego procesu rezerwacji, co pozwoli klientowi zdecydować, czy rzeczywiście chce on skorzystać z danego dodatkowego świadczenia (zob. podobnie wyrok ebookers.com Deutschland, EU:C:2012:487, pkt 15).

30

Wręcz przeciwnie, przewidziany w art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 obowiązek nakazujący wskazanie ostatecznej ceny „zawsze”, w tym opłat, które są obowiązkowe i możliwe do przewidzenia, istnieje już od momentu, gdy taryfy lotnicze zostają opublikowane w jakiejkolwiek formie, nawet przed rozpoczęciem procesu rezerwacji.

31

Bundesverband, rządy niemiecki, belgijski, włoski, niderlandzki i austriacki, a także Komisja słusznie podkreślają, że wykładnia ta jest zgodna z ratio legis art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008, jak wynika to z motywu 16 tego rozporządzenia.

32

Zgodnie z motywem 16 rozporządzenia nr 1008/2008 klienci powinni mieć możliwość skutecznego porównania cen przewozów lotniczych poszczególnych przewoźników lotniczych i w związku z tym ostateczna cena podlegająca zapłacie z tytułu przewozu lotniczego rozpoczynającego się na lotnisku znajdującym się na terytorium Unii powinna być zawsze wskazana i powinna uwzględniać wszelkie podatki, opłaty i należności.

33

W tym względzie Trybunał miał już okazję wyjaśnić, iż zarówno z tytułu art. 23 rozporządzenia nr 1008/2008, jak i z wyrażeń użytych w ust. 1 tego artykułu wynika jasno, że przepis ten ma celu zapewnienie informacji i przejrzystości w odniesieniu do cen przewozów lotniczych oraz że w ten sposób przyczynia się on do zagwarantowania ochrony klienta korzystającego z tych przewozów (wyroki: ebookers.com Deutschland, EU:C:2012:487, pkt 13; Vueling Airlines, C‑487/12, EU:C:2014:2232, pkt 32).

34

Z motywu 16 rozporządzenia nr 1008/2008 wynika zatem, że nałożony na przewoźnika lotniczego obowiązek, aby „zawsze” wskazywać ostateczną cenę, jaką należy zapłacić, jest konieczny do umożliwienia klientowi skutecznego porównania cen przewozów lotniczych wykonywanych przez różnych przewoźników lotniczych, co jest zgodne z celem realizowanym przez art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008 i odnoszącym się do skutecznego porównania cen przewozów lotniczych (zob. podobnie wyrok Vueling Airlines, EU:C:2014:2232, pkt 33).

35

W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 należy interpretować w ten sposób, że w ramach elektronicznego systemu rezerwacji takiego jak ten będący przedmiotem postępowania głównego ostateczna cena, jaką należy zapłacić, powinna być podawana przy każdym wskazaniu cen za przewozy lotnicze, w tym już przy pierwszej informacji o nich.

36

W pytaniu drugim sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o wyjaśnienie, czy art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 należy interpretować w ten sposób, że ostateczna cena, jaką należy zapłacić, powinna być wskazana jedynie w stosunku do konkretnie wybranego przez klienta przewozu lotniczego, czy dla każdego z wyświetlonych przewozów.

37

Spółka Air Berlin twierdzi, że art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 wymaga jedynie, aby ostateczna cena, jaką należy zapłacić, była wskazana dla lotu wybranego przez klienta, a nie dla każdego wyświetlonego lotu. Zdaniem tej spółki skuteczne porównanie w rozumieniu motywu 16 tego rozporządzenia jest możliwe jedynie wtedy, gdy klient wybrał dany lot, łącząc lotnisko wylotu z lotniskiem przylotu w określonej godzinie. W konsekwencji obowiązek wskazania ostatecznej ceny przewidziany w art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 znajdowałby zastosowanie tylko w sytuacji, gdy klient wybrał dany lot, i jedynie w odniesieniu do tego lotu.

38

Nie można zgodzić się z taką wykładnią.

39

Jak słusznie stwierdzili Bundesverband, rządy niemiecki, belgijski, niderlandzki i austriacki, a także Komisja, ustanowiony w art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 obowiązek wskazania ostatecznej ceny „zawsze” znajduje zastosowanie do wszelkiej formy publikacji taryf lotniczych, w tym taryf oferowanych dla kilku przewozów lotniczych przedstawionych w postaci tabelarycznej. Wskazanie ostatecznej ceny dla jednego wybranego lotu nie wystarcza zatem do spełnienia obowiązku przewidzianego w tym przepisie.

40

Wykładnię tę potwierdza ratio legis art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008, które zostało przywołane w pkt 31–34 niniejszego wyroku.

41

Obowiązek wskazania ostatecznej ceny, jaką należy zapłacić, za każdy lot, dla którego taryfa jest wyświetlana, a nie tylko za wybrany lot, umożliwia bowiem klientom skuteczne porównanie cen przewozów lotniczych wykonywanych przez różnych przewoźników lotniczych, zgodnie z ogólnym celem zapewnienia przejrzystości cen przewozów lotniczych realizowanym przez art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 1008/2008.

42

Według spółki Air Berlin taka wykładnia art. 23 ust. 1 zdanie drugie omawianego rozporządzenia, zgodnie z którą ostateczna cena, jaką należy zapłacić, powinna być wskazana dla każdego wyświetlonego lotu, prowadziłaby do tego, że wskazana mogłaby być jedynie ostateczna cena, a w konsekwencji – do ogólnego zakazu wskazania ceny samych lotów. Tymczasem zdanie trzecie tego przepisu wymaga, żeby cena za sam lot była wskazana oddzielnie, obok ostatecznej ceny.

43

Argument ten należy jednak oddalić jako całkowicie nieuzasadniony, ponieważ przewidziany przez wspomniany art. 23 ust. 1 zdanie drugie obowiązek wskazania ostatecznej ceny, jaką należy zapłacić, dla każdego z wyświetlonych lotów nie prowadzi w żaden sposób do zakazu wskazania taryfy lotniczej lub stawki lotniczej dla każdego z tych lotów na warunkach ustanowionych w zdaniu trzecim tego przepisu.

44

Wprost przeciwnie, z samego brzmienia art. 23 ust. 1 zdanie trzecie rozporządzenia nr 1008/2008 wynika, że obowiązek określenia przynajmniej taryfy lotniczej lub stawki lotniczej, a także podatków, opłat lotniskowych oraz innych opłat, dopłat lub należności, jeżeli kwoty te zostały dodane do taryfy lotniczej lub stawki lotniczej, ma charakter uzupełniający w stosunku do obowiązku wynikającego ze zdania drugiego tego ustępu w zakresie wskazania ostatecznej ceny.

45

W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć, iż art. 23 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1008/2008 należy interpretować w ten sposób, że w ramach elektronicznego systemu rezerwacji takiego jak ten będący przedmiotem postępowania głównego ostateczna cena, jaką należy zapłacić, powinna być wskazywana nie jedynie w stosunku do konkretnie wybranego przez klienta przewozu lotniczego, ale także dla każdego przewozu lotniczego, dla którego taryfa jest wyświetlana.

46

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje: