This document is an excerpt from the EUR-Lex website
Document 52014DC0002
REPORT FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL Joint Report on the application of Council Directive 2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin (‘Racial Equality Directive’) and of Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation (‘Employment Equality Directive’)
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY Wspólne sprawozdanie w sprawie stosowania dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne („dyrektywa w sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe”) oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy („dyrektywa w sprawie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy”)
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY Wspólne sprawozdanie w sprawie stosowania dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne („dyrektywa w sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe”) oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy („dyrektywa w sprawie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy”)
/* COM/2014/02 final */
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY Wspólne sprawozdanie w sprawie stosowania dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne („dyrektywa w sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe”) oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy („dyrektywa w sprawie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy”) /* COM/2014/02 final */
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU
EUROPEJSKIEGO I RADY Wspólne sprawozdanie w sprawie stosowania
dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w
życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie
rasowe lub etniczne („dyrektywa w sprawie równego traktowania osób bez
względu na pochodzenie rasowe”) oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27
listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania
w zakresie zatrudnienia i pracy („dyrektywa w sprawie równego traktowania w
zakresie zatrudnienia i pracy”) 1. Wprowadzenie Ochrona przed dyskryminacją jest jednym z
obszarów, w których prawo UE ma ogromny wpływ na codzienne życie
ludzi w UE. Kompleksowe ramy zapewniane przez dwie unijne dyrektywy
antydyskryminacyjne[1]
kształtują krajobraz europejskiego prawa antydyskryminacyjnego
już od ponad dekady. Przed transpozycją obu tych dyrektyw niektóre
państwa członkowskie nie miały niemal żadnych przepisów w
tej dziedzinie; dyrektywy wprowadziły do prawodawstwa wszystkich
państw członkowskich nowe elementy, takie jak ochrona przed
dyskryminacją ze względu na wiek. Dyrektywy antydyskryminacyjne: - zakazują dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (dyrektywa 2000/43/WE) oraz religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek i orientację seksualną (dyrektywa 2000/78/WE); - zapewniają ochronę w wielu kluczowych dziedzinach życia, takich jak: zatrudnienie i szkolenie zawodowe (obie dyrektywy), edukacja, zabezpieczenie społeczne i opieka zdrowotna, jak również dostęp do dóbr i usług, włącznie z zakwaterowaniem, oraz ich dostarczanie (dyrektywa 2000/43/WE); - zakazują różnych form dyskryminacji: dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej, molestowania, zachowania polegającego na zmuszaniu do praktykowania zachowań dyskryminacyjnych oraz wiktymizacji; - wymagają od państw członkowskich zapewnienia skutecznych sankcji i środków odwoławczych. Pierwsze sprawozdania z wykonania dyrektyw
zostały przyjęte odpowiednio w 2006[2]
i 2008 r.[3].
Biorąc pod uwagę fakt, że w odniesieniu do obu dyrektyw
antydyskryminacyjnych[4]
należy regularnie składać sprawozdania, niniejszy dokument
stanowi sprawozdanie wspólne, ponieważ podejście regulacyjne i
treść większości przepisów są identyczne. Ponadto
większość państw członkowskich dokonała
transpozycji obu dyrektyw w jednym akcie krajowym. Pierwsze sprawozdania
przyjęto w czasach, gdy wiele państw członkowskich dopiero
niedawno transponowało dyrektywy antydyskryminacyjne do prawa krajowego i
dlatego brakowało im doświadczenia w ich stosowaniu. Obecnie wszystkie 28 państw
członkowskich dokonało transpozycji dyrektyw i zdobyło
doświadczenie w ich stosowaniu. Trybunał Sprawiedliwości Unii
Europejskiej również rozwinął wykładnię dyrektyw
poprzez swoje orzecznictwo. Niniejsze sprawozdanie stanowi okazję do
zbadania stosowania dyrektyw, dokonania bilansu wykładni ich przepisów stosowanej
przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej i sądy krajowe
oraz określenia następnych wyzwań[5]. Wszystkie państwa członkowskie
udzieliły Komisji informacji zgodnie z dyrektywami[6], przyczyniając
się do sporządzenia niniejszego sprawozdania. Ponadto Komisja
zasięgnęła opinii krajowych organów ds. równości[7], europejskiej sieci
organów ds. równości (Equinet), Agencji Praw Podstawowych Unii
Europejskiej, partnerów społecznych[8],
organizacji społeczeństwa obywatelskiego[9] oraz europejskiej sieci
ekspertów prawnych w dziedzinie niedyskryminacji[10]. 2. Stan transpozycji i postępowań w
sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego Obie dyrektywy zostały transponowane do
prawa krajowego we wszystkich 28 państwach członkowskich[11], a Komisja
sprawdziła zgodność wszystkich tych przepisów z dyrektywami. Postępowania
w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego ze
względu na niezgodności z obiema dyrektywami wszczęto w stosunku
do 25 państw członkowskich, głównie w latach 2005–2007[12]. Fakt, że wiele
państw członkowskich początkowo miało problemy z
transpozycją, można wyjaśnić ówczesną nowością
tych dwóch dyrektyw. Typowe problemy dotyczyły definicji dyskryminacji
bezpośredniej i pośredniej, molestowania, wiktymizacji, legitymacji
procesowej zainteresowanych organizacji, ograniczeń zakresu stosowania i
zbyt szerokiej wykładni odstępstw dozwolonych zgodnie z dyrektywami. Prawie
wszystkie te sprawy należące do „pierwszej generacji” dotyczące uchybienia
zobowiązaniom państwa członkowskiego zostały już
zamknięte, ponieważ państwa członkowskie dostosowały
swoje prawodawstwo do dyrektyw[13].
W jednym przypadku postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa
członkowskiego wszczęte przez Komisję doprowadziło do
wydania przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzeczenia,
w którym stwierdzono, że państwo członkowskie naruszyło obowiązek
prawidłowego wdrożenia dyrektywy 2000/78/WE w odniesieniu do
racjonalnych usprawnień w dziedzinie zatrudnienia dla osób
niepełnosprawnych[14]. Komisja w dalszym ciągu monitoruje rozwój
sytuacji w państwach członkowskich i w razie konieczności
wszczyna postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa
członkowskiego[15]. Komisja co roku otrzymuje wiele skarg
dotyczących tych dyrektyw (średnio około 20–30), lecz większość
z nich odnosi się do pojedynczych przypadków dyskryminacji, które nie
są związane z nieprawidłową transpozycją lub nieprawidłowym
stosowaniem przepisów dyrektyw, a zatem nie prowadzą do wszczęcia
postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa
członkowskiego. Znacznie większa liczba skarg jest rozpatrywana na
poziomie krajowym. Chociaż środki odwoławcze dotyczące
dyskryminacji w indywidualnych przypadkach są dostępne tylko na
podstawie prawa krajowego i można z nich korzystać jedynie w
sądach krajowych, to zadaniem Komisji jest badanie, czy dana skarga
ujawnia nieprawidłową transpozycję lub nieprawidłowe stosowanie
przepisów dyrektyw przez dane państwo członkowskie. Obecnie
postępowanie dotyczące uchybienia zobowiązaniom państwa
członkowskiego, oparte na skargach na podstawie dyrektywy 2000/78/WE[16], toczy się w
trzech sprawach. 3. Wdrażanie i stosowanie dyrektyw Obie dyrektywy zostały transponowane do
prawa krajowego, ale przegląd doświadczeń krajowych pokazuje,
że wciąż istnieją wyzwania związane z ich
wdrażaniem i stosowaniem. W konsekwencji, aby sprostać tym wyzwaniom,
Komisja, europejska sieć organów ds. równości (Equinet), Agencja Praw
Podstawowych Unii Europejskiej i poszczególne państwa członkowskie
opublikowały wytyczne istotne dla stosowania tych dwóch dyrektyw[17]. Ponadto Komisja
zapewnia finansowanie na szkolenie sędziów i innych prawników praktyków
mające na celu promowanie właściwego stosowania dyrektyw poprzez
poprawę wiedzy tych osób na temat unijnych przepisów w zakresie równego
traktowania[18]. 3.1 Wiedza na temat praw W obu dyrektywach[19] podkreśla
się znaczenie rozpowszechniania informacji w celu zagwarantowania, że
zainteresowane osoby wiedzą o swoich prawach do równego traktowania.
Wszystkim Europejczykom, nie tylko mniejszościom, na ogół brakuje
świadomości własnych praw[20].
Na przykład osoby te mogą nie wiedzieć, że dyskryminacja w
zakresie zatrudnienia jest zakazana nawet na etapie ubiegania się o
pracę[21].
Wiele państw członkowskich uważa taki brak świadomości
za istotne wyzwanie i podało sposoby, w jakie rozwiązuje ten problem,
na przykład poprzez informacje i wytyczne, kampanie i portale
informacyjne, w tym te przeznaczone dla konkretnych grup docelowych
(mniejszości, młodzieży)[22].
Wydaje się, że adresowanie działań do osób, które są
najbardziej zagrożone, oraz osób, które są w stanie
popełnić naruszenia, jak pracodawcy, jest efektywnym wykorzystaniem
zasobów[23]. W obszarze zatrudnienia związki zawodowe i
partnerzy społeczni mają do odegrania kluczową rolę w
poszerzaniu wiedzy zarówno pracowników, jak i pracodawców na temat
przeciwdziałania dyskryminacji[24].
Wiele państw członkowskich zapewnia również praktyczne wytyczne
na temat swoich przepisów antydyskryminacyjnych obejmujące sytuacje w
miejscu pracy[25]. 3.2 Brak danych dotyczących
równości Dyrektywy nie zawierają wymogu gromadzenia
przez państwa członkowskie danych dotyczących równości[26]. Gromadzenie i analiza
takich danych ‑ zadanie, które należy do obowiązków państw
członkowskich ‑ przyczynia się jednak do zwalczania
dyskryminacji i promowania równości poprzez dostarczanie dowodów
istniejącej dyskryminacji, ujawnianie jej i przedstawianie w ujęciu
ilościowym. Brak danych dotyczących równości powoduje natomiast,
że trudniej jest ocenić sytuację i udowodnić istnienie
dyskryminacji[27].
Dotyczy to w szczególności dyskryminacji pośredniej, w przypadku
której dane statystyczne często odgrywają kluczową rolę w
wykazaniu niekorzystnych skutków pozornie neutralnego środka dla
określonej grupy. Pierwsze sprawozdanie na temat stosowania dyrektywy 2000/43/WE
wzbudziło obawy, że „ograniczona ilość danych etnicznych w
większości państw członkowskich może utrudnić
właściwe monitorowanie stosowania przepisów wspólnotowych”. Sytuacja
nadal nie uległa zasadniczej zmianie i dotyczy obu dyrektyw. Problem ten
zasygnalizowało wielu respondentów (krajowe organy ds. równości[28], Agencja Praw
Podstawowych Unii Europejskiej, organizacje pozarządowe), a Komisja
podziela ich obawy. Większość państw
członkowskich przyjmuje dane statystyczne potwierdzające
dyskryminację oraz uznaje za dowód również testy dyskryminacyjne[29]. Wiele państw
członkowskich nie gromadzi jednak danych dotyczących równości
lub gromadzi je w bardzo ograniczonym zakresie, na przykład
powołując się na wymogi przepisów o ochronie danych jako powód
niegromadzenia danych. Należy podkreślić, że prawo UE, w
szczególności dyrektywa o ochronie danych[30],
nie uniemożliwia państwom członkowskim gromadzenia danych w celu
tworzenia statystyk, pod warunkiem że przestrzegane są gwarancje
określone w tej dyrektywie[31].
Zapewnianie praktycznych wytycznych lub ustanawianie norm na potrzeby
gromadzenia danych dotyczących równości na poziomie krajowym jest
dobrą praktyką, która –jak się wydaje – zapewni przynajmniej
punkt wyjścia dla zwalczania tego problemu[32]. 3.3 Zaniżanie liczby przypadków
dyskryminacji Wszystkie dostępne informacje
potwierdzają niską liczbę zgłaszanych przypadków
dyskryminacji. Dotyczy to zarówno wstępnych zgłoszeń, na przykład
do organu ds. równości lub policji, jak i rozpatrywania sprawy w drodze
postępowania sądowego. Najnowsze dane wskazują, że we
wszystkich zbadanych grupach etnicznych i grupach migrantów 82 % osób,
które były dyskryminowane, nie zgłosiło swoich doświadczeń[33]. Najczęstszym
powodem było przekonanie, że w przypadku zgłoszenia nic się
nie stanie, brak wiedzy na temat tego, jak i do kogo wnieść
skargę, oraz negatywne doświadczenia wynikające z
niedogodności, biurokracji lub czasu trwania tego procesu. W przeciwieństwie
do niektórych obaw wyrażanych przed przyjęciem dyrektyw wyraźnie
nie doszło do istotnego wzrostu liczby postępowań sądowych
dotyczących dyskryminacji. Liczba zgłoszonych przypadków jest na ogół
niska; szacuje się, że stanowi jedynie niewielki odsetek faktycznej
liczby przypadków dyskryminacji w całej UE. W niektórych państwach
członkowskich dane liczbowe mogą nawet być zbyt niskie,
gdyż przypadki wyraźnej dyskryminacji nie są zgłaszane i
kierowane do sądu. Uwydatnia to konieczność podjęcia
dalszych wysiłków na rzecz podnoszenia poziomu wiedzy i zwiększania
liczby zgłaszanych przypadków, a także poprawy dostępu do
mechanizmów składania skarg i do wymiaru sprawiedliwości. Krajowe
organy ds. równości mogłyby odegrać ważną rolę[34] we wspieraniu
przekształcania procedur składania skarg w bardziej „przyjazne dla
klienta” i ułatwiania zgłaszania dyskryminacji przez jej ofiary. 3.4 Dostęp do wymiaru
sprawiedliwości Dostęp do skutecznego i sprawnego wymiaru
sprawiedliwości ma zasadnicze znaczenie dla ofiar dyskryminacji. Bariery w
dostępie do wymiaru sprawiedliwości obejmują krótkie terminy wniesienia
skargi dotyczącej dyskryminacji, czas trwania i koszt postępowania, w
tym mająca potencjalnie zniechęcający wpływ na ofiary
zasada „przegrany płaci”, oraz ograniczona dostępność
pomocy prawnej[35]. Załącznik I do niniejszego
sprawozdania zawiera konkretne wytyczne na temat sposobu wniesienia skargi
dotyczącej dyskryminacji, mające na celu wyjaśnienie praw ofiar
w prosty sposób i w prostym formacie oraz udzielenie praktycznych porad na
temat sposobu prowadzenia spraw dotyczących dyskryminacji. 3.5 Sankcje i środki odwoławcze Dwie omawiane dyrektywy nie harmonizują
sankcji i środków odwoławczych w odniesieniu do dyskryminacji, ale
zawierają wymóg, zgodnie z którym państwa członkowskie
muszą ustanowić skuteczne, proporcjonalne i odstraszające
sankcje oraz umożliwić korzystanie z postępowań
sądowych mających na celu wykonanie zobowiązań
wynikających z tych dyrektyw, oraz w miarę możliwości z postępowania
administracyjnego poprzedzającego wniesienie skargi. Początkowe
problemy, z którymi zetknęło się wiele państw
członkowskich w odniesieniu do prawidłowej transpozycji przepisów
dotyczących sankcji[36],
zostały już rozwiązane, a sankcje przewidziane w przepisach
są na ogół odpowiednie. Nadal istnieją jednak potencjalne powody
do obaw w odniesieniu do dostępności środków odwoławczych w
praktyce oraz tego, czy sankcje nakładane w konkretnych sprawach są w
pełni zgodne z wymogami dyrektyw[37].
Wydaje się, że sądy krajowe mają tendencję do
stosowania dolnej granicy sankcji przewidzianych w przepisach oraz dolnej
granicy w odniesieniu do poziomu i wysokości przyznanego odszkodowania[38]. W sprawie ACCEPT
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wskazał, że
dyrektywa 2000/43/WE wyłącza przepisy krajowe, na mocy których kary
mają czysto symboliczny wymiar, i że w określonych warunkach
naruszeniem dyrektywy byłaby sytuacja, w której w sprawie dotyczącej
dyskryminacji możliwe jest wyłącznie udzielenie ostrzeżenia[39]. W świetle tych
kwestii Komisja będzie uważnie monitorowała standardy
wykorzystywane podczas stosowania sankcji i środków odwoławczych w
państwach członkowskich. 3.6 Wykładnia stosowana przez sądy Trybunał Sprawiedliwości Unii
Europejskiej w swoim orzecznictwie sprecyzował wykładnię obu
dyrektyw. Większość spraw dotyczy wykładni dyrektywy 2000/78/WE
w odniesieniu do dyskryminacji ze względu na wiek, a w szczególności
jej art. 6 ust. 1, który stanowi, że odmienne traktowanie ze względu
na wiek może być zasadne, jeżeli jest uzasadnione zgodnym z
przepisami celem i jeżeli środki mające służyć
realizacji tego celu są właściwe i konieczne. Orzecznictwo dotyczące dyskryminacji ze
względu na orientację seksualną,
niepełnosprawność i pochodzenie rasowe lub etniczne jest mniej
rozwinięte, ponieważ obejmuje mniejszą liczbę spraw. W
sprawach dotyczących tych przyczyn dyskryminacji Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej zajmował się podstawowymi
kwestiami, takimi jak zakaz dyskryminacji w ogłoszeniach wydawanych przez
pracodawcę, definicja niepełnosprawności czy wykluczenie
partnerów tej samej płci z otrzymywania świadczeń
związanych z wykonywaniem pracy zarezerwowanych dla par heteroseksualnych.
Trybunał jeszcze nie miał okazji wypowiedzieć się na temat
dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd. Państwa członkowskie
zgłosiły zróżnicowany poziom orzecznictwa krajowego. W
niektórych państwach członkowskich dyrektywy przyczyniły
się do wydania wielu znaczących orzeczeń[40], a sprawy są
regularnie kierowane do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej[41]. Inne państwa
członkowskie zgłosiły małą liczbę spraw[42]. Załącznik II do niniejszego
sprawozdania zawiera przegląd najważniejszego orzecznictwa wydanego
przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej; zwrócono w nim
też uwagę na szereg ciekawych spraw rozpatrywanych przez sądy
krajowe. 4. ASPEKTY WSPÓLNE
DLA OBU DYREKTYW Mimo pewnych cech specyficznych dla
poszczególnych przyczyn dyskryminacji[43]
struktura obu dyrektyw i podstawowe pojęcia są podobne (definicje,
działanie pozytywne, minimalne wymagania, ochrona praw, ciężar
dowodu, rozpowszechnianie informacji, dialog z partnerami społecznymi i
organizacjami pozarządowymi, sankcje). 4.1 Dyskryminacja pośrednia Dyskryminacja pośrednia ma miejsce wówczas,
gdy pozornie neutralne przepis, kryterium lub praktyka stawiałyby osoby o określonej
cesze w szczególnie niekorzystnym położeniu w porównaniu z innymi
osobami, chyba że jest to obiektywnie uzasadnione zgodnym z prawem celem,
a środki mające służyć osiągnięciu tego celu
są właściwe i konieczne. Pojęcie dyskryminacji
pośredniej jest złożone i wiele państw członkowskich
miało początkowo trudności z jego prawidłową
transpozycją. Obecnie jest ono zapisane w prawie, lecz jego stosowanie w
praktyce wciąż stanowi wyzwanie. Aby zilustrować ten problem,
niektóre państwa członkowskie[44]
zgłosiły, że w sądach krajowych wyrażano obawy w
odniesieniu do braku przejrzystości lub braku zrozumienia pojęcia
dyskryminacji pośredniej. Inne państwa członkowskie[45] podkreślają,
że nie dysponują jeszcze żadnym orzecznictwem, które
zawierałoby interpretację pojęcia dyskryminacji pośredniej[46]. Załącznik I
do niniejszego sprawozdania zawiera przykłady typowych sytuacji
dyskryminacji pośredniej. 4.2 Ciężar dowodu Kluczowym elementem niezbędnym do
zapewnienia prawidłowego rozpatrywania skarg dotyczących
dyskryminacji jest przesunięcie ciężaru dowodu przed sądami
lub innymi właściwymi organami[47].
Oznacza to, iż w przypadku gdy osoba twierdząca, że jest
ofiarą dyskryminacji, może ustalić fakty, na podstawie których
można domniemywać, iż doszło do dyskryminacji, to na
pozwanym spoczywa ciężar dowiedzenia, że nie doszło do
dyskryminacji. Początkowo osiem państw członkowskich miało
problemy z prawidłową transpozycją pojęcia ciężaru
dowodu[48].
Niektóre państwa członkowskie[49]
zgłosiły, że prawidłowe stosowanie zasady odwrócenia
ciężaru dowodu pozostaje wyzwaniem i nie jest wystarczająco
dobrze znane sądom krajowym. Jako przykład sposobu rozwiązania
tego problemu jedno państwo członkowskie zgłosiło, że
rozważa włączenie zasady odwrócenia ciężaru dowodu
bezpośrednio do przepisów w zakresie postępowania cywilnego (a nie
tylko do prawodawstwa dotyczącego równego traktowania)[50]. Komisja promuje
właściwe stosowanie tego pojęcia poprzez zapewnienie
szkoleń dla krajowych sędziów i prawników praktyków[51]. 4.3 Działanie pozytywne W dyrektywach wyraźnie zezwala się
państwom członkowskim na utrzymywanie lub przyjmowanie szczególnych
środków mających zapobiegać niedogodnościom lub
wyrównywać niedogodności, u podstaw których leży jedna z
przyczyn objętych dyrektywami, ale nie zobowiązuje się ich do
tego[52].
Działanie pozytywne z definicji musi być korzystne dla grup
docelowych. Niemal wszystkie państwa członkowskie podjęły
pewne formy działania pozytywnego w zakresie stosowania obu dyrektyw[53], na przykład na
rzecz osób niepełnosprawnych lub Romów[54]. 4.4
Dyskryminacja z wielu jednoczesnych przyczyn Dyrektywy nie zawierają szczegółowego
przepisu dotyczącego dyskryminacji z wielu przyczyn jednocześnie, ale
wspomina się w nich fakt, że „kobiety są często ofiarami
różnego rodzaju dyskryminacji”[55].
W dyrektywach zezwala się jednak na łączenie dwóch lub
większej liczby przyczyn dyskryminacji, którymi należy się
zająć w tej samej sytuacji, chociaż mogą pojawić
się problemy wynikające z różnic w poziomie ochrony
przewidzianym na podstawie obu dyrektyw w odniesieniu do różnych przyczyn,
ponieważ zakres stosowania dyrektywy 2000/78/WE obejmuje
wyłącznie kwestie związane z zatrudnieniem. Komisja starała
się zniwelować tę różnicę w swoim wniosku z 2008 r.
w sprawie nowej dyrektywy[56]. 4.5 Dyskryminacja przez powiązanie,
założenie i postrzeganie Trybunał Sprawiedliwości Unii
Europejskiej zdecydował już, że w pewnych okolicznościach
dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność może
obejmować dyskryminację przez powiązanie powoda z osobą,
która jest niepełnosprawna, mimo że powód nie jest
niepełnosprawny[57].
To rozumowanie wydaje się mieć charakter ogólny i zastosowanie
również do innych przyczyn dyskryminacji objętych obiema dyrektywami. Jak wskazuje istniejące orzecznictwo
krajowe[58],
Komisja uważa, że w dyrektywach zakazuje się również
sytuacji, w których dana osoba jest bezpośrednio dyskryminowana ze
względu na błędne postrzeganie chronionych cech lub
założenie, że posiada ona chronione cechy, na przykład gdy
osoba ubiegająca się o pracę nie została wybrana,
ponieważ pracodawca niesłusznie uważa, że osoba ta ma
określone pochodzenie etniczne lub jest orientacji homoseksualnej. 4.6 Ochrona wszystkich osób w UE Z obu dyrektyw jasno wynika, że zakaz
dyskryminacji dotyczy również obywateli państw trzecich, ale nie
obejmuje odmiennego traktowania ze względu na narodowość i nie
narusza przepisów regulujących wjazd i pobyt[59]. Jest to ważny
element dyrektyw, który uwydatnia fakt, że zakaz dyskryminacji chroni
wszystkich przebywających w Unii Europejskiej, a nie tylko obywateli UE.
Obywatele państw trzecich, w tym bezpaństwowcy[60], często są
szczególnie narażeni na dyskryminację ze względu na ich
sytuację[61].
Pewne problemy nie wynikają jednak bezpośrednio z prawodawstwa, ale
ze sposobu, w jaki przepisy są stosowane w praktyce. Prawodawstwo musi
również być połączone z odpowiednimi środkami
politycznymi i finansowymi[62].
Państwa członkowskie zgłaszają, że ochrona przed
dyskryminacją na podstawie przesłanek przewidzianych w obu
dyrektywach obejmuje wszystkich przebywających w danym kraju. Niektóre
państwa członkowskie opisują swoją politykę integracji
migrantów i obywateli państw trzecich jako działania
zapobiegające dyskryminacji. 5. Aspekty właściwe dla dyrektywy w
sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe (2000/43/WE) 5.1 Zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub
etniczne Dyrektywa 2000/43/WE nie zawiera definicji
pojęcia pochodzenia rasowego lub etnicznego. Do państw
członkowskich należy decyzja, czy zdefiniują te pojęcia w
prawie krajowym[63].
Niektóre państwa członkowskie odnoszą się tylko do
„pochodzenia etnicznego” lub „przynależności etnicznej” i w swoim
prawodawstwie krajowym wcale nie stosują pojęcia „rasa” czy
„pochodzenie rasowe”. Zasadniczo z punktu widzenia stosowania dyrektywy Komisja
nie dostrzega żadnego problemu w tym podejściu, dopóki jest
oczywiste, że nie pociąga ono za sobą ograniczenia zakresu
przepisów krajowych w porównaniu z zakresem przepisów dyrektywy. Czasem pochodzenie rasowe lub pochodzenie
etniczne oraz inne przyczyny dyskryminacji się pokrywają, szczególnie
przynależność państwowa, religia i język. Dyrektywa 2000/43/WE
nie obejmuje dyskryminacji ze względu na przynależność
państwową jako taką (chyba że odmienne traktowanie ze
względu na przynależność państwową lub język
okazuje się dyskryminacją pośrednią ze względu na
pochodzenie etniczne), a przed dyskryminacją ze względu na
religię jako taką chroni dyrektywa 2000/78/WE[64]. 5.2 Przedmiotowy zakres stosowania dyrektywy Zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. h) dyskryminacja
jest zakazana w odniesieniu do „dostępu do dóbr i usług oraz
dostarczania dóbr i usług publicznie dostępnych, włącznie z
zakwaterowaniem”. Dyrektywa ma zastosowanie do sektora publicznego i
prywatnego, ale pewne działania podejmowane przez państwa
członkowskie (np. policję) mogą pociągać za sobą
sprawowanie władzy publicznej bez żadnego elementu świadczenia
„usług” w rozumieniu nadanym temu pojęciu w traktatach i
orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Innym pojęciem, które czasami wzbudza
wątpliwości, jest odniesienie do dóbr i usług „publicznie
dostępnych”. Wydaje się, że warunek „publicznej
dostępności” wyklucza sytuacje, w których oferta dostarczania pewnych
dóbr i usług nie miała miejsca w domenie publicznej (np. poprzez ogłoszenie
w gazecie lub na publicznie dostępnej stronie internetowej), a tylko w
ograniczonym kręgu członków rodziny. 5.3 Rola organów ds. równości Zgodnie z dyrektywą państwa
członkowskie mają obowiązek ustanowić organ lub organy,
których zadania obejmują udzielanie niezależnej pomocy ofiarom
dyskryminacji i sporządzanie niezależnych sprawozdań i
badań; wszystkie państwa członkowskie powołały takie
organy[65].
Obowiązek ten dotyczy wyłącznie dyskryminacji ze względu na
pochodzenie rasowe lub etniczne (i ze względu na płeć zgodnie z
dyrektywami w sprawie równouprawnienia płci[66]), ale nie ze
względu na religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek i orientację
seksualną. W większości państw członkowskich mandat
krajowego organu ds. równości rozszerzono jednak na wszystkie te przesłanki[67], a w 15 państwach
członkowskich również na przesłanki wykraczające poza zakres
uwzględniony w prawodawstwie UE (np. na przynależność
państwową, język, poglądy polityczne). W wielu
państwach członkowskich organ ds. równości ma również
szersze uprawnienia niż wymagane w dyrektywach lub ma kompetencje
wykraczające poza zatrudnienie ‑ w odniesieniu do dyskryminacji ze
względu na religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek i orientację
seksualną. Między państwami członkowskimi
istnieją wyraźne różnice w zakresie kompetencji i zasobów tych
organów oraz ich struktury. Niektóre organy ds. równości pełnią
rolę doradczą i promocyjną, podczas gdy inne posiadają
kompetencje quasi-sądowe. Dyrektywa zobowiązuje państwa
członkowskie do zagwarantowania, że organy ds. równości
posiadają uprawnienia i środki, które są niezbędne do
skutecznego wykonywania ich zadań, w tym zasadniczego elementu tych
zadań, jakim jest udzielanie pomocy ofiarom dyskryminacji. W związku
z rosnącą liczbą obaw w tym zakresie Komisja obecnie szerzej
bada przestrzeganie przez państwa członkowskie wymogów tej dyrektywy
(oraz dyrektyw w sprawie równouprawnienia płci) w odniesieniu do krajowych
organów ds. równości. Obejmuje to sprawdzanie, czy każdy organ ds.
równości posiada niezbędne uprawnienia i mandat, a także czy
faktycznie skutecznie wykonuje wszystkie zadania określone w dyrektywie[68]. 5.4 Ochrona Romów zgodnie z dyrektywą Dyrektywa 2000/43/WE w sposób kompleksowy odnosi
się do każdej dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub
etniczne. Romowie, jako szczególnie liczna i zagrożona grupa etniczna,
są bezpośrednio objęci zakresem stosowania tej dyrektywy. Komisja zajęła się już
problemami, które są bezpośrednio zakorzenione w przepisach
krajowych, w tym w razie konieczności poprzez postępowania w sprawie
uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego[69]. Problemy specyficzne
dla Romów rzadko jednak wynikają bezpośrednio z prawodawstwa[70], ale zazwyczaj
spowodowane są sposobem stosowania odpowiednich przepisów w praktyce[71]. Uwydatnia to
konieczność rozszerzenia w stosownych przypadkach kontroli Komisji na
praktyki krajowe, które mają wpływ na wdrożenie zasady równego
traktowania. Chociaż poszczególne przypadki dyskryminacji muszą być
rozpatrywane zgodnie z prawem krajowym i za pośrednictwem sądów
krajowych, Komisja monitoruje, czy w praktyce administracyjnej państwa
członkowskie systematycznie postępują zgodnie z przepisami
dyrektywy. Komisja przyznaje, że samo prawodawstwo nie
wystarcza, aby zaradzić głęboko zakorzenionemu wykluczeniu
społecznemu Romów i uprzedzeniom, z którymi nadal mają oni do
czynienia. Prawodawstwo musi być połączone ze środkami
politycznymi i finansowymi. Kluczowym elementem przeciwdziałania
dyskryminacji Romów na poziomie UE było przyjęcie unijnych ram
dotyczących krajowych strategii integracji Romów do 2020 r.[72] Następnie Komisja
przeprowadziła roczny przegląd krajowych strategii opracowanych przez
państwa członkowskie. Dyrektywa obejmuje wszystkie cztery kluczowe obszary
krajowych strategii integracji Romów (edukację, zatrudnienie, zdrowie i
mieszkalnictwo). Osiągnięcie pełnej równości w praktyce
może w pewnych okolicznościach uzasadniać działanie pozytywne
ukierunkowane konkretnie na Romów, w szczególności w czterech wyżej
wymienionych kluczowych obszarach. Jednocześnie Komisja nadal udoskonala ochronę
prawną poprzez wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie Romów,
który został przyjęty przez Radę w dniu 9 grudnia 2013 r.[73]. Promuje się w
nim szeroki zakres szczególnych środków w czterech podstawowych obszarach,
jak również środki horyzontalne, których celem jest poprawa sytuacji
Romów; szczególny nacisk położono na potrzebę zapewnienia
skutecznego praktycznego egzekwowania przepisów dyrektywy na niższych
szczeblach, zwłaszcza poprzez zachęcanie państw
członkowskich do podjęcia dalszych kroków gwarantujących,
że ich krajowe, regionalne i lokalne przepisy administracyjne nie
mają charakteru dyskryminującego i nie prowadzą do praktyk
opartych na segregacji[74].
Zalecenie to zwiększy skuteczność ochrony przed
dyskryminacją; promuje się w nim także aktywne środki. Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie wydał jak dotąd
orzeczeń w sprawach dotyczących konkretnie Romów[75], ale na szczeblu
krajowym można znaleźć interesujące orzecznictwo (zob.
załącznik II). 6. Aspekty właściwe dla dyrektywy w
sprawie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (2000/78/WE) 6.1. Wiek W chwili przyjęcia tej dyrektywy
pojęcie dyskryminacji ze względu na wiek w zakresie zatrudnienia i
pracy było nowością w wielu państwach członkowskich i
wymagało zmiany podejścia pracodawców do kwestii związanych z
wiekiem. Dyskryminacja ze względu na wiek w stosunku do osób starszych na
rynku pracy staje się coraz istotniejsza ze względu na zmiany
demograficzne w Europie, które stanowią przyczynę przyjęcia większości
najnowszych przepisów dotyczących wieku, m.in. zniesienia lub podniesienia
obowiązkowego wieku emerytalnego, czynników zniechęcających do
wcześniejszego przechodzenia na emeryturę oraz innych środków
służących utrzymaniu starszych pracowników na rynku pracy. Artykuł 6 dyrektywy stanowi w niektórych
sytuacjach uzasadnienie odmiennego traktowania ze względu na wiek[76]. Każde
odstępstwo musi jednak być obiektywnie i racjonalnie uzasadnione
zgodnym z przepisami celem, w tym celami polityki zatrudnienia, a także
celami rynku pracy i kształcenia zawodowego, a środki mające
służyć realizacji tego celu muszą być
właściwe i konieczne. Jako że odstępstwo to pozostawia
znaczną swobodę państwom członkowskim, doprowadziło do
wydania przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej i sądy
krajowe znacznej liczby przełomowych orzeczeń, które rzucają
więcej światła na wymogi dotyczące dopuszczalności
odmiennego traktowania. Ze względu na szczególną wagę i
praktyczne znaczenie tego obszaru w załączniku III do niniejszego
sprawozdania zawarto przegląd zagadnień związanych z wiekiem[77]. 6.2. Niepełnosprawność Trybunał Sprawiedliwości Unii
Europejskiej wydał już szereg przełomowych wyroków dotyczących
dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. W sprawie Chacon
Navas[78]
Trybunał zdefiniował pojęcie niepełnosprawności i
orzekł, że choroby jako takie nie wchodzą w zakres tego
pojęcia. Niedawno w sprawach Ring i Skouboe Werge[79] Trybunał
wyjaśnił jednak, że pojęcie niepełnosprawności
może w pewnych okolicznościach obejmować stan wywołany
przez nieuleczalną lub uleczalną przewlekłą chorobę.
Trybunał włączył również do swojej interpretacji
pojęcie niepełnosprawności zawarte w Konwencji NZ o prawach osób
niepełnosprawnych. Konwencja ta jest pierwszym prawnie
wiążącym międzynarodowym instrumentem praw człowieka,
którego stroną została Unia Europejska[80]. W związku z tym
Unia Europejska jest związana konwencją w granicach swoich
kompetencji[81],
a dyrektywę 2000/78/WE należy w miarę możliwości
interpretować w sposób zgodny z konwencją[82]. Przepis dotyczący zapewnienia przez
pracodawcę racjonalnych usprawnień dla osób niepełnosprawnych[83] stanowi jeden z najważniejszych
elementów dyrektywy, a Komisja ściśle monitorowała jego
prawidłową transpozycję do prawodawstwa krajowego. Kilka
państw członkowskich początkowo miało problemy w tym
zakresie[84].
W dniu 4 lipca 2013 r.[85]
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uznał, że
wskutek nieprawidłowej transpozycji przepisów jedno państwo
członkowskie narusza dyrektywę poprzez nieuwzględnienie
wszystkich osób niepełnosprawnych w sposób kompleksowy, lecz wszystkie
inne sprawy zostały już zamknięte. 6.3 Orientacja seksualna W chwili transponowania dyrektywy zakaz
dyskryminacji ze względu na orientację seksualną był
nowością dla prawie wszystkich państw członkowskich.
Przeciwko kilku państwom członkowskim[86] Komisja musiała
wszcząć postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom
państwa członkowskiego z powodu niewystarczającej ochrony przed
dyskryminacją z tego powodu. Wszystkie te sprawy zostały już
zamknięte i wszystkie państwa członkowskie zapewniają
wymaganą ochronę. Trybunał Sprawiedliwości Unii
Europejskiej zinterpretował granice dyskryminacji ze względu na
orientację seksualną w kilku przełomowych wyrokach, takich jak w
sprawach Maruko i Römer[87],
w których stwierdził, że w przypadku gdy wskutek prawa krajowego
osoby tej samej płci znajdują się w sytuacji porównywalnej do
sytuacji małżonków, przepisy krajowe odmawiające partnerom
życiowym tej samej płci świadczeń, które zostały
wypłacone małżonkom, wchodzą w zakres stosowania dyrektywy.
Najnowsza sprawa ACCEPT[88]
odzwierciedla pozostałe wyzwania w tym obszarze i konieczność
zachowania stałej czujności co do realizacji zakazu dyskryminacji[89]. Była to sprawa,
w której Trybunał uznał publiczne deklaracje ze strony
właściciela zawodowego klubu piłkarskiego w Rumunii za
naruszenie dyrektywy 2000/78/WE, gdyż stwierdził on, iż nigdy
nie zatrudni gracza o orientacji homoseksualnej. 6.4 Religia lub światopogląd Zgodnie z dyrektywą zakazuje się
dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd w
obszarze zatrudnienia i zapewnia się taką ochronę wszystkim
osobom wyznającym dowolną religię lub mającym dowolny
światopogląd. W art. 4 ust. 2 dyrektywy zezwala się jednak na
odstępstwo dotyczące kościołów i innych organizacji
wyznaniowych lub opartych na światopoglądzie działających w
charakterze pracodawcy. Organizacje te mogą pod pewnymi warunkami
określać szczególne wymagania w oparciu o religię lub światopogląd
swoich pracowników. Wymagania takie (zwane „wymaganiami zawodowymi”) muszą
być podstawowe, zgodne z prawem i uzasadnione i nie mogą opierać
się na innych kryteriach (np. orientacji seksualnej pracownika). Komisja
monitorowała zgodność krajowych przepisów wykonawczych z tym
odstępstwem – należy je interpretować zawężająco,
ponieważ stanowi ono wyjątek. Początkowo sześć
państw członkowskich[90]
miało problemy z prawidłowym wdrożeniem tego odstępstwa,
ale wszystkie postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom
państwa członkowskiego zostały już zamknięte. 7. Wnioski i dalsze działania Do dziś wszystkie
państwa członkowskie podjęły już niezbędne
środki w celu transpozycji obu dyrektyw do swoich krajowych porządków
prawnych oraz w celu ustanowienia procedur i organów, które są
niezbędne do wdrożenia tych dyrektyw. Organy administracyjne i
sądowe państw członkowskich, a także ich organy ds.
równości, znajdują się obecnie na pierwszej linii pod
względem systematycznego zapewniania pełnej ochrony w praktyce każdej
osobie. Komisja Europejska będzie ściśle monitorowała
wdrażanie dyrektyw oraz wspierała władze państw
członkowskich w tym zakresie. Komisja będzie również kontynuowała
monitorowanie w kontekście swojego sprawozdania rocznego ze stosowania
Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Głównym wyzwaniem
jest obecnie zwiększenie świadomości w odniesieniu do już
istniejącej ochrony i zapewnienie lepszego praktycznego wdrażania i
stosowania dyrektyw. Komisja wraz z państwami członkowskimi i ich
organami ds. równości podejmie wspólne starania, aby w pełni
wykorzystać potencjał dyrektyw pod względem ochrony prawa
podstawowego do równego traktowania w UE. Trzy załączniki do
niniejszego sprawozdania mają się przyczynić do tych
wysiłków. Samo prawodawstwo jednak nie wystarczy do zapewnienia
pełnej równości, zatem należy je połączyć z
odpowiednim działaniem w ramach polityki. Finansowanie działań
szkoleniowych i służących zwiększaniu świadomości
jest już dostępne w ramach programu Unii Europejskiej na rzecz
zatrudnienia i solidarności społecznej (Progress), lecz Komisja we
współpracy z państwami członkowskimi musi w dalszym stopniu
wzmocnić te starania, aby zapewnić istotną poprawę wiedzy
na temat praw w całej UE. Wzmocnienie roli krajowych organów ds.
równości jako strażników równości może w zasadniczym
stopniu przyczynić się do skuteczniejszego wdrażania i
stosowania dyrektyw. Zwiększenie skuteczności organów ds.
równości i umożliwienie im osiągnięcia pełnego
potencjału mogłoby się znacząco przyczynić do promowania
równego traktowania, tak aby stało się ono łatwo dostępne
dla wszystkich w UE, a także szybsze i mniej kosztowne niż postępowanie
sądowe dla wszystkich zainteresowanych stron (w tym państw
członkowskich). [1] Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r.
wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez
względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, Dz.U. L 180 z 19.7.2000, s. 22,
oraz dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca
ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy,
Dz.U. L 303 z 2.12.2000, s. 16. [2] COM(2006) 643 final z 30.10.2006 na temat dyrektywy 2000/43/WE. [3] COM(2008) 225 final/2 z 8.7.2008 na temat dyrektywy 2000/78/WE. [4] Artykuł 17 dyrektywy 2000/43/WE oraz art. 19
dyrektywy 2000/78/WE. [5] Zgodnie z art. 25 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (TFUE) Komisja co trzy lata składa sprawozdanie ze stosowania
postanowień Traktatu dotyczących „Niedyskryminacji i obywatelstwa
Unii”, zob. COM(2013) 270 z 8.5.2013 za okres sprawozdawczy 2011–2013.
Sprawozdanie składane na mocy art. 25 zawiera odniesienie do niniejszego
sprawozdania w zakresie niedyskryminacji zgodnie z art. 19 TFUE. [6] Artykuły, o których mowa w przypisie 4. [7] Organy ds. równości Belgii, Danii, Niemiec,
Węgier, Austrii, Szwecji i Zjednoczonego Królestwa odpowiedziały
osobno. [8] Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych
(CEEP), Konfederacja Europejskiego Biznesu (BusinessEurope), Europejska
Konfederacja Związków Zawodowych (ETUC), EUROCADRES oraz Europejskie
Stowarzyszenie Rzemiosła oraz Małych i Średnich
Przedsiębiorstw (UEAPME). [9] Europejskie Lobby Kobiet, Platforma Europejskich
Społecznych Organizacji Pozarządowych (Platforma Społeczna),
Europejska Sieć ds. Religii i Przekonań (ENORB), Europejska Sieć
Przeciwko Rasizmowi (ENAR), ILGA-Europe, Europejska Platforma AGE, Europejskie
Forum Osób Niepełnosprawnych (EDF), Open Society, Amnesty International
oraz Europejskie Centrum Praw Romów (ERRC). Ponadto Platforma Międzynarodowej
Współpracy na rzecz Nielegalnych Migrantów (PICUM) i Europejskie Forum
Kobiet Muzułmańskich przesłały opinie z własnej
inicjatywy. [10] Sieć ta wspiera Komisję w zakresie prawa
antydyskryminacyjnego. [11] Dyrektywa 2000/43/WE miała zostać transponowana
do dnia 19 lipca 2003 r. przez UE-15, do dnia 1 maja 2004 r. przez UE-10, do
dnia 1 stycznia 2007 r. przez Rumunię i Bułgarię oraz do dnia 1
lipca 2013 r. przez Chorwację; dyrektywa 2000/78/WE miała zostać
transponowana do dnia 2 grudnia 2003 r. przez UE-15, a w przypadku nowych
państw członkowskich w terminach określonych powyżej. W
dyrektywie 2000/78/WE przewidziano jednak maksymalnie trzy dodatkowe lata na
transpozycję przepisów dotyczących wieku i
niepełnosprawności. [12] Przeciwko Luksemburgowi nie toczyło się
żadne postępowanie; nadal trwa badanie transpozycji przepisów przez
Bułgarię i Chorwację. [13] Obecnie toczą się postępowania przeciwko
Belgii i Rumunii w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa
członkowskiego (w przypadku Belgii w odniesieniu do obu dyrektyw, w przypadku
Rumunii w odniesieniu do dyrektywy 2000/78/WE). [14] Wyrok z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie C-312/11 Komisja
przeciwko Włochom. [15] Obrazują to niedawne postępowania w sprawie
uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego wszczęte
przeciwko dwóm państwom członkowskim (Węgrom w odniesieniu do
dyrektywy 2000/78/WE w 2012 r. oraz Finlandii w odniesieniu do dyrektywy 2000/43/WE
w 2013 r.). Pierwszy przypadek wiąże się z obniżeniem
obowiązkowego wieku emerytalnego sędziów, prokuratorów i notariuszy;
drugi przypadek związany jest z niewystarczającymi kompetencjami
krajowego organu ds. równości zgodnie z dyrektywą 2000/43/WE.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że
Węgry nie zastosowały się do dyrektywy 2000/78/WE, ponieważ
znaczne obniżyły obowiązkowy wiek emerytalny sędziów,
prokuratorów i notariuszy (wyrok z dnia 6 listopada 2012 r. w sprawie C-286/12
Komisja przeciwko Węgrom).W następstwie wyroku Węgry
przyjęły ustawę T-9598 w dniu 11.3.2013 r. w celu zapewnienia
zgodności z dyrektywą i przedmiotową sprawę można
było zamknąć w dniu 20.11.2013 r. [16] Dwie sprawy dotyczą Grecji i dyskryminujących
ograniczeń wiekowych w służbie cywilnej, jedna sprawa dotyczy
Republiki Czeskiej i niewystarczającej ochrony przed dyskryminacją
osób niepełnosprawnych poszukujących pracy. [17] Publikacje Komisji zostały przygotowane przez
europejską sieć ekspertów prawnych w dziedzinie niedyskryminacji i
są dostępne pod adresem http://ec.europa.eu/justice/discrimination/document/index_en.htm#h2-7,
sprawozdania Equinet są dostępne na stronie http://www.equineteurope.org, a sprawozdania
Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej znajdują się na stronie http://fra.europa.eu. [18] Finansowanie zapewnione jest w ramach programu PROGRESS na
lata 2007–2013, decyzja nr 1672/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24
października 2006 r. ustanawiająca wspólnotowy program na rzecz
zatrudnienia i solidarności społecznej – Progress, Dz.U. L 315 z 15.11.2006.
Obecnie szkolenie organizowane jest przez Akademię Prawa Europejskiego w
Trewirze w ramach umowy z Komisją, zob. http://www.era.int. [19] Artykuł 10 dyrektywy 2000/43/WE oraz art. 12
dyrektywy 2000/78/WE. [20] Według badania EU-MIDIS przeprowadzonego przez
Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej w 2010 r. tylko 25 %
respondentów stwierdziło, że wie o przepisach antydyskryminacyjnych.
Badanie jest dostępne na stronie: http://fra.europa.eu/en/publications-and-resources. [21] Oferty pracy nie mogą zawierać żadnych
dyskryminujących wymogów dotyczących na przykład wieku czy
pochodzenia etnicznego kandydatów. Aby uniknąć uprzedzeń przy
wyborze kandydatów do rozmowy kwalifikacyjnej, niektóre państwa
członkowskie eksperymentowały z wykorzystaniem anonimowych
życiorysów we wnioskach o zatrudnienie, np. niemiecki projekt
pilotażowy: http://www.antidiskriminierungsstelle.de/DE/ThemenUndForschung/anonymisierte_bewerbungen/anonymisierte_bewerbungen_node.html.
[22] Na przykład Bułgaria, Irlandia, Włochy,
Polska, Rumunia, Słowacja i Hiszpania. Ponadto organy ds. równości
Austrii, Zjednoczonego Królestwa i Polski przedstawiły szczegółowe
informacje na ten temat. Kilka państw członkowskich wspomniało,
że na projekty służące poszerzaniu wiedzy wykorzystano
finansowanie w ramach unijnego programu Progress. [23] Było to również jedno z zaleceń sformułowanych
przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej w jej opinii nr 1/2013
dotyczącej tych dwóch dyrektyw, która dostępna jest pod adresem: http://fra.europa.eu/en/opinion/2013/fra-opinion-situation-equality-european-union-10-years-initial-implementation-equality.
[24] W art. 11 i 12 dyrektywy 2000/43/WE oraz art. 13 i 14
dyrektywy 2000/78/WE podkreśla się rolę partnerów
społecznych i organizacji pozarządowych w promowaniu równego
traktowania. [25] Np. internetowe wytyczne brytyjskiej Komisji ds.
Równości i Praw Człowieka przeznaczone dla pracodawców i pracowników,
dostępne pod adresem: http://www.equalityhumanrights.com/advice-and-guidance/new-equality-act-guidance/. [26] Dane dotyczące równości oznaczają dane
zgromadzone w odniesieniu do kwestii równości i dyskryminacji. [27] Obejmuje to nie tylko dane dotyczące względów
objętych tymi dwoma dyrektywami, lecz również dane z podziałem
na płeć. Jeżeli państwa członkowskie nie gromadzą
danych z podziałem na płeć, nie będą w stanie
wykryć, czy ofiarami określonych rodzajów dyskryminacji są
raczej kobiety niż mężczyźni. [28] Zob. również sprawozdanie Equinet pt. „Statistics on
Discrimination and Database on Complaints. A contribution from national
equality bodies” [Statystyki odnoszące się do dyskryminacji oraz bazy
danych dotyczące skarg. Informacje przekazane przez krajowe organy ds.
równości], grudzień 2009, dostępne na stronie: http://www.equineteurope.org. [29] Testy dyskryminacyjne to metoda pomagająca
ujawnić dyskryminację w oparciu o badanie porównawcze par, np.
dobrane pary testują ubieganie się o pracę w odniesieniu do
danej oferty pracy, wykorzystując identyczne wnioski, które
różnią się jedynie pod względem konkretnej cechy
podlegającej badaniu (np. wieku). [30] Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24
października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie
przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych, Dz.U. L
281 z 23.11.1995, s. 31-50. Przedstawiona przez Komisję Europejską
przyszła reforma ram prawnych UE dotyczących ochrony danych osobowych
nie przyniesie żadnych zmian w tym względzie. [31] Wszystkie odniesienia do danych dotyczących
równości zawarte w niniejszym sprawozdaniu należy rozumieć jako
oznaczające anonimowe dane do celów statystycznych i dowodowych z
wyłączeniem identyfikacji osób fizycznych, których dane te
dotyczą. [32] Np. Niemcy, Irlandia, Francja, Chorwacja i Węgry
opublikowały badania, sprawozdania i instrukcje dotyczące gromadzenia
danych dotyczących równości. [33] Badanie EU-MIDIS przeprowadzone w 2010 r. przez
Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej, dostępne na stronie http://fra.europa.eu/en/publications-and-resources.
[34] Zob. sprawozdanie Equinet z 2012 r. pt. „Tackling the
‘Known Unknown’ How Equality Bodies Can Address Under-Reporting of
Discrimination through Communications” [Uwzględnianie znanych niewiadomych
– Jak organy ds. równości mogą poprzez komunikację
rozwiązać problem zbyt niskiego poziomu zgłaszania przypadków
dyskryminacji], dostępne na stronie: http:// www.equineteurope.org. [35] Ograniczenia te zidentyfikowano w odpowiednich badaniach,
np. w zamówionym przez Komisję Europejską badaniu pt. „Comparative
study on access to justice in gender equality and anti-discrimination law”
[Badanie porównawcze dotyczące dostępu do wymiaru
sprawiedliwości w przepisach dotyczących równouprawnienia płci i
antydyskryminacyjnych] z 2011 r., dostępnym pod adresem:
http://ec.europa.eu/justice/gender-
equality/files/conference_sept_2011/final_report_access_to_justice_final_en.pdf oraz w sprawozdaniu Agencji Praw Podstawowych
Unii Europejskiej „Access to justice in cases of discrimination in the EU –
Steps to further equality” [Dostęp do wymiaru sprawiedliwości w
przypadkach dotyczących dyskryminacji w UE – dalsze działania na
rzecz równości], dostępnym na stronie: http://fra.europa.eu/en/publications-and-resources. [36] Np. kilka państw członkowskich błędnie
wprowadziło pułap odszkodowania w przypadkach dyskryminacji. [37] Badania, o których mowa w przypisie 35, a także
sprawozdania krajowe niezależnych ekspertów prawnych w dziedzinie
przeciwdziałania dyskryminacji, krajowych organów ds. równości i
sieci Equinet. [38] Np. dane zgromadzone przez niezależnych ekspertów
prawnych ze wszystkich państw członkowskich, które porównano i
podsumowano w sprawozdaniu „Developing Anti-Discrimination Law in Europe”
[Opracowywanie ustaw antydyskryminacyjnych w Europie], październik 2012,
dostępnym na stronie http://ec.europa.eu/justice/discrimination/document/index_en.htm#h2-7. [39] Wyrok z dnia 25 marca 2013 r. w sprawie C-81/12 Asociatia
ACCEPT przeciwko Consiliul National pentru Combaterea Discriminarii,.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej pozostawił
sądowi krajowemu ocenę, czy doszło do dyskryminacji. [40] Np. Niemcy. [41] Np. Dania i Niemcy. [42] Np. Estonia zgłosiła, że w latach 2007–2011
sądy estońskie wydały wyroki jedynie w trzech sprawach
dotyczących dyskryminacji w zakresie zatrudnienia; Finlandia
zgłosiła, że orzecznictwo dotyczące ustawy o
niedyskryminacji jest niezbyt obszerne i że sądy wyższej
instancji nie rozpatrzyły niemal żadnej sprawy dotyczącej
dyskryminacji. Łotwa zgłosiła, że w latach 2009–2012 nie
było żadnych spraw karnych, a liczba spraw ogólnie związanych z
dyskryminacją i zróżnicowanym traktowaniem wynosi 44–57 rocznie.
Malta odpowiedziała, że prawie w ogóle nie ma orzecznictwa w tej
dziedzinie. [43] Takich jak pojęcie racjonalnych usprawnień,
które ma zastosowanie jedynie w dziedzinie niepełnosprawności. [44] Np. Irlandia i Dania. [45] Np. Estonia, Słowenia i Finlandia. [46] W swojej wspólnej opinii organy ds. równości
napomknęły o konkretnej potrzebie monitorowania w celu zapewnienia
jednolitego stosowania pojęcia dyskryminacji pośredniej. Zob.
sprawozdanie Equinet pt. „Equality law in Practice – Report on the
Implementation of the Race and General Framework Directives” [Przepisy
dotyczące równości w praktyce – Sprawozdanie z wdrażania
dyrektywy w sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie
rasowe i dyrektywy ustanawiającej ogólne warunki ramowe], maj 2013 r.,
dostępne na stronie: http://www.equineteurope.org.
[47] Ma to zastosowanie wyłącznie w
postępowaniach cywilnych, lecz nie w karnych. [48] Republika Czeska, Estonia, Włochy, Cypr, Litwa,
Węgry, Malta i Rumunia. [49] Belgia, Malta i Słowacja. [50] Słowacja. [51] Zob. przypis 18. Jednym z zagadnień w szczególny
sposób uwzględnionych w szkoleniu jest ciężar dowodu w sprawach
dotyczących dyskryminacji. [52] Artykuł 5 dyrektywy 2000/43/WE oraz art. 7 dyrektywy 2000/78/WE.
Stanowią one, że „[d]la zapewnienia całkowitej równości w
praktyce zasada równego traktowania nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu lub przyjmowaniu
przez państwo członkowskie szczególnych środków mających
zapobiegać niedogodnościom lub wyrównywać niedogodności
związane z pochodzeniem rasowym lub etnicznym lub odpowiednio z
religią lub światopoglądem, niepełnosprawnością,
wiekiem lub orientacją seksualną”. [53] Tylko Litwa zgłosiła, że nie przyjęto
żadnych takich środków. [54] W odniesieniu do działania pozytywnego na rzecz osób
niepełnosprawnych państwa członkowskie zgłosiły,
że ustanowiły dla pracodawców z sektora publicznego cele w zakresie
zatrudniania takich osób. Zgłoszone działanie pozytywne na rzecz
Romów jest bardziej zróżnicowane ‑ obejmuje cztery
najważniejsze sektory krajowych strategii integracji Romów (zatrudnienie,
mieszkalnictwo, edukacja i opieka zdrowotna). W zaleceniu Rady w sprawie
skutecznych środków integracji Romów w państwach członkowskich,
przyjętym 9 grudnia 2013 r., dokument Rady nr 16970/13, dostępny na
stronie http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/lsa/139979.pdf
(jeszcze brak odesłania do Dz.U.) zaleca się, by państwa członkowskie
„w celu promowania w praktyce całkowitej równości Romów podejmowały
skuteczne działania polityczne, aby zagwarantować ich równe
traktowanie i poszanowanie ich praw podstawowych, w tym równy dostęp do
edukacji, zatrudnienia, opieki zdrowotnej i zakwaterowania” (pkt 1.1). [55] Motyw 14 dyrektywy 2000/43/WE oraz motyw 3 dyrektywy 2000/78/WE.
W obu dyrektywach wspomina się również o potrzebie ocenienia, zgodnie
z zasadą uwzględniania aspektu płci, wpływu podjętych
środków na kobiety i mężczyzn (art. 17 ust. 2 dyrektywy 2000/43/WE
oraz art. 19 ust. 2 dyrektywy 2000/78/WE). Wiele państw członkowskich
stwierdziło, że nie ma istotnych informacji na ten temat, ale
Irlandia, Hiszpania, Francja, Niderlandy i Polska dostarczyły
wyczerpujące informacje w tym zakresie. [56] Wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie wprowadzenia w
życie zasady równego traktowania osób bez względu na religię lub
światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub
orientację seksualną, COM(2008) 426 final. [57] Wyrok z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie C-303/06 Coleman,
w którym Trybunał Sprawiedliwości orzekł, iż dyrektywa 2000/78/WE
chroni matkę niepełnosprawnego dziecka przed molestowaniem i
dyskryminacją w zakresie zatrudnienia, w przypadku gdy problemy były
spowodowane faktem, że matka potrzebowała dodatkowych dni wolnych od
pracy w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. [58] Zob. załącznik II, pkt 2c. [59] Artykuł 3 ust. 2 obu dyrektyw, motyw 13 dyrektywy 2000/43/WE
oraz motyw 12 dyrektywy 2000/78/WE. [60] „Obywatela państwa trzeciego” definiuje się jako
osobę, która nie jest obywatelem Unii w rozumieniu art. 20 ust. 1 TFUE, na
przykład w dyrektywie 2011/98/EU. [61] Przykłady dyrektyw, w których konkretnie ustanawia
się prawa obywateli państw trzecich do równego traktowania w
porównaniu z obywatelami UE, obejmują: dyrektywę Rady 2003/109/WE z
dnia 25 listopada 2003 r. dotyczącą statusu obywateli państw
trzecich będących rezydentami długoterminowymi (Dz.U. L 16 z 23.1.2004,
s. 44), zmienioną dyrektywą 2011/51/UE (Dz.U. L 132 z 19.5.2011,s. 1),
aby rozszerzyć jej zakres również na osoby objęte ochroną
międzynarodową, i dyrektywę 2011/98/UE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie procedury jednego wniosku o jedno
zezwolenie dla obywateli państw trzecich na pobyt i pracę na
terytorium państwa członkowskiego oraz w sprawie wspólnego zbioru
praw dla pracowników z państw trzecich przebywających legalnie w
państwie członkowskim (Dz.U. L 343 z 23.12.2011, s. 1). W motywie 29
tej drugiej dyrektywy znajduje się wyraźne odniesienie do dyrektyw 2000/43/WE
i 2000/78/WE. [62] Wspólne podstawowe zasady w sprawie integracji
zapewniają ramy współpracy na poziomie UE w zakresie polityki na
rzecz integracji obywateli państw trzecich, w tym poszanowania
równości i niedyskryminacji. Ramy te zostały rozwinięte poprzez
komunikaty Komisji w sprawie integracji, wymiany między państwami
członkowskimi i konsultacji z zainteresowanymi stronami. Wspólne
podstawowe zasady odnoszące się do polityki integracji imigrantów w
Unii Europejskiej, przyjęte w dniu 19 listopada 2004 r., nr dokumentu 14615/04,
wspólna agenda na rzecz integracji, COM(2005) 389 final; europejski program
integracji, COM(2011) 455 final. [63] Zjednoczone Królestwo zgłosiło, że
definicja „rasy” znajduje się w sekcji 9 pkt 1 ustawy o równości z 2010
r. (jest ona sformułowana następująco „Rasa obejmuje (a) kolor;
(b) przynależność państwową; (c) pochodzenie etniczne
lub narodowe”), natomiast pojęcie „pochodzenie etniczne lub narodowe” jest
zawarte w definicji „rasy” i nie jest zdefiniowane bardziej szczegółowo.
Szwecja zgłosiła, że jej ustawa dotycząca dyskryminacji
zawiera definicję „tożsamości etnicznej” jako „pochodzenia
narodowego lub etnicznego, koloru skóry lub innych podobnych cech”. Kilka
innych państw członkowskich odniosło się do interpretacji
zawartej w krajowych dokumentach przygotowawczych, orzecznictwie krajowym lub
konwencjach międzynarodowych, w szczególności w Międzynarodowej konwencji
w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, która jest
także wspomniana w preambule dyrektywy. [64] W sprawozdaniu Equinet pt. „Equality Law in Practice –
Comparative analysis of discrimination cases in Europe” [Przepisy
dotyczące równości w praktyce – analiza porównawcza przypadków
dyskryminacji w Europie] pokazano w studium przypadku ocenianym przez krajowe
organy ds. równości, jak trudne może być określenie granicy
między różnymi przyczynami dyskryminacji; sprawozdanie to
dostępne jest na stronie http://www.equineteurope.org.
[65] Przeciwko Belgii i Finlandii toczą się jednak
postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa
członkowskiego w odniesieniu do niewystarczających kompetencji
krajowego organu lub organów ds. równości, ale
oczekuje się, że w Belgii problem ten zostanie szybko
rozwiązany. [66] Dyrektywa Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r.
wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania
mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług
oraz dostarczania towarów i usług, Dz.U. L 373 z 21.12.2004, s. 37, oraz
dyrektywa 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w
sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego
traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy
(wersja przeredagowana), Dz.U. L 204 z 26.7.2006, s. 23. [67] Wszystkie państwa z wyjątkiem Danii, Włoch,
Malty, Portugalii, Hiszpanii i Finlandii. W Danii duńska Rada ds. Równego
Traktowania, która jest niezależnym organem ds. skarg administracyjnych,
ma jednak kompetencje obejmujące wiele różnych przesłanek
dyskryminacji, w tym wszystkie przesłanki ujęte w dyrektywie 2000/78/WE.
[68] W trakcie tego przeglądu skontaktowano się z
kilkoma państwami członkowskimi z prośbą o dostarczenie
dowodów pomocy dla ofiar dyskryminacji oraz dowodów sprawozdawczości i
przeprowadzonych badań ankietowych. Jak dotąd postępowanie w
sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego zostało
wszczęte przeciwko Finlandii (w związku z brakiem
właściwego organu ds. równości w dziedzinie zatrudnienia zgodnie
z dyrektywą 2000/43/WE). [69] Na przykład Komisja zakwestionowała przepis
znajdujący się w prawodawstwie rumuńskim, który – jak się
zdaje – dopuszczał specjalną kategorię dyskryminacji pośredniej
w dziedzinie gospodarki przestrzennej. Przepis ten był sformułowany w
sposób neutralny, ale wydawało się, że dotyczy w
szczególności Romów. [70] Przy ustalaniu, czy istnieją przepisy lub środki
dyskryminacyjne dotyczące konkretnie Romów, nie ma znaczenia, czy te
przepisy lub środki zawierają jednoznaczne odniesienie do Romów lub
czy stosowana jest w nich inna terminologia (np. „nomadowie”), jeżeli jest
oczywiste, że środki te są ukierunkowane na Romów. [71] Niekoniecznie tylko przepisy w zakresie równego
traktowania, ale także inne przepisy, które mają wpływ na równe
traktowanie w dziedzinach objętych dyrektywą (np. przepisy
dotyczące mieszkań socjalnych w odniesieniu do dostępu do
mieszkalnictwa). [72] COM(2011) 173 final z 5.4.2011. [73] Dokument Rady nr 16970/13 dostępny na stronie: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/lsa/139979.pdf
(jeszcze brak odesłania do Dz.U.). [74] Punkt 2.1 zalecenia. [75] Wyrok w sprawie C-394/11 Belov, pierwsza sprawa
dotycząca dyskryminacji Romów skierowana do Trybunału
Sprawiedliwości; skarga została uznana przez Trybunał za
niedopuszczalną w dniu 31 stycznia 2013 r., ponieważ bułgarski
organ ds. równości (który skierował sprawę do Trybunału)
nie został uznany za sąd w rozumieniu traktatu. [76] Szczególne warunki dla młodszych i starszych
pracowników, określenie warunków dolnej granicy wieku, doświadczenia
zawodowego lub stażu pracy oraz określenie górnej granicy wieku przy
rekrutacji. [77] Na podstawie informacji przekazanych przez państwa
członkowskie i zainteresowane strony oraz sprawozdania opublikowanego
przez Komisję w 2011 r. pt. „Age and Employment” [Wiek i zatrudnienie],
dostępnego na stronie: http://ec.europa.eu/justice/discrimination/document/index_en.htm#h2-7. [78] Wyrok z dnia 11 lipca 2006 r. w sprawie C-13/05 Chacón
Navas. [79] Wyrok z dnia 11 kwietnia 2013 r. w sprawach połączonych C-335/11
i C-337/11 Ring i Skouboe Werge. [80] Unia Europejska podpisała wspomnianą
konwencję w dniu 30 marca 2007 r., konwencja weszła w życie w
odniesieniu do UE w dniu 22 stycznia 2011 r. Pierwsze sprawozdanie okresowe UE
z wdrażania Konwencji NZ o prawach osób niepełnosprawnych
przewidziane jest na rok 2014. [81] Są one przedstawione w załączniku II do
decyzji Rady 2010/48/WE z dnia 26 listopada 2009 r. w sprawie zawarcia przez
Wspólnotę Europejską Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych,
Dz.U. L 23 z 27.1.2010, s. 35. [82] Zob. pkt 28–32 wyroku w sprawach połączonych Ring
i Skouboe Werge, przywołanego powyżej w przypisie 79. [83] Racjonalne usprawnienia wiążą się z
wymogiem podejmowania przez pracodawcę właściwych środków,
aby umożliwić osobie niepełnosprawnej dostęp do pracy,
wykonywanie jej lub rozwój zawodowy bądź kształcenie, o ile
środki te nie nakładają na pracodawcę nieproporcjonalnie
wysokich obciążeń. [84] Belgia, Estonia, Cypr, Włochy, Łotwa, Litwa,
Węgry, Polska i Słowacja. [85] Włochy: wyrok z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie C-312/11
Komisja przeciwko Włochom. Po wydaniu wyroku Włochy
zmieniły przepisy, które są obecnie analizowane przez Komisję. [86] Republika Czeska, Łotwa, Polska, Słowacja,
Finlandia i Zjednoczone Królestwo. [87] Wyrok z dnia 1 kwietnia 2008 r. w sprawie C-267/06
Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen, oraz wyrok
z dnia 10 maja 2011 r. w sprawie C-147/08 Römer przeciwko Freie und
Hansestadt Hamburg. [88] Wyrok z dnia 25 marca 2013 r. w sprawie C-81/12 Asociatia
ACCEPT przeciwko Consiliul Naţional pentru Combaterea Discriminării. [89] Zob. ostatnie ogólnounijne badanie przeprowadzone przez
Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej na temat doświadczeń
osób LGBT w zakresie dyskryminacji, przemocy i molestowania, opublikowane w
maju 2013 r., dostępne pod adresem: http://fra.europa.eu/en/publication/2013/eu-lgbt-survey-european-union-lesbian-gay-bisexual-and-transgender-survey-results
oraz publikacja Equinet z 2013 r. pt. „Equality bodies promoting equality &
non-discrimination for LGBTI people” [Organy ds. równości promujące
równość i niedyskryminację osób LGBTI], dostępna na stronie
www.equineteurope.org, która ma
stanowić pomoc dla organów ds. równości w celu promowania
równości osób LGBTI i przeciwdziałania ich dyskryminacji. [90] Niemcy, Irlandia, Niderlandy, Słowenia, Finlandia i
Zjednoczone Królestwo.