Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over uitdagingen van telewerken: organisatie van de arbeidstijd, evenwicht tussen werk en privéleven en het recht om offline te zijn

(verkennend advies op verzoek van het Portugese voorzitterschap)

(2021/C 220/01)

Rapporteur:

Carlos Manuel TRINDADE

Verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad	26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	11.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	221/15/20

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het moge duidelijk zijn dat telewerken er in de context van de COVID-19-pandemie in verschillende lidstaten toe heeft bijgedragen dat de economie kon blijven functioneren en dat mensen hun baan konden houden. Vele miljoenen Europese werknemers — circa 40 % volgens schattingen van Eurofound — zijn gaan thuiswerken.

1.2.

Vóór de pandemie bedroeg het aantal telewerkers in Europa niet eens de helft van dat in de VS en Japan. Met de pandemie is het aantal telewerkers toegenomen en is telewerk een onmisbaar wapen geworden in de strijd tegen deze gezondheidscrisis. Dit houdt in dat bedrijven, werknemers en de samenleving nu voor enorme uitdagingen staan. Feit is dat er uit deze pandemie heel wat lessen te trekken vallen, die ons in staat kunnen stellen de kansen in verband met telewerk te benutten en de risico’s uit te bannen.

1.3.

De overeenkomst inzake telewerk die de Europese sociale partners in 2002 hebben gesloten, getuigt in dit verband van een vooruitziende blik. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) roept de sociale partners in de lidstaten op om de sociale dialoog en collectieve onderhandelingen voort te zetten en regels en procedures vast te leggen die zijn afgestemd op de situatie in de verschillende lidstaten en sectoren.

1.4.

De zoektocht naar oplossingen moet steeds in het teken staan van de omslag naar een digitale economie, duurzamere ontwikkeling en het terugdringen van de bestaande ongelijkheid.

1.5.

De Europese Commissie en de lidstaten moeten toezien op de uitvoering van de overeenkomsten inzake telewerk (2002) en digitalisering (2020). In het licht van de ervaring met de pandemie zou de bestaande regelgeving op EU- en nationaal niveau kunnen worden aangepast en zou nieuwe regelgeving kunnen worden ontwikkeld om ervoor te zorgen dat telewerken meer voordelen oplevert en de grondrechten van werknemers worden beschermd. Bijzondere aandacht moet uitgaan naar de organisatie van de arbeidstijd, de gezondheids- en veiligheidsrisico’s op het werk, het evenwicht tussen werk en privéleven, het recht om offline te zijn en de doeltreffendheid van de arbeidsrechten in de context van telewerk. De technologische veranderingen op het vlak van werk en de nieuwe manieren van werken volgen elkaar steeds sneller op; het is dan ook zaak erop toe te zien dat de regels en praktijken zijn afgestemd op de toekomstige situatie.

1.6.

Het is aan de lidstaten om er in samenwerking met de sociale partners op toe te zien dat er een passend nationaal kader voor telewerken komt waarin de spelregels voor geïnteresseerde bedrijven en werknemers worden vastgelegd.

1.7.

Het EESC verzoekt de lidstaten met klem om de richtlijn inzake het evenwicht tussen werk en privéleven naar behoren om te zetten en uit te voeren.

1.8.

Het EESC benadrukt dat in de overeenkomsten van 2002 en 2020 van de Europese sociale partners de basisbeginselen zijn opgenomen die het mogelijk moeten maken de voordelen van telewerken optimaal te benutten en de negatieve effecten ervan tot een minimum te beperken.

1.9.

Wat de regelgeving betreft is het in de ogen van het Comité cruciaal dat telewerkregelingen vrijwillig en omkeerbaar zijn en dat telewerkers dezelfde individuele en collectieve rechten hebben als andere vergelijkbare werknemers in hun bedrijf; dit houdt onder meer in dat het werk zo wordt georganiseerd dat de werklast vergelijkbaar is; voorts moet de telewerkregeling schriftelijk zijn vastgelegd en moeten er indien nodig specifieke maatregelen worden getroffen om ervoor te zorgen dat de rechten van telewerkers worden nageleefd, met inbegrip van de veiligheids- en gezondheidsomstandigheden op het werk.

1.10.

Er mag pas met telewerk van start worden gegaan als er duidelijkheid is verschaft omtrent kwesties als apparatuur, verantwoordelijkheden en kosten. De werkgever is in principe verantwoordelijk voor de levering, de installatie en het onderhoud van de apparatuur die nodig is voor telewerken. De werkgever vergoedt of dekt de kosten van telewerk, met name de kosten die samenhangen met communicatie (materiaal, mobiele telefoon, internet).

1.11.

Het EESC stelt voor dat bedrijven gebruik maken van passende mechanismen om de normale werkuren en de overuren van telewerkers te registreren, met inachtneming van de Europese en nationale wetgeving en de collectieve arbeidsovereenkomsten op nationaal, regionaal, sectoraal of bedrijfsniveau.

1.12.

De methoden voor de monitoring en registratie van de arbeidstijd mogen enkel dit doel dienen. Zij moeten bekend zijn bij de werknemers, mogen geen inbreuk maken op hun privacy en moeten overeenstemmen met de toepasselijke beginselen inzake gegevensbescherming.

1.13.

Telewerkers mogen op professioneel vlak niet worden benadeeld, met name wat betreft het verloop van hun loopbaan, bij- en nascholing, de toegang tot interne bedrijfsinformatie, vakbondslidmaatschap en -vertegenwoordiging, specifieke arbeidsrechten (bedrijfsgeneeskunde, verzekering, enz.) en andere specifieke rechten binnen het bedrijf.

1.14.

Naar aanleiding van de studies over de impact van telewerken zouden de Europese Commissie, de IAO en de OESO de aanzet moeten geven tot de uitwerking van een IAO-verdrag over telewerken. Ook meent het EESC dat fatsoenlijke telewerkvoorwaarden moeten worden opgenomen in de IAO-agenda voor waardig werk en de overeenkomstige nationale programma’s.

2.   Telewerken: begrippen en context

2.1.

Met dit advies wordt ingegaan op de vragen van het Portugese voorzitterschap in verband met de uitdagingen van telewerken; het gaat dan met name over de organisatie van de arbeidstijd, het evenwicht tussen werk en privéleven en het recht om offline te zijn, dit alles in het kader van de bevordering van het Europees sociaal model. Een en ander kan niet los worden gezien van de genderkwestie, die echter zal worden behandeld in een afzonderlijk advies (SOC/662); beide teksten zullen elkaar aanvullen.

2.2.

Het EESC is ingenomen met de werkzaamheden van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) en Eurofound op het gebied van methoden en begrippen in verband met telewerken, waarmee een vergelijking van gegevens op Europees en internationaal niveau mogelijk wordt gemaakt (1).

2.3.

Met de term telewerken verwijst het EESC hier naar situaties waarin werknemers hun beroepsactiviteit uitoefenen op afstand, buiten de bedrijfsgebouwen en met behulp van ICT. De plaats waar het werk wordt verricht en het gebruik van ICT zijn daarom twee van de kernaspecten van telewerken. Afhankelijk van de bestaande nationale wetgeving en praktijken kan telewerk verschillende vormen aannemen. In dit advies ligt de nadruk op telewerk door werknemers; de problematiek van zelfstandigen wordt buiten beschouwing gelaten en dient later in een afzonderlijk advies te worden behandeld.

2.4.

Er zijn al diverse beleidsmaatregelen genomen om telewerken te reguleren. Hoewel specifieke richtlijnen of normen voor telewerk op Europees en internationaal niveau ontbreken, bestaan er wel een aantal toepasselijke EU-instrumenten, met name Richtlijn 2003/88/EG van het Europees Parlement en de Raad (2) betreffende de organisatie van de arbeidstijd, Richtlijn 89/391/EEG van de Raad (3) betreffende de veiligheid en de gezondheid op het werk, Richtlijn (EU) 2019/1152 van het Europees Parlement en de Raad (4) betreffende transparante en voorspelbare arbeidsvoorwaarden in de Europese Unie, en Richtlijn (EU) 2019/1158 van het Europees Parlement en de Raad (5) betreffende het evenwicht tussen werk en privéleven. Het EESC dringt er bij de lidstaten op aan deze richtlijnen efficiënt om te zetten.

2.5.

Ook de Europese sociale partners hebben de nodige aandacht besteed aan deze problematiek. In 2002 is een kaderovereenkomst inzake telewerk gesloten (autonome overeenkomst), maar de tenuitvoerlegging ervan verloopt niet overal in Europa op dezelfde manier. Hierin wordt met name aandacht besteed aan de volgende aspecten: het vrijwillige karakter van telewerk; gelijke behandeling ten opzichte van vergelijkbare werknemers in het bedrijf, in het bijzonder wat betreft de werklast, de toegang tot opleiding en collectieve rechten; omkeerbaarheid; de status van de werknemer die bij de overstap naar telewerk ongewijzigd moet blijven; eerbiediging van de privacy van de telewerker; de bescherming van gegevens, en de naleving van de normen inzake gezondheid en veiligheid op het werk. Om na te gaan of de gezondheids- en veiligheidsvoorschriften naar behoren worden nageleefd, krijgen de werkgever, de vakbond/werknemersvertegenwoordigers en andere relevante instanties toegang tot de werkplek, binnen de grenzen van de nationale wetgeving en de collectieve arbeidsovereenkomsten. Thuiswerkers dienen hiervan van te voren in kennis te worden gesteld en moeten toestemming geven. Ook hebben telewerkers het recht zelf een inspectiebezoek aan te vragen.

2.6.

De Europese sociale partners hebben in juni 2020 een (autonome) kaderovereenkomst inzake digitalisering gesloten, die met name de volgende vier specifieke gebieden bestrijkt: digitale vaardigheden en werkzekerheid; regelingen inzake het online of offline zijn; kunstmatige intelligentie en de vraag hoe de mens het roer in handen kan houden; en eerbiediging van de menselijke waardigheid en toezicht. Er moet zo snel mogelijk werk worden gemaakt van een evaluatie van de resultaten van de uitvoering van deze overeenkomst. Het EESC roept de Commissie, de lidstaten en de sociale partners op ervoor te zorgen dat de overeenkomst snel en naar behoren wordt uitgevoerd. In overeenstemming met de bepalingen van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (artikel 151 e.v. VWEU) zou een Europees en/of een nationaal wetgevingsinitiatief kunnen worden genomen om het recht van werknemers om offline te zijn, te beschermen en te doen naleven.

2.7.

De Europese sociale partners hebben op een groot aantal gebieden belangrijk werk verricht, en zullen dat ook in de toekomst blijven doen. Ter illustratie van deze inspanningen op het gebied van de sociale dialoog is in de bijlage een niet-limitatieve lijst van overeenkomsten inzake telewerken en digitalisering opgenomen.

2.8.

Op het niveau van de lidstaten zijn een aantal aspecten die relevant zijn voor telewerken vastgelegd in de arbeidswetgeving; daarbij valt te denken aan de duur en de organisatie van de arbeidstijd, de arbeidsrelatie (ondergeschiktheid) en de gezondheid en veiligheid op het werk, alsook specifieke bepalingen zoals de vereiste van een schriftelijke arbeidsovereenkomst. De kaderovereenkomst inzake telewerken is van invloed geweest op de inhoud van de vastgelegde normen.

2.9.

Voorts is telewerken aan de orde gekomen tijdens collectieve onderhandelingen — wat ook in de toekomst het geval zal zijn — en zijn bepalingen ter zake vastgelegd in (tripartiete) overeenkomsten op nationaal, sectoraal of bedrijfsniveau; overigens heeft ook het Europees akkoord van 2020 zijn stempel gedrukt op deze overeenkomsten. Doordat de onderhandelingen vaak plaatsvinden op bedrijfsniveau krijgt de inhoud van de overeenkomsten minder bekendheid (6).

2.10.

De Oost-Europese lidstaten vormen hierop een uitzondering. Het EESC roept de sociale partners uit deze landen op om onderhandelingen op gang te brengen over (de aanpassing van) overeenkomsten inzake telewerken.

2.11.

Volgens gegevens uit de Europese enquête naar de arbeidsomstandigheden van 2015 lag het aandeel telewerkers hoog in de Noordse landen Denemarken (37 %) en Zweden (33 %) alsook in Nederland (30 %), was het gemiddeld in landen als Luxemburg (26 %), Frankrijk (25 %), Estland (24 %), België (24 %) en Finland (24 %), en laag in de helft van de EU-landen, variërend van 12 tot 13 % (Duitsland, Spanje, Bulgarije, Litouwen, Roemenië) en van 7 tot 11 % (Italië, Tsjechië, Polen, Slowakije, Portugal en Hongarije). Opgemerkt zij dat over het algemeen de helft van de telewerkers “occasioneel” telewerkt, terwijl iets minder dan een kwart “regelmatig” telewerkt (“home based telework”) (7).

2.12.

Uit recent onderzoek blijkt onder meer het volgende (8):

2.12.1.

In 2019 werkte amper 5,4 % van de werknemers in de EU-27 gewoonlijk thuis — een percentage dat de afgelopen tien jaar vrijwel ongewijzigd is gebleven; tussen 2009 en 2019 evenwel is het aandeel occasionele telewerkers gestegen van 5,2 % in 2009 tot 9 % in 2019; uit IAO-studies blijkt dat 8 % van de totale beroepsbevolking in de EU telewerkt (inclusief “mobiele” telewerkers), tegenover 20 % in de VS en 16 % in Japan (9).

2.12.2.

Het aandeel telewerkers varieert sterk per sector en beroep en ligt bijzonder hoog in de informatie- en technologiesectoren en in kennisintensieve sectoren; daarnaast gaat het voornamelijk om hoogopgeleide werknemers. De industriële structuur van de lidstaten, de verdeling van de werkgelegenheid naar bedrijfsgrootte, het aantal zelfstandigen en de digitale vaardigheden van de werknemers zijn enkele van de factoren die de verschillen tussen de lidstaten verklaren.

2.12.3.

Het feit dat niet iedereen even vlot toegang krijgt tot telewerk en niet dezelfde mate van bescherming geniet, kan de ongelijkheid tussen werknemers — ook de genderongelijkheid, die aan de orde komt in SOC/662 — vergroten. Een oplossing voor dit probleem is daarom dringend geboden.

2.12.4.

Werknemers moeten hun digitale vaardigheden ontwikkelen, willen zij het hoofd boven water kunnen houden in een context van technologische veranderingen en nieuwe manieren van werken (in 2019 bood minder dan 25 % van de bedrijven in de EU een opleiding in digitale vaardigheden aan, variërend van 6 % in Roemenië tot 37 % in Finland).

2.13.

Met de uitbraak van COVID-19 zijn vele miljoenen werknemers in Europa thuis gaan werken; zo schat Eurofound dat circa 40 % als gevolg van de pandemie nu voltijds telewerkt. In de meeste gevallen werd telewerk door de overheid verplicht om redenen van volksgezondheid.

2.14.

Het EESC staat nog steeds achter de talrijke adviezen (10) die het heeft uitgebracht over kwesties die verband houden met de toekomst van werk, digitalisering, de organisatie van de arbeidstijd en het evenwicht tussen werk en privéleven.

3.   Telewerken: kansen en risico’s

3.1.

Telewerken kan de productiviteit van bedrijven verhogen, maar kan ook voor problemen zorgen op het vlak van bedrijfscultuur en de organisatie van het werk. Bedrijven hebben met telewerken onder meer de volgende doelstellingen voor ogen (11): i. organisatie van het werk op basis van resultaten, waarbij de werknemers meer zelfstandigheid krijgen en in grotere mate verantwoordelijk zijn voor de resultaten; ii. verhoging van de productiviteit en efficiëntie (minder werkonderbrekingen); iii. besparen op (kantoor)ruimte en terugdringen van aanverwante kosten; iv. verbeteren van de toegang tot werk voor bepaalde categorieën werknemers (met zorgtaken of met een motorische handicap).

3.2.

Telewerk kan het voor werknemers gemakkelijker maken om werk en privéleven te combineren en kan de kosten van woon-werkverkeer terugdringen. In het algemeen kan telewerken leiden tot meer autonomie, betere concentratie en hogere productiviteit (12). Autonomie weegt echter niet altijd op tegen de negatieve gevolgen voor gezondheid en welzijn, en kan het arbeidsritme zelfs nog doen toenemen wanneer er tevens sprake is van een buitensporige werklast en de bedrijfscultuur in het teken staat van concurrentie en prestatiedruk; een en ander kan ertoe leiden dat mensen onevenredig veel uren (onbetaald) gaan werken en onvoldoende rust krijgen (13).

3.3.

Telewerken is een goede zaak vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling en het koolstofvrij maken van de economie, en heeft een gunstig effect op de stedelijke mobiliteit.

3.4.

Dankzij telewerken konden de negatieve gevolgen van de COVID-19-pandemie aanzienlijk worden beperkt. De enorme toename van telewerk ervan heeft tal van economische sectoren in staat gesteld overeind te blijven.

3.5.

Wel kan het vervagen van de grens tussen werktijd en vrije tijd ertoe leiden dat mensen feitelijk meer uren gaan werken, het werktempo verhoogt, het moeilijk is de werkdag af te sluiten en minder tijd wordt besteed aan het gezin. Het meten en controleren van de arbeidstijd is voor de nationale arbeidsinspectie geen sinecure en verdient de nodige aandacht.

3.6.

Uit onderzoek blijkt dat de werknemers verschillende risico’s lopen. Niet alleen zijn er de risico’s die verband houden met verschillende soorten isolement, zoals stress, angst en depressie, er is ook de kans op spier- en gewrichtsaandoeningen, hoofdpijn, vermoeidheid en slaapstoornissen, en er duiken nieuwe digitale verschijnselen op, zoals “virtueel presenteïsme”. De gevolgen van presenteïsme voor het leven van werknemers variëren. Volgens Eurofound hebben sommige werknemers negatieve ervaringen met telewerk, terwijl anderen juist tevreden zijn dat zij kunnen thuiswerken en niet naar kantoor hoeven te gaan als zij zich onwel voelen. Dit mag echter geen afbreuk doen aan het recht op ziekteverlof. Voorts brengt telewerken grote problemen met zich mee die verband houden met vakbondslidmaatschap en -vertegenwoordiging, onzichtbaarheid, privacy-inbreuken en de verspreiding van de werknemers.

3.7.

Telewerk brengt verder met name ook risico’s mee in verband met cyberveiligheid; om bedrijven en de privacy van telewerkers te beschermen moet een en ander efficiënt worden aangepakt. Ten slotte is er het risico dat telewerk de bedrijfscultuur negatief beïnvloedt, zowel in bedrijven die goederen produceren of diensten verlenen als in het kader van verenigingen en/of vrijwilligerswerk.

3.8.

Bij telewerken wordt verondersteld dat een werknemer beschikt over ICT-vaardigheden en toegang heeft tot apparatuur en diensten. Daarnaast moet om het werk te kunnen verrichten worden voldaan aan bepaalde voorwaarden, onder meer op het gebied van huisvesting. Hier komt het probleem van de economische en sociale ongelijkheid om de hoek kijken.

3.9.

Het is een feit dat telewerk bevorderlijk kan zijn voor de integratie op de arbeidsmarkt van bepaalde gediscrimineerde groepen, met name mensen met een handicap, zwangere vrouwen en alleenstaande ouders, die vaak structurele belemmeringen ondervinden bij de toegang tot werk.

3.10.

Wat de regelgeving betreft is het in de ogen van het Comité cruciaal dat telewerkregelingen vrijwillig en omkeerbaar zijn — behalve wanneer de overheid in uitzonderlijke gevallen, zoals de pandemie, telewerk oplegt — en dat telewerkers dezelfde individuele en collectieve rechten hebben als andere vergelijkbare werknemers in hun bedrijf; voorts moet de telewerkregeling schriftelijk zijn vastgelegd en moeten er indien nodig specifieke maatregelen worden getroffen om ervoor te zorgen dat de rechten van telewerkers worden nageleefd en dat zij op gelijke voet met andere werknemers worden behandeld.

3.11.

De regulering van telewerk kan zorgen voor fatsoenlijke arbeidsomstandigheden en de ongelijkheid en armoede onder werknemers terugdringen (14).

3.12.

De werkgever is verantwoordelijk voor opleiding en voor de levering, de installatie en het onderhoud van de apparatuur die nodig is voor telewerken. De werkgever vergoedt of dekt de kosten van telewerk, met name de kosten die samenhangen met communicatie (materiaal, mobiele telefoon, internet).

3.13.

Alle nodige maatregelen moeten worden genomen om de gegevens in verband met telewerken, en met name de privégegevens van telewerkers, te beschermen.

3.14.

De regelingen voor controle en monitoring van de activiteiten van telewerkers zijn in het merendeel van de bedrijven aanzienlijk aangescherpt. Het EESC dringt erop aan dat bij het gebruik van deze controle-instrumenten rekening wordt gehouden met de beginselen inzake gegevensbescherming en dat een en ander zo nodig wordt vastgelegd in toekomstige Europese wetgeving of via collectieve onderhandelingen op nationaal, regionaal, sectoraal en bedrijfsniveau tussen de sociale partners van de lidstaten.

4.   Uitdagingen van telewerken

4.1.   Organisatie van de arbeidstijd

4.1.1.

Uit alle onderzoeken blijkt dat de gevolgen van telewerken voor de werktijd — waarbij een patroon van lange werktijden naar voren komt — het grootste nadeel zijn van deze vorm van werk (15). Het mag dan zo zijn dat de werknemer zijn werkdag zelf kan indelen en zich niet naar het werk hoeft te begeven, de keerzijde is dat ook ‘s avonds en in het weekend wordt gewerkt.

4.1.2.

Het is een goede zaak dat de Europese sociale partners onlangs hebben afgesproken dat regelmatige besprekingen tussen leidinggevenden en werknemers en/of hun vertegenwoordigers over de werklast en de werkprocessen (16) tot de maatregelen behoren die moeten worden beschouwd als onderdeel van het gezamenlijke partnerschapsproces dat ten grondslag ligt aan de overeenkomst.

4.1.3.

Een studie van Eurofound (17) toont namelijk het volgende aan:

4.1.3.1.

Circa 30 % van de werknemers die “regelmatig” telewerken blijken dagelijks of verschillende keren per week in hun vrije tijd te werken; ongeveer 50 % moet zijn werkzaamheden onderbreken om onvoorziene taken op zich te nemen en zo’n 20 % werkt meer dan 48 uur per week (ongeveer 30 % van de “mobiele” en 10 % van de “occasionele” telewerkers).

4.1.3.2.

“Regelmatige” telewerkers hebben minder dan 11 uur rust (ongeveer 40 % van de werknemers: 25 % bij de “occasionele” telewerkers en 60 % bij de “mobiele” telewerkers).

4.1.4.

Uit Eurofound-enquêtes blijkt dat het hoge werktempo een algemeen probleem is in de Europese landen (zo maakt 37 % van de werknemers gewag van krappe deadlines); dit geldt des te meer voor telewerk, en met name voor mobiel telewerk (18).

4.1.5.

Er moet onderzoek worden verricht naar de gevolgen voor de gezondheid en het welbevinden van een intensief gebruik van ICT, zoals werken met beeldschermen of smartphones. De negatieve effecten, die door telewerk kunnen worden versterkt, betreffen psychologische druk (stress), de belasting voor de ogen, angst, hoofdpijn, vermoeidheid, slaapstoornissen en spier- en gewrichtsaandoeningen (19).

4.1.6.

Hoewel er Europese regelgeving inzake telewerk bestaat, moet worden nagegaan of de arbeidstijdenrichtlijn en andere in paragraaf 2.4 genoemde richtlijnen alsook de overeenkomsten inzake telewerk (2002) en digitalisering (2020) volstaan om de werknemers in kwestie te beschermen (20). Het EESC wijst in dit verband op het belang van de Europese jurisprudentie, waarin te lezen staat dat “de lidstaten aan werkgevers dan ook de verplichting (moeten) opleggen om een objectief, betrouwbaar en toegankelijk systeem op te zetten waarmee de da-gelijkse arbeidstijd van iedere werknemer wordt geregistreerd” (21). Het is aan de lidstaten om te bepalen hoe zij een dergelijk systeem ten uitvoer willen leggen, daarbij onder meer rekening houdend met de verschillen tussen sectoren en activiteiten (22).

4.1.7.

Het EESC stelt in dit verband voor dat bedrijven gebruikmaken van passende mechanismen om de normale werktijden en de overuren van telewerkers te registreren, met inachtneming van de Europese en nationale wetgeving en de collectieve arbeidsovereenkomsten op regionaal, sectoraal of bedrijfsniveau.

4.1.8.

Gelijke behandeling met vergelijkbare werknemers in hetzelfde bedrijf moet volgens het EESC ook betrekking hebben op de gezondheids- en veiligheidsomstandigheden op het werk, de organisatie van het werk, waarbij erop wordt toegezien dat de werklast vergelijkbaar is, en het recht van vakbonden/werknemersvertegenwoordigers om toegang te krijgen tot de plaats waar het telewerk wordt verricht, binnen de grenzen van de nationale wetgeving en collectieve onderhandelingen.

4.1.9.

Telewerkers mogen op professioneel vlak niet worden benadeeld, met name wat betreft het verloop van hun loopbaan, bij- en nascholing, de toegang tot interne bedrijfsinformatie, vakbondslidmaatschap en -vertegenwoordiging, specifieke arbeidsrechten (bedrijfsgeneeskunde, verzekering, enz.) en andere specifieke rechten binnen het bedrijf.

4.2.   Balans tussen werk en privéleven

4.2.1.

Een van de drijvende krachten achter de uitbreiding van telewerken is het feit dat deze vorm van werk het evenwicht tussen werk en privéleven kan lijkt te kunnen verbeteren en kan leiden tot een hogere productiviteit, meer loyaliteit en minder verloop. Aangezien het op basis van de huidige stand van het onderzoek ter zake echter moeilijk is definitieve conclusies te trekken ten aanzien van de gevolgen van telewerk voor de arbeidswereld, zou de werkelijkheid wel eens veel complexer en dubbelzinniger kunnen blijken te zijn en misschien juist aantonen dat het niet per definitie zo is dat zowel werknemers als werkgevers als winnaar uit de bus komen (23).

4.2.2.

De steeds flexibelere werktijden zijn in strijd met de door de IAO voorgestane doelstelling van fatsoenlijk werk.

4.2.3.

Wat de combinatie van werk en privéleven betreft, wijst het EESC erop dat de negatieve effecten in het geval van telewerkers nog worden versterkt en variëren naargelang van de specifieke situatie van de telewerker, de bedrijfscultuur en de organisatie van het werk (24). De efficiënte omzetting van de richtlijn ter zake zal echter ongetwijfeld bijdragen tot een verbetering van de omstandigheden van telewerkers (25). Het EESC verzoekt de lidstaten met klem om deze richtlijn naar behoren om te zetten en uit te voeren.

4.2.4.

Het EESC merkt op dat de effecten van telewerken op het evenwicht tussen werk en privéleven uiterst dubbelzinnig en zelfs tegenstrijdig zijn en dat verder onderzoek geboden is (26).

4.2.5.

Het EESC wijst erop dat werknemers en het lagere kader vertrouwd moeten worden gemaakt met goede praktijken op het gebied van telewerkbeheer en de naleving van wettelijke en contractuele regels, met name wat betreft de bevordering van het evenwicht tussen werk en privéleven.

4.2.6.

De lidstaten dienen voldoende te investeren in de ontwikkeling en/of uitbreiding van universeel toegankelijke kwalitatieve sociale dienstverlening aan ouderen en kinderen, om zo het evenwicht tussen werk en privéleven te verzekeren.

4.3.   Het recht om offline te zijn

4.3.1.

Het EESC is zich ervan bewust dat een klimaat waarin van telewerkers wordt verwacht dat zij altijd online bereikbaar zijn (“always on”) en zij niet voldoende rust krijgen, grote fysieke en psychosociale risico’s meebrengt (27). Onlinewerken maakt dat de grenzen tussen betaald werk en privéleven maar al te gemakkelijk worden overschreden.

4.3.2.

Om een en ander binnen de perken te houden hebben een aantal lidstaten en/of sociale partners en bedrijven de laatste tijd maatregelen getroffen — zij het elk vanuit hun eigen perspectief — om het recht van werknemers om offline te zijn te beschermen en ervoor te zorgen dat niet wordt geraakt aan hun vrije tijd.

4.3.3.

Het permanent online zijn heeft negatieve gevolgen. Aangezien vrouwen doorgaans de onbetaalde zorg voor het huishouden en de verzorging van kinderen, ouderen en bedlegerige zieken op zich nemen, zijn zij de meest benadeelde partij (28).

4.3.4.

De meeste aspecten van telewerken zijn bij wet geregeld; het blijft dus van groot belang dat de wetgeving daadwerkelijk wordt toegepast. In juni 2020 is op Europees niveau een kaderovereenkomst inzake digitalisering ondertekend, waarin met name de voorwaarden voor het recht om offline te zijn, worden vastgelegd en wordt verwezen naar de naleving van de arbeidstijdbepalingen in wetgeving, collectieve overeenkomsten en andere contractuele bepalingen; voorts wordt bepaald dat een werknemer niet verplicht is buiten de werkuren bereikbaar te zijn voor zijn werkgever. Deze overeenkomst wordt door de sociale partners in de lidstaten ten uitvoer gelegd. Een wetgevingsinitiatief in overeenstemming met het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (art. 151 e.v. VWEU) om het recht van werknemers om offline te zijn, te beschermen en te doen naleven, zodat hun arbeidsomstandigheden er niet op achteruit gaan, blijft evenwel mogelijk.

4.3.5.

De standpunten over de invoering van het recht om offline te zijn lopen uiteen in de verschillende lidstaten (29). Vier landen (België, Spanje, Frankrijk en Italië) hebben specifieke wetgeving aangenomen. In twee landen is gediscussieerd over ontwerpwetgeving (Portugal) of is een raadpleging gehouden (Nederland), maar er werd geen specifieke wetgeving aangenomen. In andere lidstaten lopen de standpunten uiteen: in sommige gevallen pleiten de vakbonden voor specifieke wetgeving omdat de bestaande wetgeving ontoereikend wordt geacht; in andere zijn zij van mening dat collectieve onderhandelingen de beste vorm van regelgeving zijn, en in nog weer andere gevallen zijn de vakbonden van oordeel dat wetgeving die de arbeidstijd regelt, volstaat.

4.3.6.

In het licht hiervan is het EESC ingenomen met de resolutie die het Europees Parlement op 21 januari 2021 heeft aangenomen en waarmee de Europese Commissie rekening heeft gehouden in het hoofdstuk over telewerken en het recht om offline te zijn van haar actieplan voor de Europese pijler van sociale rechten van 4 maart (30). In verband hiermee is het EESC van mening dat het recht om offline te zijn op passende wijze aan bod moet komen in het actieplan voor de Europese pijler van sociale rechten.

4.3.7.

Wat het recht om offline te zijn betreft, wil het EESC benadrukken dat overwerk op zich geen probleem is, op voorwaarde dat de regels, en met name de maximumtijd, in acht worden genomen en alle werkuren overeenkomstig het desbetreffende nationale rechtskader worden uitbetaald.

5.   Maatregelen van de Europese Commissie, de lidstaten en de sociale partners

5.1.

Er is behoefte aan meer en betere statistische informatie over telewerken — en er moet meer onderzoek worden verricht —, zodat goede praktijkvoorbeelden in kaart kunnen worden gebracht en de impact ervan op het leven van werknemers, bedrijven en de samenleving kan worden bestudeerd. Het EESC verzoekt de Commissie meer onderzoek te verrichten naar telewerken en de effecten ervan, de lidstaten ertoe aan te zetten goede praktijken uit te wisselen op het gebied van de organisatie van de arbeidstijd, het evenwicht tussen werk en privéleven en het recht om offline te zijn, en ten slotte de broodnodige ontwikkeling van nieuwe vaardigheden te bevorderen, met inachtneming van de sociale dialoog en de collectieve onderhandelingen tussen de sociale partners op de verschillende niveaus.

5.2.

In de overeenkomsten van 2002 en 2020 zijn de basisbeginselen opgenomen die het mogelijk moeten maken de voordelen van telewerken optimaal te benutten en de negatieve effecten ervan tot een minimum te beperken.

5.3.

De Europese Commissie en de lidstaten moeten toezien op de uitvoering van de overeenkomsten uit 2002 en 2020, indien nodig de bestaande regelgeving aanpassen in het licht van de ervaring met de pandemie en nieuwe regelgeving ontwikkelen, om ervoor te zorgen dat telewerken meer voordelen oplevert en de grondrechten van werknemers te beschermen. De technologische veranderingen op het vlak van werk en de nieuwe manieren van werken volgen elkaar steeds sneller op; het kan dan ook nodig zijn de regels en praktijken af te stemmen op de toekomstige situatie.

5.4.

Het is aan de lidstaten om in samenwerking met de sociale partners te zorgen voor een passend nationaal kader voor telewerken waarin de spelregels voor geïnteresseerde bedrijven en werknemers worden vastgelegd, rekening houdend met de hierboven genoemde overeenkomsten.

5.5.

Bijzondere aandacht moet met name uitgaan naar de organisatie van de arbeidstijd, de gezondheids- en veiligheidsrisico’s op het werk, het evenwicht tussen werk en privéleven, het recht om offline te zijn en de doeltreffendheid van de arbeidsrechten in de context van telewerk.

5.6.

Het EESC is ervan overtuigd dat de problematiek van telewerken moet worden aangepakt in overeenstemming met de beginselen van de Europese pijler van sociale rechten en de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties.

5.7.

Participatie van de sociale partners op alle niveaus, met name via collectieve onderhandelingen, is van cruciaal belang om tot evenwichtige, fatsoenlijke en eerlijke oplossingen te komen.

5.8.

Naar aanleiding van de studies over de impact van telewerken zouden de Europese Commissie, de IAO en de OESO de aanzet moeten geven tot de uitwerking van een IAO-verdrag over telewerken. Ook meent het EESC dat fatsoenlijke telewerkvoorwaarden moeten worden opgenomen in de IAO-agenda voor waardig werk en de overeenkomstige nationale programma’s.

---

(1)  Alex Soojung-Kim Pang (2017), Rest — Why you get more done when you work less (Penguin Life, 2018) (Rust in uitvoering — Meer voor elkaar krijgen door minder te werken).

(2)  PB L 299 van 18.11.2003, blz. 9.

(3)  PB L 183 van 29.6.1989, blz. 1.

(4)  PB L 186 van 11.7.2019, blz. 105.

(5)  PB L 188 van 12.7.2019, blz. 79.

(6)  Eurofound en IAO, Working anytime, anywhere: The effects on the world of work (2017), blz. 51-54 (Hierna “Eurofound en IAO 2017”).

(7)  Europese Commissie, Telework in the EU before and after the COVID-19: where we were, where we head to, Science for Policy Briefs, 2020.

(8)  Idem.

(9)  IAO, Telework in the 21st century, 2019, blz. 294.

(10)  PB C 129 van 11.4.2018, blz. 44, PB C 197 van 8.6.2018, blz. 45, PB C 237 van 6.7.2018, blz. 8, PB C 367 van 10.10.2018, blz. 15, PB C 440 van 6.12.2018, blz. 37, PB C 232 van 14.7.2020, blz. 18.

(11)  Eurofound en IAO 2017, blz. 51.

(12)  Eurofound, Telework and ICT-based mobile work: flexible working in the digital age, 2020, blz. 53 (hierna “Eurofound 2020”).

(13)  Eurofound en IAO 2017, blz. 40.

(14)  Zie de onlangs door het Europees Parlement aangenomen resolutie.

(15)  Telework in the 21st century, IAO, 2019, blz. 298.

(16)  Kaderovereenkomst tussen de Europese sociale partners inzake digitalisering, juni 2020, blz. 10.

(17)  Further exploring the working conditions of ICT-based mobile workers and home-based teleworkers, Working paper, 2020, blz. 23-33.

(18)  Eurofound 6th European Working Conditions Survey, Overview report, 2016, blz. 47-51. Zie ook de vorige voetnoot.

(19)  Zie i.v.m. de gevolgen van telewerk voor de gezondheid en het welbevinden: Eurofound 2020, blz. 27-35.

(20)  Eurofound 2020, blz. 54.

(21)  Arrest van het Hof van Justitie, zaak C-55/18, ECLI:C:2019:402, punt 60. Zie ook de volgende jurisprudentie in verband met telewerk: C-518/15; C-344/19; C-580/19; C-214/20; C-84/94.

(22)  Idem zaak C-55/18, ECLI:C:2019:402, punt 60.

(23)  Telework in the 21st century, IAO, 2019, blz. 302.

(24)  Belangrijkste bron: Eurofound 2020, blz. 13-26.

(25)  Eurofound 2020, blz. 54.

(26)  Eurofound en IAO 2017, blz. 33 en blz. 40.

(27)  Eurofound en IAO 2017, blz. 37.

(28)  Zie EESC-advies SOC/662 (zie bladzijde 13 van dit Publicatieblad).

(29)  Belangrijkste bron: Eurofound 2020, blz. 13-26.

(30)  Zie de onlangs door het Europees Parlement aangenomen resolutie.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over telewerken en gendergelijkheid — Hoe te voorkomen dat telewerken de verdeling van onbetaalde zorg- en huishoudelijke taken tussen vrouwen en mannen nog onevenwichtiger maakt, en hoe van telewerken de motor achter de bevordering van gendergelijkheid te maken

(verkennend advies op verzoek van het Portugese voorzitterschap)

(2021/C 220/02)

Rapporteur:	Milena ANGELOVA
Corapporteur:	Erika KOLLER

Verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad	Brief, 26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	11.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	219/10/18

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Telewerken is een bekende manier van werken, maar heeft door de COVID-19-pandemie een flinke boost gekregen, met als gevolg dat ruim 1/3 van de mensen met een baan nu thuiswerkt, het merendeel vrouwen (1). Omdat vrouwen gewoonlijk ook de meeste zorg- en huishoudelijke taken op zich nemen, zien zij telewerken als de enige mogelijkheid om dit onbetaalde werk te combineren met een betaalde baan. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) wijst erop dat het riskant is telewerken te gebruiken als oplossing om de dubbele last van betaald en onbetaald werk te kunnen dragen. Daarom verwelkomt het EESC de campagne van de Europese Commissie ter bestrijding van genderstereotypen (2), herhaalt het dat er een cultuuromslag nodig is en dat structurele belemmeringen moeten worden weggewerkt om onbetaalde huishoudelijke taken eerlijker te verdelen, en verzoekt het de lidstaten de richtlijn betreffende het evenwicht tussen werk en privéleven (WLB-richtlijn, waarbij WLB staat voor Work-Life Balance) snel en doeltreffend ten uitvoer te leggen.

1.2.

Aangezien de omstandigheden van de pandemie uitzonderlijk zijn, moeten de verbanden tussen telewerken en gendergelijkheid vanuit een algemener en langetermijnperspectief worden beoordeeld. Tijdens de pandemie werd telewerken, waar dit mogelijk was, verplicht als maatregel om de gezondheid te beschermen. Dat ging gepaard met vele uitzonderlijke en restrictieve bepalingen. In normale omstandigheden vindt telewerken vrijwillig plaats, met als doel om het werk zo te organiseren dat optimaal wordt voldaan aan de algemene doelstellingen en behoeften van de ondernemingen en organisaties. Hierbij gaat het om de behoeften van zowel werkgevers als werknemers, worden het Europese en nationale juridische en normatieve kader (3), alsook de verwezenlijkingen van de sociale dialoog in acht genomen, en worden alle praktische regelingen vastgelegd als onderdeel van arbeids- en collectieve overeenkomsten.

1.3.

Telewerken biedt vele kansen om bij te dragen aan gendergelijkheid, zoals: verbeterde arbeidsmarktparticipatie; meer flexibiliteit bij de werktijdorganisatie en bij het combineren van onbetaalde zorgtaken met betaald werk, waardoor de deelname aan de arbeidsmarkt kan worden opgevoerd; productiviteitswinsten door hogere prestaties; betere ruimtelijke afstemming tussen vraag en aanbod van arbeid, zonder te hoeven verhuizen; tijds- en kostenbesparingen doordat er geen of minder woon-werkverkeer is enz. Tegelijkertijd brengt telewerken een aantal risico’s met zich mee. Zo kunnen er uitdagingen zijn in verband met: het onzichtbaar worden van de werknemer in de werkgemeenschap; het missen van formele en informele ondersteuningsstructuren, persoonlijke contacten met collega’s en toegang tot informatie-, promotie- en opleidingsmogelijkheden; mogelijke toename van genderongelijkheid en een verhoogd risico op geweld en intimidatie. Voor vrouwen kan de bestaande genderongelijkheid hierdoor worden verergerd. Om deze risico’s met succes te verkleinen moet er een gedegen genderanalyse worden gemaakt, want zelfs beleid dat er genderneutraal uitziet, kan in werkelijkheid genderblind zijn en vrouwen negatief beïnvloeden. Alles moet in het werk worden gesteld om tot een positieve impact te komen.

1.4.

Het EESC neemt kennis van het bestaande wettelijke en aanvullende kader dat voor telewerken relevant is. Dit omvat de arbeidstijdenrichtlijn, de richtlijn inzake veiligheid en gezondheid op het werk, de WLB-richtlijn en de autonome kaderovereenkomsten van de Europese sociale partners inzake telewerken (2002) en inzake digitalisering (AFAD, 2020). Het EESC stelt ook vast dat er geen geconsolideerd Europees kader voor telewerken is. Het Europees Parlement heeft aangegeven “dat er een rechtskader ter regulering van de telewerkvoorwaarden in de EU nodig is om te zorgen voor fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden in de digitale economie en daarmee bij te dragen tot het verminderen van ongelijkheid en het aanpakken van armoede onder werkenden”. Het EESC beveelt daarom aan om de doeltreffendheid van de bestaande regels te beoordelen in het licht van de snelle groei van telewerken, het besef van de nieuwe risico’s die ermee gepaard gaan, en de lessen die er zijn geleerd. Met name moedigt het de sociale partners aan om de kaderovereenkomst uit 2002 inzake telewerken te herzien en om deze een nieuwe impuls te geven.

1.5.

Sociale partners kunnen, bijv. via collectieve onderhandelingen, een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van telewerken op zodanige wijze dat dit de gendergelijkheid alsmede het welzijn op het werk en de productiviteit ten goede komt. Gezien de grote verscheidenheid aan werkplekken kunnen de beste resultaten worden bereikt met maatwerkmaatregelen op het niveau van de onderneming en de werkplek. Hoewel de werkgevers de organisatie van het werk bepalen, is de sociale dialoog een cruciaal middel op de werkvloer om zaken te bespreken als lonen, arbeidstijden, regels inzake connectiviteit, gezondheid en veiligheid, en de ontwikkeling van opleidingen en vaardigheden in de context van telewerken.

1.6.

Bij de basisvoorwaarden voor genderneutraal telewerken gaat het onder meer om de toegankelijkheid van de noodzakelijke technologie, faciliteiten en vaardigheden. Het EESC wijst er nog eens op dat er moet worden geïnvesteerd in digitale infrastructuur en verbindingen voor iedereen, ook in lokale gedeelde ruimten die telewerken buitenshuis faciliteren, en dat er moet worden ingezet op de verbetering van digitale vaardigheden, met bijzondere aandacht voor vrouwen, zodat zij volledig kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt en elke mogelijke digitale kloof kan worden aangepakt (4).

1.7.

De beschikbaarheid, toegankelijkheid en betaalbaarheid van zorginfrastructuur en -diensten voor kinderen, personen met speciale behoeften en senioren is een andere cruciale voorwaarde voor gendergelijkheid bij telewerken en werk in het algemeen. Het EESC roept op tot een “Care Deal for Europe” om te zorgen voor een betere kwaliteit van de diensten die gedurende het hele leven worden verleend. Het dringt er bij de lidstaten op aan om te zorgen voor en te investeren in de beschikbaarheid van hoogwaardige, betaalbare, toegankelijke en diverse zorgdiensten, teneinde op uiteenlopende behoeften en situaties in te spelen.

1.8.

Telewerken brengt het risico met zich mee dat werknemers “onzichtbaar” worden in de werkgemeenschap en dat ze formele en informele ondersteuningsstructuren, persoonlijke contacten met collega’s en toegang tot informatie missen. Dit kan ertoe leiden dat ze bij promotie- en opleidingsmogelijkheden over het hoofd worden gezien en dat belangrijke informatie over lonen en bestaande werknemersrechten aan hen voorbijgaat. Voor vrouwen dreigen hierdoor de bestaande genderongelijkheden, zoals de genderloonkloof, toe te nemen. Het voorstel voor een richtlijn inzake beloningstransparantie, dat de Europese Commissie op 4 maart 2021 heeft gepubliceerd, zou een belangrijk middel kunnen zijn om het gebrek aan informatie als gevolg van het “onzichtbaar” zijn aan te pakken.

1.9.

Om de particuliere sector in staat te stellen en aan te moedigen te innoveren en in nieuwe methoden te investeren, en om nieuwe banen te creëren voor inclusieve werkgelegenheid, is het van essentieel belang dat de EU gunstige voorwaarden voor ondernemerschap en zakendoen creëert en de digitalisering bevordert, vooral voor micro-bedrijven en kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s). De publieke sector is eveneens een belangrijke werkgever en er zijn adequate investeringen nodig om fatsoenlijke arbeidsomstandigheden te garanderen en de infrastructuur te moderniseren, zodat de doelstellingen van de digitale transitie kunnen worden verwezenlijkt. Verder is op praktisch niveau nauwe en vlotte samenwerking tussen de publieke en particuliere sector geboden, op het gebied van digitale infrastructuur, onderwijs en opleiding, gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening, en onderzoek en innovatie.

1.10.

Het EESC pleit ervoor dat er onderzoek wordt gedaan naar de gendergerelateerde gevolgen van en de voorwaarden voor telewerken in omstandigheden die niet door de pandemie worden gedomineerd, rekening houdend met langetermijnontwikkelingen in verschillende sectoren van de economie en de samenleving, en dat goede praktijken die er overal in de EU bestaan, verzameld en onder de aandacht gebracht worden. Op die manier zou er een gendergevoelige aanpak kunnen worden gehanteerd bij het doorvoeren van de technologische en sociale vernieuwingen die nodig zijn om te waarborgen dat telewerken bijdraagt aan de bevordering van gendergelijkheid (5).

1.11.

De impact van telewerken op gendergelijkheid wordt bepaald door maatschappelijke tradities en individuele attitudes. Daarom roept het EESC op tot gerichte acties en campagnes om stereotiepe denkpatronen te verminderen en te doorbreken. Het EESC moedigt de sociale partners en maatschappelijke organisaties op EU- en nationaal niveau aan om een actieve rol te spelen bij de bevordering van niet-stereotiepe rollen in het gezin en van niet-stereotiepe keuzes van vrouwen en mannen met betrekking tot studies, beroepen en banen.

1.12.

Het EESC verzoekt EU- en nationale beleidsmakers om in overleg en samenwerking met de sociale partners alles op alles te stellen om alle vormen van geweld tegen vrouwen te bestrijden — ook op het werk, thuis en online. Het zou graag zien dat de lidstaten het van 2019 daterende Verdrag van de Internationale Arbeidsorganisatie betreffende geweld en intimidatie (IAO-verdrag nr. 190) en het Verdrag van Istanbul snel ratificeren.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Het EESC is verheugd dat het Portugese voorzitterschap twee — elkaar aanvullende — verkennende adviezen heeft aangevraagd, bedoeld om telewerken grondiger te analyseren en daarbij rekening te houden met wat er tijdens de pandemie is geleerd. Dit zou ook kunnen helpen om de tenuitvoerlegging van de WLB-richtlijn beter te sturen en om de omstandigheden te stimuleren waaronder telewerken het best zijn beslag kan krijgen. Deze adviezen zullen bijdragen aan toekomstige ontwerpconclusies van de Raad in de eerste helft van 2021.

2.2.

De snelle digitalisering van de economie en de samenleving, aanzienlijk bespoedigd door de COVID-19-pandemie, heeft een stijging van telewerken veroorzaakt, zodat in juli 2020 34 % van de werknemers geheel en 14 % gedeeltelijk thuiswerkte (6). De pandemie laat zien hoe wijdverspreid telewerken is, maar de aandacht moet uitgaan naar de normale telewerkomstandigheden die niet door de pandemie worden beïnvloed.

2.3.

Gendergelijkheid hangt van vele factoren af en telewerken heeft naast een impact op gendergelijkheid nog diverse andere economische en sociale gevolgen, maar in dit verkennende advies wordt specifiek gekeken naar het verband tussen telewerken en gendergelijkheid, overeenkomstig het verzoek van het Portugese voorzitterschap. Doel is om na te gaan hoe telewerken een van de drijvende krachten achter de bevordering van gendergelijkheid kan worden en hoe kan worden voorkomen dat de ongelijke verdeling van onbetaald zorg- en huishoudelijk werk tussen mannen en vrouwen nog groter wordt. Telewerken kan namelijk zowel voordelen als risico’s voor gendergelijkheid met zich meebrengen. Het EESC benadrukt dat gender moet worden gemainstreamd in de beleidsvorming, want dit kan helpen om risico’s te verkleinen en kansen te baat te nemen.

2.4.

Het benutten van het potentieel van telewerken terwijl de bijbehorende risico’s worden verminderd, draagt bij aan de instandhouding van de mondiale vorderingen die er op het gebied van gendergelijkheid zijn gemaakt (7). Mannen zijn waarschijnlijk vaker dan vrouwen betrokken bij mobiel werk buiten de werkgeverslocatie, maar vrouwen verrichten regelmatiger telewerk van thuis uit dan mannen. Dat kan tot op zekere hoogte worden verklaard door land- en cultuurspecifieke genderrollen en werk- en gezinsmodellen (8). Vrouwen nemen doorgaans het leeuwendeel van de onbetaalde zorgtaken in huishoudens voor hun rekening (9). Dit werk vormt een cruciaal onderdeel van het sociaal-economische leven, maar wordt niet als zodanig erkend. Telewerken kan bijdragen aan een betere balans tussen werk en privéleven, maar dreigt tegelijkertijd de last voor vrouwen verder te verzwaren omdat ze een nog groter deel van het onbetaalde huishoudelijk werk te doen krijgen, terwijl ze ook geconfronteerd worden met andere risico’s, zoals huiselijk en online geweld of het mislopen van carrièrekansen.

2.5.

De samenleving als geheel en het bedrijfsleven moeten alles doen wat mogelijk is om deze genderstereotypen te doorbreken en moeten vrouwen erkennen als volwaardige werknemers, naast de vele andere rollen en kwaliteiten die ze hebben. De desbetreffende vooroordelen gaan voor de samenleving gepaard met hoge economische en sociale kosten. Sociale partners en maatschappelijke organisaties in alle sectoren zouden een voortrekkersrol moeten vervullen bij deze kwestie, die van essentieel belang is voor de mensen- en vrouwenrechten, maar ook voor de Europese economie (10).

2.6.

Bij het evalueren van de gevolgen van telewerken moet er rekening mee worden gehouden dat die tijdens de pandemie aanzienlijk kunnen afwijken van die in normale omstandigheden. Waarschijnlijk komen zowel de voor- als de nadelen van telewerken sterker naar voren tijdens de pandemie, nu telewerken verplicht is geworden, het leven van de mensen op vele manieren beperkt is en het huis dienstdoet als gemeenschappelijke ruimte waarin alle gezinsleden moeten werken, studeren en wonen. Derhalve moet bij het vaststellen van de gevolgen van telewerken voor gendergelijkheid en de arbeidswereld niet alleen aan de korte termijn, maar vooral aan de lange termijn worden gedacht. Voorts dient de nodige aandacht te worden besteed aan het creëren van normale arbeidsomstandigheden bij het telewerken. In normale omstandigheden moet telewerken vrijwillig en op basis van wederzijdse instemming plaatsvinden, waarbij alle praktische regelingen in een contractuele overeenkomst en/of via collectieve overeenkomsten zijn vastgelegd.

2.7.

Ook neemt het EESC de gelegenheid te baat om bepaalde elementen van het advies te koppelen aan het helpen verwezenlijken van de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling van de Verenigde Naties, met name SDG (duurzame-ontwikkelingsdoelstelling) 5 (gendergelijkheid) en SDG 8 (fatsoenlijk werk en economische groei). Met SDG 5 wordt onder meer beoogd om aan alle vormen van discriminatie van vrouwen en meisjes een eind te maken en alle vormen van geweld tegen vrouwen en meisjes uit te bannen, onbetaald zorg- en huishoudelijk werk te erkennen en te waarderen door maatregelen te treffen op het gebied van openbare diensten, infrastructuur en sociale bescherming, en het delen van verantwoordelijkheden in het huishouden en het gezin te bevorderen. Een ander streven is een groter gebruik van faciliterende technologie, met name ICT, om de empowerment van vrouwen te bevorderen. SDG 8 is gericht op bestendige, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve werkgelegenheid en waardig werk voor iedereen, en omvat ook het streven naar hogere productiviteit, bijvoorbeeld door technologische modernisering en innovatie.

3.   Lering uit de pandemie: genderperspectief

3.1.

Bij de analyse van de genderdimensie van telewerken kan er lering getrokken worden uit de pandemie. Die heeft duidelijker gemaakt welke belangrijke rol vrouwen in de economie spelen als essentiële zorgwerkers die vaak “in de frontlinie” staan (11). Uit studies (12) blijkt dat vele bestaande structurele genderongelijkheden op de arbeidsmarkt en in de samenleving door de pandemie zijn verergerd en dat vrouwen hier onevenredig zwaar de gevolgen van ondervinden. In dit hoofdstuk ligt de nadruk op een aantal cruciale bevindingen betreffende telewerken (voornamelijk vanuit huis) tijdens de pandemie, aangezien de inachtneming van het genderperspectief kan worden gebruikt om gendergelijkheid te bevorderen.

3.2.

Om de pandemie het hoofd te bieden werd telewerken waar mogelijk verplicht gesteld. Niet alle werknemers konden echter telewerken. Er werd meer getelewerkt in steden dan in landelijke gebieden, en ook meer door personen die tertiair onderwijs hebben genoten. Telewerken varieert ook per sector: het komt vaker voor in sectoren als onderwijs, financiële dienstverlening en openbaar bestuur, en minder vaak in sectoren als gezondheidszorg, vervoer, landbouw, handel en horeca (13). Recent onderzoek heeft gegevens opgeleverd over welke beroepen zich lenen voor telewerken, maar er is behoefte aan verdere analyses (14). Het spreekt eveneens voor zich dat sommig werk niet op afstand kan worden gedaan, en ander werk maar zeer beperkt (15).

3.3.

Tijdens de pandemie hebben er meer vrouwen dan mannen getelewerkt. De wekelijkse werktijd bij mannen was in die periode sterker gereduceerd dan bij vrouwen, maar waarschijnlijk waren er meer vrouwen met een baan tijdelijk gestopt met werken (verlof). Een plausibele verklaring daarvoor is dat werkende vrouwen en moeders het grootste deel van de toegenomen huiselijke zorgtaken op zich hebben genomen tijdens COVID-19, omdat werkplekken, scholen en kinderopvang gesloten waren. In huishoudens met twee werkenden waar de keuze bestond, maakten vrouwen vaker gebruik van verlofmogelijkheden dan mannelijke partners (16). In vele lidstaten is het aanbod aan kinderopvang en andere beschikbare zorg beperkt en bieden kinderopvang- en andere zorgvoorzieningen weinig flexibiliteit. Tijdens de pandemie is de situatie van ouders hierdoor verder verslechterd, waarbij vrouwen en moeders het meest werden getroffen.

3.4.

Een kwart van de personen die op afstand werkten had kinderen onder de twaalf jaar en 22 % van hen had het veel lastiger dan andere groepen om zich op hun werk te concentreren en een juiste balans tussen werk en privéleven te vinden (17). Thuiswerken werd vooral voor vrouwen met zorgtaken gecompliceerder door verschillende factoren, bijvoorbeeld een gebrek aan een rustige ruimte om ongestoord te kunnen werken, maar ook door enerzijds een gebrek aan tijd om aan het werk te besteden en anderzijds een tendens om langer te werken en zelfs onophoudelijk bereikbaar te blijven en de regels inzake online en offline zijn niet na te leven. Dit roept om betere handhaving van de bestaande regelgeving ter zake en om scherper toezicht door arbeidsinspectiediensten, alsmede om een evaluatie van de geschiktheid van het bestaande kader. Alleenstaande ouders, van wie 85 % in de EU vrouw zijn, waren bijzonder kwetsbaar, omdat de pandemie hun reeds fragiele evenwicht tussen werk en privéleven verder bemoeilijkte (18).

3.5.

Er zijn ook aanwijzingen dat vrouwen die werkzaam zijn in veeleisende en competitieve omgevingen waar hooggekwalificeerde vaardigheden vereist zijn, zoals op universiteiten, meer dan hun mannelijke collega’s te lijden hadden onder deze druk (19), omdat zij vanwege onbetaalde huishoudelijke en zorgtaken minder goed in staat waren om productief te zijn, waardoor hun beroepsperspectieven werden ondermijnd. Evenzo was het voor vrouwen met een klein of middelgroot bedrijf erg lastig om tijdens de lockdowns hun onderneming draaiende te houden, niet alleen vanwege ernstige financiële problemen, maar ook door een gebrek aan tijd (20).

3.6.

De pandemie heeft ook geleid tot een alarmerende toename in geweld tegen vrouwen, zowel fysiek als online, waarbij de slachtoffers van online geweld aanzienlijk minder mogelijkheden hebben om hulp in te schakelen (21). Huiselijk geweld nam met een derde toe tijdens de pandemie, toen mensen ertoe verplicht werden om thuis te blijven en indien mogelijk te telewerken teneinde het virus de kop in te drukken (22). Uit gegevens blijkt ook dat telewerken ertoe heeft geleid dat werkgerelateerde seksuele intimidatie online steeds vaker voorkomt.

4.   Telewerken: kansen, risico’s en voorwaarden

4.1.

Wil men telewerken optimaal benutten om gendergelijkheid te bevorderen en werk en privéleven beter op elkaar af te stemmen, dan moet er een grondige analyse worden gemaakt van de mogelijke voordelen en risico’s die het voor vrouwen en mannen met zich meebrengt. Er moet een gedegen genderanalyse worden gemaakt, want anders kan beleid dat er genderneutraal uitziet, in werkelijkheid genderblind zijn en een negatieve impact op vrouwen hebben.

4.2.

Telewerken biedt o.m. de volgende kansen: — meer flexibiliteit bij het organiseren van de werktijd in het algemeen, waarbij individuele personen tot op zekere hoogte ook meer mogelijkheden kunnen krijgen om hun eigen tijd zo in te delen dat ze bereiken wat er van hen wordt verwacht; — meer flexibiliteit doordat onbetaalde zorgtaken gecombineerd kunnen worden met betaald werk, wat de arbeidsmarktparticipatie kan verbeteren; — de mogelijkheid om de zorg voor kinderen of andere zorgafhankelijke familieleden gelijkmatiger te verdelen wanneer beide ouders telewerken; — betere arbeidsmarktintegratie van personen die geconfronteerd worden met belemmeringen in de samenleving of op de werkvloer, zoals mensen met een beperking; — productiviteitswinsten door hogere prestaties; — een betere ruimtelijke afstemming van de vraag naar en het aanbod van arbeidskrachten zonder noodzaak om naar elders te verhuizen. Dit zou een ommekeer teweeg kunnen brengen in de regionale verdeling van arbeidsplaatsen tussen steden en landelijke gebieden (23); — tijds- en kostenbesparingen doordat er geen of minder woon-werkverkeer is.

4.3.

Wat de risico’s betreft die met telewerken gepaard kunnen gaan, moet vooral worden gedacht aan uitdagingen in verband met: — het organiseren van de ruimte waarin wordt getelewerkt en de concentratie op het werk, vooral wanneer andere gezinsleden eveneens in huis werken of studeren en de woning te klein is voor een gescheiden werkruimte; — de beschikbaarheid van passende kantoorfaciliteiten, waaronder ergonomisch meubilair, en van speciale of aangepaste apparatuur en programma’s, alsmede training; — het missen van persoonlijk contact en van een gevoel van verbondenheid met collega’s, en het risico om “onzichtbaar” te worden in de werkgemeenschap; — een meer onevenwichtige verdeling van huishoudelijke en zorgtaken, gebaseerd op stereotiepe denkpatronen over werk en gezin; — een toename van geweld en intimidatie op grond van gender, waaronder ook online intimidatie, en gebrek aan sociale hulp terwijl men geïsoleerd is; — een gebrek aan beweging en onderbreking van dagelijkse routine en gewoonten, alsmede de druk om werk met huishoudelijke taken te combineren en moeite om het vervagen van de grenzen tussen werk en privéleven te voorkomen. Dit kan leiden tot lichamelijke en geestelijke gezondheidsproblemen, waaronder meer gevallen van burn-out; — oneigenlijk gebruik van de nieuwe controlemogelijkheden en misbruik van persoonlijke gegevens; — uitdagingen om de arbeidsomstandigheden bij thuiswerken te controleren, zowel voor werkgevers als vakbonden; — cyberbeveiligings- en AVG-kwesties; — een toename van sociale controle; — het risico dat men langer doorgaat met werken en dat men te kort pauzeert, zodat de regels inzake online en offline zijn niet worden nageleefd; — situaties waarin het voor vakbonden lastig of onmogelijk is om de rechten van werknemers te beschermen; — onzekerheid over de verantwoordelijkheid van de werkgever voor de gezondheid en veiligheid op de werkplek, de arbeidsomstandigheden en de uitvoering van collectieve overeenkomsten.

4.4.

De meest concrete voorwaarden voor telewerken hebben te maken met de toegankelijkheid van de noodzakelijke infrastructuur en technologie. De steeds grotere connectiviteit bereikt niet iedereen. Bepaalde groepen vrouwen (bijv. oudere, laagopgeleide vrouwen uit kansarmere sociaal-economische groepen) hebben ongelijke toegang tot connectiviteit en digitale technologie, waardoor de digitale kloof groeit (24). Krachtige overheidsmaatregelen zijn dan ook geboden om netwerken toegankelijk te maken en om mensen lokaal toegang te geven tot gedeelde ruimten waar telewerken buitenshuis wordt gefaciliteerd. Zoals in de kaderovereenkomst van de sociale partners inzake telewerken en de desbetreffende nationale wetgeving is bepaald, is het zaak om te voorkomen dat werknemers moeten opdraaien voor de kosten van al wat nodig is om op afstand te kunnen werken, d.w.z. ICT-apparatuur en ergonomisch meubilair, maar ook gezondheids- en veiligheidsvoorzieningen en hogere kosten in verband met de ruimte waarin wordt gewerkt.

4.5.

Digitale vaardigheden en opleidingen vormen een andere belangrijke voorwaarde om telewerken mogelijk te maken. Ook op dat vlak bevinden mannen zich vaak in een betere positie dan vrouwen. In slechts zes lidstaten scoren vrouwen hoger dan mannen in internetvaardigheden (Finland, Slovenië, Litouwen, Letland, Cyprus en Bulgarije) (25). De genderkloof in digitale vaardigheden wordt groter naarmate de leeftijd toeneemt. Die verschillen moeten ook in acht worden genomen bij het analyseren van de genderdimensies van telewerken.

4.6.

Naast digitale vaardigheden zijn er voor telewerken eveneens vaardigheden nodig in verband met de toepassing van veranderende managementtechnieken en werkrichtsnoeren, wat gepaard gaat met uitdagingen voor zowel werknemers als werkgevers, en zeker ook voor kmo’s. Op afstand leiding geven aan een onderneming en personeel vergt specifieke vaardigheden, flexibiliteit, veerkracht en innovatieve manieren om het werk te organiseren. Voor telewerken is namelijk eerder resultaatgericht dan procesgericht management nodig. Managers/supervisors moeten specifiek getraind worden om hen te helpen doeltreffend leiding te geven aan telewerkers.

4.7.

Meer flexibiliteit en vrijheid bij de organisatie van het werk vereisen ook dat werknemers een grote verantwoordelijkheid en inzet tonen, dat ze over vaardigheden op het gebied van zelfmanagement beschikken en dat er tussen hen en hun managers een vertrouwensrelatie bestaat. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat telewerken in bepaalde sectoren productiviteitswinsten mogelijk kan maken, die beter kunnen worden gerealiseerd als managers speciale training krijgen. Het kan ertoe leiden dat werknemers hogere eisen aan hun werk stellen en dat de prestaties verbeteren.

4.8.

Werknemers die telewerken, moeten gelijke toegang hebben tot training en bij- en nascholing en dezelfde mogelijkheden hebben op het gebied van promotie en beroepsontwikkeling. Dit is met name van belang voor vrouwen die op afstand werken en die wellicht minder tijd en gelegenheid hebben om buiten hun werkschema aan loopbaanontwikkeling te doen.

4.9.

Telewerken op zich zou als arbeidsvorm voor zowel mannen als vrouwen haalbaar en toegankelijk moeten zijn, mits iedereen over de nodige faciliteiten en vaardigheden kan beschikken. Beschikbare, hoogwaardige, betaalbare, toegankelijke en diverse openbare zorgdiensten zijn derhalve cruciaal voor een optimaal gebruik van telewerken. In sommige lidstaten bestaan er financiële steunregelingen en bepaalde fiscale stimuli om professionele kinderopvang, eventueel aan huis, te bevorderen. Dat kan een goede benchmark zijn.

4.10.

Telewerken kan ertoe leiden dat de vraag naar bepaalde diensten stijgt, maar ook dat de situatie voor bepaalde kmo’s verslechtert, met name in bedrijfstakken met hoofdzakelijk vrouwelijke ondernemers en waar de klanten voornamelijk vrouwen zijn die pendelen tussen thuis en werk. Dat geldt bijvoorbeeld voor kleine winkels voor levensmiddelen en andere artikelen, markten en dienstencentra. Om dat risico te beperken zouden stereotiepe beroepskeuzes moeten worden doorbroken. Hetzelfde geldt voor het verkleinen van de verschillen in telewerkmogelijkheden voor vrouwen en mannen als gevolg van sectorale segregatie en de verschillende telewerkmogelijkheden per sector.

5.   Manieren om gendergelijkheid te mainstreamen

5.1.

Het is aan de werkgevers om te bepalen hoe het werk wordt georganiseerd, maar de sociale partners kunnen bijvoorbeeld via collectieve onderhandelingen een aanzienlijke rol spelen door telewerken zodanig te bevorderen dat het de gendergelijkheid, alsmede de productiviteit en het welzijn op het werk ten goede komt. De kaderovereenkomst inzake telewerken die de sociale partners van de EU in 2002 hebben gesloten en die in 2008 door alle lidstaten was geïmplementeerd (26), bevat het algemene acquis (een raamwerk) om telewerken zó te gebruiken dat het op evenwichtige wijze tegemoetkomt aan de behoeften van werkgevers en werknemers. De sociale dialoog is een cruciaal middel voor het bespreken van zaken als lonen, arbeidstijden, regels inzake connectiviteit, gezondheid en veiligheid, en de ontwikkeling van vaardigheden in de context van telewerken. Het EESC roept tevens op tot de verspreiding van beste praktijken om vrouwen en mannen in staat te stellen werk en gezin op gelijkwaardige wijze te combineren, en tot de bevordering en financiering van gezamenlijke acties van de sociale partners.

5.2.

Telewerken is afhankelijk van technische infrastructuur en verbindingen. Het is volgens het EESC dan ook van het grootste belang om te investeren in goede digitale infrastructuur, toegang te bieden tot stabiele digitale verbindingen en de juiste hardware en software teneinde doeltreffend telewerken mogelijk te maken voor alle groepen in de samenleving, en andere problemen met de digitalisering van de economie en samenleving te voorkomen.

5.3.

Het EESC pleit nog eens voor het verbeteren van de digitale vaardigheden voor iedereen, zodat mensen kunnen inspelen op digitale ontwikkelingen en deze mede vorm kunnen geven, waarbij de mogelijkheden van e-learning ten volle moeten worden benut. Dit is een kwestie van formeel, informeel en niet-formeel onderwijs en de validatie daarvan, gaande van algemene basisopleidingen tot bij- en omscholing, conform het streven naar permanent en een leven lang leren. Bijzondere aandacht moet uitgaan naar de vaardigheden van vrouwen om volledig te kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt en om praktische, dagelijkse digitale zaken te kunnen afhandelen.

5.4.

Het EESC benadrukt de noodzaak van een “Care Deal for Europe”, want investeren in de zorgsector zal bijdragen aan een betere kwaliteit van de diensten die gedurende het hele leven aan iedereen worden verleend en zal ervoor zorgen dat vrouwen en mannen worden erkend als “gelijke verdieners en gelijke verzorgers”. Het EESC moedigt de lidstaten aan om in allerlei zorginfrastructuurvoorzieningen te investeren. De nationale plannen voor herstel en veerkracht in het kader van Next Generation EU bieden een kans om investeringen te richten op de zorgsector. Het EESC roept tevens op tot de verspreiding van beste praktijken om vrouwen en mannen in staat te stellen werk en gezin op gelijkwaardige wijze te combineren, en tot de bevordering en financiering van gezamenlijke acties van de sociale partners. Het EESC verzoekt de Europese Commissie en de lidstaten de Barcelona-doelstellingen (27) te herzien om de beschikbaarheid van hoogwaardige, flexibele, gediversifieerde en betaalbare kinderopvang te garanderen (28). Ook onderstreept het EESC het belang van de verschuiving van institutionele zorg naar gemeenschapsgebaseerde en persoonsgerichte diensten voor kwetsbare kinderen en volwassenen met specifieke behoeften, zoals verwoord in de gemeenschappelijke Europese richtsnoeren die de Europese Commissie heeft gepubliceerd (29).

5.5.

Het EESC moedigt de lidstaten aan om de WLB-richtlijn doeltreffend en tijdig ten uitvoer te leggen, zodat gezinnen passende, meer evenwichtige keuzes kunnen maken en tegelijkertijd ook rekening wordt gehouden met de behoeften van ondernemingen, met name kmo’s. Kleinere ondernemingen, waarvan de werkzaamheden per definitie door een beperkte groep mensen worden uitgevoerd, moeten meer nog dan andere kunnen rekenen op continuïteit en stabiliteit in de organisatie van hun productie. Voortbouwend op de tot nu toe getrokken lering kunnen flexibele regelingen van combinaties tussen fysieke aanwezigheid op het werk en telewerk worden overwogen.

5.6.

Er moet bijzondere aandacht worden besteed aan de omstandigheden van kwetsbare groepen vrouwen, zoals die met een handicap, alleenstaande moeders, ouderen, migranten en Roma. Vrouwen- en gezinsorganisaties moeten worden gesteund, onder meer via gerichte maatregelen die uit EU- en nationale fondsen worden gefinancierd.

5.7.

Bij gewelddadige situaties moet het volledige spectrum van ondersteunende diensten worden ingeschakeld. Huiselijk geweld is door de lockdownmaatregelen tijdens de pandemie namelijk aanzienlijk toegenomen (30). Ook moet wetgeving inzake de bestrijding van geweld gehandhaafd worden. Het EESC dringt bij de lidstaten aan op het ontwikkelen en uitvoeren van maatregelen ter voorkoming van alle geweld tegen vrouwen, zowel fysiek als online. Er moet krachtiger worden opgetreden tegen geweld en seksuele intimidatie op de werkplek, ook in de context van telewerken. Is een “veilige” werkplek niet voorhanden (bijvoorbeeld door telewerken), dan is er voor slachtoffers van huiselijk geweld geen sociale controle en hebben ze niet of nauwelijks toegang tot relevante informatie en hulp (31). De sociale partners moeten aangemoedigd en gesteund worden om beleid ter voorkoming van huiselijk geweld te ontwikkelen, onder meer door specifieke gezamenlijke acties te ontplooien en door adequate monitoring- en rapportagesystemen aan te bieden, ook en vooral voor werken op afstand (32). Het EESC is ingenomen met het voorstel van de Europese Commissie voor een besluit van de Raad waarbij de lidstaten worden gemachtigd om, in het belang van de Europese Unie, het Verdrag betreffende geweld en intimidatie uit 2019 (nr. 190) van de Internationale Arbeidsorganisatie te bekrachtigen. Het moedigt de lidstaten aan om dit verdrag (33) snel te ratificeren en verzoekt de EU om landen buiten de EU te stimuleren hetzelfde te doen. Lidstaten die het Verdrag van Istanbul nog niet hebben geratificeerd, zijn door de Raad verzocht dit alsnog te doen. Het EESC juicht het toe dat de Commissie, zoals uiteengezet in het actieplan voor de Europese pijler van sociale rechten, voornemens is wetgeving voor te stellen ter bestrijding van gendergerelateerd geweld, waaronder intimidatie op de werkplek op grond van geslacht.

5.8.

Telewerken is geen nieuw verschijnsel, maar er bestaan nog steeds vele onbekende implicaties die extra onderzoek verdienen. Zo zou het nuttig zijn om onderzoek te doen naar de gevolgen ervan en de voorwaarden ervoor in omstandigheden die niet door een pandemie worden gedomineerd, waarbij rekening wordt gehouden met ontwikkelingen op de langere termijn in verschillende sectoren van de economie en de samenleving. Universeel ontworpen technologische en sociale innovaties zijn essentieel om telewerken zo goed mogelijk te benutten en tegelijkertijd de problemen in verband met gendergelijkheid op te lossen. Daarom stelt het EESC voor om deze thematiek op te nemen in het onderzoeks-, ontwikkelings- en innovatiebeleid op zowel nationaal als EU-niveau. Ook is het zaak om goede voorbeelden van bestaande praktijken in de EU te verzamelen en te delen, teneinde geavanceerde oplossingen een impuls te geven.

5.9.

Omdat investeringen in universeel ontworpen technische, sociale en innovatieve infrastructuur centrale onderdelen van nationale begrotingen vormen, kan een juiste toewijzing van middelen bepalend zijn om gendergelijkheid bij telewerken te bevorderen. EU-fondsen, zoals de structuurfondsen en de faciliteit voor herstel en veerkracht, moeten eveneens ter ondersteuning van die doelstelling worden ingezet.

5.10.

Connectiviteit is een maatschappelijk vraagstuk. Er moeten op werkplekniveau praktijken worden ontwikkeld, bijvoorbeeld door het toepassen van instrumenten zoals de overeenkomst van de sociale partners inzake digitalisering, mede in het licht van het feit dat EU-OSHA momenteel een campagne voorbereidt voor gezonde werkplekken in het kader van de digitalisering. Die zal in 2023 van start gaan.

5.11.

Het EESC verwijst ook naar de autonome kaderovereenkomst inzake digitalisering (AFAD) (34) en verzoekt de Europese Commissie bijzondere financiële steun te verlenen voor gerichte, gezamenlijke acties van de sociale partners, alsmede om steun te geven aan maatschappelijke organisaties die een bijdrage leveren aan het evenwicht tussen werk en privéleven. In de AFAD wordt onderzocht hoe er kan worden omgegaan met kwesties over regels voor online en offline zijn in digitale werkomgevingen, waarbij het ook gaat om de onderliggende oorzaken van bovenmatige bereikbaarheid en lange werktijden. Waarschijnlijk bestaat er een breed spectrum aan nationale voorbeelden over de uitvoering van de AFAD, inclusief sectorale of ondernemingsovereenkomsten en richtsnoeren.

5.12.

Waar het gaat om nationale benaderingen van online bereikbaarheid hebben Frankrijk, België, Italië en Spanje wetgeving aangenomen over het recht om offline te zijn, bedoeld om rechten te verduidelijken, mensen bewust te maken van de noodzaak om arbeidstijdpatronen te wijzigen, of zelfs een cultuuromslag te bewerkstelligen in de richting van een gezondere werkorganisatie. In Nederland en Portugal zijn er wetsvoorstellen ingediend. In Duitsland, Finland, Ierland, Luxemburg, Litouwen, Malta, Zweden en Slovenië wordt er nog over gediscussieerd, terwijl in de overige 13 lidstaten het debat nog niet op gang is gekomen. Het Europees Parlement heeft onlangs een resolutie aangenomen over het recht om offline te zijn, waarin het de Commissie oproept om wetgeving voor te stellen waarmee digitale werknemers buiten hun werktijden offline kunnen zijn, minimumeisen voor werken op afstand vast te stellen en arbeidsomstandigheden, werktijden en rustperioden te verduidelijken (35). De standpunten lopen uiteen over de vraag of wetgeving nodig is of dat bestaande bepalingen voldoende zijn en er moet worden gekozen voor een aanpak die uitsluitend op collectieve onderhandelingen is gebaseerd. Niettegenstaande de verschillende meningen is er een relatief brede consensus tussen de sociale partners dat de regels voor online en offline zijn door middel van de sociale dialoog moeten worden bepaald en afgesproken op bedrijfs- en/of sectorniveau, teneinde te waarborgen dat de regels aansluiten bij de specifieke behoeften van de sectoren, ondernemingen en andere organisaties, en dat ook rekening wordt gehouden met de behoeften van werknemers, met name ten aanzien van hun gezondheid en veiligheid.

5.13.

Daarnaast moeten beleidsmakers de sociale partners raadplegen over de formulering van beleid inzake werk en werkgelegenheid, inclusief telewerken en de gendergerelateerde gevolgen daarvan. Het EESC benadrukt dat genderkwesties in het beleid op alle terreinen moeten worden gemainstreamd. Aangezien telewerken ook verband houdt met het dagelijks leven van de burgers en met het milieu- en klimaatbeleid, moet bij de beleidsvoorbereiding eveneens een stem worden gegeven aan de betrokken maatschappelijke organisaties, zoals vrouwen-, gezins-, consumenten- en milieuorganisaties.

5.14.

Het is van groot belang dat de EU gunstige omstandigheden creëert voor ondernemerschap en zakendoen, teneinde de particuliere sector in staat te stellen en aan te moedigen te innoveren en in nieuwe methoden te investeren, en om nieuwe banen te scheppen, zodanig dat de voorwaarden voor gendergelijkheid bij telewerken worden bevorderd. Om telewerken in goede banen te leiden moet er ook nauw en vlot worden samengewerkt tussen de publieke en particuliere sector op praktisch niveau. Dit is bijvoorbeeld van belang op het gebied van digitale infrastructuur, onderwijs en opleiding, gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening, en onderzoek en innovatie.

5.15.

Daarnaast is er een nieuwe mindset nodig op het niveau van individuen en gezinnen. Om stereotiepe denkpatronen te verminderen en te doorbreken moet er meer worden ingezet op bewustwording en betrokkenheid. Een organisatiecultuur die genderbewustzijn waarborgt, bijvoorbeeld waar het gaat om het beginsel van gelijke beloning, iedereen “zichtbaar” houden enz., moet ook actief worden gestimuleerd, net als het steunen van managers bij het formuleren en toepassen van telewerkvriendelijke praktijken. Hiervan zou bijvoorbeeld meer werk kunnen worden gemaakt in het kader van de uitvoering van de WLB-richtlijn, aan de hand van bewustwordingscampagnes. Het EESC moedigt de sociale partners en maatschappelijke organisaties aan om in dezen een actieve rol te spelen door zich in te zetten voor zowel niet-stereotiepe rollenpatronen in gezinnen als niet-stereotiepe keuzes met betrekking tot studies, beroepen en banen. Voorts moet gendergelijkheid worden gemainstreamd in het onderwijs, van kleuter- en basisscholen tot beroepsopleidingen en het universitair onderwijs.

---

(1)  Eurofound-verslag “Leven en werken in tijden van COVID-19”. In vergelijking met 2018, toen minder dan 5 % van de werknemers regelmatig op afstand werkte en minder dan 10 % bij gelegenheid, zoals gerapporteerd door de Europese Commissie in 2020.

(2)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/qanda_20_357

(3)  Kaderovereenkomst van de Europese sociale partners inzake digitalisering (2020), Kaderovereenkomst van de Europese sociale partners inzake telewerken (2002) en het verslag van de Commissie over de uitvoering van de Kaderovereenkomst van de Europese sociale partners inzake telewerken, COM(2008) 412 final — http://erc-online.eu/european-social-dialogue/database-european-social-dialogue-texts/

(4)  PB C 237 van 6.7.2018, blz. 8.

(5)  http://erc-online.eu/european-social-dialogue/database-european-social-dialogue-texts/ en http://resourcecentre.etuc.org/

(6)  Eurofound-verslag “Leven en werken in tijden van COVID-19”.

(7)  EPRS: Gender equality: a review in progress. De VN heeft onlangs gewaarschuwd dat de COVID-19-pandemie de mondiale vooruitgang in gendergelijkheid teniet kan doen, net nu de internationale gemeenschap op dat gebied een nieuwe impuls wilde geven.

(8)  Gender Equality Index 2020: Digitalisation and the future of work, EIGE.

(9)  Gender Equality Index 2020: Digitalisation and the future of work, EIGE.

(10)  Nota’s van UNAPL, FEPIME Catalunya en AFAEMME.

(11)  https://data.unwomen.org/features/covid-19-and-gender-what-do-we-know-what-do-we-need-know

(12)  Onderzoeksdienst van het Europees Parlement: “Achieving gender equality in the face of the pandemic and existing challenges”: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2021/659440/EPRS_ATA(2021)659440_EN.pdf; https://eige.europa.eu/topics/health/covid-19-and-gender-equality

(13)  Eurofound, 2020. Leven en werken in tijden van COVID-19.

(14)  E-Survey, COVID group, Structure of Earnings Survey. Eurofound (2020). Teleworkability and the COVID-19 crisis: a new digital divide?

(15)  Over het algemeen wordt geraamd dat 37 % van de banen in de EU zich lenen voor telewerk (zie gegevens Eurofound).

(16)  Eurofound (2021), COVID-19: Some implications for employment and working life, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, Luxemburg — nog te verschijnen.

(17)  Eurofound, 2020. “Leven en werken in tijden van COVID-19”.

(18)  Gender Equality Index 2020: Digitalisation and the future of work, EIGE.

(19)  https://www.nature.com/articles/d41586-020-01294-9

(20)  Nota’s van UNAPL, FEPIME Catalunya en AFAEMME.

(21)  https://www.opendemocracy.net/en/5050/covid19-sexual-harassment-work-online/

(22)  https://www.europarl.europa.eu/news/nl/press-room/20200406IPR76610/covid-19-stopping-the-rise-in-domestic-violence-during-lockdown

(23)  https://ec.europa.eu/commission/commissioners/2019-2024/suica/announcements/speech-vice-president-suica-demographic-change-eu-epc_en, https://horizon-magazine.eu/article/teleworking-here-stay-here-s-what-it-means-future-work.html

(24)  https://www.oecd.org/going-digital/bridging-the-digital-gender-divide-key-messages.pdf

(25)  Gender Equality Index 2020: Digitalisation and Future of Work, EIGE.

(26)  http://erc-online.eu/european-social-dialogue/database-european-social-dialogue-texts/

(27)  In overeenstemming met de nieuwe EU-strategie voor gendergelijkheid 2020-2025.

(28)  Gezamenlijke verklaring van de Europese sociale partners van 24 november 2020 inzake kinderopvang in de EU.

(29)  https://deinstitutionalisationdotcom.files.wordpress.com/2017/07/guidelines-final-english.pdf

(30)  https://unric.org/en/who-warns-of-surge-of-domestic-violence-as-covid-19-cases-decrease-in-europe/; https://www.europarl.europa.eu/news/nl/press-room/20200406IPR76610/covid-19-stopping-the-rise-in-domestic-violence-during-lockdown

(31)  In haar nota “Domestic violence and its impact on the world of work” van maart 2020 gaat de IAO in op de hoge kosten van huiselijk geweld voor de nationale economieën. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---gender/documents/briefingnote/wcms_738117.pdf

(32)  Een voorbeeld van een goede praktijk is de “Vodafone Toolkit on domestic violence and abuse at work: Recognise, respond and refer”: https://www.vodafone.com/content/dam/vodcom/files/vodafone_domestic_violence_toolkit_2020.pdf

(33)  https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2020/NL/COM-2020-24-F1-NL-MAIN-PART-1.PDF

(34)  https://www.ceep.eu/wp-content/uploads/2020/06/Final-22-06-20_Agreement-on-Digitalisation-2020.pdf

(35)  https://www.europarl.europa.eu/news/nl/press-room/20210114IPR95618/ep-leden-willen-dat-recht-om-offline-te-zijn-een-eu-grondrecht-wordt, 472 stemmen voor, 126 tegen en 83 onthoudingen.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité inzake de gemeenschappelijke Europese spoorwegruimte

[Verkennend advies op verzoek van het Portugese voorzitterschap]

(2021/C 220/03)

Rapporteur:

Stefan BACK

Raadpleging	Op verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad van de EU, 26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Vervoer, Energie, Infrastructuur en Informatiemaatschappij
Goedkeuring door de afdeling	9.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	149/68/10

1.   Conclusies en aanbevelingen

Ten aanzien van de vragen van het Portugese voorzitterschap

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is van mening dat er in de loop van dertig jaar liberalisering weliswaar veel is gebeurd op het gebied van de openstelling van markten en technische harmonisatie, maar dat er nog veel moet worden gedaan op het vlak van politiek en regelgeving en op cultureel niveau. In de maatregelen moet meer aandacht worden besteed aan de ontwikkeling, aanpassing en efficiënte uitvoering van de sociale wetgeving. Zij moeten erop gericht zijn het in de strategie van de Commissie voor duurzame en slimme mobiliteit voorziene grotere marktaandeel te bereiken en de ecologische en sociale duurzaamheid te verbeteren.

1.2.

Er zijn maatregelen nodig om grensoverschrijdende activiteiten te vergemakkelijken door de noodzaak van grenscontroles te verminderen en administratieve problemen en vertragingen bij grensovergangen aan te pakken.

1.3.

De prioriteiten met betrekking tot vervoersplanning moeten worden bijgesteld en de capaciteitsplanning en informatievoorziening moeten worden verbeterd om tot meer flexibiliteit én een optimale capaciteitsplanning te komen, niet alleen op het gebied van spoorweginfrastructuur maar bijvoorbeeld ook in het geval van terminals om multimodale vervoersstromen te optimaliseren.

1.4.

Er zijn investeringen nodig in infrastructuur, evenals in digitalisering en modernisering van het rollend materieel. Een voorbeeld van digitalisering is de invoering van het Europees beheersysteem voor het spoorverkeer (ERTMS) en geautomatiseerde koppelingen. Ook moet worden geïnvesteerd in rechtvaardige transitie en de ontwikkeling van vaardigheden, om voor een vlotte verkeersdoorstroming en een optimale benutting van de middelen te zorgen en de werkgelegenheid veilig te stellen.

1.5.

Om het goederenvervoer per spoor te verbeteren beveelt het EESC aanvullende maatregelen aan, zoals samenwerking tussen bedrijven en vervoerswijzen om de ecologische en sociale duurzaamheid en de efficiency te verbeteren, de herintroductie van een Europees wagenladingvervoersysteem, de koppeling van strategische infrastructuur (bijv. havens) aan spooroplossingen, investeringen in fabriekssporen, het betrekken van grote logistieke bedrijven bij een modale herschikking van hun vervoersstromen, en ervoor zorgen dat alle vervoerswijzen een ecologische en sociale voorbeeldfunctie vervullen.

1.6.

Wat de staatsschuld betreft, beveelt het EESC aan om ook na de COVID-19-crisis een uitzondering te maken op de criteria van Maastricht voor overheidsinvesteringen in vervoersinfrastructuur. Er moet meer worden gedaan om investeringen in de spoorwegsector aan te moedigen, teneinde sociaal en ecologisch duurzaam vervoer te bevorderen.

1.7.

Infrastructuurontwikkeling, met inbegrip van de tijdige implementatie van de TEN-T-kernnetwerkcorridors en de corridors van het goederennetwerk, is van cruciaal belang en verdient hoge prioriteit op het vlak van financiering en planning. Met het oog op de ontwikkeling van het spoorwegnet in de EU na 2030 is het van bijzonder belang werk te maken van de ontwikkeling van een hogesnelheidsnet dat alle hoofdsteden en grote steden van de EU met elkaar verbindt.

1.8.

Het EESC onderstreept dat geschoolde en gemotiveerde werknemers en goede arbeidsomstandigheden van vitaal belang zijn voor de succesvolle ontwikkeling van het spoorvervoer. Daarom is het belangrijk dat er adequate sociale wetgeving bestaat, ook met betrekking tot de detachering van spoorwegpersoneel. In dit verband is een goed functionerende sociale dialoog van groot belang.

1.9.

De ervaringen met de COVID-19-crisis moeten worden benut om een veerkrachtiger en doeltreffender spoorwegsysteem te ontwikkelen. In nauw overleg met de sociale partners moet er een planning op het gebied van rampbestendigheid worden gemaakt.

1.10.

De oorspronkelijke positie van de infrastructuurbeheerder heeft op zich ongetwijfeld bijgedragen tot een onafhankelijke, eerlijke en niet-discriminerende toewijzing van infrastructuurcapaciteit en heeft het vertrouwen van de exploitanten in een eerlijke behandeling vergroot. Latere wijzigingen van het regelgevingskader in Richtlijn 2012/34/EU van het Europees Parlement en de Raad (1) hebben echter voorzien in meer organisatorische opties, waarbij de nadruk is komen te liggen op de onafhankelijkheid van de infrastructuurbeheerder op het punt van zogeheten essentiële taken (toewijzing van slots, vaststelling en inning van heffingen) en op transparantie door middel van een gescheiden boekhouding. De huidige bepalingen zijn volstrekt toereikend om de onafhankelijkheid en transparantie te waarborgen die nodig zijn voor de goede werking van de interne markt.

1.11.

Het EESC benadrukt dat geïntegreerde spoorwegsystemen een eerlijke toewijzing even goed kunnen garanderen als niet-geïntegreerde systemen. Het EESC wijst erop dat veel grote en succesvolle spoorweglanden in Europa hebben gekozen voor geïntegreerde spoorwegondernemingen om synergie, betere coördinatie, flexibiliteit en een interne arbeidsmarkt te garanderen en zo de werkgelegenheid veilig te stellen.

1.12.

Het mechanisme voor coördinatie tussen infrastructuurbeheerders en exploitanten en het Europees netwerk van infrastructuurbeheerders zijn onmisbare elementen op weg naar optimale efficiency.

Meer conclusies

1.13.

Infrastructuurbeheerders moeten zich meer richten op knelpunten, stedelijke gebieden, grensoverschrijdende verbindingen en grensoverschrijdende verkeersstromen en samenwerking.

1.14.

De mogelijkheid van gecoördineerd vervoer- en middelenbeheer op corridor- of EU-niveau is interessant en moet verder worden bestudeerd in het kader van bijvoorbeeld de totstandbrenging van corridors voor het goederenvervoer per spoor of als onderdeel van de TEN-T-kernnetwerkcorridors.

1.15.

Het EESC vraagt zich af of het geen tijd is voor een cultuuromslag in het spoorvervoer en voor een veel klantgerichtere aanpak, zowel in het passagiers- als in het goederenvervoer. Het Europees Jaar van de spoorwegen (2021) moet worden aangegrepen om deze andere aanpak te bevorderen en om een vlottere samenwerking tussen exploitanten en klanten tot stand te brengen en de kansen die digitalisering biedt optimaal te benutten.

1.16.

Het EESC stelt vast dat projecten vertraging hebben opgelopen of geen doorgang hebben gevonden door de COVID-19-crisis. Het is belangrijk dat de verloren tijd wordt ingehaald.

1.17.

Uiteraard moet rekening worden gehouden met de huidige behoefte aan beleidsmaatregelen en verbetering van het spoorwegsysteem om de doelstellingen op het gebied van verkeersstroomdeling te verwezenlijken en ervoor te zorgen dat het een volwaardige bijdrage kan leveren aan een duurzaam multimodaal vervoerssysteem in Europa. Staatssteun en overheidsingrijpen blijven van cruciaal belang om ook na de COVID-19-crisis essentiële diensten te waarborgen.

1.18.

De COVID-19-crisis heeft schadelijke gevolgen voor alle soorten passagiersvervoer per spoor, met name op internationale trajecten. Gelet op de specifieke kenmerken van de spoorwegsector en op het feit dat deze sector 26 miljard euro aan inkomsten is misgelopen in 2020, en rekening houdend met de verliezen in 2021 en het verwachte langzame herstel, is het noodzakelijk dat er passende en flexibele financiële steun wordt verleend aan spoorwegondernemingen en infrastructuurbeheerders. Deze steun moet op doeltreffende wijze worden ingezet om de ontwikkeling van de markt voor spoorwegvervoer en het concurrentievermogen van de sector ten opzichte van andere vervoerswijzen te schragen.

1.19.

Openbaredienstverplichtingen zijn van essentieel belang voor het waarborgen van toegankelijke, betaalbare en inclusieve personenvervoersdiensten voor iedereen. Het EESC beschouwt de onderhandse gunning van openbaredienstcontracten als een van de meest doeltreffende en efficiënte maatregelen om het personenvervoer per spoor te bevorderen.

1.20.

Het Europees Jaar van de spoorwegen (2021) biedt een uitstekende gelegenheid om de balans op te maken van de ontwikkelingen tot nu toe en doelen voor de toekomst vast te stellen. Daarom dringt het EESC aan op een onbevooroordeelde analyse van het spoorwegbeleid van de EU en de resultaten daarvan, zoals uiteengezet in paragraaf 7.2 en overeenkomstig de doelstellingen van het vervoersbeleid die in de artikelen 90 en 91 van het VWEU staan omschreven, met inachtneming van het recht op adequate openbare dienstverlening in geval van marktfalen, zoals vastgelegd in Verordening (EG) nr. 1370/2007 van het Europees Parlement en de Raad (2) en artikel 14 juncto Protocol nr. 26 VWEU en in artikel 36 van het Handvest van de grondrechten van de EU.

2.   Algemene opmerkingen / De vragen van het Portugese voorzitterschap

2.1.

Daarbij zouden de volgende drie vragen aan de orde moeten komen:

2.2.

Welke lessen kunnen worden getrokken uit drie decennia van pogingen om de spoorwegsector in de EU-landen (en het Verenigd Koninkrijk) te liberaliseren?

2.3.

Heeft de ontvlechting van het spoorwegsysteem de prestaties van het systeem als geheel verbeterd of geschaad?

2.4.

Moeten de infrastructuurbeheerders en spoorwegexploitanten bij de ontvlechting een standaardmodel hanteren of moet worden gepleit voor meerdere modellen?

3.   De gemeenschappelijke Europese spoorwegruimte

3.1.

De gemeenschappelijke Europese spoorwegruimte werd beschreven in het Witboek “Een strategie om de spoorwegen in de Gemeenschap weer vitaal te maken” uit 1996 en is aan de hand van vier wetgevingspakketten (uit 2001, 2004, 2007 en 2016) ten uitvoer gelegd. In 2001 bedroeg het aandeel van het goederenvervoer per spoor (vervoerswijzen over land) 17,5 %, in 2006 17,0 % en in 2018 17,9 %. Het aandeel van het personenvervoer per spoor ontwikkelde zich als volgt: 6,6 % in 2007, 6,6 % in 2010 en 6,9 % in 2018 (alle vormen van personenvervoer). Alleen vervoer over land: 6,9 % in 2007, 7,0 % in 2011 en 7,9 % in 2018 (3). Ondanks hetzelfde wetgevingskader liepen de ontwikkelingen in de lidstaten uiteen.

3.2.

Deze pakketten hebben, kort gezegd, nationale en internationale markten voor passagiers- en goederenvervoer opengesteld en voor technische harmonisatie gezorgd, waaronder eisen met betrekking tot infrastructuur en rollend materieel, alsook inzake het gemeenschappelijk Europees beheersysteem voor het spoorverkeer (ERTMS), dat voornamelijk op het TEN-T-netwerk moet worden gebruikt.

3.3.

Het kader waarborgt de onafhankelijkheid van infrastructuurbeheerders op het punt van essentiële taken zoals de toewijzing van slots en bepalingen inzake afzonderlijke boekhoudingen voor de infrastructuurbeheerder.

3.4.

Het wetgevingskader omvat tevens Richtlijn 2007/59/EG van het Europees Parlement en de Raad (4) inzake de certificering van de kwalificaties en medische geschiktheid van machinisten alsook de talenkennis in het internationale vervoer en Richtlijn 2005/47/EG van de Raad (5) inzake de arbeidsvoorwaarden voor mobiele werknemers die interoperabele grensoverschrijdende diensten in de spoorwegsector verrichten, die beide gebaseerd zijn op afspraken tussen de Europese sociale partners overeenkomstig artikel 155 VWEU.

3.5.

Het kader voorziet ook in een nationaal mechanisme voor coördinatie tussen infrastructuurbeheerders en exploitanten met betrekking tot het onderhoud van de infrastructuur en capaciteitsdoelstellingen, intermodaliteit en interoperabiliteit, toegang tot en gebruik van de infrastructuur, alsmede intramodaliteit en kwaliteit van de dienstverlening. Een Europees netwerk van infrastructuurbeheerders biedt een platform voor samenwerking en gedachtewisseling.

3.6.

De regels inzake passagiersvervoer omvatten bepalingen met betrekking tot openbaredienstcontracten en overheidsopdrachten, alsook een mogelijkheid om algemene regels inzake tarieven en dienstverleningsniveaus af te kondigen. Openbaar personenvervoer valt onder Verordening (EG) nr. 1370/2007 inzake openbaredienstverplichtingen (de zogeheten ODV-verordening, gewijzigd bij Verordening (EU) 2016/2338), op grond waarvan openbaredienstcontracten door de bevoegde instanties moeten worden gegund volgens de in de verordening vastgestelde regels. Hierin wordt ook de bevoegdheid van de bevoegde instanties en lidstaten geregeld om sociale criteria, sociale normen en verplichtingen met betrekking tot de overgang van werknemers naar een nieuwe exploitant op te leggen.

4.   Huidige stand van zaken — resterende problemen na 30 jaar

4.1.

De inspanningen om de internationale en nationale markten voor het goederen- en passagiersvervoer per spoor in de EU open te stellen en de verschillende technische en veiligheidsvoorschriften te harmoniseren met het oog op de totstandbrenging van één Europese spoorwegruimte, die nu al bijna drie decennia aan de gang zijn, hebben het gewenste resultaat niet volledig opgeleverd.

4.2.

Ook zij eraan herinnerd dat, wat de internationale passagiersverbindingen per spoor en de ontwikkeling van de capaciteit van dit marktsegment betreft, de EU-strategie voor duurzame en slimme mobiliteit erop gericht is om tegen 2050 een volledig operationeel, multimodaal trans-Europees vervoersnetwerk (TEN-T) voor duurzaam en slim vervoer met hogesnelheidsconnectiviteit tot stand te brengen. Dit soort connectiviteit moet de grote steden in de EU met elkaar kunnen verbinden door middel van duurzame spoordiensten, die de vliegverbindingen binnen eenzelfde continent geleidelijk en ten minste gedeeltelijk kunnen vervangen.

4.3.

Ondanks de volledige openstelling van de markt vertonen de maatregelen om vrije en niet-discriminerende toegang tot infrastructuur, geharmoniseerde technische voorschriften en administratieve vereenvoudiging van het spoorvervoer te waarborgen nog steeds aanzienlijke tekortkomingen wat betreft de capaciteit om het aandeel van het spoor in zowel het passagiers- als het goederenvervoer te vergroten. Een aantal kwesties is, voorzien van een aantal suggesties, uiteengezet in het werkdocument van de diensten van de Commissie bij de mededeling over een strategie voor duurzame en slimme mobiliteit uit 2020 (hierna het “werkdocument”) (6). Wat het goederenvervoer betreft kwam de Rekenkamer in 2016, in het speciaal verslag “Goederenvervoer per trein in de EU: nog steeds niet op het juiste spoor”, tot dezelfde conclusie.

4.4.

Het EESC is van mening dat een analyse die beperkt blijft tot de tenuitvoerlegging van het regelgevingskader van de EU en het meten van de mate van openstelling van de markt niet volstaat om de tekortkomingen van de gemeenschappelijke Europese spoorwegruimte volledig in kaart te brengen en te begrijpen. Het EESC dringt daarom aan op een uitgebreide en diepgaande analyse van de succesfactoren en de pijnpunten, met een beoordeling van het huidige kader, inclusief de gevolgen daarvan voor de arbeidsomstandigheden, rekening houdend met de in de artikelen 90 en 91 van het VWEU vastgelegde verplichting om een interne markt tot stand te brengen met geharmoniseerde regels voor internationaal vervoer en met voorwaarden voor cabotage, alsook met inachtneming van artikel 14 VWEU betreffende diensten van algemeen economisch belang en overeenkomstig de beginselen van de interne markt en het mededingingsrecht, die voor het spoorvervoer zijn vastgelegd in Verordening (EG) nr. 1370/2007, en mede rekening houdend met de rol van de lidstaten in dit verband, zoals bedoeld in Protocol nr. 26 VWEU en in artikel 36 van het Handvest van de grondrechten van de EU.

4.5.

De openstelling van de markt is niet overal even goed verlopen. Toch zijn er een aantal succesverhalen. Oostenrijk, Duitsland en Zweden hebben bijvoorbeeld betere resultaten geboekt op het gebied van verkeersstroomdeling en hoeveelheden goederen die per spoor worden vervoerd, ondanks de algemene daling in de hele EU (7).

4.6.

De Oostenrijkse spoorwegmaatschappij ÖBB, die eigendom is van de staat, heeft met succes een netwerk van internationale passagiersnachttreinen ontwikkeld, terwijl haar binnenlandse marktaandeel in 2018 daalde van 88,4 tot 86,5 %. Van de totale omzet van 2,2 miljard EUR in 2019 in het passagiersvervoer lijkt ongeveer 1,4 miljard EUR verband te houden met openbaredienstverplichtingen (8).

4.7.

Openbaredienstverplichtingen zijn van essentieel belang voor het waarborgen van toegankelijke, betaalbare en inclusieve personenvervoersdiensten voor iedereen. Commerciële personenvervoersdiensten, vaak over lange afstand, hebben vrije toegang tot de markt. Maar langeafstandsverkeer en regionaal verkeer kunnen niet worden gescheiden. Langeafstandstreinen hebben ook een regionale functie, vooral wanneer ze halthouden in voorstedelijke gebieden. Regionale lijnen zorgen voor het noodzakelijke aantal passagiers en voeden de hoofdlijnen. Zij ontlasten ook de infrastructuur van de “grandes lignes” en zorgen voor regionale spreiding. De lidstaten nemen nog meer initiatieven om belangrijke verbindingen tot stand te brengen met nieuwe treindiensten, waaronder nachttreinen, met gevestigde spoorwegexploitanten die het voortouw nemen bij deze ontwikkelingen. Dergelijke plannen zijn bijvoorbeeld al aangekondigd door Duitsland (TEE 2.0), Nederland en Zweden. Het EESC is van mening dat deze initiatieven aantonen hoe complex het spoorwegsysteem is en dat vrije toegang tot de markt voor internationaal personenvervoer sinds 2010 niet het juiste instrument is om de ontwikkeling van het (internationale) personenvervoer over lange afstand te stimuleren. Er is politieke wil nodig en de politiek moet voorrang geven aan milieuvriendelijke en inclusieve oplossingen die gepaard gaan met de nodige investeringen en goed bestuur.

4.8.

Het EESC beschouwt de onderhandse gunning van openbaredienstcontracten als een van de meest doeltreffende en efficiënte maatregelen om het personenvervoer per spoor te bevorderen. Het is de ruggengraat van de spoorwegsystemen in bijvoorbeeld Oostenrijk en Zwitserland, waar vervoer per spoor het grootste marktaandeel heeft. Bovendien stelt het EESC vast dat er geen verband is tussen de mate van openstelling van de markt en de klanttevredenheid of de ticketprijzen.

4.9.

Maar volgens bovengenoemd werkdocument van de Commissie blijft er een aantal problemen bestaan met betrekking tot de openstelling van de markttoegang en de totstandbrenging van aantrekkelijke spoorverbindingen. Zo worden de volgende essentiële aspecten genoemd:

4.9.1.

De beschikbaarheid van adequate informatie, zodat exploitanten in staat zijn om in aanbestedingsprocedures adequate offertes te overleggen, ondanks de wijzigingen die in het vierde spoorwegpakket van 2016 zijn aangebracht om ervoor te zorgen dat wie inschrijft op een aanbesteding over adequate informatie beschikt.

4.9.2.

De toegang tot rollend materieel blijft een groot probleem voor nieuwkomers. De beschikbaarheid van rollend materieel met een certificaat dat in de hele EU geldig is, blijft zowel in het passagiers- als het goederenvervoer relatief beperkt.

4.9.3.

Wat betreft de beschikbaarheid van rollend materieel voor de openbare dienstverplichting in het personenvervoer, bieden de bepalingen van Verordening (EG) nr. 1370/2007 betreffende het openbaar personenvervoer per spoor en over de weg de bevoegde instanties de mogelijkheid om maatregelen te nemen teneinde de toegang tot dergelijk materieel te verbeteren indien dit noodzakelijk wordt geacht.

4.9.4.

Het ticketsysteem voor doorgaand of gecombineerd treinvervoer blijft een probleem, vooral wat actuele informatie over tarieven, reserveringen en dienstregeling betreft.

4.10.

Ondanks de bepalingen in het vierde spoorwegpakket op grond waarvan exploitanten een uniek veiligheidscertificaat van het Europees Spoorwegbureau kunnen krijgen voor activiteiten in de hele EU, zijn een aantal regels niet geharmoniseerd, wat leidt tot extra complexiteit en hogere kosten van grensoverschrijdende activiteiten en met name tot vertragingen bij grensovergangen. Harmonisatie van deze regels kan daarom een belangrijke taak zijn voor de toekomst en een voorwaarde voor toekomstige gemeenschappelijke digitale en automatiseringsoplossingen.

4.11.

Het EESC wijst erop dat de technische harmonisatie en modernisering van de infrastructuur van cruciaal belang zijn voor de totstandbrenging van een goed functionerende Europese spoorwegruimte. Investeren in de modernisering van infrastructuur en rollend materieel is erg duur. Innovaties op het gebied van het spoorvervoer, zoals hogesnelheidstreinen, zijn in feite met staatsteun ontwikkeld door overheidsbedrijven. Er bestaan specifieke staatssteunregels voor onderzoek en innovatie.

4.12.

Het EESC stelt vast dat de Commissie samen met de spoorwegsector en de lidstaten lijkt te werken aan de vereenvoudiging van grensprocedures in de corridors voor goederenvervoer per spoor. Het is belangrijk dat de Commissie een uitgebreide inventaris opmaakt van de bestaande obstakels, waaronder een aantal mentaliteitsproblemen, en hiervoor oplossingen aandraagt. Het EESC dringt erop aan dat de sociale partners worden betrokken bij de voorbereidende werkzaamheden van de Commissie.

4.13.

Er doet zich een aantal specifieke problemen voor met betrekking tot het goederenvervoer per spoor. Naar aanleiding hiervan zijn in het werkdocument de volgende opmerkingen en suggesties geformuleerd.

4.13.1.

De aard van de goederenmarkt is veranderd. Doordat er meer goederen zijn die zowel flexibiliteit als een hogere mate van betrouwbaarheid in complexe en hoogwaardige toeleveringsketens vergen, wordt het spoor vaak op concurrentieachterstand gezet vanwege het gebrek aan stiptheid, betrouwbaarheid, voorspelbaarheid en flexibiliteit. Zo liep meer dan 50 % van de goederentreinen in de Alpencorridor in het eerste kwartaal van 2018 meer dan 3 uur vertraging op.

4.13.2.

Informatie over bijvoorbeeld de locatie van treinen en de verwachte aankomsttijd is schaars. Daar komt nog bij dat er doorgaans op het vlak van capaciteit en verkeersmanagement geen coördinatie plaatsvindt tussen spoorweginfrastructuur en voorzieningen zoals terminals. Dit belemmert een optimaal beheer van de middelen.

4.13.3.

Door het ontbreken van moderne geautomatiseerde koppelingssystemen in de EU, die in de rest van de wereld op grote schaal worden gebruikt, kunnen afzonderlijke wagons niet ten volle worden benut.

4.13.4.

Vrachtvervoer krijgt weinig prioriteit bij capaciteitsplanning, zowel over de grenzen heen als nationaal.

4.13.5.

Voor marktgestuurde bedrijfsmodellen is het lastig dat de capaciteitsplanning en vaststelling van dienstregelingen een lange aanlooptijd hebben, hetgeen ertoe leidt dat er in het spoorvervoer onmogelijk op kortetermijnverzoeken van klanten kan worden gereageerd. De voorrang die wordt gegeven aan binnenlands verkeer en het gebrek aan een gecoördineerde planning van grensoverschrijdend vervoer zorgen voor nog meer problemen in het grensoverschrijdend goederenvervoer.

4.13.6.

Door lage winstgevendheid nemen de investeringen af en de coördinatie van investeringen in infrastructuur over de grenzen heen of zelfs langs de belangrijkste corridors verloopt niet goed.

4.13.7.

Hopelijk kan ten minste een deel van de coördinatie- en planningsproblemen met betrekking tot grensoverschrijdend goederenvervoer worden aangepakt tijdens de lopende evaluatie van de verordening tot oprichting van Europese corridors voor goederenvervoer per spoor (9).

4.14.

Over het algemeen blijkt dat het governanceproces voor spoorwegcapaciteit moet worden herzien om exploitanten in staat te stellen diensten te verlenen die tegemoetkomen aan de behoeften van hun klanten, met voldoende betrouwbaarheid, stiptheid en flexibiliteit. Dit vereist onder meer een volledig overzicht van het capaciteitsbeheer van zowel passagiers- als goederenvervoer, waardoor optimale benutting van de capaciteit mogelijk wordt.

4.15.

Met betrekking tot het goederenvervoer per spoor maakt de Rekenkamer in het reeds genoemde speciaal verslag over het goederenvervoer per spoor soortgelijke opmerkingen als de Commissie in het werkdocument. In het speciaal verslag wordt een aantal aanbevelingen gedaan met betrekking tot de verbetering van de werking van de markt voor het goederenvervoer per spoor, waaronder beter toezicht ter bestrijding van concurrentieverstorend gedrag van gevestigde exploitanten en infrastructuurbeheerders, beter verkeersbeheer in corridors voor goederenvervoer per spoor, prestatiemonitoring en een betere afstemming van de infrastructuurbehoeften.

4.16.

In het speciaal verslag van de Rekenkamer wordt ook de kwestie van machinisten aan de orde gesteld, onder meer met betrekking tot de talenregeling die in Richtlijn 2007/59/EG inzake de certificering van machinisten is vastgesteld. Voorgesteld wordt de taalvereisten van bijlage VI, punt 8, te vervangen door de eis dat machinisten dienen te beschikken over kennis van één taal die in het internationale spoorvervoer wordt gebruikt.

4.17.

In het speciaal verslag wordt geconcludeerd dat de vastgestelde strategische en reguleringskwesties van dien aard zijn dat, als ze niet worden aangepakt, de problemen niet kunnen worden opgelost met extra geld.

4.18.

Ook moet de aandacht worden gevestigd op de ministeriële verklaring inzake corridors voor het goederenvervoer van 21 september 2020, waarin wordt gewezen op het belang van digitalisering en de tijdige implementatie van de kernnetwerkcorridors van het TEN-V en de invoering van het ERTMS.

4.19.

Er lijkt algemene overeenstemming te bestaan over het belang van gekwalificeerd spoorwegpersoneel met goede arbeidsomstandigheden. Dit vereist maatregelen om sociale dumping in de spoorwegsector, waarvan net als in andere vervoerssectoren in de EU sprake is nu de markt wordt opengesteld, te voorkomen. Bestaande regelingen — zoals de detacheringsrichtlijn — spelen niet altijd adequaat in op de situatie van werknemers in de spoorwegsector, omdat zij geen rekening houden met de specifieke behoeften van de zeer mobiele werknemers in bijv. de spoorwegsector. Hierdoor wordt ook monitoring een uitdaging. Het EESC is dan ook van mening dat er, net als bij het wegvervoer, behoefte kan zijn aan specifieke regels voor werknemers in het spoorwegvervoer.

4.20.

Het EESC neemt in dit verband ook kennis van de door de sociale partners gemelde tekortkomingen op het gebied van sociale bepalingen en wetgeving in de spoorwegsector en de uitvoering en handhaving daarvan, zoals de uitvoering van de sociale clausules van de ODV-verordening en de uitvoering, monitoring en handhaving van Richtlijn 2005/47/EG inzake de arbeidsvoorwaarden voor mobiele werknemers die grensoverschrijdende diensten verrichten.

4.21.

Het EESC staat volledig achter de algemene consensus over het belang van gekwalificeerd spoorwegpersoneel met goede arbeidsvoorwaarden en neemt nota van de overeenkomst van 2004 inzake rij- en rusttijden voor mobiele werknemers die interoperabele grensoverschrijdende diensten verrichten, die in januari 2004 in het kader van de sociale dialoog tussen de sociale partners is gesloten en bij Richtlijn 2005/47/EG ten uitvoer is gelegd.

4.22.

Het EESC stelt vast dat de sociale partners hebben afgesproken om in het kader van de sociale dialoog te blijven werken aan een beter toezicht op de uitvoering van de overeenkomst. In een gezamenlijke verklaring hebben zij zich ertoe verbonden grensoverschrijdende activiteiten te bevorderen, concurrentie die louter gebaseerd is op verschillen in arbeidsvoorwaarden te vermijden en gelijke concurrentievoorwaarden te handhaven voor ondernemingen die grensoverschrijdend actief (10) zijn. Met betrekking tot Richtlijn 2005/47/EG wezen de sociale partners erop dat “een van de bevindingen van het project is dat een goede monitoring en handhaving van de overeenkomst op het niveau van de lidstaten wordt belemmerd door gebrek aan duidelijkheid over de nationale bevoegde instanties. Zelfs in situaties waarin duidelijk is welke instantie bevoegdheid heeft — meestal de nationale arbeidsinspectie — lijkt deze niet over de nodige middelen, capaciteit en/of kennis over de overeenkomst en de richtlijn tot uitvoering ervan te beschikken om haar taken doeltreffend te kunnen uitvoeren.” Het EESC vindt dat de EU actie moet ondernemen.

4.23.

Het EESC neemt nota van een verklaring van de sociale partners met betrekking tot Verordening (EG) nr. 1370/2007 inzake openbaredienstverplichtingen dat “de gevolgen van concurrentie geen invloed mogen hebben op de arbeidsvoorwaarden van het dienstverlenend personeel voor wat bindende sociale normen betreft door op nationaal, regionaal of lokaal niveau bindende sociale normen op te leggen en/of de overplaatsing van personeel verplicht te stellen in geval van verandering van exploitant” (11). Dit wordt in de praktijk niet voldoende uitgevoerd en gewaarborgd en vereist actie van de EU. Het EESC verzoekt de Commissie nauwlettend toe te zien op de uitvoering van deze bepalingen en zo nodig actie te ondernemen.

4.24.

De exploitanten lijken het er algemeen over eens te zijn dat de sector nu tijd nodig heeft om het vierde spoorwegpakket te verwerken en zich eraan aan te passen.

5.   COVID-19-pandemie: de veerkracht op de proef gesteld

5.1.

De COVID-19-crisis is een beproeving en een uitdaging geweest voor het spoorvervoer, net als voor alle andere vervoerssectoren en voor alle werknemers in de vervoerssector. Tijdens de COVID-19-pandemie is, mede dankzij de inspanningen die het spoorwegpersoneel onder zeer moeilijke omstandigheden heeft geleverd, duidelijk geworden dat het spoorvervoer een betrouwbaar en veilig vervoermiddel is dat een centrale rol speelt in het personen- en goederenvervoer. Overheidssteun heeft veel spoorwegondernemingen door een moeilijke periode met dalende omzet geholpen.

5.2.

Volgens gegevens die zijn verzameld door de Gemeenschap van Europese spoorwegmaatschappijen en infrastructuurbeheerders heeft de COVID-19-crisis schadelijke gevolgen voor alle soorten passagiersvervoer per spoor, met name op internationale trajecten. In 2020 liepen de inkomsten met 26 miljard euro terug en die trend zet door in de eerste maanden van 2021. Ook wordt verwacht dat het herstel langzaam zal verlopen.

5.3.

De COVID-19-crisis heeft echter ook duidelijk gemaakt dat er behoefte is aan maatregelen om de veerkracht te vergroten en de samenhang en coördinatie op het netwerk te verbeteren, en dat er meer prioriteit moet worden gegeven aan de ontwikkeling van grensoverschrijdende infrastructuur (12). Wat de pandemie echter ook aan het licht heeft gebracht, is dat steden de grootste rol spelen bij het oplossen van verkeersproblemen; zij mogen dan ook niet aan hun lot worden overgelaten en moeten de grootst mogelijke aandacht krijgen van de EU.

5.4.

Tijdens de pandemie waren exploitanten in staatshanden verplicht om personen- en vrachtvervoer voort te zetten onder veilige omstandigheden. Het is vaak aan staatssteun en overheidsingrijpen te danken geweest dat het spoorwegsysteem niet instortte en dat de essentiële dienstverlening kon worden gewaarborgd.

6.   De door het voorzitterschap aan de orde gestelde ontvlechtingskwesties

6.1.

De twee ontvlechtingskwesties die door het voorzitterschap aan de orde worden gesteld, lijken goed te worden beantwoord door de bepalingen van hoofdstuk II, afdelingen I en II, van de gewijzigde Richtlijn 2012/34/EU van het Europees Parlement en de Raad, die tot doel hebben de bestuurlijke onafhankelijkheid van spoorwegondernemingen en infrastructuurbeheerders (afdeling I) en de scheiding van het beheer van de infrastructuur en de vervoersactiviteiten en van de verschillende soorten vervoersactiviteiten te waarborgen (afdeling II).

6.2.

De bepalingen in kwestie voorzien in een ruime keuze aan organisatievormen, zolang de onafhankelijkheid van de instantie die de infrastructuur beheert maar gewaarborgd is voor wat betreft de treinpadtoewijzing en de heffingen. Hetzelfde lijkt het geval te zijn met betrekking tot de verplichting om een gescheiden boekhouding te voeren voor infrastructuurbeheer en operationele activiteiten en voor passagiers- en goederenvervoer, en met betrekking tot de transparantie van de overheidsmiddelen die worden uitgetrokken voor openbaredienstverplichtingen.

6.3.

De garantie van neutraliteit met betrekking tot treinpadtoewijzing en heffingen, alsook de transparantie waarin de boekhoudkundige bepalingen voorzien, moeten als gunstig worden beschouwd, aangezien zij een gelijk speelveld en transparantie waarborgen.

6.4.

Grote spoorweglanden als Duitsland, Polen, Italië en Oostenrijk hebben vastgehouden aan een geïntegreerde spoorwegmaatschappij, terwijl de onafhankelijkheid van infrastructuurbeheerders op het punt van essentiële taken zoals de toewijzing van slots, vaststelling en inning van heffingen is gewaarborgd. Frankrijk, bijvoorbeeld, heeft het beheer en de exploitatie van de infrastructuur opnieuw geïntegreerd. Deze landen zijn van mening dat het gunstig is voor het spoorwegsysteem om synergieën te benutten en te zorgen voor nauwere samenwerking, grotere flexibiliteit, enz. Feit is ook dat het spoorwegpersoneel baat heeft bij een grote interne arbeidsmarkt, hetgeen met name geldt voor de veiligheidsgevoelige beroepen waaraan medische en psychologische eisen worden gesteld.

6.5.

Maar ook de vrijheid om de organisatievorm te kiezen moet als gunstig worden beschouwd en daarom mag de lidstaten geen ontvlechting worden opgelegd.

7.   Slotopmerkingen

7.1.

Uit het bovenstaande volgt dat de Europese spoorwegruimte verre van perfect is. Een meer diepgaande analyse van de succesfactoren en van het effect op de arbeidsomstandigheden is noodzakelijk. In de beschikbare analyses is gekeken naar problemen met de uitvoering van de bestaande wetgeving, onder meer op het gebied van markttoegang, interoperabiliteit en technische harmonisatie, met inbegrip van onvolledige harmonisatie van operationele en technische voorschriften. Maar de analyses hebben ook problemen in kaart gebracht in verband met kosten, gebrek aan stiptheid, gebrek aan rollend materieel dat binnen de gehele EU kan rijden, evenals algemene problemen met betrekking tot de aanpassing aan een openmarktsituatie. Er lijkt geen onderzoek te zijn gedaan naar de mogelijke effecten van openstelling van de markt op de arbeidsomstandigheden. Veel zaken kunnen en moeten worden verbeterd om het systeem beter te laten functioneren, concurrerender te maken en ervoor te zorgen dat het zijn marktaandeel in de hele EU vergroot, zodat het een volwaardige speler wordt in een efficiënt en duurzaam multimodaal vervoers- en mobiliteitssysteem dat mens en milieu ten goede komt.

7.2.

Het EESC is van mening dat het tijd is voor een algemene evaluatie van de spoorwegmarkt in de EU. Het EESC dringt daarom aan op een brede en alomvattende analyse van succesfactoren en problemen, met een evaluatie van het huidige kader, met inbegrip van de gevolgen ervan voor de arbeidsomstandigheden. Het EESC verzoekt om een onpartijdige evaluatie, rekening houdend met de verplichting uit hoofde van de artikelen 90 en 91 VWEU om een interne markt tot stand te brengen met geharmoniseerde regels voor internationaal vervoer en de voorwaarden voor cabotage vast te stellen, met inachtneming van de bepalingen betreffende diensten van algemeen economisch belang zoals omschreven in artikel 14 VWEU juncto Protocol nr. 26 VWEU en artikel 36 van het Handvest van de grondrechten van de EU. In de analyse moet gekeken worden naar milieuaspecten en de doelstellingen van de Europese Green Deal, de rol van het spoorvervoer als dienst van algemeen belang en voor de sociale en economische cohesie, het concurrentievermogen van het spoor en de werking ervan in een multimodaal grensoverschrijdend vervoerssysteem, gebaseerd op samenwerking, hulpbronnenefficiëntie, dienstverleningsniveaus en klant- en consumententevredenheid, steeds met bijzondere aandacht voor de gevolgen voor de arbeidsomstandigheden van werknemers. Het Europees Jaar van de spoorwegen (2021) biedt een uitstekende gelegenheid om de balans op te maken van de ontwikkelingen tot nu toe en doelen voor de toekomst vast te stellen.

---

(1)  PB L 343 van 14.12.2012, blz. 32.

(2)  PB L 315 van 3.12.2007, blz. 1.

(3)  Uit diverse statistische zakboekjes van de EU.

(4)  PB L 315 van 3.12.2007, blz. 51.

(5)  PB L 195 van 27.7.2005, blz. 15.

(6)  SWD(2020) 331 final.

(7)  Speciaal verslag van de Rekenkamer uit 2016 “Goederenvervoer per trein in de EU: nog steeds niet op het juiste spoor”, par. 23-27.

(8)  OBB Holding Geschäftsbericht 2019, blz. 61 en 65-66.

(9)  PB L 276, 20.10.2010, blz. 22.

(10)  Beoordeling van de tenuitvoerlegging en toepassing van de overeenkomst betreffende bepaalde aspecten van de arbeidsvoorwaarden voor mobiele werknemers die interoperabele grensoverschrijdende diensten in de spoorwegsector verrichten; project “Mobiele werknemers op het spoor”, gezamenlijke conclusies van de Europese spoorwegpartners ESG (Gemeenschap van Europese Spoorwegen) en ETF (Europese Federatie van vervoerswerknemers).

(11)  https://www.etf-europe.org/resource/joint-cer-etf-opinion-protection-of-staff-september-2013

(12)  Zie bijvoorbeeld: Bundesministerium für Verkehr und digitale Infrastruktur: “Folgerungen für die zukünftige Verkehrspolitik nach den Erfahrungen und dem Umgang mit der COVID-19-Pandemie”, Wissenschaftlicher Beirat beim Bundesminister für Verkehr und digitale Infrastruktur, Nr. 2/Jahr 2020.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité inzake het verslag van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s — Verslag over de stand van de energie-unie 2020 overeenkomstig Verordening (EU) 2018/1999 inzake de governance van de energie-unie en van de klimaatactie

[COM(2020) 950 final]

en inzake de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s — Een EU-brede beoordeling van de nationale energie- en klimaatplannen: de groene transitie een impuls geven en het economisch herstel bevorderen via geïntegreerde energie- en klimaatplanning

[COM(2020) 564 final]

(2021/C 220/04)

Rapporteur:TBL

Lutz RIBBE

Raadplegingen	Europese Commissie, 11.11.2020 en 27.11.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Vervoer, Energie, Infrastructuur en Informatiemaatschappij
Goedkeuring door de afdeling	9.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	236/4/6

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is onder de indruk van de uiterste nauwgezetheid en nauwkeurigheid waarmee de Commissie de ontwikkeling van de energie-unie heeft gedocumenteerd en geëvalueerd. De manier waarop de nationale energie- en klimaatplannen (NECP’s) zijn uitgewerkt en geanalyseerd, laat duidelijk zien dat de governance van de energie-unie functioneert.

1.2.

Het EESC stelt tot zijn opluchting vast dat de energie- en klimaatdoelstellingen voor 2020 in grote lijnen zijn verwezenlijkt, al loopt een aantal lidstaten daarmee duidelijk achter. Dit mag echter niet leiden tot tevredenheid. De doelstellingen voor de komende dertig jaar, te beginnen met de jaren twintig van deze eeuw, zijn een stuk ambitieuzer. Het is duidelijk dat het transformatietempo moet worden opgevoerd, maar daarbij mag de sociale en economische situatie in de afzonderlijke lidstaten niet uit het oog worden verloren. Anders komt het maatschappelijk draagvlak voor de investeringen en hervormingen om de energietransitie te versnellen, in gevaar. De energietransitie zelf komt in gevaar als de politiek belooft grote delen van de samenleving erbij te betrekken maar deze belofte in werkelijkheid niet serieus neemt en niet nakomt.

1.3.

Daarom is het des te belangrijker om niet alleen uit te gaan van de mondiale (klimaat)doelstellingen, maar ook van de specifieke doelstellingen die de Commissie zich zelf heeft gesteld met de kaderstrategie voor een schokbestendige energie-unie en met het pakket “Schone energie voor alle Europeanen”. In het licht daarvan vallen de resultaten een stuk negatiever uit.

1.4.

Volgens de Commissie was de belangrijkste doelstelling van de kaderstrategie dat de burger centraal moet staan in de energie-unie. In haar verslag over de stand van de energie-unie zwijgt de Commissie in alle toonaarden over de vraag hoe het met de verwezenlijking van deze doelstelling staat en welke strategieën in de toekomst voor de verwezenlijking ervan moeten worden ingezet. Het EESC vindt dit volstrekt onaanvaardbaar.

1.5.

Bij de beoordeling van de NECP’s is de Commissie van oordeel dat in de NECP’s van de lidstaten te weinig aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van gemeenschapsenergie (d.w.z. door burgers opgewekte energie). Dat is zorgwekkend. Het is echter teleurstellend dat de Commissie hier niets anders mee doet dan een zeer algemene oproep aan de lidstaten formuleren. Als de ambitieuze doelstellingen, zoals die in het pakket “Schone energie voor alle Europeanen” en in de kaderstrategie voor een energie-unie zijn geformuleerd, niet serieus worden nagestreefd, is dat niet alleen schadelijk voor de energie-unie, maar ook voor de geloofwaardigheid van het Europese beleid in zijn geheel.

1.6.

Het EESC acht het daarom noodzakelijk dat de Commissie in toekomstige verslagen nauwkeuriger nagaat in welke mate en op welke wijze het derde energiepakket in de lidstaten ten uitvoer wordt gelegd, wordt nageleefd en wordt gehandhaafd, met name wat betreft de wijze waarop de lidstaten van plan zijn de burger centraal te stellen. In het verleden heeft de uitvoering van voorschriften in de energiesector vertraging opgelopen en dit is vaak niet in het voordeel van de burgers geweest.

1.7.

Een kritische blik is eveneens gerechtvaardigd in het licht van de drie overige doelstellingen van de energie-unie: het terugdringen van de energieafhankelijkheid door vermindering van de energie-invoer, het afschaffen van subsidies voor energiedragers die schadelijk zijn voor het klimaat en het milieu, en het vervullen van een leidende rol op het gebied van duurzame energie, energie-efficiëntie en elektromobiliteit. Deze drie doelstellingen zijn stuk voor stuk niet gehaald, zoals in het verslag van de Commissie is te lezen. Redenen daarvoor worden echter niet genoemd. Evenmin wordt er gewag gemaakt van de lering die uit dit falen zou kunnen worden getrokken en wat de gevolgen ervan zijn voor de verdere aanpak, bijvoorbeeld voor het herstelfonds.

1.8.

Uit de NECP’s van de lidstaten blijkt volgens het EESC een gebrek aan samenhang in het Europese energiebeleid. Verder vindt het EESC de meeste NECP’s niet gedetailleerd genoeg, vooral ten aanzien van de belangrijke thema’s energiezekerheid en een rechtvaardige transitie.

1.9.

Daarom verzoekt het EESC de Commissie om er bij de beoordeling van de NECP’s ook meer op te letten of sprake is van doeltreffende strategieën voor een rechtvaardige transitie, met name wat betreft de verwezenlijking van de volgende doelstellingen: — vergemakkelijken van de arbeidsmobiliteit; — ondersteunen van werknemers die hun baan verliezen als gevolg van decarbonisatie (elke baan die verloren gaat, moet worden vervangen door minstens één andere, gelijkwaardige baan); — bestrijden van energiearmoede alsook het compenseren van nadelige degressieve verdelingseffecten; — benutten van het regionaal economisch potentieel van hernieuwbare energie en nieuwe soorten deelname aan de elektriciteitsproductie.

2.   Algemene opmerkingen over de documenten van de Commissie

2.1.

Op 25 februari 2015 presenteerde de Commissie een mededeling getiteld “Een kaderstrategie voor een schokbestendige energie-unie met een toekomstgericht beleid inzake klimaatverandering” (1). Deze strategie bevatte de volgende doelstellingen: — energiezekerheid, onder andere door vermindering van de afhankelijkheid van energie-invoer; — een volledig geïntegreerde Europese energiemarkt; — een duurzame, koolstofarme en klimaatvriendelijke economie; — onderzoek, innovatie en concurrentievermogen, opdat Europa de wereldwijde leider op het gebied van hernieuwbare energie wordt; — een Europese beroepsbevolking die beschikt over de vaardigheden voor het energiesysteem van de toekomst; — investeerdersvertrouwen steunend op prijssignalen die de langetermijnbehoeften en -beleidsdoelstellingen weerspiegelen.

2.2.

De Commissie verklaarde in haar mededeling destijds ook het volgende: “En het allerbelangrijkste: in onze visie van de energie-unie staat de burger centraal, heeft hij inspraak in en controle over de transitie, plukt hij de vruchten van de nieuwe technologieën in de vorm van een lagere energiefactuur, is hij een actieve marktdeelnemer en krijgen kwetsbare groepen bescherming.”. Daarnaast werd de betrokkenheid van alle belanghebbenden bij de vormgeving van de energie-unie tot prioriteit bestempeld en werd een sociaal rechtvaardige transitie tot grondbeginsel van de verwezenlijking van de energietransitie gemaakt.

2.3.

Ook gaf de Commissie aan dat de energie-unie een geïntegreerd governance- en monitoringsproces nodig had. De bijbehorende rechtsgrondslag daarvoor is vervat in de governanceverordening (Verordening (EU) 2018/1999 van het Europees Parlement en de Raad (2)). Op grond van deze verordening zijn de lidstaten verplicht regelmatig nationale energie- en klimaatplannen (NECP’s) voor te leggen, waarin zij ook hun bijdragen aan de verwezenlijking van de energie-unie moeten beschrijven.

2.4.

In haar verslag over de stand van de energie-unie van 2020 bespreekt de Commissie de geboekte voortgang en maakt daarbij een indeling in vijf categorieën: — koolstofarm maken van de economie (met inbegrip van de uitrol van hernieuwbare energie); — energie-efficiëntie, met bijzondere aandacht voor het beginsel “energie-efficiëntie eerst”; — energiezekerheid (met inbegrip van vermindering van de energie-invoer in de EU, grotere flexibiliteit en veerkracht van de nationale energiesystemen); — interne energiemarkten; — onderzoek, innovatie en concurrentievermogen; Daarnaast wordt er ingegaan op het thema “de energie-unie in een ruimer Green Deal-perspectief”.

2.5.

In dit kader laat de Commissie ook haar licht schijnen over het “streven naar groen herstel en een duurzame economie”. Daarbij gaat zij allereerst in op de bestaande strategieën voor de integratie van de energiesystemen en de ontwikkeling van waterstof in Europa.

2.6.

De Commissie wijst bovendien op de noodzaak om de doelstelling voor vermindering van de CO2-uitstoot ten opzichte van 1990 te verhogen naar minstens 55 % en kondigt een strategie aan om methaangerelateerde emissies te verminderen, evenals een “visie voor offshore-energie”. In dit verband bekritiseert de Commissie de in het kader van de NECP’s door de lidstaten voorgestelde strategieën als veelal onduidelijk en te weinig concreet.

2.7.

Al met al betitelt de Commissie de situatie nog niet als bevredigend, hoewel zij opmerkt dat in de hele EU de streefcijfers voor 2020 ten aanzien van de uitrol van hernieuwbare energie in grote lijnen zijn verwezenlijkt. Sommige lidstaten moeten echter nog “meer vooruitgang” boeken.

2.8.

Zij dringt er sterk op aan om op het gebied van energie-efficiëntie meer inspanningen te leveren. Met name ten aanzien van de renovatie van gebouwen constateert zij nog grote gebreken.

2.9.

Het verslag gaat voor het eerst vergezeld van een uitvoerige analyse van de energiesubsidies (3), waarin ondubbelzinnig wordt vastgesteld dat a) er nog altijd betere gegevens nodig zijn over de energiesubsidies (4) en b) er “duidelijk meer inspanningen [moeten] worden geleverd” om de subsidies voor fossiele brandstoffen te verminderen. Van de op dit moment op EU-niveau bestaande rechtsinstrumenten wordt gezegd dat deze niet toereikend zijn.

2.10.

Verder wordt het “niet bemoedigend” genoemd dat de EU-27 de laatste jaren steeds minder uitgeeft aan onderzoek en innovatie in de sector, en dat Europa op dat gebied vergeleken met andere economische regio’s een enorme achterstand heeft opgelopen. De Commissie kondigt onder meer aan zich te zullen inspannen op het vlak van batterijopslag en waterstof, teneinde onderzoek en innovatie nieuw leven in te blazen en de op nationaal niveau vastgestelde terugloop van investeringen tegen te gaan.

2.11.

Vastgesteld wordt dat de kosten voor energie-invoer de laatste jaren weer zijn gestegen (tot meer dan 330 miljard EUR per jaar). Dat betekent dat de voorheen dalende trend is gekeerd.

2.12.

De Commissie sluit haar verslag af met de constatering dat er voor Europa als gevolg van de coronacrisis ook unieke kansen voor investeringen ontstaan, waarmee het herstel van de EU-economie kan worden ondersteund en tegelijkertijd de groene en de digitale transitie kunnen worden versneld.

2.13.

In haar mededeling over de EU-brede beoordeling van de NECP’s komt de Commissie tot de positieve conclusie dat de vooruitgang op het vlak van broeikasgasreductie en hernieuwbare energie het mogelijk heeft gemaakt de overeenkomstige doelstellingen voor 2030 in 2021 aanzienlijk op te trekken. Aan de andere kant erkent de Commissie ook de enorme inhaalslag die nodig is op het gebied van energie-efficiëntie, investeringen in onderzoek en innovatie. Om de desbetreffende tekortkomingen weg te werken zou het verstandig zijn als de lidstaten hiervoor de nieuwe financieringsmogelijkheden in het kader van het meerjarig financieel kader en de faciliteit voor herstel en veerkracht in aanmerking nemen.

3.   Algemene opmerkingen van het EESC

3.1.

Allereerst verdient de Commissie uitdrukkelijk lof: de nauwgezetheid waarmee zij de governance van de energie-unie behandelt en die tot uitdrukking komt in de omvangrijke documenten (inclusief bijlagen), geeft blijk van haar serieuze bedoelingen. Dit is ook absoluut op zijn plaats, omdat de tot nu toe vastgestelde klimaatdoelstellingen, die aangescherpt moeten worden, maar net gehaald zullen worden, als ze al gehaald zullen worden. Het doel om de Europese Unie uiterlijk in 2050 klimaatneutraal te maken, is van het allergrootste belang en vergt een historisch mogelijk unieke strategische planning en coördinatie van zeer uiteenlopende beleidsmaatregelen, die veel verder moet gaan dan wat tot nu toe is besloten.

3.2.

Tegen deze achtergrond is het EESC het uitdrukkelijk met de Commissie eens wanneer zij benadrukt dat de lidstaten duidelijkere strategieën moeten ontwikkelen en deze onverwijld moeten uitvoeren. Daarbij moeten ze beter rekening houden met de maatschappelijke gevolgen, de gevolgen voor werkgelegenheid en vaardigheden en andere verdelingseffecten van de energietransitie, en moeten ze uiteenzetten hoe ze de desbetreffende uitdagingen gaan aanpakken.

3.3.

De uiteindelijke conclusies van de Commissie zijn in hoofdzaak goed te volgen en verdienen steun. Dat geldt in het bijzonder voor de constatering dat de vorderingen bij de verwezenlijking van de doelstelling van de reductie van broeikasgasemissies alsook de toegenomen energie-efficiëntie en de groeiende inzet van hernieuwbare energie een springplank vormen voor nog verdergaande doelstellingen.

3.4.

Het EESC is het ook met de Commissie eens dat nieuwe impulsen nodig zijn. Het zou echter wenselijk zijn als de Commissie concreet zou maken waaruit die nieuwe impulsen zouden moeten bestaan.

3.5.

Ook lijkt het logisch dat de Commissie de ontwikkeling van de energie-unie koppelt aan de Europese Green Deal en het beleid voor wederopbouw na de pandemie. In beide gevallen gaat het namelijk om beleidsmaatregelen waarvan op het moment dat het strategisch kader voor de energie-unie en de governanceverordening werden opgesteld, nog geen sprake was. Het EESC benadrukt dat de Europese energie-unie een ideaal uitgangspunt voor maatregelen voor de Green Deal vormt. Daarom was het des te belangrijker geweest als in de huidige herziening dieper zou zijn ingegaan op de opdoemende tekortkomingen en er tegenmaatregelen zouden zijn geformuleerd. Dat is in ten minste drie gevallen niet gebeurd. Deze zullen in het onderstaande nader worden toegelicht.

Gebrek aan uitvoering van de doelstelling dat de burger in de energie-unie centraal moet staan

3.6.

Zoals reeds opgemerkt in paragraaf 2.2 heeft de Commissie in haar kaderstrategie voor een energie-unie het belang van een door de burgers gedragen en op hen gericht beleid tot allerbelangrijkste (!) doelstelling bestempeld. Om die reden zou deze doelstelling ook in het verslag over de stand van de energie-unie speciale aandacht moeten krijgen, met name aan de hand van concrete voorstellen over de vraag hoe transparante en actieve deelname en betrokkenheid van burgers, sociale partners en overige belanghebbenden in en bij de besluitvormingsprocessen, bijvoorbeeld t.a.v. de NECP’s, alsook hun actieve deelname en betrokkenheid bij de markt tot stand moeten worden gebracht. Echter, het aspect van betrokkenheid wordt feitelijk niet eenmaal in het verslag genoemd. Daarnaast wordt op geen enkele manier nagedacht over de vraag of de voor de toekomst voorgestelde maatregelen ook werkelijk bijdragen aan de verwezenlijking van deze doelstelling.

3.7.

Deze kwestie heeft zich recent onder andere ook gemanifesteerd bij de door de Commissie gepresenteerde strategie voor een geïntegreerd energiesysteem, waarin burgers slechts worden genoemd als consumenten en niet als actieve marktdeelnemers. Ook bij de door de Commissie (5) beschreven kernpunten, namelijk de waterstofstrategie en de aangekondigde “visie voor offshore-energie”, is het moeilijk voor te stellen dat de betrokkenheid van burgers überhaupt mogelijk dan wel overwogen is. Daarom verdient het felle kritiek dat de Commissie in haar mededeling over een beoordeling van de NECP’s schrijft dat zij het recent opgerichte EU-financieringsmechanisme voor hernieuwbare energie in het bijzonder wil inzetten voor de bevordering van offshoretechnologieën.

3.8.

De Commissie gaat op deze manier voorbij aan toepasselijke Europese wetgeving: immers, in overweging 43 van Richtlijn (EU) 2019/944 van het Europees Parlement en de Raad (6) betreffende de interne markt voor elektriciteit wordt het volgende gesteld: “van gemeenschapsenergie [is] een doeltreffende en kostenefficiënte manier gemaakt om aan de behoeften en verwachtingen van burgers […] te voldoen. […] Door consumenten rechtstreeks te betrekken tonen gemeenschapsenergie-initiatieven hun potentieel om de introductie van nieuwe technologieën en verbruikspatronen, met inbegrip van slimme distributienetten en vraagrespons, op een geïntegreerde manier ingang te doen vinden. Gemeenschapsenergie kan ook de energie-efficiëntie op het niveau van huishoudens bevorderen en energiearmoede helpen bestrijden via beperking van het verbruik en lagere leveringstarieven. […] Waar dergelijke initiatieven succesvol zijn geweest, hebben zij economische, sociale en een milieuwinsten opgeleverd voor de gemeenschap.” Gemeenschapsenergie kan dus ook naar het oordeel van de Europese wetgever een aantal van de in de documenten van de Commissie betreurde tekortkomingen verhelpen. Dat maakt het des te onbegrijpelijker dat de Commissie daar in haar eigen documenten geen oog voor heeft. Tussen ambitie en werkelijkheid gaapt een enorme kloof en een werkelijke strategie van de Commissie waarbij de burger tot actieve partner wordt gemaakt, is voor het EESC vooralsnog niet waarneembaar.

3.9.

Deze kritiek treft echter ook de meeste lidstaten, aangezien deze ingevolge artikel 20 van Verordening (EU) 2018/1999 inzake de governance van de energie-unie en van de klimaatactie gemeenschapsenergie moeten opnemen in hun NECP’s. In haar beoordeling wijst de Commissie erop dat de lidstaten dit niet of niet in toereikende mate hebben gedaan. Het EESC roept de Commissie op om bij de aanstaande herziening van de richtlijn hernieuwbare energie concrete richtsnoeren ter bevordering van gemeenschapsenergie voor te stellen.

Gebrek aan uitvoering van de doelstellingen van energiezekerheid en vermindering van de energie-invoer

3.10.

Een van de strategische doelstellingen van de energie-unie is om de energiezekerheid op te schroeven, onder andere door een vermindering van de energie-invoer. De Commissie stelt min of meer terloops vast dat er geen duidelijk zichtbare vorderingen zijn gemaakt: integendeel, de uitgaven voor energie-invoer zijn weer toegenomen. Het toenemende belang van waterstof kan er zelfs aan bijdragen dat de invoer in de toekomst alleen maar verder toeneemt, aangezien de Commissie in haar waterstofstrategie bewust inzet op invoer! Het EESC verwacht van de Commissie dat zij hierover ondubbelzinnig opheldering verschaft.

3.11.

Het EESC dringt er tevens op aan dat bij het veiligstellen van de onvermijdelijke energie-invoer het basisbeginsel van Europese solidariteit in acht wordt genomen. Als lidstaten op eigen houtje opereren, zoals bij het gaspijpleidingproject Nord Stream 2, kan dat niet alleen de klimaatbescherming maar ook de voorzieningszekerheid in gevaar brengen. Dit soort acties, die de Europese solidariteit ondergraven, zijn schadelijk voor het vertrouwen van de burgers in de EU en voor het imago van de EU in derde landen.

Gebrek aan uitvoering van de doelstelling van innovatie en wereldwijd leider op het gebied van hernieuwbare energie worden

3.12.

Ook ten aanzien van innovatie is de situatie niet rooskleurig. De in het kader van de energie-unie volmondig uitgesproken ambitie om de wereldwijde nummer één op het gebied van hernieuwbare energie te worden, wordt doorkruist door het in het verslag over de stand van de energie-unie geschetste beeld van de investeringen in onderzoek en innovatie en octrooiactiviteiten. Die verontrustende stand van zaken vraagt om een nauwkeurige en grondige foutenanalyse om de oorzaak van deze verkeerde ontwikkeling op een gedifferentieerde en zorgvuldige wijze vast te stellen. Op basis daarvan moeten concrete tegenmaatregelen worden uitgewerkt.

3.13.

Tegen de achtergrond van wat is beschreven in de paragrafen 3.6 tot en met 3.11, moet duidelijk worden gesteld: het volstaat niet om altijd maar dezelfde frasen te bezigen als deze niet worden gevolgd door concrete actie. Anders zal de geloofwaardigheid van het Europees beleid in het geding komen. Feitelijk bevat geen van de onderhavige documenten van de Commissie, met inbegrip van de strategie voor een geïntegreerd energiesysteem en de waterstofstrategie, concrete maatregelen die ertoe kunnen bijdragen voornoemde doelstellingen te verwezenlijken.

Belang van de energie-unie op het gebied van sociaal en regionaal beleid

3.14.

In de paragrafen 2.6 en 3.3 van haar verslag over de stand van de energie-unie noemt de Commissie ook een aantal sociaalpolitieke overwegingen. Het EESC sluit zich hierbij aan en ondersteunt met name de gedachte dat de steun in verband met het herstel na de coronacrisis kan worden verweven met beleidsdoelstellingen op het gebied van klimaat en energie. Ook de voorgenomen maatregelen voor een rechtvaardige transitie (just transition) krijgen de steun van het EESC en vormen een goede basis om de bevolking te winnen voor de verwezenlijking van de beleidsdoelstellingen op het gebied van klimaat en energie. Of op deze manier het beginsel van “niemand in de kou laten staan” daadwerkelijk kan worden verwezenlijkt, zal concreet afhangen van de operationalisering en de financiering van de afzonderlijke instrumenten alsook de concrete uitvoering op nationaal niveau.

3.15.

Het EESC herinnert in dat opzicht aan de in eerdere adviezen geformuleerde overtuiging (7) dat niet alleen middelen voor sociale en regionale cohesie maar ook herstelsteun moet worden ingezet om de klimaatactie en de energietransitie te ondersteunen. Veeleer echter moet (en kan) het klimaat- en energiebeleid zodanig worden ingericht dat het de sociale en regionale cohesie bevordert. Hiertoe zijn reeds eerste aanzetten gegeven, waarvan sommige zelfs zijn opgenomen in de mededeling over een beoordeling van de NECP’s, bijvoorbeeld projecten voor de aanleg van zonnepanelen op de plek van voormalige bruinkoolmijnen in Portugal en Griekenland of de zeer strategisch gerichte steun aan prosumenten in Litouwen. Deze voorbeelden zijn echter alles behalve gangbare praktijk of mainstream.

3.16.

En zo ontstaat het gevaar dat de energietransitie de sociale en regionale verschillen vergroot, bijvoorbeeld wanneer de Commissie de integratie van energiesystemen, de uitrol van de waterstofinfrastructuur en de bevordering van offshore-energie uitvoert zoals gepland, en op deze manier gecentraliseerde concepten bevoordeelt ten nadele van decentrale concepten.

3.17.

De parallelle opbouw van gecentraliseerde en decentrale infrastructuren is hoe dan ook problematisch en brengt een groot risico van onrendabele investeringen met zich mee. Tussen een waterstofpijpleidingsnet dat zich uitstrekt over het gehele EU-gebied en de aanleg van lagetemperatuursystemen voor stadsverwarming, die volgens de mededeling van de Commissie over een beoordeling van de NECP’s moeten worden gepromoot, bestaat bijvoorbeeld een bepaalde concurrentie bij het gebruik. Het EESC heeft er dan ook op aangedrongen dat in het belang van de investeringszekerheid passende fundamentele besluiten worden genomen (8). Deze zijn ook van strategisch belang voor het slagen van de energie-unie, maar komen in de hier besproken documenten niet aan de orde.

3.18.

Zoals in bijna alle energiebeleidsdocumenten van de Commissie van de laatste tijd, speelt ook in het verslag over de stand van de energie-unie digitalisering geen rol. Toch opent digitalisering de deur naar interessante concepten zoals slimme micro-elektriciteitsnetten en intelligente markten (“smart markets”), microhandel (“micro trading”), virtuele krachtcentrales enz. Deze kunnen stuk voor stuk bijdragen aan een grotere efficiëntie en betere prestaties van de interne energiemarkt, mede omdat hierdoor de rol van de actieve consument wordt versterkt. In de kaderstrategie voor een energie-unie ging de Commissie hier nog wel op in, zij het enigszins beperkt (9). Het is onverstandig dat in het verslag over de stand van de energie-unie aan dit aspect voorbij wordt gegaan, temeer daar het gebruik van digitale technologieën met het oog op hun nut en eventuele ethische problemen, met name in de zin van datasoevereiniteit, zorgvuldig moet worden beoordeeld.

3.19.

Hoe dan ook moet er in ieder geval op worden toegezien dat de digitalisering ten gunste van de eindverbruiker wordt vormgegeven. Burgers wachten nog altijd op betere dienstverlening op basis van de toenemende digitalisering, zoals de mogelijkheid om dagelijks van leverancier te veranderen, onmiddellijke waarschuwingen over foutieve meters of verdachte gebruikspatronen, en naadloze procedures voor de aansluiting van eigen productie op het net.

4.   Specifieke opmerkingen

Over het hoofdstuk “Koolstofarm maken van de economie” in het verslag over de stand van de energie-unie

4.1.

De Commissie geeft terecht aan dat het gebruik van hernieuwbare energie talrijke voordelen met zich meebrengt. De vraag wie van deze voordelen profiteert, hangt echter in hoge mate ervan af of de energietransitie in principe decentraal of gecentraliseerd wordt vormgegeven (10). Over deze vraag zwijgt de Commissie in haar verslag.

Over het hoofdstuk “Energiezekerheid” in het verslag over de stand van de energie-unie

4.2.

De Commissie besteedt terecht veel aandacht aan het thema voorzieningszekerheid en in die context de energiezekerheid. Die is immers van onschatbaar belang voor de binnenlandse economie. Behalve de aloude kwestie van de afhankelijkheid van invoer moet hierbij ook worden gedacht aan weerbaarheid tegen aanvallen van buitenaf, bijvoorbeeld in de vorm van cybercriminaliteit. Uit recent onderzoek (11) blijkt dat in dit opzicht de beste strategie voor een grote weerbaarheid het versterken van de decentrale structuren is, hetgeen kan zorgen voor een indeling in kleine eilandjes. De Commissie zou dieper moeten ingaan op dit onderzoeksresultaat.

4.3.

Het staat buiten kijf dat groene waterstof in de toekomst een bijdrage zal leveren aan een voorzieningszeker Europees energiesysteem. Het EESC verwijst in dit verband naar zijn adviezen over de waterstofstrategie (12) en over de strategie voor een geïntegreerd energiesysteem (13).

4.4.

Ook hier mag er niet alleen oog zijn voor grootschalige technologie, zoals de ontwikkeling van infrastructuur voor de invoer van waterstof. Er bestaan diverse innovatieve, milieuvriendelijke en vooral regionale en lokale oplossingen die direct ter plaatse kunnen worden toegepast, onder meer voor de regionale productie van waterstof en synthetische e-brandstoffen. Zulke oplossingen maken het mogelijk de energiezekerheid te vergroten, minder afhankelijk van invoer te worden en de plaatselijke werkgelegenheid (in de vorm van groene banen) en de regionale waardecreatie te bevorderen. Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen moeten eveneens de kans krijgen om mee te doen aan de Green Deal en daarvan te profiteren, wat ook het draagvlak voor de Green Deal en de energietransitie zal vergroten.

Over het hoofdstuk “Interne energiemarkten” in het verslag over de stand van de energie-unie en over het voortgangsverslag over de interne energiemarkt

4.5.

De Commissie zet uiteen dat met het pakket “Schone energie” betere voorwaarden zijn geschapen om de deelname van consumenten aan de energiemarkten te bevorderen en een gelijk speelveld te creëren voor nieuwe marktdeelnemers. Feitelijk hebben alleen de bepalingen van de richtlijn betreffende de interne markt voor elektriciteit hierop betrekking. In hoeverre de lidstaten deze bepalingen effectief hebben omgezet, is nog niet vast te stellen. De gevolgtrekking van de Commissie is derhalve voorbarig. Het EESC vraagt met klem om een serieuze evaluatie van de belangrijke doelstelling van consumentenparticipatie, ook met het oog op de effecten van het distributiebeleid op de participatie van huishoudens met een laag inkomen.

4.6.

De Commissie benadrukt het belang van de prijssignalen van de markt, onder andere voor investeerders. Dit is zonder twijfel een belangrijk aspect, dat hoe dan ook vraagt om een gedifferentieerde blik. De meeste groothandelsmarkten voor elektriciteit laten kortetermijnprijzen zien. Of daarvan überhaupt signalen voor investeerders uitgaan, is binnen de energie-economie een omstreden vraag. Daarop heeft het EESC in eerdere adviezen al gewezen (14). Het is daarom niet dienstig dat de Commissie in deze context ongedifferentieerd van een “interne energiemarkt” spreekt. Om de energie-unie te laten slagen is een nieuwe opzet van de markt vereist, in ieder geval op het gebied van elektriciteit. Alleen een volledige balanceringsverantwoordelijkheid voor hernieuwbare energie is niet voldoende. Het EESC roept de Commissie dan ook op om zo snel mogelijk met haar ideeën voor een nieuwe marktopzet te komen. Daarbij moet er ook op worden gelet dat voor alle marktdeelnemers dezelfde voorwaarden op de vereffenings- en balanceringsmarkten gelden. Ook dit is voor het slagen van de integratie van de energiesystemen absoluut noodzakelijk (15).

4.7.

Tegelijk mag niet uit het oog worden verloren dat de doelstellingen van voorzieningszekerheid en klimaatneutraliteit niet door prijssignalen alleen kunnen worden bereikt.

4.8.

De Commissie benadrukt in haar voortgangsverslag over de interne energiemarkt zeer terecht dat het een prioriteit moet blijven van het nationale energiebeleid en het energiebeleid van de EU om concurrentie op het niveau van energieproductie en -levering mogelijk te maken. Wat dat concreet betekent, laat zij echter open. Het is niet juist en stemt ook niet overeen met het in het pakket “Schone energie” verankerde Europees recht om te stellen dat concurrentie alleen kan worden bevorderd door marktkoppeling. Als de beginselen voor capaciteitstoewijzing en congestiebeheer overeenkomstig artikel 16 van de verordening betreffende de interne markt voor elektriciteit worden gehanteerd, moet rekening worden gehouden met de geografische ligging van de lidstaten. Dit zou bij de regeling van de capaciteit ook een verlenging van de termijn kunnen rechtvaardigen. In ieder geval is het voor actieve mededinging bovenal van belang dat met name kleinere spelers toegang hebben tot de markt. Onder meer digitalisering kan hierbij van groot nut zijn.

4.9.

De Commissie zet in haar voortgangsverslag over de interne energiemarkt tevens uiteen dat thermische centrales, zoals gasgestookte centrales, weliswaar een belangrijke flexibiliteit aan het systeem kunnen bieden, maar dat slecht geconcipieerde capaciteitsmechanismen de interne markt ook sterk kunnen verstoren. Het EESC verwijst in dit verband naar zijn standpunt in advies TEN/625. Het EESC roept de Commissie op een kritische evaluatie te verrichten van de in de lidstaten aanwezige capaciteitsmechanismen, ook in het licht van de naleving van de voorschriften op grond van artikel 22 van de verordening betreffende de interne markt voor elektriciteit, waarin onder andere een grenswaarde van 550 g CO2/kWh is vervat.

4.10.

De Commissie brengt in haar voortgangsverslag over de interne energiemarkt in herinnering dat transmissie- of distributiesysteembeheerders algemeen zijn uitgesloten van het bezit en de exploitatie van elektriciteitsopslagsystemen. Het EESC heeft dit besluit in beginsel toegejuicht (16), hoewel het van mening is dat distributiesysteembeheerders wel toestemming moeten kunnen krijgen om elektriciteitsopslagsystemen in bezit te hebben en te exploiteren ten behoeve van het net. Het EESC is ook van mening dat een en ander gepaard moet gaan met de versterking van intelligente markten, zodat opslagbeheerders worden gestimuleerd om signalen van netwerkbeheerders op te volgen en hun opslagfaciliteiten zo te ontwerpen dat zij het systeem dienen. Netwerkbeheerders hebben passende stimulansen nodig om signalen uit te zenden.

4.11.

Distributienetten zijn van fundamenteel belang voor de ontwikkeling van slimme markten en voor een succesvolle energietransitie in het algemeen. In de toekomst moet het energiebeleid van de Unie daarom meer op de modernisering ervan zijn gericht.

4.12.

Het EESC sluit zich aan bij de zienswijze van de Commissie dat het prioritaire doel van de energiebelastingrichtlijn (Richtlijn 2003/96/EG van de Raad (17)) niet meer wordt gehaald. Het ondersteunt daarom het voorstel van de Commissie en pleit voor een ambitieuze herziening van de richtlijn en andere mechanismen voor de afbouw van subsidies voor fossiele energiedragers alsook de internalisering van externe kosten.

4.13.

Het EESC onderstreept nogmaals de problematiek van energiearmoede en roept de Commissie op concrete maatregelen te treffen die verder gaan dan abstracte richtsnoeren voor de definitie en een waarnemingscentrum. Het EESC heeft er veelvuldig op gewezen dat een zo ruim mogelijke participatie van burgers op energiegebied een van de vele manieren is waarmee dit probleem kan worden verholpen.

4.14.

Er zij in dit verband verwezen naar het standpunt van het EESC dat een tweedeling in de samenleving op energiegebied dringend moet worden voorkomen. Het kan niet zo zijn dat alleen huishoudens die over voldoende financiële en technische middelen beschikken hun voordeel doen met de energietransitie en alle andere huishoudens met de kosten worden opgezadeld. Door energiearmoede getroffen burgers zijn over het algemeen niet diegenen met de meeste politieke invloed. Daarom moet de Commissie zich meer inspannen om de lidstaten ertoe aan te zetten actief te streven naar bestrijding van de energiearmoede: zowel de beoogde energierenovatiegolf op het gebied van gebouwen als een actieve betrokkenheid van burgers bij de productie van hernieuwbare energie kan bijdragen aan verlichting van de energiearmoede. Voorts zij er op gewezen dat een eventuele uitbreiding van de emissiehandel tot de verwarmings- en vervoersector gevolgen kan hebben voor een rechtvaardige verdeling.

Over het hoofdstuk “Onderzoek en innovatie en concurrentievermogen” in het verslag over de stand van de energie-unie

4.15.

Het EESC is bevreesd dat een van de redenen voor de achterstand van de EU op bepaalde vlakken, zoals zonne- en lithium-ionbatterijen, gelegen is in de geringe vraag. Daarom roept het EESC de Commissie op de strategie te verbreden: de EU heeft behoefte aan actieve initiatieven op het vlak van energiebeleid, wil zij de marktdominantie van China kunnen doorbreken. Het voorstel van de Commissie voor een verordening inzake batterijen is een voorbeeld van een stap in de goede richting. Daarnaast zouden in het toekomstige energiesysteem decentrale systemen kracht moeten worden bijgezet. Hierdoor wordt bijvoorbeeld de vraag naar batterijen aangezwengeld, ontstaan er schaalvoordelen en worden batterijen qua prijs aantrekkelijk.

Over het hoofdstuk “De energie-unie in een ruimer Green Deal-perspectief” in het verslag over de stand van de energie-unie

4.16.

Het EESC steunt de Commissie in haar inspanningen om wereldwijd tot ambitieuze afspraken inzake klimaatactie te komen. Hiervoor is de invoering van een compenserend recht aan de grens in combinatie met een ambitieuze en concrete integratie van klimaatmaatregelen (en andere duurzaamheidsdoelstellingen) in internationale handelsakkoorden vereist (18).

Over de mededeling over de EU-brede beoordeling van de NECP’s

4.17.

Het EESC kan niet begrijpen dat de Commissie haar kritiek op de ontoereikende waardering voor het potentieel van hernieuwbare energiebronnen beperkt tot hernieuwbare offshore-energiebronnen. Het spoort de Commissie daarom aan haar eigen eenzijdige voorkeur voor offshoretechnologieën ten opzichte van fotovoltaïsche zonnepanelen en windenergie op land te laten varen en voor deze laatstgenoemde technologieën eigen ontwikkelingsstrategieën te presenteren.

4.18.

Het EESC neemt met instemming kennis van het feit dat de Commissie het potentieel van hernieuwbare energie voor het scheppen van nieuwe banen op waarde schat. Toch zou het EESC erop willen wijzen dat het volledig aanboren van dit potentieel geen vanzelfsprekendheid is: hiervoor is actief beleid nodig, in het bijzonder ten aanzien van de kwaliteit van de banen. In deze context is het volkomen onbegrijpelijk dat de Commissie zo weinig aandacht heeft voor de sector fotovoltaïsche zonnepanelen, te meer daar deze, zoals ook aangegeven in de mededeling, de meest werkgelegenheidbevorderende sector is.

4.19.

Het EESC roept de Commissie op bij de aanstaande herziening van de richtlijn hernieuwbare energie de regels voor aanbestedingen zodanig op te stellen dat deelname van hernieuwbare-energiegemeenschappen en kleine en middelgrote ondernemingen eenvoudiger wordt.

4.20.

Het EESC is het met de Commissie eens dat investeringen in lagetemperatuursystemen voor stadsverwarming uitermate wenselijk zijn. Daarom moet dienovereenkomstig een initiatief worden genomen.

4.21.

Koolstofputten zijn een belangrijk instrument om de klimaatverandering tegen te gaan. De in de NECP’s van de lidstaten verwoorde zorgen over toenemende natuurlijke verstoringen moeten beslist serieus worden genomen. Daarom moeten LULUCF-kredieten altijd slechts worden gezien als een aanvulling op andere middelen tegen de klimaatverandering.

---

(1)  COM(2015) 80 final.

(2)  PB L 328 van 21.12.2018, blz. 1.

(3)  COM(2020) 950 final, bijlage 2.

(4)  Wonderlijk genoeg wordt al ruim 30 jaar in de EU gesproken over de noodzaak om subsidies die schadelijk zijn voor het milieu, af te bouwen.

(5)  En de Duitse voorzitter van de Raad.

(6)  PB L 158 van 14.6.2019, blz. 125.

(7)  PB C 47 van 11.2.2020, blz. 30, PB C 62 van 15.2.2019, blz. 269.

(8)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 85.

(9)  COM(2015) 80 final, blz. 13.

(10)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 85.

(11)  Vgl.Hirschl, B., Aretz, A., Bost, M., Tapia, M., en Gößling-Reisemann, S. (2018): Vulnerabilität und Resilienz des digitalen Stromsystems. Schlussbericht (Eindrapport over de kwetsbaarheid en veerkracht van het digitale elektriciteitssysteem). Berlijn, Bremen, te downloaden op: www.strom-resilienz.de

(12)  PB C 123 van 9.4.2021, blz. 30.

(13)  PB C 123 van 9.4.2021, blz. 22.

(14)  PB C 82 van 3.3.2016, blz. 13.

(15)  PB C 364 van 28.10.2020, blz. 158.

(16)  PB C 288 van 31.8.2017, blz. 91.

(17)  PB L 283 van 31.10.2003, blz. 51.

(18)  PB C 81 van 2.3.2018, blz. 44.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s over een EU-strategie om methaanemissies terug te dringen

(COM(2020) 663 final)

(2021/C 220/05)

Rapporteur:

Udo HEMMERLING

Raadpleging	Europese Commissie, 27.11.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Vervoer, Energie, Infrastructuur en Informatiemaatschappij
Goedkeuring door de afdeling	9.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	252/5/4

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) steunt de doelstelling van de EU-methaanstrategie, waarmee fundamenteel wordt beoogd om in het licht van de bescherming van het klimaat de methaanemissies aanzienlijk verder te verlagen.

1.2.

Het is begrijpelijk dat de focus ligt op de sectoren met de grootste methaanuitstoot, nl. de energie-, de landbouw- en de afvalsector.

1.3.

De methaanstrategie moet worden gekoppeld aan de strategieën voor de bio-economie en de circulaire economie.

1.4.

Het is een goede zaak dat prioriteit wordt geschonken aan een betere registratie van methaanemissies en aan internationale initiatieven om deze terug te dringen. Methaanemissies zijn immers vaak afkomstig van decentrale, diffuse bronnen langs internationale productie- en toeleveringsketens. Voorgesteld wordt om de methaanstrategie van de EU als volgt aan te vullen:

1.5.

Doordat bronnen van methaan in hoge mate diffuus en methaanemissies lastig te meten zijn, is het vaak moeilijk om de emissies te monitoren. De verbetering van de monitoring moet voor de betrokken sectoren, zoals de landbouw, de energiesector, de afvalsector en de chemische industrie, op samenhangende en vergelijkbare wijze plaatsvinden. Het is zeer lastig en dikwijls onmogelijk om diffuse methaanemissies rechtstreeks in een systeem voor de handel in broeikasgassen op te nemen of rechtstreeks te beprijzen. Waar het echter mogelijk is om emissies uit puntbronnen te meten, moet dit worden nagestreefd, maar dan moet dat wel voor alle emitterende sectoren op dezelfde wijze gebeuren.

1.6.

De lidstaten moeten in hun klimaatbeschermingsplannen aangeven in hoeverre er gebruik wordt gemaakt van biogas uit gier en mest, bioafval, afvalwater, stortplaatsen en mijngas en wat het potentieel daarvan is, en maatregelen vaststellen om het gebruik ervan op te voeren.

1.7.

In de landbouw zijn er nog heel wat mogelijkheden om de methaanuitstoot te verminderen, met name door de vergisting van vloeibare gier en mest in biogasinstallaties, alsook door vooruitgang te boeken op het gebied van het voederen en fokken van landbouwdieren, en het emissiearm uitrijden van mest. Bij de implementatie van de methaanstrategie van de EU moeten deze mogelijkheden concreter worden ingevuld.

1.8.

In de afvalsector moeten gescheiden inzameling en recycling van biogeen afval geleidelijk de norm worden in de hele EU. Hiermee worden de voorwaarden geschapen voor verdere preventie van methaanemissies in deze sector.

2.   De methaanstrategie van de Europese Commissie in een notendop

2.1.

De totale BKG-uitstoot van de EU bedraagt 3,76 miljard ton CO2-equivalent (2018), waarvan 10,5 % voor rekening komt van methaan. De methaanuitstoot kon sinds 1990 met bijna 34 % worden teruggedrongen.

2.2.

De methaanstrategie is gericht op de belangrijkste antropogene methaanemissies en op de emitterende sectoren landbouw, afval en energie, die goed zijn voor respectievelijk 53 %, 26 % en 19 % van de methaanemissies in de EU. Voor elk van deze sectoren worden maatregelen voorgesteld om de uitstoot te verminderen. Natuurlijke methaanemissies, bijvoorbeeld door wilde herkauwers of uit moerassen, maken derhalve geen deel uit van de strategie.

2.3.

Wereldwijd kan de vermindering van methaanemissies een belangrijke bijdrage leveren aan de bescherming van het klimaat. Een halvering van de huidige mondiale methaanemissies zou resulteren in een mondiaal afkoelingseffect van 0,18 graden Celsius tegen 2050.

2.4.

De EU veroorzaakt 5 % van de methaanemissies in de wereld. Doordat de EU fossiel gas, olie en steenkool invoert, wordt er in derde landen een verdere methaanuitstoot teweeggebracht, die van aanzienlijke omvang is. Daarom stelt de Europese Commissie voor dat er actie wordt ondernomen om deze emissies langs internationale toeleveringsketens te verminderen.

2.5.

Zo oppert zij om de registratie en rapportage van methaanemissies duidelijk te verbeteren.

2.6.

De actuele wetenschappelijke kennis over het bijzondere effect van methaan als een BKG met een korte levensduur (zie paragraaf 3) komt in de methaanstrategie niet specifiek aan de orde.

3.   Kennis over het klimaateffect van methaan en de gevolgen voor een beleid inzake klimaatneutraliteit

3.1.

Een van de basiskenmerken van het BKG methaan (CH4) is dat het een relatief korte levensduur heeft en in de atmosfeer in een periode van ca. 12 jaar uiteenvalt in water (H2O) en CO2. Dit is van essentieel belang voor het effect ervan op het klimaat en voor de vergelijking met CO2, dat bij de klimaatvoetafdruk als referentie wordt gebruikt.

3.2.

CO2 is in de atmosfeer stabiel en breekt, in tegenstelling tot methaan, niet af. Daarom wordt het ook wel een langlevend BKG (“stock gas”) genoemd. Dit betekent dat CO2-emissies bijvoorbeeld door de verbranding van fossiele brandstoffen (ceteris paribus) zich in de atmosfeer blijven opeenhopen, zodat de CO2-concentratie gestaag toeneemt.

3.3.

Daarentegen worden de emissies van kortlevende broeikasgassen (“flow gases”), zoals methaan, gecompenseerd door hun natuurlijke afbraakproces. De korte levensduur betekent dus dat de emissies door de afbraak wegvallen, wat bij stabiele emissies tot een stabiele atmosferische concentratie leidt.

3.4.

Naast de korte levensduur van methaan is ook de oorsprong ervan van cruciaal belang voor het effect ervan op het klimaat, aangezien bij de afbraak ervan het BKG CO2 ontstaat. Het CO2 dat ontstaat bij de afbraak van biogeen methaan (bijv. afkomstig van de spijsvertering van herkauwers of de natte rijstteelt) werd eerder door de groei van planten via fotosynthese onttrokken aan de atmosfeer en bevindt zich dus in principe in een kringloop, zodat de CO2-concentratie in de atmosfeer niet verandert.

3.5.

De afbraak van fossiel methaan (bijv. uit de winning van aardgas, aardolie of steenkool) tot CO2 en water vormt daarentegen een extra bron van CO2 voor de atmosfeer en verhoogt dus de CO2-concentratie daarin.

3.6.

Deze kenmerken van methaan hebben een aantal consequenties voor de klimaatimpact en de formulering van het klimaatbeleid. Dit geldt met name voor het streven naar klimaatneutraliteit. Een gelijkblijvende uitstoot van (biogeen) methaan als een kortlevend BKG leidt op middellange termijn tot een constante methaanconcentratie in de atmosfeer, die een constant stralingseffect op het klimaatsysteem uitoefent en bijgevolg een constante uitwerking heeft op de temperatuur. Vermindert de methaanuitstoot, dan daalt de concentratie in de atmosfeer, zodat het stralingseffect afneemt en de temperatuur bijgevolg lager wordt (afkoelingseffect).

3.7.

Gelijkblijvende CO2-emissies daarentegen leiden net zo lang tot een stijging van de CO2-concentratie in de atmosfeer als de CO2-bron uitstoot. Ook nadat de CO2-uitstoot is beëindigd, blijft de daardoor veroorzaakte concentratie van CO2 in de atmosfeer bestaan, met als gevolg een voortdurend stralingseffect en een permanent opwarmingseffect.

3.8.

Wil de uitkomst klimaatneutraal zijn, dan moeten kortlevende en langlevende BKG’s dus verschillend worden benaderd. Om de permanente temperatuurstijging als gevolg van het voortdurende CO2-stralingseffect terug te brengen tot het temperatuurniveau van vóór de CO2-uitstoot, is een actieve vermindering van de CO2-concentratie in de atmosfeer door CO2-putten noodzakelijk. En om het temperatuurniveau stabiel te houden bij voortdurende (onvermijdelijke) CO2-uitstoot, moet continu dezelfde hoeveelheid CO2 aan de atmosfeer worden onttrokken als er wordt toegevoegd (“netto-nul-uitstoot”). Dit wordt bedoeld als men spreekt over het streven naar broeikasgasneutraliteit. Bij (biogene) methaanbronnen wordt echter al een klimaatneutraal effect bereikt wanneer de emissies stabiel zijn, terwijl het compenseren van in CO2-equivalenten omgerekende methaanemissies door het onttrekken van broeikasgassen aan de atmosfeer tot een afkoelingseffect leidt.

3.9.

“Netto nul”, uitgedrukt in CO2-equivalenten, is voor methaan als BKG met een korte levensduur derhalve geen adequate beleidsaanpak. Bij wijze van voorbeeld zij gewezen op de Zero Carbon Act van Nieuw-Zeeland, waarin methaanemissies apart benaderd worden. Het klimaateffect van broeikasgassen met een korte levensduur moet met een geschiktere maatstaf in de broeikasgasbalansen worden weergegeven. (Zie in dit verband de werkzaamheden van de University of Oxford: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ab6d7e).

4.   Vermindering van de methaanuitstoot — Verdere aanvullende opmerkingen

4.1.

De uitstoot van broeikasgassen kan worden verminderd door het consumentengedrag te veranderen. Dit geldt ook voor voedingspatronen, waarbij concreet moet worden gedacht aan de aanbeveling om de consumptie van dierlijke producten te beperken. In het klimaatbeleid mag echter niet uit het oog worden verloren dat het hierbij in een open samenleving om vrijwillige gedragsveranderingen in de levensstijl van de mensen gaat.

4.2.

In de landbouw moet niet alleen worden gekeken naar manieren om de methaanemissies door de veestapel te verminderen, maar ook naar het verband met landgebruik. Concreet zijn herkauwers essentieel voor het gebruik en behoud van grasland. Het behoud van grasland is op zijn beurt van groot belang voor het klimaatbeleid vanwege de CO2 die in humus in de bodem wordt vastgehouden.

4.3.

In sommige EU-landen zijn er nog geen voorzieningen op brede schaal om methaangassen die afkomstig zijn van stortplaatsen, van waterzuiveringsinstallaties of van kolenmijnen die niet langer in gebruik zijn, af te vangen en voor energiedoeleinden te gebruiken.

4.4.

Wat afvalinzameling betreft, beschikken veel lidstaten nog niet overal over systemen voor gescheiden inzameling en hergebruik van biogeen afval. Hierdoor is het niet mogelijk om bij de verwerking van bioafval optimaal te vermijden dat er methaan wordt uitgestoten door compostering of vergisting (biogas).

4.5.

Wat de invoer van fossiele brandstoffen zoals aardgas, aardolie en kolen betreft, stelt de EU tot dusverre geen specifieke eisen inzake natuur-, milieu- en klimaatbescherming. De aangekondigde vaststelling van voorschriften om de methaanuitstoot te verminderen moet deel uitmaken van een breder initiatief om de milieuvoetafdruk van deze energie-importen te verkleinen in het kader van de Green Deal.

4.6.

Om de monitoring van antropogene methaanemissies verder te ontwikkelen, moeten indicatief ook de natuurlijke methaanemissies in kaart worden gebracht, zodat een beter beeld kan worden gekregen.

4.7.

Het onderzoek naar en de ontwikkeling en verdere marktpenetratie van technologieën om de methaanuitstoot terug te dringen, moeten in Europese netwerken worden bevorderd. De sociaal-economische partners dienen hierbij te worden betrokken.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad betreffende richtsnoeren voor trans-Europese energie-infrastructuur en tot intrekking van Verordening (EU) nr. 347/2013

(COM(2020) 824 final — 2020/0360 (COD))

(2021/C 220/06)

Rapporteur:

Philippe CHARRY

Raadpleging	Europees Parlement, 18.1.2021 Raad van de Europese Unie, 19.1.2021
Rechtsgrondslag	Artikelen 172 en 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Vervoer, Energie, Infrastructuur en Informatiemaatschappij
Goedkeuring door de afdeling	9.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	252/3/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC is voorstander van het aanpassen van de Europese regels betreffende trans-Europese energienetwerken (TEN-E) aan de doelstellingen van de Europese Green Deal om te “zorgen voor schone, betaalbare en veilige energie”, dankzij met name het koolstofvrij maken van het energiesysteem, de transitie naar klimaatneutraliteit, de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen, energie-efficiëntie en de voorkoming van het risico van energiearmoede. Hiertoe houdt het rekening met het feit dat Europa een energiesysteem nodig heeft dat de zekerheid van de energievoorziening voor alle landen van de EU en de toegang tot betaalbare energie voor iedereen waarborgt, op grond van de snelle toepassing van elektrificatie in combinatie met een verdubbeling van het aandeel hernieuwbare elektriciteit. Het EESC zou graag zien dat de voor de verordening voorgestelde rechtsgrondslagen worden aangevuld met een expliciete verwijzing naar artikel 194 VWEU.

1.2.

Het EESC wijst erop dat alle doelstellingen van het door middel van de TEN-T-verordening uitgevoerde energiebeleid moeten worden behaald. Aangezien energienetwerken een essentiële rol vervullen op het gebied van evenwicht, veerkracht en ontwikkeling van het energiesysteem, verzoekt het EESC om een duidelijkere opname van de verordening in een dynamiek van integratie van het energiesysteem, teneinde elke vorm van koolstofvrije energie te bevorderen en om elke vorm van desintegratie te verhinderen.

1.3.

Het EESC verzoekt de Commissie, de Raad en het Parlement koolstofvrije energiebronnen te bevorderen, met inachtneming van het beginsel van technologische neutraliteit. Het roept ook op de geleverde inspanningen in het kader van het ontwerp van de internationale thermonucleaire experimentele reactor (ITER) te ondersteunen om tegen 2050 te komen tot schone en betaalbare energie voor iedereen. Het EESC verlangt dat projecten worden gewijd aan het scheppen van de nodige voorwaarden voor een tijdperk van waterstof en fusie.

1.4.

Het Comité vraagt prioriteit te geven aan innovatie en ontwerp van energienetwerken voor het verminderen van energieverlies in verband met transport.

1.5.

Het EESC zou graag zien dat voorrang wordt gegeven aan projecten voor de radiale aansluiting van offshore-windenergie en dat voor deze technologie een algemene milieubalans wordt opgesteld.

1.6.

Het EESC vraagt projecten betreffende de infrastructuur voor aardgastransport niet uit te sluiten van de criteria van de verordening als projecten van gemeenschappelijk belang of wederzijds belang.

1.7.

Het Comité zou graag zien dat in het voorstel voor een verordening in plaats van “hernieuwbaar” de formulering “hernieuwbaar en/of koolstofvrij” wordt gebruikt in de subsidiabiliteitscriteria voor projecten van gemeenschappelijk belang (PGB’s) en projecten van wederzijds belang (PWB’s).

1.8.

Het verzoekt dat in de verordening uitdrukkelijk wordt verwezen naar de communautaire doelstellingen om alle bevolkingsgroepen tegen een betaalbare prijs van energie te voorzien en een hoog kwaliteits- en veiligheidsniveau te waarborgen, alsook naar gelijke behandeling en de bevordering van de algemene toegang en van de rechten van de gebruiker.

1.9.

Wat governance betreft, vraagt het EESC dat de Commissie het gebruik van gedelegeerde handelingen tot een strikt minimum beperkt en dat de uitvoering van governance met meerdere actoren steunt op vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld: bedrijfstakken, werknemersorganisaties, gebruikersverenigingen enz.

1.10.

Het EESC stelt voor dat de verordening een communautaire verantwoordelijkheid aan de dag legt wat betreft de financiering van projecten van gemeenschappelijk belang (PGB’s), door financieringswijzen te combineren zonder er een rangorde in aan te brengen.

1.11.

Met het oog op het aansturen van het algemene evenwicht van het systeem en de continue voorziening van hoogspanningsnetten op EU-niveau verzoekt het EESC de Commissie de mogelijkheid van een geïntegreerde en gedecentraliseerde trans-Europese exploitant van hoogspanningsnetten te onderzoeken.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

De Commissie stelt een herziening van de regelgeving betreffende trans-Europese energienetwerken (TEN-E) voor.

2.2.

In Verordening (EU). nr. 347/2013 van het Europees Parlement en de Raad (1), die in 2013 is goedgekeurd, zijn regels voor de ontwikkeling en interoperabiliteit van trans-Europese energienetwerken vastgesteld. In haar voorstel beklemtoont de Commissie dat de verordening heeft bijgedragen tot het verwezenlijken van de doelstellingen van het energiebeleid van de EU om de energie-interconnecties in de gehele Unie uit te breiden.

2.3.

Uit de door de Commissie uitgevoerde evaluatie komt niettemin naar voren dat “het huidige kader niet in staat is geweest om op de langere termijn voldoende flexibiliteit te creëren voor aanpassing aan de veranderende beleidsdoelstellingen van de Unie”, op grond waarvan zij een herziening van deze verordening voorstelt.

2.4.

Aan de hand van deze actualisering worden met name de selectievoorwaarden voor projecten van gemeenschappelijk belang (PGB’s) met het oog op hun financiering door de EU gewijzigd, met in het bijzonder de verplichting aan de duurzaamheidscriteria te voldoen en het beginsel “geen schade berokkenen” te eerbiedigen, zoals vermeld in de Green Deal.

2.5.

Het voorstel wijzigt de categorieën infrastructuur die in aanmerking komen voor financiële steun in het kader van het beleid van de TEN-E door de steun voor olie- en gasinfrastructuur te schrappen.

2.6.

Het voorstel legt bijzondere nadruk op offshore-elektriciteitsnetwerken en de integratie ervan in onshore-infrastructuur, dankzij de totstandbrenging van een onestopshop.

2.7.

Het is de bedoeling meer rekening te houden met de waterstofinfrastructuur, met inbegrip van vervoer en bepaalde soorten elektrolysers.

2.8.

In de ontwerpverordening wordt de ontwikkeling van slimme elektriciteitsnetten bevorderd teneinde snelle elektrificatie te vergemakkelijken en de productie van elektriciteit met hernieuwbare energiebronnen te vergroten.

2.9.

Nieuwe bepalingen zijn bedoeld om aan te zetten tot investeringen in slimme netwerken om schone gassen (zoals biogas en hernieuwbare waterstof) in bestaande netwerken te integreren. Er wordt aandacht besteed aan de modernisering van elektriciteitsnetten en netwerken voor koolstofopslag en -transport.

2.10.

Er worden nieuwe bepalingen voorgesteld voor een betere ondersteuning van interconnectieprojecten met derde landen (bijv. met de Westelijke Balkan), de projecten van wederzijds belang (PWB’s) die hun bijdrage aan de algemene energie- en klimaatdoelstellingen van de Unie op het gebied van voorzieningszekerheid en decarbonisatie aantonen.

2.11.

Het voorstel herziet het governancekader met als doel de planning van infrastructuur te verbeteren en de afstemming ervan op de klimaatdoelstellingen en beginselen van integratie van het EU-energiesysteem te waarborgen. Er wordt beoogd te zorgen voor grotere betrokkenheid van de belanghebbenden gedurende het hele proces alsook een versterkte rol van het Agentschap van de Europese Unie voor de samenwerking tussen energieregulators (ACER) en een verscherpt toezicht door de Commissie.

2.12.

Voorts worden diverse maatregelen voorgesteld om de administratieve procedures te vereenvoudigen teneinde projecten sneller uit te voeren.

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.

Het onderhavige voorstel past in het Europese energiebeleid als omschreven in de Verdragen (2), de verordening inzake de governance van de energie-unie (3), de ontwikkeling van trans-Europese netwerken (4), alsook in een omvangrijk “pakket” dat de nieuwe strategie van de Europese Unie omschrijft die “de EU moet omvormen tot een eerlijke en welvarende samenleving, met een moderne, hulpbronnenefficiënte en concurrerende economie” (5). De EU beoogt aldus communautaire doelstellingen — werking van de energiemarkt, voorzieningszekerheid, energie-efficiëntie, energiebesparing, ontwikkeling van hernieuwbare energie, bestrijding van de klimaatverandering, interconnectie van netwerken — te bundelen zonder “van invloed [te zijn] op het recht van een lidstaat de voorwaarden voor de exploitatie van zijn energiebronnen te bepalen, op zijn keuze tussen verschillende energiebronnen of op de algemene structuur van zijn energievoorziening”. Het EESC zou graag zien dat de voor de verordening voorgestelde rechtsgrondslagen worden aangevuld met een expliciete verwijzing naar artikel 194 VWEU.

3.2.

Het EESC is voorstander van het aanpassen van de Europese regels aan de doelstellingen van de Europese Green Deal, om te “zorgen voor schone, betaalbare en veilige energie”, dankzij met name het koolstofvrij maken van het energiesysteem, de transitie naar klimaatneutraliteit, de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen, energie-efficiëntie en de voorkoming van het risico van energiearmoede.

3.3.

Het EESC steunt de doelstelling om tegen 2050 klimaatneutraliteit en tegen 2030 hogere niveaus van broeikasgasemissiereductie te realiseren. Hiertoe houdt het rekening met het feit dat Europa een energiesysteem nodig heeft dat de zekerheid van de energievoorziening voor alle landen van de EU en de toegang tot betaalbare energie voor iedereen waarborgt, op grond van een snelle elektrificatie in combinatie met een verdubbeling van het aandeel hernieuwbare elektriciteit, waarbij ook het koolstofvrij maken van de gassector wordt gewaarborgd en meer gebruik wordt gemaakt van innovatieve oplossingen.

3.4.

In haar mededeling getiteld “Energie voor een klimaatneutrale economie: een EU-strategie voor een geïntegreerd energiesysteem” (6) benadrukt de Commissie dat “de gecoördineerde planning en werking van het energiesysteem “als geheel”, over meerdere energiedragers, infrastructuren en verbruikssectoren heen […] het traject [vormt] naar een effectieve, betaalbare en verregaande decarbonisatie van de Europese economie”. Bovendien hekelt de Commissie het feit dat “ons huidige energiesysteem […] nog steeds [is] gebaseerd op parallelle verticale energiewaardeketens, waarbij specifieke energiebronnen op starre wijze zijn gekoppeld aan specifieke eindgebruikerssectoren” en dat dit “model van gescheiden silo’s […] niet tot een klimaatneutrale economie [kan] leiden”.

3.5.

In de jaren vijftig tot zeventig van de vorige eeuw bestonden in alle Europese landen geïntegreerde energiesystemen (productie-transport-distributie) op nationaal of regionaal niveau, sectoraal dan wel meer in het algemeen. Vanaf de jaren tachtig heeft de totstandbrenging van Europese interne markten, gestoeld op de vier fundamentele vrijheden van verkeer, tot een reeks gevallen van “desintegratie” en openstelling van de markt voor mededinging geleid, met als doel het bevorderen van de kwaliteit en doeltreffendheid ten gunste van de consument.

3.6.

Het EESC onderschrijft de integratiestrategie die in alle dimensies van het Europese energiebeleid moet doordringen. Dit houdt in dat verschillende vormen van integratie geleidelijk opnieuw tot stand moeten worden gebracht en dat elk nieuw initiatief van desintegratie, dat de vorming van silo’s zou bevorderen, moet worden opgeschort, terwijl ernaar wordt gestreefd de gecoördineerde planning en werking van het energiesysteem te waarborgen. Het EESC vraagt de verordening op te nemen in een dynamiek van integratie van het energiesysteem en elke vorm van desintegratie een halt toe te roepen.

3.7.

Het EESC herinnert eraan dat alle doelstellingen van het door middel van de TEN-T-verordening uitgevoerde energiebeleid moeten worden behaald. Energienetwerken zorgen voor verwevenheid tussen producenten en gebruikers Zij vormen in zekere zin het “hart van de reactor” van het energiesysteem. Het onderhavige voorstel voor een verordening zou meer profijt bieden indien het beter paste in deze dynamiek van integratie, met inbegrip van de ontwikkeling van “prosumenten” en coöperaties, en niet vasthoudt aan een voorzichtige verwijzing naar overweging 13 (wat “de integratie van het energiesysteem” betreft, schiet de ontwerpverordening tekort door trans-Europese energie-infrastructuur niet in deze strategische dynamiek van gecoördineerde planning en werking op te nemen), om hun essentiële doel, namelijk evenwicht, veerkracht en ontwikkeling van het energiesysteem, te behalen. Met dit doel voor ogen moet de omvang van de ontwikkeling van de interconnectiecapaciteit tussen elke lidstaat worden gespecificeerd, waarbij meer de nadruk moet worden gelegd op het wegwerken van knelpunten dan op algemene gemiddelden (10 % in 2020, 15 % in 2030). Het EESC meent dat het in het voorstel dat op tafel is gelegd vooral aan ambitie en middelen ontbreekt.

3.8.

Het EESC verzoekt de Commissie, de Raad en het Parlement koolstofvrije energiebronnen te bevorderen, met inachtneming van het beginsel van technologische neutraliteit. Het steunt ook de geleverde inspanningen in het kader van het ontwerp van de internationale thermonucleaire experimentele reactor (ITER) om tegen 2050 te komen tot schone en betaalbare energie voor iedereen. Bij het opzetten van de energienetwerken moeten innovatie en doeltreffendheid van de infrastructuur alsook vermindering van de hoge kosten van energieverlies in verband met transport prioriteit krijgen.

3.9.

Het EESC beseft het belang dat in de ontwerpverordening aan offshore-windenergie wordt gehecht. Het zou graag zien dat voorrang wordt verleend aan projecten voor radiale verbindingen. Het EESC wenst dat er een volledige milieubeoordeling komt voor alle offshore-windenergie, waarbij ook rekening wordt gehouden met de ontmanteling en recycling van windturbines. Voorts zal de oprichting van éénloketsysteem voor offshore-windenergie waarschijnlijk tot forse administratieve lasten leiden, zonder dat de voordelen ervan zijn aangetoond, aangezien het aantal projecten waarvoor vergunningen van meerdere lidstaten moeten worden aangevraagd, zeer beperkt is. Bovendien vertaalt het lovenswaardige initiatief voor planning van offshore-windenergie zich in een onnodig beperkend mechanisme om capaciteitsdoelstellingen vast te stellen, die in strijd zijn met die van de nationale plannen op het gebied van energie en klimaat alsook met de vrijheid van keuze van de energiemix zoals bedoeld in het verdrag.

3.10.

Het EESC heeft vragen bij de wens van de Commissie om de steun voor gasinfrastructuur volledig uit te sluiten, terwijl deze vandaag de dag onmisbaar is voor de energievoorziening van bepaalde grondgebieden van de EU en aardgas als overgangsenergie (7) opkomt, die minder schadelijk is dan steenkool of aardolie. Het EESC heeft in vorige adviezen al onderschreven dat aardgasinfrastructuur mogelijk kan worden hergebruikt voor hernieuwbare gassen en dat het dus van essentieel belang is erin te blijven investeren (8). Om deze redenen wenst het EESC aardgas niet uit te sluiten zolang het niet daadwerkelijk zal worden vervangen door andere energiebronnen tegen een vergelijkbare prijs. Het EESC vraagt projecten betreffende aardgastransmissie-infrastructuur in aanmerking te laten komen voor de criteria van de verordening met het oog op selectie als projecten van gemeenschappelijk belang of projecten van wederzijds belang.

3.11.

Het EESC stelt vast dat de terugkerende verwijzing naar het “hernieuwbare” karakter in de selectiecriteria voor projecten (9) er twijfel over laat bestaan of projecten voor koolstofvrij energietransport in aanmerking worden genomen, terwijl de EU deze juist dringend nodig heeft om de klimaatdimensie van haar doelstellingen te realiseren. Daarom dient volgens het EESC de formulering “hernieuwbaar en/of koolstofvrij” in de ontwerpverordening de voorkeur te genieten.

3.12.

Het EESC is het niet eens met de “drietrapsbenadering” voor de financiering van investeringen in projecten van gemeenschappelijk belang, zoals genoemd in overweging 46, waarbij “de markt het voortouw dient te nemen bij investeringen”, terwijl het gaat om essentiële infrastructuur om de doelstellingen van de EU te verwezenlijken, waarbij dus moet worden gesteund op communautaire vormen van solidariteit of verevening door de financieringswijzen zonder rangorde te combineren. Het EESC stelt voor dat de verordening een communautaire verantwoordelijkheid aan de dag legt wat betreft de financiering van PGB’s, door financieringswijzen te combineren zonder er een rangorde in aan te brengen.

3.13.

Als vertegenwoordigingsorgaan van het maatschappelijk middenveld hecht het EESC bijzonder belang aan de rechten van de gebruiker, met name van bevolkingsgroepen, alsook aan democratische governance.

3.14.

Om een oneerlijke energie-unie te vermijden en om de situatie van bevolkingsgroepen in energiearmoede en met laag inkomen te verbeteren, verwijst het EESC naar zijn talrijke eerdere adviezen (10) wat betreft de noodzaak om alle bevolkingsgroepen te voorzien van energie tegen een betaalbare prijs, hetgeen overeenkomstig de communautaire doelstellingen van “een hoog niveau van kwaliteit, veiligheid en betaalbaarheid, gelijke behandeling en de bevordering van de algemene toegang en van de rechten van de gebruiker” (11) als prioritair selectiecriterium voor PGB’s moet worden beschouwd. Het EESC verzoekt dan ook dat in de verordening uitdrukkelijk wordt verwezen naar de communautaire doelstellingen om alle bevolkingsgroepen tegen een betaalbare prijs van energie te voorzien en een hoog kwaliteits- en veiligheidsniveau te waarborgen, alsook naar de betaalbaarheid, gelijke behandeling en de bevordering van de algemene toegang en van de rechten van de gebruiker.

3.15.

Wat de governance betreft, wordt in het voorstel te veel belang gehecht aan de rol van de Commissie — het gebruik van gedelegeerde handelingen als bedoeld in artikel 3 moet tot het strikte minimum worden beperkt — en van ACER. Er wordt daarentegen niet nagegaan hoe de bestaande asymmetrie op het gebied van informatie en bevoegdheden kan worden verkleind met het oog op de totstandbrenging van een multi-actor governance die meer gebaseerd is op vertegenwoordigers van de civiele samenleving: beroepsorganisaties, vakbonden, gebruikersverenigingen enz., ook binnen de regionale groepen. Het EESC dringt erop aan het gebruik van gedelegeerde handelingen door de Commissie tot het strikte minimum te beperken en aan doeltreffende multistakeholdergovernance te werken.

3.16.

Gezien de specifieke kenmerken van elektriciteitsnetten stelt het EESC de Commissie voor om met alle belanghebbenden een project voor het in het leven roepen van een geïntegreerde en gedecentraliseerde trans-Europese exploitant, op grond van multi-level governance, te onderzoeken en aan een brede raadpleging te onderwerpen: — geïntegreerd, met het oog op het aansturen van het algemene evenwicht van het systeem en de continue voorziening van hoogspanningsnetten op EU-niveau; belast met taken en verplichtingen betreffende openbare diensten/diensten van algemeen Europees belang, waarbij een dergelijke openbare exploitant zal moeten steunen op nationale en subnationale exploitanten en dus — gedecentraliseerd moet zijn, op het niveau van het meest relevante territoriale weefsel, rekening houdend met de kenmerken van elke lidstaat. Het EESC verzoekt de Commissie de mogelijkheid van een trans-Europese exploitant van hoogspanningsnetten te onderzoeken.

---

(1)  PB L 115 van 25.4.2013, blz. 39.

(2)  PB C 326 van 26.10.2012, blz. 134.

(3)  PB L 328 van 21.12.2018, blz. 1.

(4)  PB C 115 van 9.5.2008, blz. 124; PB C 202 van 7.6.2016, blz. 125; PB C 202 van 7.6.2016, blz. 125.

(5)  COM(2019) 640 final.

(6)  COM(2020) 299 final.

(7)  Conclusies van de Europese Raad, 10-11 december 2020.

(8)  COM(2020) 301 final (PB C 123 van 9.4.2021, blz. 30).

(9)  Bijvoorbeeld in artikel 4, lid 3, van of in bijlage IV bij COM(2020) 824 final.

(10)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 77; PB C 47 van 11.2.2020, blz. 98; PB C 14 van 15.1.2020, blz. 105; PB C 353 van 18.10.2019, blz. 96; PB C 353 van 18.10.2019, blz. 79; PB C 282 van 20.8.2019, blz. 51; PB C 262 van 25.7.2018, blz. 86; informatief rapport van het EESC — Evaluatie van de Europese energie-unie — de sociale en maatschappelijke dimensie van de energietransitie.

(11)  PB C 115 van 9.5.2008, blz. 308.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad en het Europees Economisch en Sociaal Comité — Een actieplan om de douane-unie op een hoger plan te brengen

(COM(2020) 581 final)

(2021/C 220/07)

Rapporteur:

Anastasis YIAPANIS

Raadpleging	Europese Commissie, 11.11.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	2.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	259/0/6

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC is ingenomen met het zeer concrete actieplan ter ondersteuning van de nationale douaneautoriteiten in de komende vijf jaar. Als het actieplan eenmaal is uitgevoerd en als het effect ervan regelmatig wordt beoordeeld, dan zal dat leiden tot een echte modernisering van de douane in de hele EU.

1.2.

Hoewel de modernisering in 2016 is begonnen met de invoering van het douanewetboek van de Unie (1), is er door recente ontwikkelingen als toenemende handelsstromen, een bloeiende e-commercesector, ontwijking van douanerechten en btw, illegale handel en onderwaardering van goederen, behoefte aan een onmiddellijke en gecoördineerde respons. Het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de douane-unie veroorzaakt nu al een zwaardere werklast en bijzondere uitdagingen voor de douaneautoriteiten.

1.3.

Een dergelijk ambitieus plan vereist een toereikende gezamenlijke financiering. Het EESC is er niet zeker van dat alle lidstaten bereid zijn om het voorgestelde tijdschema te omarmen en hun deel van het geld op tafel te leggen.

1.4.

Er is dringend behoefte aan meer samenwerking en interoperabiliteit tussen de douane en andere rechtshandhavingsinstanties en -diensten. Ook zou door de uitwisseling van beste praktijken de productiviteit van douanediensten kunnen worden verhoogd, terwijl door een goed beheer van de grote hoeveelheid beschikbare gegevens een intelligent toezicht op de toeleveringsketens mogelijk zou worden en de prognosecapaciteit zou kunnen worden verbeterd.

1.5.

De douaneautoriteiten moeten worden voorzien van voldoende middelen voor alle niet-financiële verantwoordelijkheden, en er moeten minimumnormen worden ingevoerd voor de controle en voor het vereiste aantal personeelsleden. Het EESC acht het van buitengewoon groot belang dat er zo snel mogelijk uitvoeringshandelingen voor de verordening markttoezicht (2) worden goedgekeurd.

1.6.

Het feit dat het extreem lang heeft geduurd voordat de volgende meerjarenbegroting van de EU werd goedgekeurd en dat de leiders van de EU-27 zo moeizaam tot een akkoord komen over zeer belangrijke kwesties vormt een bedreiging voor zowel een behoorlijk herstel van de Europese economie als de onmiddellijke steun die zowel burgers als ondernemingen nodig hebben.

1.7.

Het EESC beveelt aan om in het voorgestelde actieplan onmiddellijk de invoering van blockchaintechnologie te onderzoeken. Bovendien kunnen de technologische vooruitgang en de bestaande innovatieve oplossingen die robotica en artificiële intelligentie (AI) bieden, gemakkelijk worden uitgevoerd met onmiddellijke en relevante resultaten.

1.8.

Het EESC stelt voor bijzondere aandacht te besteden aan de meest kwetsbare in- en uitgangspunten en is zich ervan bewust dat de douane-unie zo sterk is als haar zwakste schakel. Een conform, meer gecoördineerd en geïntegreerd risicobeheersysteem zou de verschillen tussen de autoriteiten verkleinen en de zwakste schakels in de keten versterken. Daarom moet de voor het tweede kwartaal van 2021 aangekondigde nieuwe risicobeheerstrategie worden toegejuicht.

1.9.

Er moeten specifieke financiële middelen worden uitgetrokken om het nieuwe elektronische douanesysteem voor invoercontrole (ICS2) aan te sluiten op andere elektronische systemen. Daarnaast is goed beheer van een dergelijk complex netwerk van groot belang.

1.10.

Het EESC wijst erop dat voor voldoende personeel moet worden gezorgd, alsmede voor een toereikende opleiding van dat personeel met het oog op de uitvoering van de gegevensanalyse die vóór het laden en vóór de aankomst van goederen moet worden verstrekt. Het EESC heeft reeds opgeroepen tot de ontwikkeling van gemeenschappelijke opleidingskaders op basis van het EU-competentiekader voor de douanesector (3).

1.11.

De oprichting van een EU-hub voor fiscale informatie binnen de Eurofisc-diensten voor belastingfraudebestrijding is een aanzienlijke verbetering en het EESC kijkt uit naar het oordeel van de Commissie in dezen.

1.12.

E-commerce is een zeer belangrijke sector voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s). Het EESC vindt het zorgwekkend dat in de mededeling met geen woord wordt gerept over het creëren van een gunstig kader voor kmo’s via dit ambitieuze actieplan.

1.13.

Het EESC is van mening dat de platforms beschikken over belangrijke gegevens die de douane zou kunnen gebruiken, maar dat daarvoor specifieke investeringen in IT-software zoals geautomatiseerde robotsystemen nodig zijn. Zij moeten financiering krijgen voor het verzamelen van gegevens die zij anders niet nodig zouden hebben. Het EESC is echter ingenomen met de huidige herziening door de Commissie van de rol en verplichtingen van elektronische marktplaatsen.

1.14.

Er is dringend behoefte aan een alomvattende analyse van de internationale systemen van de Unie voor samenwerking en wederzijdse administratieve bijstand in douanezaken. Dat zou leiden tot een betere handhaving.

1.15.

Het EESC is ingenomen met het voorstel om het éénloketsysteem van de EU uit te rollen en staat daar volledig achter.

1.16.

Het EESC is bezorgd dat, indien de lidstaten niet instemmen met het controversiële voorstel voor de oprichting van een EU-douaneagentschap, het beheer van een dergelijk complex en onderling verbonden systeem een extra last voor de diensten van de Commissie zal betekenen.

1.17.

Het EESC is ervan overtuigd dat de betrokkenheid van de sociale partners en maatschappelijke organisaties zal bijdragen aan de uitvoering van een dergelijk ambitieus actieplan en tegelijkertijd zal zorgen voor een brede verspreiding van de voordelen ervan onder zowel burgers als bedrijven.

2.   Inleiding

2.1.

De douane-unie van de EU bestaat sinds 1968 en heeft betrekking op alle handel in goederen tussen de 27 lidstaten. Elk jaar faciliteert de douane-unie de handel in goederen ter waarde van meer dan 3,5 biljoen EUR, waarbij de douaneautoriteiten van de EU elke seconde 27 aangegeven goederen behandelen.

2.2.

Op 28 september 2020 heeft de Europese Commissie, in het verlengde van de politieke richtsnoeren die Commissievoorzitter von der Leyen bij aanvang van haar ambtstermijn had aangekondigd, een ambitieus actieplan gepubliceerd teneinde de douane-unie tegen 2025 slimmer, eenvoudiger en op digitaal vlak doeltreffender te maken. Dat zou een positief effect hebben op zowel de inkomsten van de EU als op de veiligheid van de Europese burgers. Bovendien zouden ondernemingen profiteren van eenvoudigere en snellere rapportageverplichtingen.

2.3.

Het EESC heeft al eerder benadrukt dat “een efficiënte douane-unie een conditio sine qua non is voor het Europese integratieproces, om te zorgen voor een efficiënt, veilig en transparant vrij verkeer van goederen, voor een maximale bescherming van consumenten en milieu, voor kwaliteitsvolle banen en voor een doeltreffende bestrijding van fraude en namaak” (4).

2.4.

Het EESC is derhalve ingenomen met het zeer concrete actieplan voor de komende vijf jaar, met 30 volgens een tijdschema geplande maatregelen op vier strategische beleidsterreinen ter ondersteuning van de nationale douaneautoriteiten, met name risicobeheer, e-commerce beheersen, de naleving bevorderen en optreden als één douaneautoriteit.

2.5.

Het huidige douanesysteem heeft aantoonbare tekortkomingen en zwakke schakels. Tegelijkertijd wordt de grote hoeveelheid gegevens die door de douanediensten in alle lidstaten wordt uitgewisseld, niet doeltreffend gebruikt. Het Europees Parlement en de Europese Rekenkamer hebben reeds hun bezorgdheid geuit over het verlies aan inkomsten als gevolg van ondoeltreffende douanecontroles op invoergoederen.

2.6.

De douanerechten vormen een belangrijk deel van de EU-begroting en zijn goed voor ongeveer 14 % van de totale inkomsten. Het Europees Bureau voor fraudebestrijding (OLAF) heeft gemeld dat douanefraude wijdverbreid is en heeft aanbevolen om voor de periode 2017-2019 meer dan 2,7 miljard EUR aan douanerechten in te vorderen. De invoer van namaakgoederen uit derde landen wordt geraamd op 121 miljard EUR per jaar, terwijl inbreuken op intellectuele eigendom meer dan 83 miljard EUR aan omzet genereren en ervoor zorgen dat 15 miljard EUR aan belastinginkomsten verloren gaan.

2.7.

Anderzijds is het positief dat bijna 100 % van de douaneaangiften elektronisch wordt verzonden.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

De douane-unie heeft snelle investeringen nodig voor een gecoördineerde update van zowel de software als de menselijke vaardigheden. Hoewel de modernisering in 2016 is begonnen met de invoering van het douanewetboek van de Unie (5), is er door toenemende handelsstromen, een bloeiende e-commercesector, ontwijking van douanerechten en btw, illegale handel en onderwaardering van goederen, behoefte aan een onmiddellijke en gecoördineerde respons. Bovendien is de douane belast met de controle van goederen voor vele niet-financiële doeleinden. Het EESC is zich ervan bewust dat de douane-unie zo sterk is als haar zwakste schakel en stelt derhalve voor bijzondere aandacht te besteden aan de meest kwetsbare in- en uitgangspunten. De lidstaten moeten optimaal gebruikmaken van het nieuwe instrument voor douanecontroleapparatuur, dat speciaal is ontworpen om te helpen bij de aankoop, het onderhoud en de vervanging van de meest geavanceerde douaneapparatuur.

3.2.

Het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de douane-unie veroorzaakt nu al een zwaardere werklast en bijzondere uitdagingen voor de douaneautoriteiten. Naar verwachting zal het aantal douaneaangiftes aanzienlijk toenemen, samen met de herinvoering van douanecontroles.

3.3.

Er is dringend behoefte aan meer samenwerking en interoperabiliteit tussen de douane en andere rechtshandhavingsinstanties en -diensten. Het EESC heeft er al voor gewaarschuwd dat “de samenwerking tussen de verschillende autoriteiten en instellingen — politie- en inlichtingendiensten, gerechtelijke instanties, douane en belastingdiensten — verre van optimaal is” (6).

3.4.

De douane is zeer nauw betrokken bij de strijd tegen terrorisme en georganiseerde misdaad. Alleen al in 2019 nam de douane 400 ton drugs, 3 699 vuurwapens en 3,5 miljard stuks tabak en sigaretten in beslag. 11,5 % van de aangiften van liquide middelen waren onjuist, hetgeen ruwweg neerkomt op 331 miljoen EUR (7).

3.5.

Gegevensbeheer is uiterst belangrijk voor een sector die profiteert van grote hoeveelheden aangiftes, productinformatie, belastingen enz. Het beheersen van de grote hoeveelheid beschikbare gegevens zou een onmiddellijke en belangrijke verbetering ten opzichte van het huidige douanesysteem inhouden. Daarbij zou het tevens gemakkelijker worden om beter en slagvaardiger op de groeiende uitdagingen te reageren. Ook zou daardoor intelligent toezicht op de toeleveringsketens en verbeterde prognosecapaciteiten mogelijk worden.

3.6.

Het EESC is enigszins teleurgesteld dat de Commissie in de allerlaatste zin van de mededeling ENKEL het Europees Parlement en de Raad uitnodigt om dit actieplan te steunen en het Europees Economisch en Sociaal Comité helemaal niet noemt. Wij zijn er stellig van overtuigd dat de betrokkenheid van de sociale partners en maatschappelijke organisaties zal bijdragen aan de uitvoering van een dergelijk ambitieus actieplan en tegelijkertijd zal zorgen voor een brede verspreiding van de voordelen ervan onder zowel burgers als bedrijven.

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.

Van meet af aan heeft het EESC zijn waardering uitgesproken voor de ambitieuze routekaart en de concrete termijnen voor de uitvoering van de acties. Dat is een duidelijke stap voorwaarts en zal, na uitvoering en samen met regelmatige effectbeoordelingen, leiden tot een echte modernisering van de douane in de hele EU.

4.2.

Een dergelijk ambitieus plan vereist een toereikende financiering. Hoewel voor sommige van de voorgestelde acties gedeelde financiering nodig is en de EU bereid is haar steentje bij te dragen, vraagt het EESC zich af of alle lidstaten bereid zijn het voorgestelde tijdschema te omarmen en hun deel van het geld op tafel te leggen. Alleen een grondig gecoördineerde financiering en uitvoering kunnen van het voorstel een succes maken.

4.3.

Het is echter gebleken dat de EU over broze structuren beschikt en dat zij vertraagd en ongecoördineerd heeft gereageerd op kritieke situaties, waaronder de COVID-19-pandemie. De oproep van de Franse president Emmanuel Macron om het Schengengebied te reorganiseren en zijn verzoek om het vrij verkeer van personen in de Unie opnieuw te analyseren, zijn even ernstig als verontrustend.

4.4.

Bovendien vormt de ongelooflijk lang aanslepende goedkeuringsprocedure voor de volgende meerjarenbegroting van de EU een bedreiging voor zowel een behoorlijk herstel van de EU-economie als de onmiddellijke steun die zowel burgers als ondernemingen nodig hebben. Het lijkt voor de leiders van de EU-27 steeds lastiger te worden om overeenstemming te bereiken over zeer belangrijke maatregelen. Het duurt vaak lang voordat er een, niet zelden halfslachtige, oplossing wordt gevonden, waaruit blijkt dat het bestuurssysteem van de EU verouderd en ondoeltreffend is.

4.5.

Het huidige voorstel voorziet niet in het gebruik van blockchaintechnologie, hoewel dat reeds in 2018 is besproken en bestudeerd. Het EESC is van mening dat het douanesysteem zich uitstekend leent voor dergelijke ontwikkelingen en beveelt aan om onmiddellijk na te gaan of de introductie van blockchaintechnologie in het voorgestelde actieplan haalbaar is.

4.6.

Ook stelt het EESC vast dat niet is onderzocht of eventueel gebruik kan worden gemaakt van robotica en artificiële intelligentie voor het moderniseren van de douanewerkzaamheden. Het EESC is van mening dat de technologisch vooruitstrevende en innovatieve oplossingen die robotica en AI bieden gemakkelijk in een dergelijk complex actieplan kunnen worden geïmplementeerd en daarbij onmiddellijke en relevante resultaten kunnen opleveren.

4.7.   Risicobeheer

4.7.1.

Sinds het communautaire douanewetboek in 2005 werd uitgebreid met bepalingen op veiligheidsgebied voert de EU al risicobeheeractiviteiten uit op basis van twee verdedigingslijnen: beoordeling vooraf en controle voor en na binnenkomst van de goederen in het EU-douanegebied. Het EESC is van mening dat de grootste uitdaging voortvloeit uit de ongecoördineerde toepassing van procedures in de lidstaten en het gebrek aan informatie-uitwisseling tussen landen. Door te zorgen voor een conform, meer gecoördineerd en geïntegreerd risicobeheersysteem zouden de verschillen tussen de autoriteiten worden verkleind en de zwakste schakels in de keten worden versterkt. De voor het tweede kwartaal van 2021 aangekondigde nieuwe strategie voor risicobeheer is derhalve veelbelovend.

4.7.2.

Digitalisering en de opkomst van e-commerce maken het voor consumenten makkelijker om vanuit de hele wereld online te winkelen. Niet alle producten voldoen echter aan de hoge Europese normen voor productveiligheid en/of consumentenbescherming. Vaak komt dat als een verrassing voor consumenten. Het EESC is verheugd over het streven naar versterking van het risicobeheersproces teneinde de interne markt en met name de burgers beter te beschermen tegen niet-conforme en onveilige producten.

4.7.3.

Het voorstel om een gezamenlijk initiatief inzake analysecapaciteit op te zetten is zeker een stap voorwaarts. Het delen van gegevens met handhavingsinstanties voor fraudebestrijding moet eveneens worden toegejuicht. Het EESC vraagt zich echter af of er wel voldoende geld beschikbaar zal zijn voor het aansluiten van ICS2 op andere elektronische systemen. Het volgende belangrijke punt van zorg betreft het beheer van een dergelijk complex netwerk en het gespecialiseerde en goed opgeleide personeel dat daarvoor nodig is.

4.7.4.

Bovendien is het EESC bezorgd dat, indien de lidstaten niet instemmen met de oprichting van een EU-douaneagentschap, het beheer van een dergelijk complex en onderling verbonden systeem een extra last voor de huidige diensten van de Commissie zal betekenen.

4.7.5.

De Commissie heeft voorgesteld tegen 2024 voor alle producten en transportmiddelen analyses uit te voeren van gegevens die vóór het laden en vóór de aankomst van de goederen moeten worden verstrekt. Het is echter niet duidelijk wat voor personele middelen in elke lidstaat nodig zullen zijn, en ook niet welk niveau en welke duur de daarvoor vereiste opleiding zal moeten hebben. Hetzelfde geldt voor het aanvullende risicobeheersproces dat is gepland voor de procedures “na aankomst”. Het EESC heeft reeds opgeroepen tot de uitwerking van gemeenschappelijke opleidingskaders aan de hand van het EU-competentiekader voor de douanesector, dat erop gericht is de prestatienormen voor de douane in de hele EU te harmoniseren en te verhogen (8).

4.8.   E-commerce beheersen

4.8.1.

De elektronische handel heeft belangrijke voordelen en kansen opgeleverd voor zowel burgers als bedrijven. Er komen echter aanzienlijke uitdagingen bij wat betreft de naleving van de belasting- en douanevoorschriften voor verhandelde goederen alsmede met betrekking tot het grote aantal verzoeken om toestemming voor een breed scala aan controles voor niet-financiële doeleinden, waaronder veiligheid, beveiliging en intellectuele eigendom. Het EESC erkent de belangrijke rol die douaneautoriteiten spelen bij het voorkomen dat niet-conforme en/of onveilige producten de interne markt binnenkomen, en concludeert dat die autoriteiten ook voor alle niet-financiële verantwoordelijkheden over voldoende middelen moeten kunnen beschikken.

4.8.2.

Verwacht wordt dat de uitvoering van het btw-pakket e-commerce (9) vanaf 2021 aanzienlijke inkomsten voor de begrotingen van de lidstaten zal opleveren en een gelijk speelveld voor het ondernemingsklimaat zal creëren. De oprichting van een EU-hub voor fiscale informatie binnen de Eurofisc-diensten voor belastingfraudebestrijding wordt gezien als een aanzienlijke verbetering van de toegang tot informatie voor douaneautoriteiten. Het EESC kijkt uit naar de beoordeling van de Commissie in dat verband.

4.8.3.

Het EESC is van mening dat e-commerce het best kan worden gereguleerd en beheerd via nauwere samenwerking met andere landen binnen de OESO en de G20. Het EESC heeft er reeds op gewezen dat de belastingmaatregelen voor de digitalisering van de economie op internationaal niveau moeten worden gecoördineerd, samen met de ontwikkeling van instrumenten en operationele oplossingen (10).

4.8.4.

E-commerce is een zeer belangrijke sector voor kmo’s. De grensoverschrijdende handel is echter al versnipperd als gevolg van diverse bestaande belemmeringen en het EESC is bezorgd over het feit dat in de mededeling niet wordt verwezen naar het creëren van een gunstig kader voor kmo’s via dit ambitieuze actieplan. Volgens de Eurobarometer van september verkoopt slechts 4 % van de kmo’s hun goederen aan consumenten in andere lidstaten (11).

4.8.5.

Het voorstel om platforms een rapportageverplichting voor de douane op te leggen, is een mogelijke last voor legitieme ondernemingen. Platforms beschikken over belangrijke gegevens die de douane zou kunnen gebruiken, maar daarvoor zijn specifieke investeringen in IT-software nodig die deze gegevens kan verzamelen en verstrekken. Het gebruik van geautomatiseerde robotsystemen moet onmiddellijk worden onderzocht, aangezien die van onschatbare waarde kunnen zijn bij het vergemakkelijken van het rapportageverplichtingsproces. Bovendien is het EESC van mening dat die ondernemingen de nodige financiering moeten krijgen indien aan hen wordt gevraagd gegevens te verzamelen die zij anders niet nodig zouden hebben. Het beheer van die gegevens is van groot belang voor de bestrijding van douane- en btw-fraude, onderwaardering, valse oorsprongsverklaringen enz. Het EESC heeft reeds gepleit voor de ontwikkeling van een Europese standaard voor het verzamelen van gegevens en informatie over gebruikers die platforms aan de belastingautoriteiten moeten meedelen (12).

4.8.6.

Het EESC is echter ingenomen met de huidige herziening door de Commissie van de rol en verplichtingen van elektronische marktplaatsen, die meer aansprakelijkheid en verantwoordelijkheden zouden moeten krijgen als het erom gaat te controleren of de goederen die op hun platforms worden verkocht, aan de voorschriften voldoen en veilig zijn.

4.9.   De naleving bevorderen

4.9.1.

Betrouwbare handelaren worden reeds beloond met voordelen als zij zich aan de EU-douanewetgeving houden. Het EESC steunt de voorgestelde monitoring van bestaande preferentiële overeenkomsten met derde landen. Een alomvattende analyse van de internationale systemen van de EU voor samenwerking en wederzijdse administratieve bijstand in douanezaken zou tot een betere handhaving leiden.

4.9.2.

Het EESC staat volledig achter het voorstel om het éénloketsysteem van de EU uit te rollen, hetgeen als een “win-winproject” kan worden beschouwd. De particuliere sector zou er baat bij hebben als er met één handeling kan worden gerapporteerd, en de verschillende autoriteiten de benodigde gegevens zouden kunnen selecteren. Dat is een duidelijke stap voorwaarts voor alle betrokken partijen en naar verwachting zal dat de ondernemingen in de eerste zeven jaar van de uitvoering tot 690 miljoen EUR aan besparingen op de douaneadministratie opleveren.

4.9.3.

Het is echter nogal moeilijk te begrijpen hoe in de voorgestelde analyse van de douane-unie kan worden gesuggereerd dat de elektronische systemen verouderd zijn, en dat nog geen vier jaar na de goedkeuring van het voorstel.

4.9.4.

De versnipperde sancties wegens niet-naleving die in de lidstaten worden toegepast, leiden tot concurrentieverstoringen op de interne markt. Tegelijkertijd kunnen daardoor zwakkere schakels in het systeem ontstaan. De totstandbrenging van een solide en uniform kader zou de douane-unie als geheel meer slagkracht geven. Hoewel dat in theorie uitstekend klinkt, vraagt het EESC zich af hoe de Commissie dat denkt te integreren, aangezien het voorstel van 2013 over hetzelfde onderwerp werd verworpen.

4.9.5.

Bovendien is het moeilijk om hetzelfde controleniveau te bereiken als het aantal douanebeambten varieert van 7 tot 70 per 100 000 inwoners, afhankelijk van de lidstaat (13). Het EESC beveelt aan minimumnormen voor de controle en voor het vereiste aantal personeelsleden toe te voegen.

4.9.6.

De COVID-19-crisis heeft de tekortkomingen van het douanesysteem aan het licht gebracht, met verscheidene gevallen van niet-conforme en onveilige producten die het grondgebied van de EU hebben bereikt. Het EESC acht het van groot belang dat er zo snel mogelijk uitvoeringshandelingen voor de verordening markttoezicht (14) worden goedgekeurd.

4.9.7.

Bovendien steunt het EESC het voorstel om speciale aandacht te besteden aan de toepassing van preferentiële oorsprongsregels en procedures op de 41 vrijhandelsovereenkomsten van de EU. Wat andere handelspartners betreft, met name China, heeft de exponentiële groei van e-commerce de bestaande uitdagingen voor de douane alleen maar vergroot. Vandaar de volkomen normale bezorgdheid om waar nodig te evalueren en wetgeving vast te stellen.

4.10.   Optreden als één douaneautoriteit

4.10.1.

Uit analyse blijkt dat grensoverschrijdende samenwerking aanzienlijk kan worden verbeterd. Het EESC beseft dat de enige weg voorwaarts erin bestaat te zorgen voor meer en betere samenwerking tussen de douaneautoriteiten van de verschillende lidstaten en tussen de douane en andere nationale autoriteiten. De uitwisseling van beste praktijken zou eveneens de productiviteit van de douanediensten kunnen verhogen.

4.10.2.

Er is behoefte aan aanzienlijke investeringen voor de aankoop van douanecontroleapparatuur die nodig is om die samenwerking in praktijk te brengen. Het EESC merkt op dat de Commissie er in het oorspronkelijke voorstel (15) mee heeft ingestemd om slechts 80 % van de benodigde investeringen te dekken. De lidstaten moeten de overige 20 % voor hun rekening nemen. Gezien de financiële situatie waarin die landen zich als gevolg van de COVID-19-pandemie bevinden, verwacht het EESC niet dat alle 27 lidstaten die bedragen in 2021 zullen kunnen investeren.

4.10.3.

Tot slot legt de Commissie het controversiële voorstel op tafel om tegen 2023 een effectbeoordeling voor te bereiden over de oprichting van een EU-douaneagentschap. Het EESC betwijfelt of de lidstaten daarmee zullen instemmen.

---

(1)  PB L 269 van 10.10.2013, blz. 1.

(2)  PB L 169 van 25.6.2019, blz. 1.

(3)  Advies van het EESC over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling, als onderdeel van het Fonds voor geïntegreerd grensbeheer, van het instrument voor financiële steun voor douanecontroleapparatuur (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 67).

(4)  PB C 367 van 10.10.2018, blz. 39.

(5)  PB L 269 van 10.10.2013, blz. 1.

(6)  PB C 246 van 28.7.2017, blz. 22.

(7)  Tweede tweejaarlijks verslag over de vooruitgang in de ontwikkeling van de EU-douane-unie en haar governance.

(8)  PB C 62 van 15.2.2019, blz. 67.

(9)  Modernisering van de btw voor grensoverschrijdende e-commerce.

(10)  PB C 364 van 28.10.2020, blz. 62.

(11)  Flash Eurobarometer 486.

(12)  PB C 364 van 28.10.2020, blz. 62.

(13)  Enquête van de Union of Finance Personnel in Europe.

(14)  PB L 169 van 25.6.2019, blz. 1.

(15)  COM(2018) 321 final.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van de éénloketomgeving van de Europese Unie voor de douane en tot wijziging van Verordening (EU) nr. 952/2013

(COM(2020) 673 final — 2020/306 (COD))

(2021/C 220/08)

Rapporteur:

Athanasios IOANNIDIS

Raadplegingen	Europees Parlement, 11.11.2020 Raad, 13.11.2020
Rechtsgrondslag	Artikelen 3, 114 en 207 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	2.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	24.3.2021
Zitting nr.	559
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	268/0/3

1.

Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is ingenomen met het voorstel van de Europese Commissie tot vaststelling van de éénloketomgeving van de Europese Unie voor de douane en tot wijziging van Verordening (EU) nr. 952/2013. Het voorstel beoogt de versnipperde interoperabiliteit tussen de douane- en de bevoegde partnerautoriteiten bij het beheer van de procedures voor de in- en uitklaring van goederen aan te pakken.

1.2.

Volgens het EESC strookt het voorstel met de visie en de strategische doelstellingen van de Unie, zowel met betrekking tot het actieplan om de douane-unie te versterken en te moderniseren, als tot de mededeling over de ontwikkeling van de EU-douane-unie en haar governance.

1.3.

Het EESC meent dat het voorstel aansluit bij het strategisch plan van het directoraat-generaal Belastingen en Douane-unie (DG TAXUD) 2016-2020 en het Europees actieplan inzake e-overheid 2016-2020, zoals uiteengezet in de mededeling van de Commissie van 19 april 2016 (1), dat tot doel heeft de efficiëntie van overheidsdiensten te verbeteren door bestaande digitale belemmeringen weg te nemen, de administratieve lasten te verminderen en de kwaliteit van de interactie tussen nationale overheidsdiensten te verbeteren.

1.4.

Opgemerkt zij dat met de invoering van de éénloketomgeving de handel in goederen het nieuwe digitale tijdperk zal betreden dankzij vereenvoudiging en automatisering, de handel in de EU in het algemeen zal toenemen, de Unie concurrerender wordt en de douane zal moderniseren, terwijl de resultaten voor de betrokken actoren — de douaneautoriteiten van de lidstaten, bevoegde partnerautoriteiten, marktdeelnemers, burgers — veelomvattend zullen zijn.

1.5.

Het Europese éénloketsysteem en de nationale systemen dienen niet alleen een digitale toegangspoort voor procedures voor gegevensverzameling en informatie-uitwisseling te zijn. Naarmate informatiesystemen en -procedures zich ontwikkelen, moet het in de toekomst mogelijk zijn, zoals de lidstaten en de Raad overeen zijn gekomen, om over te gaan tot complexere geautomatiseerde computerprocedures, zoals het geval zal zijn voor de hoeveelheden goederen. Zo krijgt de handelaar een compleet overzicht van zijn transactie, die dus als slim kan worden aangeduid.

1.6.

De integratie van niet-douanegerelateerde Unieformaliteiten in EU-CSW-CERTEX vergt volgens het EESC de implementatie van nieuwe informatietechnologie-infrastructuur om verbindingen te leggen tussen de nationale éénloketomgevingen voor de douane en niet-douanegerelateerde Uniesystemen. De uit te wisselen gegevens moeten specifiek worden bepaald.

1.7.

Het EESC stelt voor dat de Commissie bijzondere aandacht besteedt aan de cyberbeveiliging van systemen en loketten door strenge normen vast te stellen voor beveiligingssystemen die bescherming bieden tegen aanvallen die de handel in goederen in de EU kunnen schaden en verwoestende economische gevolgen kunnen hebben.

1.8.

Om het éénloketprogramma voor de douane doeltreffend uit te voeren en vertragingen te voorkomen, moet bijzondere aandacht worden besteed aan lidstaten die niet hebben deelgenomen aan het proefproject “EU-éénloketsysteem voor de douane met betrekking tot het gemeenschappelijk veterinair document van binnenkomst” (EU-CSW-CVED) van 2015 en dus geen geharmoniseerde nationale éénloketomgevingen voor douane hebben ontwikkeld die zijn afgestemd op het Europese éénloketsysteem.

1.9.

Een soortgelijk probleem doet zich voor bij verschillende lidstaten die op nationaal niveau hun eigen éénloketinitiatieven hebben ontwikkeld: zij blijven geïsoleerd en worden gekenmerkt door verschillende modaliteiten die zijn gebaseerd op het niveau van de bestaande IT-architectuur voor de douane, prioriteiten en kostenstructuren.

1.10.

Daarom beveelt het EESC aan om een nauwkeuriger tijdschema vast te stellen met doelstellingen en maatregelen die de lidstaten moeten nemen om hun nationale éénloketomgevingen voor douane af te stemmen op het Europese éénloketsysteem.

1.11.

Het EESC beseft dat het systeem complex is en coördinatie vergt, zowel binnen als tussen de lidstaten om een en ander uit te voeren. Het beveelt aan om een nauwkeuriger tijdschema vast te stellen voor het toezicht op en de verslaglegging over de werking en de ontwikkeling van het systeem, met doelstellingen en maatregelen die de lidstaten en nationale belanghebbenden moeten nemen om het uit te voeren.

1.12.

Het zou goed zijn als het programma binnen het toepassingsgebied ervan bijdraagt aan de eerbiediging van de grondrechten en de bescherming van gegevens.

1.13.

Het is van cruciaal belang dat het personeel dat betrokken is bij IT-operaties, de nationale éénloketomgevingen en het Europese éénloketsysteem voor de douane wordt voorbereid en opgeleid. Daarom moet het bestaande project voorzien in programma’s voor opleiding en verbetering van vaardigheden voor werknemers, alsmede in financiering uit nationale en/of communautaire middelen.

2.   Achtergrond/Inleiding

2.1.

In 2008 hebben de lidstaten en de Commissie de toezegging gedaan om een elektronische douaneomgeving in de EU te stimuleren door te trachten een kader van éénloketdiensten te bewerkstelligen. In de Verklaring van Venetië van 2014 is een progressief actieplan voorgesteld voor de invoering van éénloketdiensten in de EU voor de douane en de ontwikkeling van het rechtskader ervan. Dit werd herhaald in de mededeling van de Commissie uit 2016 over de ontwikkeling van de EU-douane-unie en haar governance, waarin het streven van de Commissie naar een werkbare oplossing voor de ontwikkeling en invoering van een éénloketomgeving op EU-niveau voor de douane werd aangekondigd. Deze aanpak werd ondersteund door de conclusies van de Raad Ecofin van 23 mei 2017.

2.2.

De Commissie is in 2015 een proefproject gestart: het EU-éénloketsysteem voor de douane met betrekking tot het gemeenschappelijk veterinair document van binnenkomst (EU-CSW-CVED). Het project werd geleid door het DG TAXUD en het DG SANTE. Doel ervan was de geautomatiseerde verificatie door de douane mogelijk te maken van drie niet-douanegerelateerde wettelijke formaliteiten die bij de douaneaangifte als nalevingsbewijs werden ingediend. De douanediensten van vijf lidstaten namen aanvankelijk op vrijwillige basis deel aan dit proefproject. Met de opvolger van het project, het EU-douane-éénloketsysteem voor de uitwisseling van certificaten (EU-CSW-CERTEX), is het toepassingsgebied van de wettelijke vereisten uitgebreid en zijn er nieuwe functionaliteiten, zoals kwantiteitsbeheer, ingevoerd. Het aantal deelnemende lidstaten is van vijf tot negen gestegen en het project beslaat nu meer beleidsterreinen.

2.3.

Door de COVID-19-pandemie is het meer dan ooit van belang om een sterker kader voor de douane-unie te realiseren en de vervulling van douaneformaliteiten en niet-douanegerelateerde EU-formaliteiten verder te vergemakkelijken om het economisch herstel te ondersteunen. Te dien einde biedt de toegenomen digitalisering van wettelijke douaneformaliteiten en niet-douanegerelateerde Unieformaliteiten die van toepassing zijn op de internationale handel de lidstaten nieuwe mogelijkheden om de digitale samenwerking te verbeteren.

3.   Het Commissievoorstel in het kort

3.1.

De internationale handel van de Unie is zowel aan douanewetgeving als aan niet-douanegerelateerde Uniewetgeving onderworpen. De autoriteiten die verantwoordelijk zijn voor niet-douanegerelateerde wettelijke Unieformaliteiten (“bevoegde partnerautoriteiten”) en douaneautoriteiten werken vaak elk op hun eigen eilandje, wat leidt tot complexe en omslachtige rapportageverplichtingen voor handelaren en inefficiënte processen voor het in- en uitklaren van goederen, die fouten en fraude in de hand werken. Om de versnipperde interoperabiliteit tussen de douane- en bevoegde partnerautoriteiten bij het beheer van de processen voor het in- en uitklaren van goederen aan te pakken en de maatregelen op dit gebied te coördineren, zijn de Commissie en de lidstaten in de loop van de tijd een aantal verbintenissen aangegaan om voor het in- en uitklaren van goederen éénloketinitiatieven te ontwikkelen.

3.2.

Het Commissievoorstel betreft de vaststelling van een éénloketomgeving van de Europese Unie voor de douane die via het douane-éénloketsysteem van de Europese Unie voor de uitwisseling van certificaten voorziet in een geïntegreerde reeks interoperabele elektronische diensten op nationaal en op Unieniveau, om de interactie en uitwisseling van informatie tussen de nationale éénloketomgevingen voor de douane en de in de bijlage bij het voorstel bedoelde niet-douanegerelateerde Uniesystemen te ondersteunen.

4.   Algemene opmerkingen

4.1.

Het voorstel voor een verordening is de eerste en essentiële stap op weg naar verbeterde samenwerking tussen de douaneautoriteiten door middel van één enkele elektronische applicatie. Dit is een alomvattend voorstel waarin de resultaten, maatregelen en acties voor de werking van de éénloketomgeving van de Europese Unie voor de douane op grote schaal worden geanalyseerd.

4.2.

De invoering van het éénloketsysteem stelt bedrijven en handelaren in staat gegevens, hetzij begeleidende documenten, hetzij niet-douanegerelateerde Unieformaliteiten, elektronisch aan een elektronisch venster (nationaal venster) van elke lidstaat te verstrekken, waarbij het risico op duplicatie wordt beperkt en op tijds- en transactiekosten wordt bespaard. Dankzij het éénloketsysteem kunnen de douane en andere betrokken autoriteiten de verstrekte gegevens verzamelen op basis van een geharmoniseerde aanpak van de procedures voor de in- en uitklaring van goederen. Tegelijkertijd krijgt de EU een volledig beeld van de producten die haar grenzen binnenkomen en verlaten, en kan zij de hoeveelheden goederen controleren in de context van quota en fraudebestrijding.

4.3.

Zoals vermeld in het voorstel voor een verordening van de Europese Commissie is de financiering voor de uitvoering van het programma afkomstig van communautaire en nationale middelen. De kosten in verband met de ontwikkeling, voltooiing en werking van het éénloketsysteem van de EU voor CSW-CERTEX komen ten laste van de Unie, terwijl de kosten in verband met de ontwikkeling, voltooiing en werking van hun nationale éénloketomgeving voor douane en de aansluiting ervan op het CSW-CERTEX-systeem van de EU ten laste komen van de begroting van de lidstaten. Aangezien de COVID-19-pandemie in alle lidstaten tot een financiële crisis heeft geleid, vraagt het EESC zich af hoe de Europese Commissie ervoor kan zorgen dat de lidstaten aan deze eis voldoen en in hun nationale begrotingen de voor de uitvoering van het programma geraamde middelen opnemen.

4.4.

Voor de harmonisatie en uitvoering van dit voorstel dienen de lidstaten het systeem verplicht uit te voeren. Het welslagen van het éénloketsysteem voor de douane hangt af van de gelijktijdige naleving, harmonisatie en uitvoering door alle lidstaten. Het risico bestaat echter dat sommige lidstaten het onderhavige systeem niet binnen het geraamde tijdschema zullen uitvoeren vanwege gebrek aan middelen (voortvloeiend uit de financiële crisis na COVID-19) en andere beleidsprioriteiten. Dit zal tal van problemen voor het douane- en handelsbeleid van de Unie opleveren, maar zeker ook voor de lidstaten. Het EESC vraagt de Europese Commissie of er sancties worden opgelegd als bepaalde lidstaten de maatregelen niet uitvoeren of als het vastgestelde tijdschema wordt overschreden.

4.5.

Het éénloketsysteem moet gelijke tred houden met de modernisering van de douane en douaneautoriteiten. Het zou zeer nuttig zijn om een onderzoeksstudie uit te voeren die de huidige situatie aan de toegangspoorten van de lidstaten beschrijft en een beoordeling maakt van de vereiste investeringen om de diensten te verbeteren zodat zij het éénloketsysteem kunnen ondersteunen. Tegelijk zou er ook een indicatieve datum kunnen worden vastgesteld voor de voltooiing van het nationale deel van het éénloketsysteem.

4.6.

De Commissie vermeldt in haar voorstel voor een verordening dat elke lidstaat een autoriteit dient aan te wijzen als nationale coördinator voor de uitvoering en coördinatie van maatregelen in verband met het éénloketsysteem. Het EESC vraagt zich af of de aanwijzing van de nationale coördinator onder de exclusieve bevoegdheid van elke lidstaat valt, dan wel of de Europese Commissie een aanbeveling zal doen.

4.7.

Ten aanzien van de waarborging van gegevensbescherming meent het EESC dat bij aanvullende maatregelen ter bescherming van de verzamelde gegevens en bij alle douaneaangiften rekening moet worden gehouden met de volgende punten: — welke overheidsinstantie is verantwoordelijk voor het waarborgen van de vertrouwelijkheid en hoe wordt op elk niveau het tolerantieniveau expliciet vastgesteld? — de waarborgen die aan handelaren zullen worden verstrekt in het éénloketsysteem en de details van de verstrekte garanties.

5.   Specifieke opmerkingen

5.1.

Volgens het EESC kunnen dit voorstel voor een verordening en het punt waarin naar subsidiariteit wordt verwezen, gezien worden als bijdrage van dit instrument, namelijk de invoering van één loket, aan het Europese bbp en de verbetering van het concurrentievermogen.

5.2.

Daarnaast acht het EESC het noodzakelijk om voor elke lidstaat een effectbeoordeling uit te voeren waarin de voordelen van uitvoering van dit beleid naar voren komen om de lidstaten ervan te overtuigen het onmiddellijk ten uitvoer te leggen. Tegelijkertijd verzoekt het EESC de Europese Commissie om te rapporteren over de impact van het proefproject met het éénloketsysteem voor de douane in elke lidstaat die aan het proefproject deelnam.

5.3.

Op grond van de effectbeoordeling die in het voorstel voor een verordening is geanalyseerd, acht het EESC het pakket opties 1 + 6+8(ii) de juiste keuze. (2)

5.4.

Het EESC benadrukt dat de Europese Commissie uniforme technische specificaties moet vaststellen voor de werking van de nationale éénloketomgeving, zoals omschreven in artikel 2 van het voorstel voor een verordening.

5.5.

Opgemerkt zij dat de Europese Commissie uniforme technische specificaties moet vaststellen voor de werking van de nationale éénloketomgeving, zoals omschreven in artikel 8, om storingen in de douaneaangiften te voorkomen. Het EESC acht het nuttig om één enkel model uit te werken.

5.6.

Het éénloketsysteem voor de douane heeft alleen kans van slagen als de nationale omgevingen goed functioneren met goed opgeleid personeel. Aangezien het aantal douaneambtenaren (3) afhankelijk van de lidstaat uiteenloopt van 7 tot 70 per 100 000 inwoners, beveelt het EESC aan om minimumnormen voor de werking van het systeem en het vereiste aantal personeelsleden toe te voegen.

5.7.

Het EESC stelt voor “onverminderd de bepalingen van de algemene verordening gegevensbescherming (AVG) en de bepalingen van artikel 6 van deze verordening” toe te voegen aan het eerste artikel van het voorstel voor een verordening.

5.8.

Het EESC merkt op dat, zowel vanuit juridisch als inhoudelijk oogpunt, in artikel 3 kan worden verwezen naar de tegenstrijdigheid die ontstaat, aangezien het artikel verwijst naar het éénloketsysteem van de EU, maar tegelijk niet-douanesystemen van de Unie omvat. Er zou hiervoor een afzonderlijke alinea kunnen worden toegevoegd (naast de nodige aanpassingen aan de verwijzingen).

5.9.

Het EESC zou graag willen weten of het werkprogramma van de Commissie aan de verordening zal voorafgaan, dan wel of het na de inwerkingtreding ervan zal volgen. Als de inwerkingtreding voorafgaat, binnen welk tijdsbestek moet het actieplan dan worden goedgekeurd?

5.10.

De verwijzing naar de mogelijkheid om overeenkomstig artikel 21, lid 3, eerste zin, de bevoegdheid om gedelegeerde handelingen vast te stellen, in te trekken, is veel te vaag. Het EESC wil verder weten of de intrekking betrekking heeft op één of alle categorieën van de in artikel 5, lid 4, artikel 10, lid 3, en artikel 13, lid 4, vermelde opties. Voorts is het onduidelijk of het gaat om één handeling van deze categorieën of de mogelijkheid om handelingen vast te stellen voor één van deze categorieën in het algemeen. Het EESC wijst erop dat de medewetgevers bij de informatieverstrekking onderling moeten overleggen.

---

(1)  Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s — EU-actieplan inzake e-overheid 2016-2020 — Voor een snellere digitalisering van overheidsdiensten, COM(2016) 179 final van 19 april 2016.

(2)  Optie 1 stelt EU-CSW-CERTEX verplicht en heeft betrekking op wettelijke EU-vereisten waarvoor voor alle lidstaten relevante douanegerelateerde informatie beschikbaar is op EU-niveau, met een functionaliteit voor geautomatiseerd kwantiteitsbeheer. In optie 6 wordt een éénloketsysteem op nationaal niveau ingesteld zodat marktdeelnemers kunnen beschikken over geharmoniseerde toegangspunten om douane- en niet-douanegerelateerde formaliteiten te vervullen. Optie 8(ii) is gebaseerd zijn op het toenemende gebruik van het bestaande EORI-systeem (registratie en identificatie van marktdeelnemers), alleen voor validatie (8ii). COM(2020) 673 final.

(3)  https://ufe-online.eu/wp-content/uploads/2020/04/2020-04-04.pdf.