8.10.2015   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 332/1

Rapporteur:

Gunta ANČA

Corapporteur:

José Isaías RODRÍGUEZ GARCÍA-CARO

1.1.

pleit ervoor dat, aan de hand van samenhangende en uitgesplitste gegevens, meer bekendheid wordt gegeven aan de omstandigheden van mensen die in instellingen leven en dat indicatoren aangaande de naleving van de mensenrechten worden ingevoerd.

1.2.

Het doet een beroep op de lidstaten om, als onderdeel van de nationale hervormingsprogramma’s (NHP’s), maatregelen tegen discriminatie te nemen en zich voor het recht van personen met een handicap op een volwaardige rol in de maatschappij en de economie in te zetten.

1.3.

Er is bezuinigd op het budget van lokale en regionale overheden, met alle rechtstreekse gevolgen van dien voor de socialedienstverlening. In sommige lidstaten is daardoor de tendens ontstaan om mensen dan maar in instellingen op te nemen.

1.4.

De lidstaten zouden de Europese structuur- en investeringsfondsen (ESIF) moeten gebruiken om de overgang van institutionele naar door de gemeenschap gedragen zorg te promoten, de sociale voorzieningen en de gezondheidszorg verder te ontwikkelen en ondersteunend personeel een opleiding te laten geven.

1.5.

Ook zouden de lidstaten hun langdurige zorg moeten hervormen op grond van een kosten-batenanalyse, waarbij blijk moet worden gegeven van een verziende blik, wat onder meer betekent dat bezuinigingen het veld moeten ruimen voor investeringen in mensen en diensten.

1.6.

Deïnstitutionalisering vergt een politieke strategie van lange adem en de toewijzing van voldoende financiële middelen om in een gemeenschap alternatieve vormen van ondersteuning te ontwikkelen.

1.7.

De lidstaten zouden moeten erkennen dat personen met een handicap in alle aspecten van het leven en op voet van gelijkheid met anderen rechtsbevoegd zijn en zouden die erkenning zo nodig moeten staven met desbetreffende besluiten (1).

1.8.

Als doorslaggevende stap in het proces van deïnstitutionalisering zou er een door de gemeenschap gedragen dienstverlening van hoge kwaliteit moeten worden ontwikkeld (2). Het is gevaarlijk om instellingen te sluiten zolang er nog geen alternatieven zijn.

1.9.

Thuiszorg moet gepaard gaan met de ontwikkeling van betaalbare professionele dienstverlening.

1.10.

Professionele zorgverleners zouden overal in Europa moeten worden opgeleid om in door de gemeenschap gedragen dienstverlening te kunnen werken en moeten worden geïnformeerd over het proces van deïnstitutionalisering.

1.11.

Door de gemeenschap gedragen zorg moet plaatselijk worden verstrekt en betaalbaar en voor iedereen toegankelijk zijn.

1.12.

Toegang tot de arbeidsmarkt is van groot belang voor mensen die uit een instelling komen: op die manier kunnen zij volop deelnemen aan de samenleving. Gespecialiseerde diensten voor de arbeidsvoorziening en beroepsonderwijs zouden voor iedereen die er behoefte aan heeft toegankelijk moeten zijn.

1.13.

Al degenen die bij de deïnstitutionalisering betrokken zijn, zouden moeten samenwerken.

1.14.

Verschillende gebruikersgroepen hebben verschillende behoeften. Daarom moeten er in een samenwerkingsverband met alle relevante belanghebbenden — onder wie gebruikers en hun representatieve organisaties, gezinnen, dienstverleners, de betrokken economische sectoren en overheidsinstanties — specifieke oplossingen worden uitgewerkt.

1.15.

De Commissie moet beslist met een Europees kwaliteitskader voor door de gemeenschap gedragen zorg komen. Het is hoog tijd voor bindende voorschriften voor optimale kwaliteit.

1.16.

De lidstaten zouden onafhankelijke en efficiënte inspectie- en monitoringdiensten moeten opzetten, die moeten toezien op de naleving van de voor de zorg geldende regelgevings- en kwaliteitsnormen.

1.17.

Het EESC adviseert om negatieve beeldvorming door stereotypering tegen te gaan en inclusieve educatie- en mediacampagnes te voeren waardoor aan deze problematiek, zowel op school als in de samenleving, meer bekendheid wordt gegeven.

2.1.

Deïnstitutionalisering heeft in het grootste deel van de twintigste eeuw niet overal in Europa hetzelfde verloop gekend. Idem dito voor de naleving van de mensenrechten. Vandaar de moeilijkheid om vergelijkbare gegevens over de lidstaten te vergaren.

2.2.

Onze samenleving is volop aan het veranderen. Daarom is het van belang om overal in de EU een analyse te maken van de situatie van mensen die sociale zorg en hoogwaardige steun nodig hebben. Op grond van die analyse kunnen geschikte oplossingen worden gevonden en voorbeelden van geslaagde methoden worden uitgewisseld.

2.3.

Het EESC komt dan ook tot de volgende bevindingen:

2.3.1.

In heel Europa zijn meer dan een miljoen kinderen en volwassenen met een handicap in instellingen opgenomen (3);

2.3.2.

Een „instelling” moet worden gezien als een centrum voor residentiële zorg waar bewoners buiten de samenleving worden geplaatst en/of worden gedwongen om samen te leven. Mensen die in een instelling worden opgenomen, hebben onvoldoende controle over hun eigen leven en de besluiten die over hen worden genomen. De vereisten van de organisatie zelf vertonen de neiging voorbij te gaan aan de individuele behoeften van de gebruikers (4);

2.3.3.

Hoogwaardige door de gemeenschap gedragen zorg levert altijd een betere levenskwaliteit op dan institutionele zorg: in het eerste geval wordt sociale integratie bevorderd en is het risico om buiten de samenleving te komen te staan, minder groot (5);

2.3.4.

Alle vormen van discriminatie of misbruik waarvan mannen, vrouwen en kinderen met of zonder handicap, zeer hulpbehoevende personen en mensen met psychosociale stoornissen in instellingen of bij het ontvangen van zorg het slachtoffer kunnen worden, moeten worden uitgebannen;

2.3.5.

De aanbevelingen die het EESC al in eerdere adviezen heeft gedaan, blijven van kracht (6);

2.3.6.

De aandacht moet worden gevestigd op de verplichtingen die de EU en haar lidstaten krachtens het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met een handicap (UNCRPD) (7) zijn aangegaan, nl. om de waardigheid van personen met een handicap te eerbiedigen, alsook hun vrijheid en recht om zelfstandig te leven en zelf uit te maken waar en met wie zij dat willen doen, en hun recht op toegang tot door de gemeenschap gedragen hulpverlening (met inbegrip van persoonsgebonden assistentie);

2.3.7.

Volgens het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van het kind (VRK) is het „voor de harmonische ontplooiing van zijn of haar persoonlijkheid” nodig dat een kind opgroeit in een „gezinsomgeving, in een sfeer van geluk, liefde en begrip”. Ouders zijn als eersten verantwoordelijk voor de zorg voor hun kinderen. De overheid moet de ouders — en dan vooral de meest kansarme onder hen — daarin steunen, met adequate instrumenten van sociale bescherming. Kinderen hebben het recht om te worden beschermd tegen geweld en misbruik. Als hun eigen gezin — in weerwil van adequate ondersteuning door overheidsinstanties — die zorg niet kan geven, hebben kinderen recht op een plaatsvervangend gezin.

2.3.8.

Mensen met een (met name verstandelijke) handicap hebben overal recht op erkenning als rechtspersonen.

3.1.

juicht toe dat veel landen bezig zijn om de zorg en steun voor kinderen en volwassenen te hervormen, waarbij sommige of alle instellingen voor residentiële zorg worden vervangen door dienstverlening in het gezin of door de gemeenschap (8).

3.2.

Bij de deïnstitutionalisering moeten de rechten van gebruikersgroepen worden gerespecteerd. Ook moet het risico op schade daarbij zoveel mogelijk worden beperkt en moet ervoor worden gezorgd dat alle betrokkenen er voordelen van ondervinden. In nieuwe zorg- en steunstelsels moeten de rechten, waardigheid, behoeften en wensen van alle betrokkenen en hun gezinnen worden gerespecteerd.

3.3.

Iedereen heeft het recht om zelf te bepalen waar en hoe hij of zij wil leven.

4.1.

Kinderen, mensen met een handicap (onder wie mensen met psychosociale stoornissen) en ouderen hebben ver uiteenlopende behoeften als het gaat om zorg. Bij de deïnstitutionalisering van de langdurige zorg moet dan ook rekening worden gehouden met de specifieke behoeften van iedere gebruikersgroep.

4.2.

Door de gemeenschap gedragen zorg, waaronder professionele zorg en zorg door gezinsleden of vanuit de sociale omgeving, biedt een meerwaarde die ontbreekt in de residentiële zorgcentra.

4.3.

Het stelsel van institutionele zorg moet dan ook worden aangepast, in die zin dat pas tot institutionalisering wordt overgegaan als er geen door de gemeenschap gedragen sociale of gezondheidszorg voorhanden is, waarbij institutionele zorg wordt aangeboden als overgangsmaatregel.

4.4.

Zelfstandig wonen hoeft niet noodzakelijkerwijs te betekenen dat mensen in een isolement leven. Integendeel, doordat zij zelfstandig wonen, kunnen mensen zelf een keuze maken uit gespecialiseerde en toegankelijke algemene diensten in en van de gemeenschap waar zij hun verblijfplaats hebben gekozen.

4.5.

Deïnstitutionalisering brengt met zich mee dat de juiste voorzieningen moeten worden gecreëerd, maar ook dat de leefomstandigheden in een gemeenschap geschikt moeten worden gemaakt. Het grote publiek moet dan ook op die overgang worden voorbereid: aan de desbetreffende problematiek moet meer bekendheid worden gegeven en stigmatisering moet worden tegengegaan. Zo niet, dan komt er in plaats van deïnstitutionalisering een vorm van herinstitutionalisering, waarbij mensen met psychosociale stoornisssen in „getto’s” terechtkomen, d.w.z. dat zij dan wel in de samenleving leven, maar toch worden geïsoleerd door negatieve attitudes. De media spelen in dit opzicht een cruciale rol.

4.6.

Het EESC wijst op de verschillen tussen de lidstaten, niet in de laatste plaats als het gaat om de definitie die aan het begrip „langdurige zorg” wordt gegeven. Die verschillen kunnen ook betrekking hebben op de diverse vormen van zorg en bijbehorende dienstverlening. Ook zijn er binnen de lidstaten grote verschillen tussen regio’s en gemeenten, en dan met name tussen stad en platteland (9). Die verschillen zijn geen excuus voor lidstaten die met hun eigen specifieke kenmerken maar weinig vooruitgang boeken. Een geleidelijke overgang naar door de gemeenschap gedragen zorg is geboden.

4.7.

Het EESC heeft in een eerder verkennend advies (10) aanbevolen om een analyse te maken van zorg op afstand en omgevingsondersteund wonen en om, in de nabijheid van mensen, een alomvattende, gedecentraliseerde structuur op te zetten waarmee ouderen rechtstreeks contact kunnen onderhouden. Die aanbeveling hoort ook thuis in onderhavig advies. Ook betuigt het EESC opnieuw zijn steun voor een proces dat moet leiden tot de deïnstitutionalisering van ouderen, kinderen, mensen met een handicap in alle leeftijdsgroepen en mensen met psychosociale stoornissen (11).

4.8.

Onder deze gebruikersgroepen vallen mensen van wie het vermogen om besluiten te nemen als gevolg van hun leeftijd, handicap of afhankelijkheid, beperkt of onbestaand kan zijn. De lidstaten moeten dergelijke mensen dan ook maximale bescherming bieden in een geleidelijk en gecontroleerd proces van deïnstitutionalisering, zodat hun rechten te allen tijde worden gerespecteerd en hun optimale door de gemeenschap gedragen zorg wordt geboden, met inbegrip van hulp bij het nemen van besluiten.

4.9.

Het EESC heeft oog voor de gevolgen die een overgang van institutionele naar door de gemeenschap gedragen zorg kan hebben voor de betrokken werknemers. Alle overheidsinstanties en bij deïnstitutionalisering betrokken partijen moeten samenwerken om ervoor te zorgen dat dit proces een gunstige en geleidelijke uitwerking heeft op de verleners van zorg. Hoe dan ook moet altijd worden gezorgd voor behoorlijke arbeidsomstandigheden.

4.10.

Het alternatief voor institutionalisering is niet thuiszorg, maar door de gemeenschap gedragen zorg. Daarom moet worden geïnvesteerd in de nodige infrastructuur.

4.11.

Er zijn voorbeelden van methoden die bijval verdienen, zoals (voltijdse of deeltijdse) verlofregelingen voor zorgverleners en erkenning van verzekeringsdekking voor informele zorgverleners (12). Het EESC vraagt de Commissie en de lidstaten om de uitwisseling van voorbeelden van geslaagde methoden te bevorderen.

4.12.

Het EESC ziet het belang in van zorgverleners. Informele zorgverleners, die hiertoe op vrijwillige basis overgaan, proberen om hun zorgtaken te combineren met de rest van hun leven. Een resultaat daarvan voor de voornaamste mantelzorger kan het „syndroom van de mantelzorger” zijn, ofwel lichamelijke en psychische uitputting. De EU moet erop toezien dat beleid om werk en zorg met elkaar te combineren, evenals de verantwoordelijkheid voor zorg op het beginsel van gelijke behandeling van iedereen worden gebaseerd en dat informele zorg gelijkelijk en eerlijk wordt verdeeld (13), dat de grondrechten van zorgverleners worden gerespecteerd, dat informele en familiale zorg als zodanig worden erkend en ondersteund en dat erkenning en steun wordt gegeven aan de rol van vrijwilligers in de verlening van formele en informele zorg (14).

4.13.

Mensen uit kwetsbare groepen die institutionele zorg hebben gehad zijn oververtegenwoordigd onder de daklozen. De lidstaten zouden daarom strategieën en programma’s voor deïnstitutionalisering moeten ontwikkelen waarin rekening wordt gehouden met dakloosheid en waaruit het besef spreekt dat gemeenschapsgerichte zorg nodig is om dakloosheid te voorkomen en aan te pakken.

4.14.

Om voor een gelijke behandeling op de werkplek in te staan, is het van strategisch belang dat huishoudelijk werk wordt ontwikkeld en geprofessionaliseerd, omdat huishoudelijk werk voornamelijk door vrouwen wordt gedaan. Het zijn dan ook vooral vrouwen die kinderopvang en voorzieningen voor bejaardenhulp en schoonmaakhulp nodig hebben om voor hun loopbaanontwikkeling evenveel kansen te hebben als mannen. Dergelijke voorzieningen zijn niet alleen gunstig voor de enkeling, maar ook voor de hele samenleving. Immers, daarmee worden nieuwe banen gecreëerd, wordt tegemoetgekomen aan de behoeften van een vergrijzende samenleving en worden mensen geholpen om privé- en beroepstaken met elkaar te verzoenen. Ook leiden deze voorzieningen tot een hogere levenskwaliteit en meer sociale integratie en maken deze het voor ouderen gemakkelijker om thuis te blijven wonen (15).

4.15.

Het EESC ziet in dat beroepsmensen overal in Europa een opleiding in deïnstitutionalisering moeten krijgen. Zo moet de nieuwe generatie van psychiaters worden geleerd om zich in hun werk aan het VN-Verdrag voor de rechten van personen met een handicap te houden.

4.16.

Mensen komen soms zonder overleg of duidelijke procedures in een instelling terecht. Het is belangrijk dat de behoefte van iemand aan langdurige zorg formeel wordt beoordeeld. Hierbij zou de waardigheid van mensen niet mogen worden geschonden, en het resultaat zou geïndividualiseerde zorg moeten zijn.

5.1.

Het EESC beseft dat de verstrekking van langdurige zorg aan de gebruikersgroepen die deze nodig hebben, tot de grootste sociaaleconomische uitdagingen behoort waar de EU voor staat, met name — zoals nu — in tijden van economische crisis.

5.2.

Uit de Mededeling over sociale investeringen (16) wordt duidelijk dat de economische crisis een bedreiging was voor onze socialezekerheidsstelsels, omdat de werkloosheid is toegenomen, de belastinginkomsten zijn gedaald en steeds meer mensen uitkeringen nodig hebben. Gezien deze context vindt het EESC net als de Commissie dat de lidstaten moeten worden geholpen om strategieën voor langdurige zorg uit te stippelen waardoor de gevolgen van de economische crisis minder hard aankomen.

5.3.

In zijn advies over deze Mededeling (17) stelt het EESC dat sociale investeringen voor groei en samenhang ook op de consolidering van de sociale voorzieningen moeten worden gericht. Een en ander kan ook bijdragen tot het scheppen van nieuwe banen in de zorg en de ontwikkeling van nieuwe vormen van collectieve dienstverlening.

5.4.

De economische crisis had een ongunstige uitwerking op het vermogen van personen met een handicap om zelfstandig te wonen, maar ook kwalijke gevolgen voor gezinnen en kwetsbare groepen die toch al een verhoogd risico op armoede en sociale uitsluiting hadden.

5.5.

Het Pakket Sociale Investeringen (PSI) zal worden ingezet om de problemen als gevolg van de economische crisis en de demografische veranderingen aan te pakken (18).

5.6.

Het EESC is ervan overtuigd dat de crisis tot veel minder erkenning voor sociale rechten heeft geleid, omdat op het budget daarvoor is bezuinigd. De Raad, de Commissie en de lidstaten moeten sociale investeringen dan ook beslist inzetten voor beleid om de sociale bescherming weer op het peil van vóór de economische crisis te brengen (19).

5.7.

Nu de levensverwachting toeneemt, ontstaan er behoeften die met zich brengen dat moeilijke kwesties m.b.t. de solidariteit en gerechtigheid tussen generaties moeten worden aangepakt. Waar het op aan komt, is dat ouderen en hoogbejaarden in Europa een veilig en waardig bestaan kunnen leiden, ook al zijn zij aangewezen op zorg. Tegelijkertijd moet ervoor worden gezorgd dat de lasten daarvan in de toekomst niet ondraaglijk worden voor de jongere generaties (20).

5.8.

De verschillen in de EU als het gaat om langdurige institutionele of door de gemeenschap gedragen zorg waren al waarneembaar, maar de crisis heeft daar nog een schepje bovenop gedaan door de economische en sociale verschillen in de EU nog groter te maken. Door de crisis zijn de verschillen in concurrentievermogen en sociale samenhang duidelijker geworden. Ook tekent zich nog scherper een tendens tot polarisatie van groei en ontwikkeling af, met alle gevolgen van dien wat betreft billijke herverdeling van inkomsten, rijkdommen en welzijn tussen de lidstaten en — in iedere lidstaat — tussen de regio’s (21).

6.1.

betreurt dat de Europese structuurfondsen in de vorige programmeringsperiode voor instellingen die tot de afzondering van patiënten leiden, zijn ingezet in plaats van voor door de gemeenschap gedragen zorg.

6.2.

Het is ingenomen met de verordeningen betreffende de ESIF voor de nieuwe programmeringsperiode (2014-2020), omdat daarin het zwaartepunt van institutionele naar door de gemeenschap gedragen zorg is verlegd, waarbij ervan wordt uitgegaan dat de sociale en gezondheidsinfrastructuur zal worden verbeterd met middelen uit het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling.

6.3.

De overgang naar door de gemeenschap gedragen zorg zou kunnen worden versneld door een multifunctionele aanpak, waarbij o.m. een beroep op het Europees Sociaal Fonds kan worden gedaan om zachte maatregelen te nemen, zoals opleidingen voor ondersteunend personeel en de invoering van nieuwe sociale voorzieningen.

6.4.

Het is een goede zaak dat in de Verordening houdende gemeenschappelijke bepalingen aan de gebruikmaking van de ESIF ex ante thematische voorwaarden zijn gesteld die verband houden met de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting. Hierdoor worden de lidstaten gedwongen om een strategie voor deïnstitutionalisering uit te stippelen.

6.5.

De lidstaten zouden de ESIF moeten gebruiken om de overgang van institutionele naar door de gemeenschap gedragen zorg te promoten, de sociale voorzieningen en gezondheidszorg verder te ontwikkelen en ondersteunend personeel een opleiding te geven.

6.6.

Het instrument voor pretoetredingssteun en het Europees Ontwikkelingsfonds zouden moeten worden ingezet ter ondersteuning van het recht om in een gemeenschap te leven en het recht om in een gezin op te groeien.

6.7.

Aan de overgang van institutionele naar door de gemeenschap gedragen zorg zitten veel haken en ogen. Daarom zouden de Commissie en de lidstaten deïnstitutionalisering door middel van voorlichting en politieke sturing moeten ondersteunen, zelfs en vooral in tijden van economische crisis.

7.1.

doet een dringend beroep op de Commissie om een Europees kwaliteitskader voor door de gemeenschap gedragen zorg op te stellen. Het is hoog tijd voor stringente bindende voorschriften voor optimale kwaliteit.

7.2.

Zorgdiensten moeten door de gemeenschap worden verstrekt, ook in afgelegen en plattelandsgebieden. De burgers moeten een toereikend individueel budget krijgen om de dienstverlening die zij nodig hebben, vrijelijk te kunnen kiezen.

7.3.

Door de gemeenschap gedragen zorg moet tot stand worden gebracht in een nauw samenwerkingsverband met de gebruikers en hun representatieve organisaties. Wat die kwaliteit moet zijn, moet door hen worden uitgemaakt, in samenwerking met andere relevante belanghebbenden, zoals zorgverstrekkers, overheidsinstanties en vakbonden.

7.4.

De lidstaten zouden onafhankelijke en efficiënte inspectie- en monitoringdiensten moeten opzetten, die erop moeten toezien dat wordt voldaan aan de regelgevings- en kwaliteitsnormen voor zowel institutionele als de door de gemeenschap gedragen zorg.

7.5.

Door de gemeenschap gedragen zorg moet plaatselijk worden verstrekt en betaalbaar en voor iedereen toegankelijk zijn.

7.6.

Voor de verlening van dergelijke voorzieningen moet toestemming worden verkregen van de daartoe bevoegde overheden. Ook moeten dergelijke voorzieningen worden erkend door certificerende instanties.

7.7.

Hulptechnologieën en technische hulpmiddelen zijn voor gehandicapten, met inbegrip van kinderen en ouderen, van groot belang om deel van de gemeenschap te kunnen uitmaken. Deze technologieën zijn het effectiefst wanneer zij stroken met de voorkeuren van de gebruikers en geen nadelig effect hebben op hun persoonlijke levenssfeer.

8.10.2015   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 332/8

Rapporteurs:

de heer Carmelo CEDRONE en de heer Joost VAN IERSEL

1.1.

Na zes jaar financiële en economische crisis lijkt het moeilijker dan ooit om de economische en sociale toekomst te voorspellen. Gezien de geopolitieke en economische vraagstukken zal slechts een solide EMU de toekomst stabiliteit kunnen bieden.

1.2.

De EMU is nog steeds fragiel, getuige de diagnose en de SWOT-analyse hierna. Volgens het EESC vereisen de aanhoudende onevenwichtigheden en het scheppen van vertrouwen in Europa een doeltreffender en democratischer economisch bestuur, met name in de eurozone.

1.3.

Het EESC beseft dat voor doorslaggevende besluiten niet over één nacht ijs mag worden gegaan, maar twee zaken verdienen dringend aandacht: a) Europa kan het zich niet veroorloven besluiten jarenlang uit te stellen; b) eerste voorwaarde is dat de eurozone het eens is over de principes van het vereiste economisch beleid, dat met doeltreffend bestuur moet worden gevoerd.

1.4.

Naast economische governance zijn democratische legitimiteit, een stevig beleidskader en een gedeeld gevoel van een gemeenschappelijke bestemming vereist. Daartoe zijn concrete maatregelen nodig in het kader van het huidige Verdrag en regelgeving. Op middellange termijn moet een herziening van het Verdrag het institutionele bestel afstemmen op de vereisten van een daadwerkelijke economische en politieke unie.

1.5.

We hebben behoefte aan een samenhangend stelsel van de Europese Raad, nationale regeringen, het Europees Parlement, nationale parlementen en de Europese Commissie dat getuigt van democratische legitimiteit, verantwoordingsplicht en transparantie, en dat in staat is doeltreffend op te treden in het belang van de burgers en de economische actoren.

1.6.

Het is duidelijk geworden dat de huidige regels die het fundament van de EU vormen, en vooral van de eurozone, in wettelijk, institutioneel en democratisch opzicht verwarring hebben gesticht. Daarom moet er een nieuwe aanpak worden ontwikkeld. Gezien de politieke en economische dynamiek kan de EU haar huidige institutionele bestel niet langer handhaven. Daarom acht het Comité het essentieel om het integratieproces van de eurozone te verdiepen.

1.7.

Vanuit deze optiek legt het Comité een routekaart voor met de volgende fasen:

2.1.

De EMU heeft al een uitgebreid „acquis”. Er is een gemeenschappelijke munt en een centrale bank; in zekere zin is coördinatie van het begrotings- en economisch beleid gewaarborgd; landen krijgen bindende besluiten voorgelegd die in beginsel hun economische en begrotingsautonomie beperken, er worden voorwaarden gesteld aan expansionistische maatregelen in de lidstaten en zij krijgen economische en sociale hervormingen opgelegd.

2.2.

Dit houdt in dat de EMU een federatie „in itinere” is die momenteel als „hoedster” fungeert, maar nog niet gezamenlijk optreedt. De doelgerichtheid van de EMU is sterker dan elders en heeft bijgedragen tot een „publieke ruimte” voor debat. De EMU vergt een grotere overdracht van soevereiniteit van de lidstaten, hoewel het beheer ervan hoofdzakelijk in handen blijft van een technocratische structuur.

2.3.

Deze Unie moet voltooid worden door de voorwaarden te scheppen die nodig zijn om te garanderen dat de deelnemende landen of de landen die willen toetreden, niet alleen stabiliteit, maar ook ontwikkeling en welvaart kunnen bereiken. Toetreden tot de eurozone moet voor deze landen voordeliger zijn dan niet meedoen.

2.4.

Het uitbreken van de financiële crisis in 2008 en de latere ontwikkelingen waren, samen met de rampzalige gevolgen voor de reële economie en de Europese samenleving, een waarschuwing voor degenen die tot op dat ogenblik dachten dat de architectuur van de EMU min of meer bevredigend zou blijven werken en dat overloopeffecten de convergentie tussen de lidstaten harmonieus zouden bevorderen.

2.5.

Kort na de eerste schokken begonnen de Europese instellingen te zoeken naar kortetermijnoplossingen voor de meest urgente problemen. Dat er mechanismen zijn gekomen om de EMU, de euro en de eurozone intact te houden, is een prestatie van formaat. Anderzijds was er sprake van vertragingen en ernstige fouten: zo was er geen gemeenschappelijk plan om groei en werkgelegenheid te bevorderen.

2.6.

Een groot succes is ook dat onder zeer moeilijke omstandigheden, ten minste gedeeltelijk, productieve vooruitgang is geboekt om de EMU een steviger basis te verschaffen. Het EESC is ingenomen met elk van deze stappen, maar had kritiek op de beperkingen ervan en kwam met andere voorstellen om de crisis aan te pakken.

2.7.

De financiële en economische crisis is uitgemond in een aanhoudende economische recessie met opvallende economische onevenwichtigheden tussen nationale economieën. Grote delen van de EU verkeren zes jaar later in een verre van benijdenswaardige situatie, met lage groei en instabiele werkgelegenheid. De economische en sociale gevolgen spreken voor zichzelf.

2.8.

Ondanks alle vooruitgang blijft de EMU onvoltooid. De situatie is heel complex. Ondanks hoopvolle tekenen van herstel houden in enkele landen de economische stagnatie en armoede aan en komen er weinig nieuwe banen bij, wat grotendeels het gevolg is van diverse diepgewortelde oorzaken, die tijdens de crisis zichtbaarder en meer op de voorgrond zijn getreden: geschiedenis, bestuurlijke tradities (of het ontbreken daarvan), uiteenlopende groei, verschillende economische en sociale structuren en verschillend buitenlands beleid.

2.9.

In de eurozone heerst onenigheid tussen voorstanders van een op stabiliteit gebouwde unie, gebaseerd op economische convergentie en hervormingen in de lidstaten, en bepleiters van een regelrechte begrotingsunie. Die verdeeldheid leidt ook tot verschil van mening over het op nationaal en EU-niveau te voeren economisch beleid, zowel in de politiek als tussen sociale partners.

2.10.

Uiteenlopende standpunten en praktijken hebben het wantrouwen versterkt, niet alleen in de politiek, maar ook bij het brede publiek in de verschillende landen, hoe oppervlakkig de wederzijdse kritiek ook lijkt. Deze ontwikkeling is een zichzelf vervullende voorspelling geworden, doet eventuele speelruimte voor beleidsmakers teniet en zorgt voor heel wat eurofobie onder de burgers.

2.11.

Nu de EMU vooral door intergouvernementele besluitvorming en technocratisch beheer wordt gekenmerkt, heeft het gebrek aan democratische legitimiteit en geloofwaardigheid ernstige gevolgen die ook de contrasten tussen de partnerlanden doen toenemen.

2.12.

De EU is hierop geen uitzondering. Andere grote landen zoals de VS, China, Rusland, India en Brazilië, en een zeer groot aantal kleinere landen hebben ook te lijden onder vergelijkbare moeilijke omstandigheden. Maar het kost de EU, en vooral de eurozone, in vergelijking met de VS en Azië („de Aziatische fabriek)” onmiskenbaar veel moeite om problemen op te lossen.

2.13.

In principe is het EESC van mening dat hoewel vele verschillende en ingewikkelde aspecten de feitelijke staat van de Europese economie bepalen, doeltreffender politiek beheer van de EMU aanzienlijk kan bijdragen aan een stabielere aanpak van de huidige en toekomstige problemen. In ieder geval is een sterkere EMU onontbeerlijk zijn voor het waarborgen van bepaalde grote Europese belangen in de wereld.

2.14.

Het Comité beseft dat afdoende oplossingen op dit moment niet binnen handbereik liggen. Ook beseft het dat de huidige dynamiek, complexiteit en dilemma’s een solide routekaart in de weg staan. Anderzijds: als de huidige institutionele en bestuurlijke tekortkomingen nog lang aanhouden, zullen blijvende schadelijke gevolgen voor het vertrouwen en de economische productie niet uitblijven. Het EESC acht vertragingen, gelatenheid en de afwezigheid van een plan voor de toekomst derhalve onaanvaardbaar.

2.15.

Het EESC meent daarom dat een serieus debat over een solide architectuur van de EMU, met een consensus over de economische en sociale doelstellingen, alsook over de governance, niet te vermijden valt.

2.16.

Sinds het begin van de EMU gaat het debat over meer of minder Europese integratie eigenlijk over nationale soevereiniteit. Het EESC onderstreept dat dit een schijnparadigma is, aangezien nationale soevereiniteit tanende is. Binnen het huidige paradigma van globalisering en de bijhorende uitdagingen ziet het EESC geen haalbaar alternatief om gemeenschappelijke of gedeelde soevereiniteit in de EU, en vooral in de eurozone, beter te verankeren. Een en ander vereist een solide samengevoegd economisch bestuur of een economische regering. In dezelfde geest is de toekomst van de EMU dus nauw verbonden met andere cruciale „soevereine” beleidsgebieden, zoals de ontwikkeling van het Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid en die van de Energie-Unie.

4.1.1.

De fundamentele vragen voor de Economische en Monetaire Unie, die een wezenlijke overdracht van nationale bevoegdheden aan de Unie vergt, houden verband met de democratische dimensie ervan, vooral met de parlementaire dimensie, de doeltreffendheid van de besluitvorming, de naleving van de beginselen verantwoordingsplicht en loyale samenwerking, alsook met de transparantie (zichtbaarheid) van de werkwijze. Volgens het EESC vergen deze uitdagingen een politieke unie die deelname van de burgers herstelt en verzekert, alsook de inbreng van alle partijen die bij de Europese integratie betrokken zijn.

4.1.2.

Een politieke unie tot stand brengen is een proces dat stapsgewijs verloopt. Bepaalde voorwaarden en maatregelen zullen zonder wijziging van de verdragen van de Unie kunnen worden gerealiseerd. Voor andere is hoe dan ook een verdragsherziening vereist.

4.1.3.

In verband met de verantwoordingsplicht en de wederzijdse samenwerking pleit het EESC ervoor om de op nationaal niveau gehanteerde vormen van deelname ook op het niveau van de Unie naar behoren toe te passen, vooral wat betreft:

4.1.4.

In elke lidstaat en in de hele EU is de democratische kwestie een belangrijk zwak punt (de rol van de trojka in het kader van de nieuwe economische governance zegt al genoeg). Het verband tussen vertegenwoordigers en vertegenwoordigden vervaagt steeds meer, een feit dat de crisis heeft blootgelegd. Vandaar de noodzaak en de urgentie om werk te maken van de voltooiing van de Economische en Monetaire Unie in haar vier vormen of pijlers van integratie: de bankenunie, de begrotingsunie, de economische unie (waar voor het EESC ook de sociale unie toe behoort) en tot slot de politieke unie.

4.1.5.

Om tot deze politieke unie te komen, op basis van landen die dit willen en op grond van gedifferentieerde integratie, stelt het EESC voor om bijtijds te kiezen voor een conventie, die de taak krijgt oplossingen te vinden die verdergaan dan het Verdrag van Lissabon. Het EESC zegt toe voorstellen uit te werken voor een doeltreffende deelname van maatschappelijke organisaties aan de werkzaamheden van zo’n conventie.

4.2.1.

De ruimte die in de Economische en Monetaire Unie gereserveerd is voor de representatieve democratie is die van het Europees Parlement, waar de leden zetelen uit landen die zijn toegetreden tot de eenheidsmunt of zich op toetreding voorbereiden.

4.2.2.

De bekrachtiging van de representatieve democratie binnen de EMU is pas volledig als de besluitvorming rekening houdt met de dubbele — de nationale en de Europese — legitimiteit, een essentieel aspect van het Europese model, een systeem sui generis.

4.2.3.

Deze politieke context biedt een gunstiger basis voor nauwere samenwerking en afstemming tussen de Eurotop en/of de Eurogroep; in dit geval ook met de landen die toetreding tot de eurozone voorbereiden, het EP en de nationale parlementen. In het verlengde van de voorgaande paragraaf kunnen de ministers van de eurozone en van de landen die toetreding overwegen, wetgevende taken uitoefenen, samen met het EP, voor kwesties die de EMU betreffen.

4.2.4.

Het optreden van de Raad moet worden versterkt door de inspanningen van de nationale overheden, die gelijk op moeten gaan met deze ontwikkeling, vooral door onderlinge uitwisseling van ambtenaren en uitgebreidere bilaterale betrekkingen.

4.2.5.

Het EESC benadrukt dat uitbreiding van stemming met gekwalificeerde meerderheid en, op een bepaald moment, de afschaffing van eenparigheid van stemmen, de verdere integratie in de politieke unie mogelijk zullen maken.

4.2.6.

De samenwerking en de beter gestructureerde afstemming in de politieke unie zullen dan ook het beleid op voor de EMU essentiële gebieden doeltreffender maken. De Unie als geheel zal hiervan groot voordeel genieten.

4.2.7.

Zoals vermeld in de tabel in punt 5 kan er veel gedaan worden zonder het verdrag te wijzigen. Het grootste deel van het EMU-beleid kan rechtstreeks worden uitgevoerd via versterkte samenwerking tussen de landen; het zou beter zijn als de EMU over een soort permanente versterkte samenwerking beschikt waarmee ze ook en beter kan optreden via de Europese afgevaardigden van de eurolanden en de kandidaat-eurolanden.

4.2.8.

Het EESC stelt voor om de methode van de „Jumboraad” binnen de eurogroep nieuw leven in te blazen, om zo gelegenheid te bieden tot regelmatig overleg tussen de bevoegde ministers voor financiële, economische en sociale zaken enerzijds, en de sociale partners en maatschappelijke organisaties anderzijds.

4.3.1.

Na een overgangsperiode, mogelijk uitmondend in een Verdragswijziging, moet een bestuursorgaan voor de EMU vorm krijgen. De voorzitter hiervan dient in alle opzichten op te treden als minister van economische en financiële zaken van de eurozone, met een rol als vicevoorzitter van de Commissie, vergelijkbaar met de positie van de hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid.

4.3.2.

In het Europese model sui generis zal de (kleinere en doeltreffende) Europese Commissie een wezenlijke rol blijven spelen. De „communautaire methode” en het huidige initiatiefrecht van de EC hebben ook een bijzondere betekenis voor de verdieping van de EMU. Deze rol moet in de politieke Unie gewaarborgd zijn.

4.3.3.

De Europese Commissie moet een „duale” rol behouden, als schakel tussen de EU en de EMU, totdat een volwaardige uitvoerende raad van de EMU is opgericht. Onverminderd het huidige initiatiefrecht van de Europese Commissie zouden er manieren moeten worden gevonden om het EP volwaardig bij het proces te betrekken teneinde de legitimiteit van een nieuw wetgevingsvoorstel te waarborgen.

4.3.4.

Het EESC stelt voor een permanente voorzitter voor de eurogroep te benoemen, die in Brussel beter rechtstreeks kan werken met de Commissie, het EP, de nationale regeringen en parlementen. Volgens de door voorzitter Juncker gebruikte methode zou een vicevoorzitter van de Commissie de vergaderingen van de eurogroep kunnen leiden. Hij/zij zou de EMU aldus ook in internationale organen kunnen vertegenwoordigen.

4.4.1.

Deze overwegingen moeten ons sterken in de gedachte om nauwere, constructievere betrekkingen op te bouwen met de Europese burgers en om manieren te vinden om ze bij het openbare leven te betrekken. Vooral in de eurozone moet gezorgd worden voor solide mechanismen om de sociale partners en maatschappelijke organisaties over specifieke zaken te raadplegen, omdat zij een belangrijke rol spelen op beleidsterreinen die rechtstreeks de gevolgen van de EMU ondervinden. Vaak beïnvloeden ze ook het beleid op nationaal niveau. Het EESC, dat de deelname van het maatschappelijk middenveld aan het EU-besluitvormingsproces verzekert, kan op Europees niveau — onverminderd de rol van de sociale partners in de sociale dialoog — faciliterend optreden voor maatschappelijke organisaties, door middel van:

5.1.

Voor de verwezenlijking van deze vier unies, die overeenkomen met de vier pijlers van het EESC (2) is volgens het verslag van de vier voorzitters een reeks (beleids)maatregelen nodig die bij ongewijzigd verdrag kunnen worden doorgevoerd (1e kolom van de hierna volgende tabel). Over andere moet gezamenlijk worden beslist, op Europees niveau (eurozone), op basis van een nieuwe methode voor besluitvorming en met nieuwe instrumenten, door gebruik te maken van de versterkte samenwerking uit het huidige verdrag (2e kolom van de tabel), of door middel van verdragswijzigingen, of, indien nodig, een nieuw verdrag voor de EMU (3e kolom van de tabel). Tot slot vat de tabel deze fasen samen en bevat het institutionele voorstellen en voorbereidende initiatieven voor de politieke pijler van de EMU (vierde kolom).

5.2.

Overzichtsschema van de opties om de EMU te voltooien (3)

8.10.2015   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 332/20

Rapporteur:

Vladimíra DRBALOVÁ

1.1.

Het EESC verleent zijn steun aan het gezamenlijke initiatief van de Europese Commissie en het voorzitterstrio van de Europese Raad om aandacht te besteden aan ondernemerschap in onderwijs (1) en de ondernemingszin in Europa te bevorderen.

1.2.

De lidstaten zouden moeten teruggrijpen op het strategisch kader voor Europese samenwerking in onderwijs en opleiding (ET 2020), dat is gegrondvest op de agenda van Oslo van 2006 die nog niets aan geldigheid heeft ingeboet.

1.3.

Ook zouden de lidstaten hun eigen strategieën om ondernemingszin in het onderwijs te bevorderen, moeten uitstippelen. Een andere mogelijkheid is dat zij het begrip „ondernemerschap” in hun strategieën voor een leven lang leren verwerken.

1.4.

Het EESC zou graag zien dat geleidelijk sleutelvaardigheden worden ontwikkeld zoals omschreven in de aanbeveling van het Europees Parlement en de Raad van 2006 (2), teneinde bij te dragen tot een beter aanpassingsvermogen, inzetbaarheid, sociale integratie en mobiliteit.

1.5.

De overgang van school naar werk (in loondienst of als zelfstandige) kan worden vergemakkelijkt door hoogwaardige stages, co-assistentschappen, leerlingenplaatsen, duale en andere praktijkgerichte leerstelsels, programma’s voor startende ondernemingen en incubators, vrijwilligerswerk en sport.

1.6.

De procedures voor de erkenning van buitenschools opgedane kennis moeten worden verbeterd en zowel leerlingen en studenten als leerkrachten en werkgevers moeten worden betrokken bij de uitwerking van de erkenningsprocedures, die ook door hen moeten worden gemotiveerd (3).

1.7.

Onderricht in ondernemerschap moet echter worden bezien tegen de achtergrond van de samenleving in het algemeen en niet alleen van het ondernemingsklimaat. De vaardigheden die ondernemers nodig hebben, zouden in alle stadia van onderwijs en opleiding passende aandacht moeten krijgen. Hiermee moet van jongs af aan worden begonnen en de methoden die worden gebruikt, moeten erop zijn gericht dat iemand zich in de loop van zijn of haar hele schooltijd voortdurend blijft ontwikkelen op dit gebied.

1.8.

Het EESC onderschrijft het voorstel van de Commissie aan de lidstaten om een vaardigheidsreferentiekader voor ondernemerschap in de context van het kader van sleutelcompetenties te ontwikkelen. Met een dergelijk kader kan aan de totstandbrenging van een gecoördineerde aanpak in de diverse stadia van het onderwijs worden bijgedragen en kan ervoor worden gezorgd dat niet-formele en informele leerprocessen meer consideratie krijgen.

1.9.

De lidstaten zouden voor leerkrachten, opleiders en leidinggevenden in het onderwijs een programma voor onderricht in vaardigheden en attitudes van ondernemers moeten opstarten. Daarnaast zouden onderwijsinstellingen een leeromgeving moeten creëren waarin de ondernemerscultuur wordt gepromoot en die openstaat voor iedereen.

1.10.

Van belang is dat diverse belanghebbenden — overheidsinstanties, scholen, bedrijven, arbeidsbureaus en gezinnen — samenwerken, waarbij vooral ook de rol van de sociale partners in de schijnwerpers moet worden gezet. Immers, die laatste helpen om beroepsvaardigheden en transversale bekwaamheden te ontwikkelen die op de realiteit zijn afgestemd.

1.11.

De lidstaten zouden alle beschikbare programma’s en instrumenten moeten aangrijpen om ondernemerschap in onderwijs en opleiding, creativiteit, innovatie en mobiliteit te ondersteunen. De Commissie zou de lidstaten bij de toepassing van het Erasmus+-programma moeten steunen en assisteren, waarbij moet worden toegezien op de goede werking van al haar instrumenten.

2.1.

De Europese Raad van 26 en 27 juni 2014 heeft in zijn conclusies voorrang gegeven aan de ontwikkeling van vaardigheden, de ontplooiing van talenten en de kans voor iedereen om zijn of haar leven te veranderen dankzij de bevordering van de juiste vaardigheden voor de moderne economie en door een leven lang leren (zie bijlage I, Strategische agenda voor de Unie in tijden van verandering  (4)).

2.2.

Het Italiaanse EU-voorzitterschap (5) heeft met het oog op de herziening van de Europa 2020-strategie een politieke discussie op gang gebracht over de rol van onderwijs en opleiding in de toekomstige programma’s van de EU en de lidstaten om de groei te bevorderen. Ook het Letse EU-voorzitterschap komt op voor digitale kansen en zet zich in voor de bevordering van ondernemerschap in onderwijs, vooral in de regio’s (6).

2.3.

De Raad voor jongeren, onderwijs, cultuur en sport heeft in zijn conclusies van 12 december 2014 (7) benadrukt dat ondernemerschap en onderwijs prioriteiten zijn in de Europa 2020-strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei. De ontwikkeling van ondernemingszin kan de burgers, beroepsmatig en in de loop van hun leven, grote voordelen opleveren.

3.

3.1.

De aandacht voor ondernemerschap in onderwijs komt neer op een terugkeer naar de agenda van Oslo voor ondernemerschap en onderwijs in Europa  (8). Daarbij wordt de bevordering van ondernemerszin in een hogere versnelling gezet en wordt het ET 2020 (Strategisch kader voor Europese samenwerking op het gebied van onderwijs en opleiding)  (9) nieuw leven ingeblazen.

3.2.

Zonder creativiteit en innovatie kan een bedrijf zich niet ontwikkelen en kan Europa de internationale concurrentie niet aan. Groei en concurrentievermogen kunnen alleen worden bevorderd door investeringen in onderwijs en opleiding in vaardigheden. Waar het in de eerste plaats op aankomt, is dat alle burgers de kans krijgen om transversale sleutelvaardigheden te verwerven, waarbij bijvoorbeeld wordt gedacht aan digitale vaardigheden, het leren leren, initiatiefrijkheid, ondernemerszin en cultureel bewustzijn (10).

3.3.

Op de conferentie van de Waarnemingspost Arbeidsmarkt over steun voor startende ondernemingen om groei te bevorderen en banen te creëren (11), is ook duidelijk geworden dat onderricht in ondernemerschap niet los mag staan van de bredere maatschappelijke context. Het bedrijfsleven moet niettemin inspanningen leveren om de oprichting van ondernemingen te vergemakkelijken, de administratieve rompslomp te verminderen en kansen op banen te creëren. Prikkels om de oprichting van een bedrijf voor te bereiden, een bedrijf op te richten en verder uit te bouwen, kunnen met goed gevolg worden gekoppeld aan andere maatregelen van actief arbeidsmarktbeleid (AAMB). Daarnaast moeten die prikkels worden bezien in de bredere context van de steunverlening aan en ontwikkeling van bedrijven.

3.4.

De herziening van de „Small Business Act” (12) biedt een unieke gelegenheid om de maatregelen voor kleine en middelgrote ondernemingen beter te bundelen met ondernemerschapseducatie, waarvoor van alle beschikbare instrumenten (bv. Cosme) gebruik wordt gemaakt. Maatregelen om de verbetering van de vaardigheden in kleine en middelgrote ondernemingen en alle mogelijke vormen van innovatie te promoten, vallen onder een van de tien beginselen die als leidraad dienen voor het streven naar gelijke voorwaarden voor kleine en middelgrote ondernemingen overal in de EU.

4.1.

De integratie van ondernemerschapseducatie in onderwijs en opleiding moet erop gericht zijn om mannen en vrouwen, ongeacht hun sociaaleconomische achtergrond of bijzondere behoeften, de kans te geven om ondernemersvaardigheden en -bekwaamheden te ontwikkelen.

4.2.

Naast basisvaardigheden als kunnen lezen, schrijven en rekenen, vereist ondernemerschap de geleidelijke ontwikkeling van een aantal sleutelvaardigheden zoals omschreven in de aanbeveling van het Europees Parlement en de Raad uit 2006, met name de zin voor initiatief en ondernemerschap en het vermogen om ideeën om te zetten in daden. Een en ander heeft betrekking op creativiteit, innovatie en het nemen van risico’s, alsook het vermogen om te plannen en projecten te beheren teneinde doelstellingen te verwezenlijken.

4.3.

Vooral communicatie in vreemde talen is een must, omdat Europese burgers alleen dan overal in Europa kunnen reizen, werken en leren. Het belang daarvan wordt steeds groter voor jongeren (13).

4.4.

Digitaal ondernemerschap is in dit tijdperk van de digitale interne markt een conditio sine qua non voor nieuwe banen, innoverende ideeën en clusters om het tempo van innovaties te verhogen. De EU moet een beleidskader voor de bevordering van ICT-vaardigheden uitwerken waardoor de lidstaten worden aangemoedigd om van elkaar te leren hoe het aantal afgestudeerden in ICT-vaardigheden kan worden vergroot en hoe de aard van de verworven vaardigheden aan de behoeften van bedrijven kan worden aangepast.

4.5.

Vrouwen vertegenwoordigen een gigantisch potentieel dat moet worden benut. Ook moet onderzoek worden gedaan naar de geheel eigen benadering van leiderschap en bedrijfsvoering door vrouwen. De lidstaten zouden, in nauwe samenwerking met de relevante belanghebbenden, uitvoering moeten geven aan programma’s om zakelijke en ondernemersvaardigheden te ontwikkelen en door vrouwen gerunde bedrijven in mondiale toeleveringsketens op te nemen (14).

5.1.

Ondernemersvaardigheden zijn van belang voor het leven in het algemeen en om mensen meer zeggenschap over hun toekomst te geven. De vaardigheden die ondernemers nodig hebben, zouden in alle stadia van onderwijs en opleiding passende aandacht moeten krijgen. Hiermee moet van jongs af aan worden begonnen en de methoden die worden gebruikt, moeten erop zijn gericht dat iemand zich in de loop van zijn of haar hele schooltijd voortdurend blijft ontwikkelen op dit gebied.

5.2.

Scholieren moeten altijd de kans krijgen om deel te nemen aan programma’s om werkervaring op te doen, die hen helpen om deze vaardigheden te ontwikkelen. De instrumenten die worden ontwikkeld om na te gaan in hoeverre en of de vaardigheden zijn verworven, moeten vooral zijn gericht op de kwalitatieve verbetering van de werkervaring die in de toekomst zal worden opgedaan. Een goed voorbeeld van zo’n programma is een Fins project om leerlingen op diverse onderwijsniveaus aan het bedrijfsleven gerelateerde cursussen te geven, nl. „Yrittäjyyskasvatus” (15).

5.3.

Onderricht in ondernemerschap is omschreven als een bundeling van geformaliseerde lessen om iemand die aan de sociaaleconomische ontwikkeling wil deelnemen, te informeren, op te leiden en te onderwijzen middels een project om bekendheid met ondernemerschap, de oprichting van bedrijven en de ontwikkeling van kleine ondernemingen te bevorderen (16).

5.3.1.

Europa vestigt inmiddels al zijn hoop op de bevordering en ontwikkeling van stelsels voor alternerend onderwijs en soortgelijke vormen van aan de werkplek gerelateerde leerprocessen. De lidstaten die dergelijke systemen toepassen, behalen op termijn goede resultaten en hebben een jeugdwerkloosheid die onder het EU-gemiddelde ligt.

5.3.2.

Stages zijn een belangrijk middel om de werkloosheid terug te dringen, de discrepantie tussen gevraagde en aangeboden vaardigheden aan te pakken en de overgang van de school naar de arbeidsmarkt vlotter te laten verlopen. Het opnemen van stages in de curricula moet sterker worden ondersteund (17).

5.3.3.

Stages (waardoor werknemers worden gestimuleerd om zich meer als ondernemers te gedragen) en door de werknemers gestuurd sociaal ondernemerschap kunnen voorbeelden zijn van succesvolle op de participatie van werknemers gebaseerde systemen (waarin de werknemers van een organisatie dus meewerken aan de verwezenlijking van de sociaaleconomische doelstellingen van die organisatie).

5.3.4.

Met vrijwilligerswerk kan waardevolle ervaring worden opgedaan, omdat een vrijwilliger vaardigheden verwerft. De belangrijkste aanbieders van niet-formeel onderwijs zijn jongerenorganisaties. Via hun educatieve programma’s dragen zij bij tot de ontwikkeling van een aantal transversale vaardigheden, zoals teamwerk, sociale vaardigheden, zin voor initiatief en het nemen van risico’s. Jongeren kunnen van hun fouten leren in een veilige omgeving (in tegenstelling tot het reële zakenleven).

5.4.

De Commissie heeft in 2012 een verslag uitgebracht over „Entrepreneurship education at school in Europe” (18) waarin het zwaartepunt bij nationale strategieën, leerprogramma’s en leerresultaten is gelegd. In de meeste landen van Europa wordt onderricht in ondernemerschap momenteel gepromoot. De manier waarop verschilt: 1) met behulp van specifieke strategieën/actieplannen die uitsluitend op onderricht in ondernemerschap zijn gericht; 2) met behulp van breder opgezette onderwijs- of economische strategieën waarin onderricht in ondernemerschap een van de doelstellingen is; 3) met behulp van individuele of meervoudige initiatieven voor onderricht in ondernemerschap.

5.5.

Niet alle mensen zijn geboren ondernemers. Ondernemersgeest creëert alleen maar meer slaagkansen in het beroep. Maar wie talent heeft voor zakendoen en de moed om zijn ondernemingsgeest in concrete daden om te zetten, moet worden gesteund.

5.5.1.

Incubators zijn centra voor innovatie en ondernemersactiviteiten. Veel universiteiten hebben incubators waar studenten op betrouwbare en professionele wijze worden begeleid bij hun pogingen om een idee waar te maken en risico’s te nemen zonder daarvan schade te ondervinden of in een spiraal van mislukkingen te vervallen. Het traject dat moet worden doorlopen om samen met anderen of alleen een bedrijf op te starten, kan minder omwegen hebben voor studenten op businessschools met incubators.

5.5.2.

Ondernemersvaardigheden kunnen ook, middels programma’s voor de ontwikkeling van vaardigheden, buiten het gewone onderwijs om worden verworven. Die programma’s kunnen de hulp omvatten van coaches en mentors, waarbij wordt gedacht aan ervaren trainers, ondernemers en deskundigen in bedrijfsvoering. Die coaches en mentors bieden potentiële ondernemers niet alleen waardevolle kennis, maar geven hun ook de kans om te „netwerken”, ofwel om de nodige contacten met al werkzame ondernemingen en ondernemers op te doen.

5.5.3.

De cursussen in ondernemerschap die de kamers van Koophandel en Industrie overal in Europa aanbieden, vertonen een veelheid aan vormen en methoden maar zijn er in alle gevallen op gericht om potentiële ondernemers te helpen uitvinden welk bedrijf ze willen opzetten, om dat bedrijf te helpen opstarten, om te helpen uitmaken welke middelen daarvoor nodig zijn en hoe aan die middelen kan worden gekomen en om de met het initiatief verbonden risico’s te helpen nemen: Entrepreneurial Skills Pass (Oostenrijk) (19), Startup@Campus (België) (20), Incuba’ school (Frankrijk), Long Night of the Start-ups (Duitsland) (21), New Entrepreneurs Day (Spanje) en Bright and Young (België) (22).

5.6.

Belanghebbenden en maatschappelijke organisaties kunnen een belangrijke rol spelen door doeltreffend bij te dragen aan initiatieven op dat gebied en de ondernemerscultuur te stimuleren. Een voorbeeld is de Finse Sauna Startup Foundation (23) die door Finse ondernemers en meerdere overheidsinstanties is opgezet.

6.1.

De aanhoudende problemen met de erkenning en de transparantie van vaardigheden en kwalificaties belemmeren de ontwikkeling van de juiste mix van vaardigheden en kwalificaties en zijn ook een hindernis voor de mobiliteit die nodig is om vaardigheden en banen beter op elkaar af te stemmen, wat goed is voor welvaart en concurrentievermogen.

6.2.

Er is in EU-verband een aantal instrumenten in het leven geroepen waardoor gemakkelijker kan worden samengewerkt als het gaat om de transparantie en erkenning van waar dan ook in de EU via beroepsonderwijs en -opleiding en hoger onderwijs verworven vaardig- en bekwaamheden (24).

6.3.

Daarnaast zijn er initiatieven genomen om de discrepantie tussen vaardigheden en banen tegen te gaan, zoals de Europese classificatie voor vaardigheden, competenties, kwalificaties en beroepen (ESCO) en het vaardighedenpanorama. De mobiliteit wordt ook bevorderd door het Europass-kader, met inbegrip van het Europass-cv en het Europees vaardighedenpaspoort, alsook de onlangs herziene richtlijn betreffende de erkenning van beroepskwalificaties (25).

6.4.

Meer samenhang tussen het Europees kwalificatiekader (EKK), de Europese puntenoverdrachtsystemen (ECTS en ECVET) en de meertalige classificatie van Europese vaardigheden/competenties, kwalificaties en beroepen (ESCO) zou helpen om de erkenning te garanderen van kwalificaties, de geldigverklaring van niet-formeel en informeel onderwijs en de totstandbrenging van levenslange begeleiding. Dit proces moet alomvattend blijven en worden gekoppeld aan een beoordeling van de verschillende instrumenten die worden ingezet om de doeltreffendheid ervan te garanderen.

6.5.

De Commissie wijst in haar mededeling „Een andere kijk op onderwijs” (26) op de noodzaak om buitenschools verworven vaardigheden te erkennen, te beoordelen en geldig te verklaren en op grond daarvan een vaardighedenprofiel voor potentiële werkgevers op te stellen. Van belang is dat een sollicitant ook op buitenschools verworven vaardigheden wordt beoordeeld, maar het gaat niet aan om werkgevers met de beoordeling en geldigverklaring van dergelijke vaardigheden te belasten.

6.6.

Daar komt nog bij dat beleid en kaders om de overdraagbaarheid van kwalificaties te ondersteunen, over het algemeen aan vigerende EU-wetgeving zijn gerelateerd. Ook zijn er enkele nationale initiatieven voor de geldigverklaring van eerder verworven kennis. Dergelijke nationale initiatieven zouden stelselmatig moeten worden bijgewerkt en gemonitord, met als doel voorbeelden van geslaagde methoden op te sporen, te bevorderen dat van elkaar wordt geleerd en gemeenschappelijke beginselen te promoten (27).

6.7.

Het EESC staat achter het voorstel van de Commissie om in het kader van sleutelcompetenties een kader op te nemen van als referentie dienende vaardigheden voor ondernemerschap, waarbij iedere vaardigheid wordt uitgesplitst in de samenstellende delen ervan op basis van de leerresultaatdescriptoren en -niveaus van het Europees kwalificatiekader (EKK). Met een dergelijk kader kan aan de totstandbrenging van een gecoördineerde aanpak in diverse onderwijsstadia worden bijgedragen en kan ervoor worden gezorgd dat niet-formele en informele leerprocessen in aanmerking worden genomen.

1.

Entrepreneurship360  (28), een initiatief om ondernemerschap op scholen en technische en beroepsopleidingen meer in de schijnwerpers te zetten. Het gaat hier om een vrijelijk beschikbaar instrument voor zelfbeoordeling, waardoor instellingen en docenten kunnen worden geholpen om hun aanpak en methoden om ondernemerschap te promoten, te blijven verbeteren;

2.

HEInnovate, een online-instrument dat door instellingen van hoger onderwijs kan worden gebruikt om ondernemerszin en vernieuwingsgezindheid in een internationale context te promoten (29).

7.1.

Leerkrachten en pedagogen zijn onmisbaar als het erom gaat het leerproces te vergemakkelijken en tot nieuwe denkbeelden te inspireren. Het is geen sinecure om op scholen nieuwe onderwijsmethoden en -technologie in te voeren: daar zijn gekwalificeerde docenten voor nodig (30). Zij moeten alternatieve en niet-formele leermethoden bevorderen en een individuele benadering hanteren.

7.1.1.

Programma’s voor onderricht in ondernemerschap staan of vallen met de kwaliteit van de daaraan deelnemende docenten en mentors. Potentiële ondernemers die hun eerste stappen als ondernemers zetten, hechten veel waarde aan de ervaring en kennis van doorgewinterde leerkrachten of ondernemers die al langer aan de weg timmeren. Die laatsten kunnen wat ze hebben meegemaakt, met hen delen (31).

7.1.2.

Een voorbeeld van een programma voor ondernemerschapseducatie dat goede resultaten heeft opgeleverd, is dat van de Ierse National Foundation for Teaching Entrepreneurship  (32). Doel daarvan is om opleiders en jongerenwerkers door een intensieve „opleiding voor opleiders” de vaardigheden en middelen bij te brengen die nodig zijn om jongeren succesvolle lessen in ondernemerschap te geven. Deelnemers aan dit programma, die het met goed gevolg aflopen, krijgen een CET (Certified Entrepreneurschip Trainers)-diploma.

7.1.3.

Een ander voorbeeld is het Nederlandse programma Onderwijs en ondernemerschap (33), dat tot doel heeft scholieren meer ondernemerszin en -attitudes bij te brengen door de desbetreffende vaardigheden een plaats te geven in het landelijke onderwijssysteem. Dit programma is samengesteld uit diverse onderdelen, waardoor een ruime reeks van activiteiten wordt aangeboden om scholieren in de loop van hun hele schooltijd ondernemersvaardigheden te helpen ontwikkelen en leerkrachten goede lessen in ondernemerschap te leren geven.

7.2.

Leerkrachten, opleiders en leidinggevenden in het onderwijs zouden hun eigen creativiteit en innovatieve attitudes moeten proberen te ontwikkelen, terwijl onderwijsinstellingen de voorwaarden moeten scheppen voor een voor bredere kringen bestemd leerproces waarin ondernemerszin wordt gepromoot.

7.3.

De Commissie heeft in juni 2013 een gids voor pedagogen  (34) gepubliceerd waarin een opsomming wordt gegeven van grondbeginselen voor lessen in ondernemerschap, het beoordelen van de kwaliteit van leerresultaten, niet aan specifieke vakken gebonden leerinhoud, opleidingen van leerkrachten voorafgaand aan en tijdens hun werkzaamheden, mentorschap en innovatie in ondernemerschapspedagogie, gekoppeld aan voorbeelden uit de praktijk waaruit lering kan worden getrokken.

7.3.1.

Instellingen die leerkrachten leren om lessen in ondernemerschap te geven, moeten een duidelijk onderwijsconcept uitwerken waardoor aan de leerkrachten de middelen worden aangereikt om ook rekening houdend met de arbeidsmarkt les te geven. Onderricht ter bevordering van de ondernemingszin moet als transversale materie in alle vakken worden ingebed.

7.3.2.

Programma’s om lessen in ondernemerschap te leren geven, moeten leerkrachten motiveren om hun eigen ondernemerskennis, -vaardigheden en -attitudes te ontwikkelen.

7.3.3.

Er moet steun worden verleend aan de ontwikkeling van gratis open digitale en online-instrumenten voor onderricht in ondernemersvaardigheden alsook aan de verkenning van mogelijke vormen van samenwerking met de openbrongemeenschap om gratis ondernemingsinstrumenten en -opleidingen voor het gebruik daarvan te bevorderen.

7.3.4.

Van belang is de mobiliteit van pedagogen overal in Europa, met name in het hoger onderwijs, dankzij het EU-programma een leven lang leren en/of andere speciaal voor dit doel opgezette instrumenten. Er is in Europa behoefte aan meer mobiliteit en uitwisseling van ervaringen, niet alleen tussen universiteiten onderling maar ook, waar passend, tussen universiteiten en ondernemingen. Er moeten programma’s worden ontwikkeld waardoor pedagogen tijd kunnen doorbrengen in andere onderwijsinstellingen en/of in ondernemingen, zodat zij zich echt kunnen gaan engageren, leren en ontwikkelen.

8.1.

Bij de uitwerking van lessen in ondernemerschap moet het bedrijfsleven worden geraadpleegd. Alleen dan ontstaat de zekerheid dat gediplomeerden over de vaardigheden beschikken die hun een kans op succes bieden. Ondernemingen moet vaker worden gevraagd om managers en werknemers te helpen opleiden op gebieden als ondernemerschap, samenwerking en deelname in de bedrijfsvoering van hun organisaties. Ondernemingen moeten hun werknemers ook cursussen geven in competenties, nieuwe kennis en vaardigheid tot besluitvorming, onder arbeidsvoorwaarden die hen in staat stellen aan deze opleidingen deel te nemen. Ook zou met leerkrachten moeten worden samengewerkt om jongeren kennis over de arbeidsmarkt bij te brengen, zodat zij zich daar een plaats kunnen veroveren.

8.2.

Tevens is de relatie tussen vakbonden en jongeren van groot belang voor hun opleiding. Vakbonden kunnen het op zich nemen om jongeren op de werkplek (in plaats van op scholen of in onderwijsinstellingen) op te leiden. De meest ervaren en vakkundige werknemers kunnen jonge werknemers, stagiairs en vrijwilligers als mentor en voogd begeleiden of zelf les gaan geven in speciaal voor stagiairs bestemde opleidingen. Deze banden met ondernemingen zijn belangrijk voor het onderwijzen van jonge mensen over arbeidsmarktprocessen en arbeidsverhoudingen. Vakbonden van leerkrachten zijn van groot belang als het erom gaat doeltreffend beleid voor onderwijs en opleiding uit te stippelen, maar daarbij moet wel met het bedrijfsleven worden overlegd.

8.3.

In ieder geval moeten werkgevers- en werknemersorganisaties bij de uitwerking van nationale strategieën voor een leven lang leren en actieplannen voor de toepassing van de jongerengarantie worden betrokken. Het EESC staat achter het actiekader voor jeugdwerkgelegenheid (35), dat door de Europese sociale partners is opgezet.

8.4.

Van doorslaggevend belang is dat het maatschappelijk middenveld daarbij wordt betrokken. Dan kunnen tal van maatschappelijke organisaties (die vrouwen, jongeren, gezinnen, gehandicapten, migranten, minderheden e.a. als doelgroepen hebben) hun werkzaamheden beter afstemmen op de behoeften en prioriteiten van specifieke groepen van burgers in het onderwijsstelsel en op de arbeidsmarkt.

8.5.

Zoals het EESC al eerder in een advies (36) heeft opgemerkt, is de rol van het gezin nog steeds van groot belang.

9.1.

Erasmus+  (37), het nieuwe programma van de Commissie voor onderwijs, opleiding, jeugd en sport voor 2014-2020 is gericht op het verbeteren van de vaardigheden en inzetbaarheid, alsmede op de modernisering van onderwijs, opleiding en jeugdwerk. Het budget ervoor is 14,7 miljard EUR voor een periode van zeven jaar, ofwel een bedrag dat 40 % hoger is dan het bedrag dat de EU momenteel uitgeeft aan investeringen op deze gebieden. Door Erasmus+ krijgen ruim vier miljoen Europeanen kansen om in het buitenland te studeren, werkervaring op te doen of als vrijwilliger te werken. Met dit programma wordt een belangrijke stap vooruit gezet, omdat daarmee aanzienlijke mogelijkheden voor steun aan onderricht in ondernemerschap worden geopend. Zo kan worden bevorderd dat de onderwijswereld en het bedrijfsleven samenwerken in het kader van kennisallianties voor hoger onderwijs en allianties voor de verwerving van sectorale vaardigheden in beroepsonderwijs en -opleiding.

9.2.

Er zijn nog andere programma’s en instrumenten ter ondersteuning van onderricht in ondernemerschap in de EU: ESF  (38) , ESCO — Europese classificatie van vaardigheden, competenties en beroepen  (39) — Cosme  (40), Horizon 2020  (41) , het jongerenwerkgelegenheidsinitiatief  (42) en Creatief Europa  (43).

8.10.2015   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 332/28

Rapporteur:

Ludvík JÍROVEC

Corapporteur:

Edwin CALLEJA

—

het door haar geleide REFIT-programma. Dit zou aan de voltooiing van de interne markt voor voedingsmiddelen moeten bijdragen zonder dat de huidige normen t.a.v. de arbeidsvoorwaarden van werknemers uit het oog worden verloren;

—

de recente hervorming van het GLB. Deze moet worden uitgevoerd zonder concurrentieverstoringen tussen de lidstaten te creëren en op zo’n manier dat duurzame productie wordt gestimuleerd;

—

de „plechtige belofte” van de EU m.b.t. stage-/opleidingsplaatsen. Voor de implementatie daarvan is de volledige steun van de lidstaten nodig.

—

streven naar succesvolle afsluiting van belangrijke handelsovereenkomsten van de EU waarover nog wordt overlegd (o.a. met de VS, Japan en Zuid-Aziatische landen), want die kunnen de Europese voedsel- en drankenproducenten grote voordelen opleveren;

—

toezicht houden op de uitvoering van lopende handelsakkoorden;

—

trachten bilaterale en multilaterale overeenkomsten beter op elkaar af te stemmen;

—

zorgen voor wederkerige behandeling, zowel bij het verlagen van tarifaire belemmeringen als bij het uit de weg ruimen van non-tarifaire belemmeringen (NTB’s), en in stand houden van de bestaande EU-normen voor consumenten-, milieu- en gezondheidsbescherming.

—

gunstige exportomstandigheden te creëren door eliminatie van handelsbelemmeringen;

—

toegang tot handelsfinanciering te vergemakkelijken (exportkredieten en -verzekeringen);

—

exportbevordering d.m.v. publiek-private samenwerking te stimuleren;

—

informatie te verzamelen over importregels van derde landen en die over te brengen aan mkb-organisaties.

—

grotere beschikbaarheid van kwalitatief goede informatie in de lidstaten over de sectorale arbeidsmarkt om de informatieasymmetrie tussen werkgevers en potentiële werknemers aan te pakken en discrepanties tussen gevraagde en aangeboden vaardigheden op te sporen en te verhelpen;

—

regelmatige validatie van cursussen van hogeronderwijsinstellingen door o.a. vertegenwoordigers uit de voedsel- en drankindustrie om ervoor te zorgen dat beroepsopleidingen relevant blijven;

—

deelname van alle nieuw aan te werven werknemers in de voedsel- en drankensector — en niet alleen jongeren — aan stage-/opleidingsprogramma’s. Dit is vooral belangrijk voor de ontsluiting van het potentieel van herintredende vrouwen en oudere werknemers die op zoek zijn naar andere loopbaanmogelijkheden;

—

personeel en middelen voor opleidingen en voor programma’s in het kader van een leven lang leren om de kwalificaties van arbeidskrachten op peil te houden. Sociaal overleg is hierbij essentieel.

—

bescherming van de rechten van Europese werknemers en consumenten;

—

volledige en daadwerkelijke ratificatie, implementatie en handhaving van de fundamentele normen van de IAO;

—

Europese kwaliteitsnormen in de voedsel- en drankensector.

1.2.9.

Het EESC dringt er bij de Commissie op aan om een rapport op te stellen waarin wordt beoordeeld of er voor alcoholhoudende dranken informatie over de ingrediënten en de voedingswaarde zou moeten worden verstrekt.

2.1.

De Europese voedsel- en drankindustrie is de grootste productiesector in de economie van de EU met een jaarlijkse omzet van meer dan 1 biljoen EUR en 4,25 miljoen directe arbeidsplaatsen. Deze industrie maakt deel uit van een waardeketen die in totaal 32 miljoen mensen werk verschaft en goed is voor 7 % van het bbp van de EU. 99,1 % van de ondernemingen in de sector behoort tot het mkb (8).

2.2.

Het percentage particuliere O&O-investeringen bedraagt 0,27 % van de omzet. Het scorebord voor 2012 van het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek (JRC) bevestigde trends uit voorgaande jaren, met name dat de EU het niveau van particulier O&O heeft gehandhaafd, maar dit niveau nog steeds achterblijft bij dat van haar internationale concurrenten (9).

2.3.

De Europese voedsel- en drankindustrie verwerkt 70 % van alle landbouwproducten in de EU en levert de Europese consument veilige en voedzame levensmiddelen van goede kwaliteit.

2.4.

In 2012 bedroeg de mondiale export van verwerkte voedingsmiddelen en dranken vanuit Europa 86,2 miljard EUR (10), waarmee de sector de grootste exporteur van dit soort producten ter wereld is. Bovendien kende de handelsbalans van de EU in 2012 een recordoverschot van 23 miljard EUR. De afgelopen twintig jaar is de handel in voedingsmiddelen en dranken tussen de lidstaten verdrievoudigd en bedraagt nu ongeveer 450 miljard EUR (11).

2.5.

De voedsel- en drankensector is een veerkrachtige, niet-conjunctuurgebonden economische pijler die in alle lidstaten sterk aanwezig is, en levert zeker een belangrijke bijdrage aan de inspanningen van de Europese productie-industrie om haar aandeel in het bbp te verhogen naar 20 %, een streefcijfer dat door de Europese Commissie in het kader van de Europa 2020-strategie is geformuleerd (12). Het EESC spreekt daarvoor nogmaals zijn steun uit en herhaalt dat naast dit streefcijfer ook het kwaliteitsaspect nadrukkelijk aandacht verdient (13).

2.6.

Uit belangrijke concurrentie-indicatoren blijkt echter dat de sector zijn concurrentievoordelen aan het kwijtraken is. Terwijl de mondiale vraag toenam, daalde het exportmarktaandeel jaar na jaar (exportwaarde in 2012: 16,1 % t.o.v. 20,5 % in 2002) (14).

2.7.

In onderhavig initiatiefadvies wijst het EESC erop welke maatregelen nodig zijn om deze negatieve trend te keren en de concurrentiepositie van de Europese voedsel- en drankensector zowel op de interne markt als wereldwijd te verbeteren.

2.8.

Consumenten hebben recht op betrouwbare en evenwichtige informatie over alcoholhoudende dranken, zodat ze met kennis van zaken beslissingen kunnen nemen over hun consumptie. Voor alle alcoholhoudende dranken, ongeacht hun alcoholgehalte, zouden dezelfde regels moeten gelden. Het EESC dringt er bij de Commissie op aan onverwijld het rapport op te stellen dat overeenkomstig Verordening (EU) nr. 1169/2011 in december 2014 had moeten worden ingediend en waarin wordt beoordeeld of alcoholhoudende dranken in de toekomst zouden moeten voldoen aan de vereiste om informatie te verstrekken over de ingrediënten en de voedingswaarde.

4.1.1.

De levensmiddelenwetgeving in de EU is sterk geharmoniseerd en de sector profiteert aanzienlijk van de kansen die de interne markt biedt. De handel tussen de lidstaten is de afgelopen tien jaar fors gegroeid en heeft nu een aandeel van 20 % in de Europese voedsel- en drankenproductie. Toch maken bedrijven nog altijd melding van verschillende interpretaties en uiteenlopende implementatie van de wetgeving inzake voedselnormen. Verdere integratie zou leiden tot nieuwe groeimogelijkheden (20).

Het verbeteren van de betrekkingen tussen ondernemingen in de voedselvoorzieningsketen is eveneens essentieel voor een concurrentiekrachtige voedsel- en drankensector (21).

4.1.2.

Van het allergrootste belang is de monitoring door de Commissie van de doeltreffendheid van het Europees initiatief voor de toeleveringsketen (22) en van de handhaving van regelgeving op nationaal niveau (23). Het SCI is een belangrijk gezamenlijk vrijwillig initiatief van stakeholderorganisaties uit de hele voedselvoorzieningsketen. Het voorziet in een systeem voor het verbeteren van de onderlinge handelsbetrekkingen en het oplossen van onderlinge commerciële geschillen.

4.2.1.

In een poging de vaardigheden van de arbeidskrachten in de sector te verbeteren, hebben Effat en FoodDrinkEurope in 2013 een gezamenlijk rapport uitgebracht met een overzicht van de vereiste maatregelen op het vlak van opleiding en bekwaamheden om de uitdagingen op de arbeidsmarkt te kunnen aangaan (24).

4.2.2.

Ze formuleerden ook een „plechtige belofte” m.b.t. stage-/opleidingsplaatsen voor jongeren in de voedsel- en drankindustrie (25), teneinde zulke plaatsen van hoge kwaliteit in bedrijven in de hele EU, met name kleine en middelgrote ondernemingen, te stimuleren.

4.3.1.

Met een positieve handelsbalans van 23 miljard EUR in 2012 blijft de EU de grootste exporteur van voedingsmiddelen en dranken ter wereld, hoewel haar aandeel in de mondiale handel in deze producten kleiner wordt. Daarentegen is het exportmarktaandeel van landen als China en Brazilië de afgelopen jaren constant toegenomen (26).

4.3.2.

Niettegenstaande de algemene erkenning dat voedselveiligheid het allerbelangrijkste is (27), vormt vergroting van de export een van de voornaamste bronnen van groei voor elke industrie. Nu de bevolking in opkomende landen steeds rijker wordt, zou de sector moeten worden toegerust om aan de stijgende mondiale vraag te kunnen beantwoorden.

4.3.3.

Een multilateraal WHO-verdrag van formaat zou de meest doeltreffende oplossing zijn geweest om markten te openen, maar tijdens opeenvolgende onderhandelingsrondes is het niet gelukt een alomvattende overeenkomst te bereiken.

4.3.4.

Daarom worden bilaterale handelsakkoorden steeds belangrijker. Die hebben voor de Europese industrie in het algemeen en de voedsel- en drankensector in het bijzonder al goede resultaten opgeleverd. In de lopende onderhandelingen over TTIP zouden zowel tarifaire als non-tarifaire belemmeringen (NTB’s) moeten worden aangepakt, waarbij de nadruk moet liggen op wederkerige behandeling voor Europese voedingsmiddelen en dranken. De belangen van de Europese consument zouden echter op geen enkele manier mogen worden geschaad. De uitkomst van deze onderhandelingen zou de Europese levensmiddelensector geen windeieren moeten leggen (28).

4.3.5.

Het bevorderingsbeleid van de EU is een goed instrument om munt te slaan uit het wereldwijde positieve imago van Europese levensmiddelen en om de belangrijkste eigenschappen van Europese voedselproducten voor het voetlicht te brengen.

4.4.1.

Het EESC schreef in 2012 in een advies (29): „Een duurzame consumptie en productie houdt in dat gebruik wordt gemaakt van diensten en producten die een hogere meerwaarde opleveren terwijl ze minder natuurlijke hulpbronnen verbruiken, en bezet daarmee een centrale plaats in strategieën die tot doel hebben de hulpbronnenefficiëntie te verbeteren en een groene economie te bevorderen.”.

4.4.2.

De Europese voedsel- en drankindustrie is afhankelijk van de beschikbaarheid van genoeg en scherp geprijsde agrarische grondstoffen die voldoen aan specifieke kwaliteitscriteria.

4.4.3.

Een van de grootste uitdagingen is voedselverspilling, want in de Europese voedselketen wordt jaarlijks ongeveer 90 miljoen ton voedsel weggegooid. Daarmee worden ook de hulpbronnen verspild die zijn gebruikt om dat voedsel te produceren, zoals grondstoffen, water, mest- en brandstoffen. Sommige belangrijke initiatieven ter zake gaven aanleiding tot partnerschappen met relevante stakeholders, zoals de campagne „Elke kruimel telt” en de samenstelling van een toolkit voor het bedrijfsleven. In EESC-advies uit 2013 over de preventie en beperking van voedselverspilling (NAT/570) wordt inzicht in deze problematiek gegeven en passeren mogelijke oplossingen de revue.

4.4.4.

De Europese Commissie heeft aanbevolen hulpbronnenefficiëntie in de voedselsector aan te merken als prioriteit, en heeft een uitgebreide raadpleging gehouden over de duurzaamheid van het Europese voedselsysteem (30).

4.4.5.

Duurzaamheid zou vanuit een breder perspectief moeten worden bekeken: niet alleen vanuit milieu-, maar ook vanuit sociaal en economisch oogpunt. Dat was het geval in een gezamenlijke verklaring van elf organisaties uit de voedselketen in het kader van het FHN (31).

4.5.1.

In de Europese voedsel- en drankensector wordt weinig in O&O geïnvesteerd in vergelijking met andere producerende subsectoren en de voedsel- en drankindustrie wereldwijd (32).

4.5.2.

Kennis- en innovatiegemeenschappen in de sector moeten worden aangemoedigd en ondersteund. Dergelijke gemeenschappen plannen 7 à 15 jaar vooruit, maar hebben ook doelstellingen voor de korte en middellange termijn, zoals het essentiële streven naar verhoging van de O&O-investeringen voor 2020 en bevordering van groei en werkgelegenheid.

Voedsel- en drankbedrijven stuiten op enorm veel problemen als ze innovatieve producten en processen willen introduceren. Kleine en middelgrote ondernemingen lijden daar het meest onder, omdat hun organisatie klein is, hun capaciteiten beperkt zijn en ze de noodzakelijke managementvaardigheden, ervaring en strategische visie missen. Goedkeuringsprocedures voor het op de markt brengen van nieuwe producten moeten worden versneld, maar daarbij moet wel het voorzorgsbeginsel in acht worden genomen, d.w.z. dat hoe dan ook alleen producten op de markt mogen worden gebracht die veilig zijn voor de gezondheid van de consument.

4.6.1.

Vooral de kleine en middelgrote ondernemingen in de sector lijden onder de wildgroei aan structuren en de bijbehorende onnodige administratieve rompslomp. Die belemmert in belangrijke mate het concurrentievermogen en moet dan ook specifiek worden aangepakt, zonder dat echter de voedselveiligheid en de rechten van werknemers en consumenten in het gedrang komen.

4.6.2.

De Commissie heeft in het kader van het REFIT-programma een belangrijke stap gezet om ervoor te zorgen dat EU-wetgeving op het bedrijfsleven wordt toegesneden en het concurrentievermogen bevordert (33).

8.10.2015   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 332/36

Rapporteur:

Dumitru FORNEA

Corapporteur:

Hilde VAN LAERE

1.1

Additive manufacturing (AM) wordt wereldwijd beschouwd als een van de belangrijkste ontsluitende technologieën die zullen leiden tot nieuwe benaderingen ten aanzien van produceren en ten aanzien van de producten en de fabrieken van de toekomst. Dankzij de digitale revolutie en deze revolutie op het gebied van fabriceren zal Europa productie kunnen terughalen uit gebieden met lagere lonen om hier innovatie te bevorderen en duurzame groei te creëren.

1.2

Het EESC is van mening van de EU haar belangrijke positie in de wereld op het vlak van additive manufacturing kan behouden, op voorwaarde dat op Europees en nationaal niveau de volgende maatregelen worden getroffen:

1.3

Er moet prioriteit worden gegeven aan investeringen in ict-infrastructuur, opdat alle burgers en bedrijven over snelle internetverbindingen beschikken; daarbij moeten de hoogst mogelijke kwaliteits- en veiligheidsnormen gelden;

1.4

De Europese capaciteit voor de opslag en de doorgifte van grote hoeveelheden digitale gegevens moet uitgebreid en gemoderniseerd worden; de bescherming van deze gegevens dient conform de legitieme belangen van burgers en bedrijven in de EU gegarandeerd te worden;

1.5

De EU-instellingen en de nationale overheden zouden mensen op de uitdagingen in verband met de digitale samenleving en de daarmee verbonden disruptieve technologieën, zoals additive manufacturing, moeten voorbereiden door te investeren in culturele, onderwijs- en opleidingsprogramma's die aansluiten bij de dynamiek en de eisen van nieuwe functiebeschrijvingen die horen bij een nieuwe generatie productiesystemen;

1.6

Om alle mogelijkheden van additive manufacturing te kunnen benutten moeten bedrijven en relevante wetenschappelijke en onderwijsinstellingen (door middel van financiële en fiscale prikkels) aangespoord worden tot onderzoek en creativiteit.

1.7

Er moet nader onderzoek worden gedaan om het scala aan materialen en het aantal toepassingen uit te breiden en om de AM-technologie krachtiger, sneller, productiever en volwassener te maken. De verdere ontwikkeling van additive manufacturing naar een volwassen productieproces dient binnen Europa plaats te vinden, om onze concurrentiepositie op de wereldmarkten veilig te stellen en de betrokken economische voordelen en hoogwaardige werkgelegenheid te behouden.

1.8

De Europese innovatiepartnerschappen moeten hun inspanningen stroomlijnen om nieuwe materialen voor additive manufacturing te ontwikkelen. Met een diverser aanbod aan materialen en een groter aantal leveranciers zullen prijzen en aanbodmarkten concurrerender worden, nieuwe industrietakken ontstaan en grotere volumes aan AM-materialen verhandeld worden;

1.9

De EU moet investeringen in nieuwe AM-apparatuur faciliteren en een impuls geven aan de ontwikkeling van AM-technologie in flexibele open productiesystemen die gemakkelijk met andere productie- en afwerkingstechnologieën geïntegreerd kunnen worden, om zo het aantal toepassingen uit te breiden en de omzet te verhogen;

1.10

Aangezien de Europese en nationale regelgevingskaders de snelle veranderingen in additive manufacturing niet hebben kunnen bijhouden, is specifieke regelgeving nodig op het vlak van normen en certificering, intellectuele eigendom, consumentenbescherming, gezondheid en veiligheid op het werk, en milieu.

1.11

Het regelgevingsproces rond additive manufacturing moet gebaseerd zijn op interdisciplinair en wetenschappelijk onderzoek naar de impact van deze technologie. Daarbij dienen alle stakeholders volledig betrokken te worden.

2.1

De maakindustrie levert een belangrijke bijdrage aan de economie, vooral wat innovatie, productiviteit en hoogwaardige banen betreft. De afgelopen 20 jaar heeft de Europese industrie echter terrein moeten prijsgeven, met als gevolg een afname van de werkgelegenheid en de toegevoegde waarde in de sector  (1). Na decennia van inkrimping (door outsourcing naar lageloonlanden) gaat de aandacht nu weer uit naar productie in landen met hoge lonen en naar de cruciale rol die de binnenlandse productiecapaciteit speelt bij de concrete toepassing van innovatie en de mogelijkheid om de productie van nieuwe hoogtechnologische producten snel op te schalen. Innovatie, automatisering en geavanceerde processen liggen aan de basis van industriële successtrategieën en zijn van doorslaggevend belang gebleken voor het behoud van een leiderspositie (2). Met behulp van de juiste geavanceerde productietechnologie zou Europa productie kunnen terughalen uit gebieden met lagere lonen om hier innovatie te bevorderen en duurzame groei te creëren. Alleen op deze manier kan Europa vooroplopen in de nieuwe industriële revolutie.

2.2

Additive manufacturing is het proces waarbij — in tegenstelling tot subtractieve productiemethodes — materialen meestal laag voor laag worden verbonden om objecten op basis van 3D-modelgegevens te maken. „Additive manufacturing” (AM) is de officiële Engelse standaardterm (ASTM F2792); vaak wordt ook van „3D-printen” gesproken.

2.3

Additive manufacturing is een verzamelnaam voor een reeks technologieën en processen waarbij verschillende materialen (zoals metalen, polymeren en keramiek) worden gebruikt. Deze technologieën zijn inmiddels zo ver ontwikkeld dat er steeds meer commerciële toepassingen met een toegevoegde waarde geproduceerd kunnen worden. Additive manufacturing wordt wereldwijd beschouwd als een van de belangrijkste ontsluitende technologieën die zullen leiden tot nieuwe benaderingen ten aanzien van produceren en ten aanzien van de producten en de fabrieken van de toekomst. Nu al bestaan er zgn. FABLAB's — laboratoria voor diensten en producten op basis van 3D-printen.

2.4

Additive manufacturing is een snelgroeiende sector. De afgelopen vier jaar is de groei verder toegenomen doordat steeds meer organisaties op 3D-producten en -diensten overschakelen. Het samengesteld jaarlijks groeipercentage (compound annual growth rate — CAGR) van de wereldwijde inkomsten die alle producten en diensten de afgelopen 25 jaar hebben opgeleverd, bedraagt maar liefst 27 %. De afgelopen drie jaar (2011-2013) bedroeg het CAGR 32,2 %; de marktwaarde liep op tot 2,43 miljard EUR in 2013 (3). Volgens Wohlers Associates zal de marktwaarde in 2016 boven de 5,5 miljard EUR en in 2018 boven de 10 miljard EUR uitkomen. Aangezien additive manufacturing nog in opkomst is, menen experts dat de huidige marktpenetratie slechts een fractie bestrijkt van de potentiële toepassingen die in kaart zijn gebracht. In 2011 werd de marktpenetratie op minder dan 8 % geraamd (d.w.z. een totale marktwaarde van ongeveer 17 miljard EUR) (4). Als additive manufacturing 2 % van de wereldwijde productiemarkt weet te veroveren, zou de marktwaarde wel eens kunnen vertienvoudigen (ongeveer 170 miljard EUR) (5).

2.5

Werden begin jaren 90 nog alleen prototypes gebouwd, inmiddels worden functionele onderdelen gemaakt. De verwachte groei wordt voornamelijk aangedreven door snelle, kosteneffectieve en grootschaligere serieproductie van complexe functionele eindproducten in verschillende materialen (plastic, metaal of keramiek), en niet zozeer door designproducten en prototypes. Wat prototyping betreft, is additive manufacturing al een volwassen technologie, maar bij de productie van functionele eindproducten bevinden we ons nog in de pioniersfase. Weliswaar komen er steeds meer innovatieve AM-producten, maar deze zijn niet rendabel omdat krachtige AM-machines en systemen voor het produceren van grote volumes ontbreken.

2.6

Innovatieve additieve processen zullen een disruptieve uitwerking hebben op de manier waarop dingen ontworpen en gemaakt worden. Additive manufacturing kan bestaande producten binnen bestaande toeleveringsketens een grotere meerwaarde geven en een radicale impact hebben op producten, toeleveringsketens en bedrijfsmodellen (6). Het is belangrijk dat Europa voorop loopt wanneer additive manufacturing de industrialisatiefase ingaat. In Europese AM-kringen wordt verwacht dat verdere groei bereikt zal worden door uitbreiding van de bestaande activiteiten (marktdeelnemers die overschakelen van prototyping op productie) en door ontwikkeling van nieuwe activiteiten binnen de waardeketen.

2.7

Additive manufacturing wordt wereldwijd beschouwd als de belangrijkste ontsluitende technologie voor innovatie van producten en de toeleveringsketen. Additive manufacturing raakt steeds meer ingeburgerd en er wordt substantiële overheidssteun gegeven om de technologie verder te ontwikkelen (in de VS, China en Singapore). De EU bevindt zich van oudsher in een goede positie, maar indien er geen actie wordt ondernomen zal zij deze positie kwijtraken en achterblijven in de wedloop om nieuwe markten.

3.1.1

Op fabrieksniveau zal additive manufacturing leiden tot nieuwe benaderingen ten aanzien van produceren en ten aanzien van de fabriek van de toekomst.

3.1.2

Op productniveau zal additive manufacturing innovatie aandrijven:

3.1.3

Op bedrijfsniveau zal additive manufacturing leiden tot disruptieve bedrijfsmodellen:

—

Uit internationale AM-routekaarten (9)  (10)  (11)  (12)  (13) blijkt dat er grote technologische stappen op het vlak van additive manufacturing gezet moeten worden; dit is van cruciaal belang om de beoogde toegevoegde waarde en invoering van additive manufacturing te realiseren. De huidige AM-technologie is ontwikkeld om prototypes te maken; de machines zijn nog niet geschikt om grote volumes te produceren. AM-bedrijven die additive manufacturing voor serieproductie willen gebruiken, stuiten op technologische barrières. De opzet van de AM-machines dateert nog van de prototypefase — er zijn te weinig vernieuwingen doorgevoerd (de huidige machines zien er van binnen nog bijna hetzelfde uit als hun voorgangers van 10-15 jaar geleden). Een disruptieve innovatie van de machines is noodzakelijk, wil deze sector naar een hoger niveau getild kunnen worden (14).

—

Om de ontwikkelingen te versnellen moeten AM-bedrijven en onderzoekers toegang krijgen tot open platformen (op zowel software- als op hardwaregebied), zodat zij niet langer beperkt worden door commerciële „black box”-machines.

—

Indien de capaciteiten (kosteneffectiviteit, robuustheid en betrouwbaarheid) verbeterd zouden worden, zou grootschaligere productie van een breed scala aan toepassingen binnen het bereik van additive manufacturing komen. Door de technologische beperkingen aan te pakken en additive manufacturing met andere processen te integreren (hybride productie) kunnen baanbrekende toepassingen mogelijk worden (15). Additive manufacturing kan alleen een plaats veroveren in de maakindustrie als deze technologie in de fabrieken en controlesystemen geïntegreerd wordt.

—

Naast dit strategische onderzoek moeten er nieuwe concepten van disruptieve productiesystemen worden uitgedacht, waarbij op een fundamenteel andere manier wordt gekeken naar de manier waarop producten worden gemaakt — op basis van de huidige AM-technologie — en naar de manier waarop deze systemen in fabrieken geïntegreerd worden. Dit betekent dat de AM-productie in de toekomst niet langer gebaseerd zal zijn op AM-machines die allemaal naast elkaar geplaatst worden in een batchproductiehal; de gewenste toepassingen vergen de opzet van continue AM-productiesystemen, gebaseerd op een keten van verschillende productiefasen. Deze concepten, die nu al „AM-machine 2.0” genoemd worden, zullen de aanzet geven tot verdere ontwikkelingen op het gebied van AM-machines.

—

De partijen die distributiekanalen in handen hebben, oefenen een machtspositie uit. Zo nemen machinefabrikanten in hun onderhouds- en garantiecontracten de verplichting op om specifieke, dure grondstoffen te gebruiken die vaak uitsluitend door hen worden verkocht, of ze gebruiken het „scheermes-scheermeshouder”-bedrijfsmodel, waarbij een lock-in voor consumptiegoederen wordt gecreëerd. Aangezien zij de controle hebben over distributiekanalen en de hoeveelheden nog altijd beperkt zijn (16), is het voor leveranciers van materialen niet erg interessant om grote bedragen in de ontwikkeling van nieuwe materialen te investeren.

—

Doordat het aantal leveranciers van materialen beperkt is, zijn grondstofprijzen buitensporig hoog en is de toevoer voor de eindgebruikers onzekerder. Dit marktmechanisme legt de potentiële mogelijkheden van AM-technologie aan banden.

—

De AM-markt, waarvan de groei in de dubbele cijfers loopt, levert economische kansen op en trekt nu meer leveranciers van materialen aan. De ontwikkeling van materialen moet ondersteund en bevorderd worden. Het is belangrijk om het scala aan materialen uit te breiden en de eigenschappen ervan te verbeteren. Als het aantal leveranciers toeneemt, zullen de prijzen concurrerender worden (waardoor het aantrekkelijker wordt om garantieverplichtingen van machinefabrikanten te negeren), zullen de volumes stijgen en zullen de grondstofmarkten competitiever worden.

—

Een breder aanbod aan materialen zal een impuls aan nieuwe industrietakken en aan de vraag naar grotere hoeveelheden AM-materialen geven.

3.2.4

Belangrijkste technische belemmeringen — De belangrijkste factoren die een grootschalige doorbraak in bijvoorbeeld de lucht- en ruimtevaart-, automobiel-, medische en consumptiegoederensector in de weg staan, houden voornamelijk verband met het vergroten van de productiviteit. De grootste belemmeringen zijn:

3.2.5

Strategisch onderzoek is nodig om:

3.2.6

Risico op het weglekken van technologie uit Europa:

3.3

De impact van additive manufacturing op juridische kwesties (17):

—

De groeiende toepassing van AM-technologie zal directe gevolgen hebben voor traditionele productiemodellen en met name voor de interne organisatie van werkplaatsen. Het zal gemakkelijker worden om in de directe omgeving van klanten minifabrieken te vestigen. Waar vraag is, zullen dan nieuwe banen ontstaan. Om hoeveel banen het gaat is nog niet te meten omdat de industrialisatie van additive manufacturing nog in de kinderschoenen staat.

—

Het echte effect op de werkgelegenheid is moeilijk vast te stellen; er is nog geen onderzoek naar gedaan en hoogstwaarschijnlijk zal een deel van het huidige machinewerk vervangen worden door werk met AM-technologie.

—

Mensen die met AM-technologie werken, hebben nieuwe vaardigheden nodig. Zo moeten machinewerkers kunnen omgaan met de processpecifieke software en moeten ingenieurs onderdelen kunnen ontwerpen met behulp van nieuwe systemen: topologische optimalisatie, re-engineering, enz.

—

Naarmate AM-technologie meer toegepast wordt, moeten onderwijs- en opleidingsinstellingen ervoor zorgen dat werknemers hun inzetbaarheid kunnen behouden of verbeteren. Op Europese scholen wordt momenteel nauwelijks les in additive manufacturing gegeven en ook nascholing op dit gebied ontbreekt. Meestal wordt slechts een beschrijving van de technologie en de potentiële toepassingen gegeven; leerlingen worden geen concrete AM-vaardigheden aangeleerd. De lokale overheden zouden ervoor moeten zorgen dat er onderricht wordt gegeven in additive manufacturing, in ieder geval op beroepsopleidingen. De aantrekkingskracht van 3D-printen, als een technologie die in korte tijd het hele innovatieproces (concept, ontwerp, gebruik van computers en robots en fabricage van een concreet eindproduct) beslaat, zou in het onderwijs benut kunnen worden om de interesse van kinderen voor techniek en fabriceren te wekken.

—

Het opleidingsaanbod dient aan te sluiten bij de samenwerking tussen de sector, lokale overheden, opleidingsinstellingen en werknemersorganisaties en uit te gaan van de werkelijke behoeften van de ondernemingen in deze sector.

—

chemische risico's door vluchtige harsbestanddelen bij gebruik van polymeren en door vluchtige metaalhoudende of niet-metaalhoudende additieven in metaalpoeders;

—

chemisch-fysische risico's door het gebruik van poeders, met name indien deze nanodeeltjes bevatten;

—

ontploffingsgevaar door het gebruik van poeders;

—

specifieke risico's door het gebruik van laserbronnen, elektronenstralen, enz.

8.10.2015   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 332/45

Rapporteur:

Sandy BOYLE

1.1

Buitenlandse directe investeringen (BDI) dragen in hoge mate bij tot economische groei en buitenlandse investeerders moeten dan ook wereldwijd worden beschermd tegen rechtstreekse onteigening en discriminatie en dienen soortgelijke rechten te genieten als binnenlandse investeerders.

1.2

Het recht van een staat om regels uit te vaardigen uit hoofde van het algemeen belang is primordiaal en mag niet worden ingeperkt door een internationale investeringsovereenkomst (IIA). Een ondubbelzinnige bepaling met horizontale toepassing om dit recht te garanderen is essentieel.

1.3

ISDS mag de status van transnationaal kapitaal niet op het niveau van die van een soevereine staat plaatsen noch buitenlandse investeerders de mogelijkheid geven om op te komen tegen het recht van overheden om te reguleren en over hun eigen zaken te beslissen.

1.4

In de loop der tijd is ISDS echter wel misbruikt en daar moet nu iets aan worden gedaan. De systematische tekortkomingen van ISDS omvatten ondoorzichtigheid, gebrek aan duidelijke regels voor arbitrage, het ontbreken van een recht van beroep, discriminatie van binnenlandse investeerders die geen gebruik kunnen maken van het systeem, vrees dat zuiver speculatieve investeringen worden beschermd, die, onder meer, niet leiden tot werkgelegenheid en de angst voor exploitatie door gespecialiseerde advocatenkantoren. Het doel is nu een alternatieve ISDS-procedure voor te stellen om de legitieme eisen van investeerders in overeenstemming te brengen met de bezorgdheid van andere segmenten van het maatschappelijk middenveld die voortvloeit uit genoemde negatieve percepties van ISDS.

Bij de raadpleging door de Commissie over ISDS in het TTIP (Trans-Atlantisch partnerschap voor handel en investeringen) bleek duidelijk dat de standpunten van enerzijds de zakenwereld in ruime zin en anderzijds de grote meerderheid van het maatschappelijk middenveld (MM) zeer uiteenlopen.

1.5

Er heerst zorg over de bevoegdheden van een panel dat bestaat uit drie juristen uit de particuliere sector om een zaak te beslechten middels bindende besluiten op gebieden van fundamenteel algemeen belang. Ondanks het feit dat UNCITRAL onlangs nieuwe regels inzake transparantie heeft goedgekeurd, bestaat er nog steeds de bezorgdheid dat een groot deel van het huidige stelsel transparantie en een recht van beroep ontbeert.

1.6

Het oorspronkelijke idee achter ISDS wordt al sinds geruime tijd niet meer aangehangen. ISDS is nu verworden tot een uitermate rendabele business voor een klein aantal in investeringskwesties gespecialiseerde advocatenkantoren die dat circuit domineren.

1.7

Een aantal gespecialiseerde advocatenkantoren promoten ISDS als een belangrijk instrument voor risicobeperking vooraf voor investeerders. ISDS bleek in bepaalde geruchtmakende zaken een lobby-instrument met veel dreiging van procedurele stappen dat de wetgever koudwatervrees inboezemt voor uitvaardiging van regels waarmee legitieme doelstellingen van algemeen belang worden nagestreefd. Er bestaat ook bezorgdheid over het feit dat ISDS speculatieve investeringen van onder meer hedgefondsen heeft aangetrokken.

1.8

Liberale interpretaties van het concept onteigening wakkeren de zorg aan dat de belastingbetaler schadevergoeding financiert voor beleid ten behoeve van algemeen belang dat bedrijfswinsten zou beperken.

1.9

De overeenkomst tussen de EU en Canada (CETA), eind 2014 ondertekend, en het afzonderlijke hoofdstuk over investeringen dat is toegevoegd aan de vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Singapore, vormen de allereerste investeringshoofdstukken in alle door de EU onderhandelde overeenkomsten sinds de EU bij het Verdrag van Lissabon (2009) bevoegd voor investeringen werd gemaakt. Hoewel deze hoofdstukken verbeteringen in het huidige ISDS-systeem aan te lijken brengen, en erin wordt beschreven wat de door de Commissie nieuwe „state of the art” van het EU- ISDS-model inhoudt, is dit alles bepaald ontoereikend om de vrees bij het publiek weg te nemen. De modellen van Singapore en de CETA zijn niet identiek en naar het oordeel van velen blijft ISDS een onevenwichtig en zeer kostbaar proces dat aan de democratie vreet. Het kent geen recht van beroep en vormt een risico vormt voor het recht van een overheid om te reguleren. Buitenlandse investeerders ontlenen er namelijk rechten aan die verder gaan dan die zijn vastgelegd in de nationale constitutie en de rechten van binnenlandse investeerders. Het EESC maakt zich zorgen over het feit dat de CETA-bepalingen over ISDS op dit moment de basis vormen voor de onderhandelingen over de vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Japan.

1.10

De rolvermenging tussen arbiters en raadslieden is een duidelijk belangenconflict dat niet middels de CETA wordt aangepakt. Dit bevestigt andermaal dat ISDS geen eerlijke, onafhankelijke en evenwichtige methode is voor de beslechting van investeringsgeschillen.

1.11

Het EESC is ingenomen met de openbare raadpleging over ISDS in het TTIP. In tegenstelling tot hetgeen met de CETA het geval was, heeft die raadpleging geholpen om de onderhandelingen over het TTIP transparanter te maken en schept zij een belangrijk precedent die volgens het EESC voortaan bij alle handelsbesprekingen moet worden gevolgd. De Commissie heeft in haar reactie vier specifieke gebieden voor nader onderzoek in kaart gebracht. Het Comité ziet dat niet als een volledige lijst en maakt er daarom in de hoofdstukken 7 -10 van dit advies gedetailleerde opmerkingen over.

1.12

Het EESC kan zich ook vinden in het voorstel om „kansloze vorderingen” uit te sluiten van ieder toekomstig mechanisme voor de bescherming van de beleggers. Het is van belang dat de partijen bij een IIA beschermd worden door een algemene politieke filter die hun de mogelijkheid biedt om met onderling goedvinden een vordering op gewettigde gronden van arbitrage uit te sluiten.

1.13

Investeerders moeten worden aangemoedigd om verdragsrechtelijke geschillenbeslechting als ultimum remedium te beschouwen en hun heil te zoeken in alternatieve methoden zoals verzoening en bemiddeling. Buitenlandse investeerders kunnen hun risico's namelijk ook beperken via particuliere verzekeringen contractvoorwaarden.

1.14

Verder varieert de behoefte aan BDI-bescherming van land tot land. In landen met een democratisch goed functionerend rechtsstelsel dat vrij van corruptie is, moeten investeringsgeschillen worden opgelost via bemiddeling, interstatelijke beslechting of de nationale rechter. Deze middelen zijn voor handen in de EU, de VS en Canada. Voorts maken de huidige hoge niveaus van trans-Atlantische investeringen het meer dan aannemelijk dat het ontbreken van een ISDS-regeling geen belemmering vormt voor investeringen en dat ISDS in het TTIP of de CETA onnodig is. Het EESC komt dan ook tot de conclusie dat het niet nodig is ISDS in het TTIP en de CETA op te nemen en wijst daarmee een opname dus af.

1.15

ISDS zou het TTIP en de CETA zelfs wel eens kunnen doen ontsporen. De Commissie moet nagaan of voortzetting van deze politiek gevoelige en onder het publiek impopulaire wijze van arbitrage wel verstandig en correct is.

1.16

Ontwikkelingslanden hebben al duidelijk gemaakt dat ISDS voor hen onaanvaardbaar is en dat een toenemend aantal belangrijke mondiale spelers zich ertegen zullen verzetten. Indien er geen alternatief systeem wordt gevonden, zal het steeds moeilijker om IP (investeerdersbescherming) op te nemen in toekomstige overeenkomsten met landen waar dat het meest nodig is.

1.17

Wat de verhouding tussen een ISDS-uitspraak en de rechtsorde van de Unie betreft, kunnen er zich grote problemen voortdoen die voortvloeien uit de EU-verdragen en nationaal constitutioneel recht. Particuliere geschillenbeslechters kunnen een uitspraak doen die niet voldoet aan het EU-recht of strijdig is met het Handvest van grondrechten van de EU (HvG). Gegeven het primaat van toepassing van het EU-recht is het volgens het Comité dan ook absoluut noodzakelijk om het Hof van Justitie (HvJ) formeel om advies over ISDS te verzoeken, alvorens dat de bevoegde instellingen een besluit nemen en voordat er sprake is van voorlopige inwerkingtreding van een IIA, waarover de Commissie heeft onderhandeld.

1.18

Mocht er al een allesomvattende oplossing voor de beslechting van investeringsgeschillen moeten worden gevonden, dan kan die toch niet worden gebaseerd op een beperkte herziening van de huidige, bepaald niet populaire ISDS.

1.19

Momenteel zijn alle G7-landen bezig met vergevorderde onderhandelingen over een breed scala aan aspecten van handel en investeringen en dat biedt een unieke gelegenheid om een geloofwaardig systeem te vinden waarin de legitieme belangen van investeerders en de rechten van een staat hand in hand gaan.

1.20

Indien één enkele autoriteit de beste weg zou zijn, dan mag die niet zijn samengesteld uit juristen uit de particuliere sector, moet die beter toegankelijk zijn voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) en dient er een beroepsmogelijkheid te komen.

1.21

Het EESC dringt er dan ook met klem bij de Commissie op aan om de UNCTAD-voorstellen voor de hervorming van ISDS in overweging te nemen en concludeert dat de oprichting van een Internationaal Investeringshof de beste manier is om te zorgen voor een democratisch, fair, transparant en billijk systeem.

2.1

Toen het Comité zijn advies REX/390 (1) met overgrote meerderheid goedkeurde, besloot het tevens om een initiatiefadvies over ISDS op te stellen. Hoewel het daarbij in eerste instantie uitsluitend over het TTIP ging, werd vervolgens besloten om dat advies uit te breiden tot investeerdersbescherming en ISDS in handels- en investeringsovereenkomsten met derde landen.

2.2

Hoewel dit advies gaat over talloze implicaties van ISDS, is het onvermijdelijk dat een groot deel van het gebruikte materiaal en verwijzingen betrekking hebben op het TTIP. Gedurende de onderhandelingen over het TTIP vormde ISDS een dominante kwestie voor de stakeholders in de EU en de VS.

2.3

De Commissie organiseerde een online-openbare raadpleging van 15 weken (maart — juli 2014) over ISDS in het TTIP. Het EESC achtte het verstandig om te wachten op de publicatie van de resultaten van die raadpleging en een openbare hoorzitting te houden alvorens de laatste hand aan het advies te leggen. De resultaten zijn medio januari 2015 gepubliceerd en de hoorzitting vond op 3 februari 2015 plaats. Beide bleken zeer nuttig bij het opstellen van dit advies.

3.1.1

ISDS is een internationaal publiekrechtelijk instrument dat een buitenlandse investeerder het recht geeft om op basis van IIA-bepalingen een geschillenbeslechtingsprocedure tegen zijn investeringsland in te leiden. Die IIA's zijn ontworpen om een aantal basisverplichtingen van partijen met betrekking tot buitenlandse investeringen in het leven te roepen middels garanties dat overheden essentiële beginselen zullen respecteren, zoals

3.1.2

In het geval van een vermeende schending van deze verplichtingen door een staat kunnen buitenlandse investeerders in de zin van een IIA via ISDS een vordering instellen bij een internationale arbiter. Eiser moet dan bewijzen dat de betrokken maatregelen hem significante schade hebben toegebracht. Wordt de vordering toegewezen, dan is het gastland tot schadevergoeding gehouden. In tegenstelling tot hetgeen bij de afwikkelingsprocedure voor geschillen van de WTO (WTO-DSP) het geval is, is de staat die de zaak verliest niet verplicht om zijn wetgeving te wijzigen.

3.1.3

ISDS is grotendeels gebaseerd op het argument dat het een gedepolitiseerde neutrale manier is om geschillen tussen buitenlandse investeerders en gastlanden te beslechten. Het biedt ondernemingen de mogelijkheid om een staat voor internationale tribunalen te dagen. Deze mogelijkheid is alleen weggelegd voor buitenlandse concerns of transnationale ondernemingen met een dochter in een ander land. Getroffen gemeenschappen, burgers, binnenlandse ondernemers en overheden kunnen geen gebruik van dit mechanisme maken.

3.1.4

De scheidslieden zijn geen gewone rechters met openbaar gezag zoals dat in de nationale rechtsstelsels het geval is. Deze tribunalen bestaan doorgaans uit drie particuliere juristen die achter gesloten deuren zitting houden en op ad-hocbasis worden aangesteld. Hun beslissing is onherroepelijk, hetgeen betekent dat er geen formeel beroep mogelijk is.

3.1.5

Indien beide partijen zulks wensen, kunnen ISDS-procedures volledig in camera worden gehouden, zelfs wanneer het geschil betrekking heeft op vraagstukken van algemeen belang. Hoewel de US-BIT-norm meer transparantie vergemakkelijkt, bestaat er in veel van de huidige BIT's nog steeds geheimhouding. De UNCITRAL-transparantievoorschriften zullen hier aanzienlijke verbeteringen aanbrengen mits zij universeel worden toegepast.

3.2.1

93 % van bilaterale investeringsovereenkomsten (BIT's) bevatten een geschillenbeslechtingsbepaling (2). Verder is ISDS ook aanwezig in internationale handelsovereenkomsten als de NAFTA en in internationale investeringsovereenkomsten als het ECT. In 2014 overtrof het ECT de NAFTA als meest ingeroepen verdrag (3).

3.2.2

Sinds de jaren '50 hebben de lidstaten meer dan 1  400 BIT's gesloten en dat komt neer op ongeveer de helft van het wereldtotaal (4). Alle bevatten grotendeels dezelfde bepalingen inzake investeringsbescherming en ISDS. Investeerders uit de EU worden genoemd als de grootste gebruikers van ISDS wereldwijd (50 % van alle zaken).

3.2.3

De EU onderhandelt momenteel over het TTIP met de VS, over een uitgebreide vrijhandelsovereenkomst met Japan en heeft onlangs de onderhandelingen afgesloten met Canada. Deze drie hebben meer dan enige andere kwestie aanleiding gegeven tot een intensieve openbare discussie over de vraag of er in een investeringshoofdstuk inderdaad ISDS moet worden opgenomen.

3.2.4

Slechts negen lidstaten hebben een BIT met de VS (Bulgarije, Kroatië, de Tsjechische Republiek, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Roemenië en Slowakije), zeven lidstaten hebben een BIT met Canada geen een heeft er een met Japan. Alle BIT's dateren van vóór de toetreding tot de EU.

3.2.5

De BDI door VS-investeerders in deze negen lidstaten bedragen 1 % van de totale VS-BDI in de EU. De BDI van deze lidstaten in de VS, zijn slechts goed voor 0,1 % van de totale BDI in de VS (5).

3.3.1

Het aantal ISDS-zaken is tussen 2002 en 2014 spectaculair gestegen (58 in 2013 en 42 in 2014) (6), waarbij het aantal verdragsgebaseerde arbitragezaken tegen het einde van 2014 610 bedroeg. Aangezien de meeste arbitragefora geen openbaar register van vorderingen aanhouden, wordt het totaal aantal zaken hoger geraamd.

3.3.2

Van de 356 bekende zaken die zijn afgesloten, werden er 25 % opgelost ten voordele van de investeerder en 37 % ten gunste van de staat. De specifieke voorwaarden van 28 % van de zaken is vertrouwelijk gebleven.

3.4.1

De gemiddelde kosten van een arbitragezaak bedragen 4 miljoen USD per partij, waarvan ongeveer 82 % rechtsbijstandkosten zijn (7) en sommige zaken kunnen verscheidene jaren aanslepen.

3.4.2

Die hoge kosten hebben geleid tot toename van financiering van vorderingen door derden. De daling van het financiële risico voor ondernemingen draagt bij tot stijging van het aantal kansloze zaken, maar waarvoor de staten wel volledig de kosten moeten ophoesten. Het EESC is fel gekant tegen de vermelde speculatieve beleggingen door hedgefondsen in specifieke ISDS-procedures in ruil voor een aandeel in toegekende schadevergoedingen (8).

4.1

Met uitzondering van Ierland hebben alle lidstaten ISDS in hun BIT's opgenomen. Er zijn ook 190 intra-EU BIT's die goed zijn voor 16 % van alle ISDS-zaken die wereldwijd bekend zijn.

4.2

Het onderhandelingsmandaat van de Commissie werd in 2012 goedgekeurd door de (toen) 27 lidstaten en omvat als doelstelling mede de invoering van ISDS. Bedoeling was een doeltreffend en modern mechanisme voor geschillenbeslechting tot stand te brengen.

4.3

Volgens het standpunt van de Commissie (9) is ISDS een:

4.4

Een Business Round Table, georganiseerd door de groep Werkgevers van het EESC over het TTIP, stelde in een gemeenschappelijke verklaring (10) dat een internationale overeenkomst zoals het TTIP de juiste voorwaarden moet scheppen voor het aantrekken van een hoog niveau van toekomstige investeringen op de trans-Atlantische markt. Dit houdt in verlening van ruime toegang en niet-discriminerende behandeling van investeerders aan beide zijden en verbetering van het huidige kader voor de bescherming van investeringen, inclusief ISDS door deze toegankelijker te maken voor het MKB, en een evenwicht te vinden tussen de rechten van investeerders en het recht van staten en lokale overheden om te reguleren in het algemeen belang. Een van de conclusies van de gezamenlijke vergadering die in juni 2014 door de categorieën consumenten, milieu en landbouwers werd gehouden over de trans-Atlantische onderhandelingen, luidde dat de TTIP-bepalingen inzake ISDS in geen geval de mogelijkheid van de EU-lidstaten om wetten ter bescherming van hun bevolking uit te vaardigen, op de helling mogen zetten.

4.5

De noodzaak van een ISDS-mechanisme wordt met klem onderschreven door de zakenwereld aan beide zijden van de Atlantische Oceaan die het mechanisme beschouwt als een fundamentele waarborg voor buitenlandse investeerders en zich op het volgende standpunt stelt:

4.6

Ook wordt aangevoerd dat ISDS een laatste redmiddel is dat alleen wordt gebruikt in extreme gevallen wanneer alle andere opties zijn mislukt en dat ongeveer 90 % van de BIT's nooit door investeerders is gebruikt om een zaak in te leiden. Tevens wordt erop gewezen dat hoewel de BDI meer dan 25 biljoen USD bedragen, er sinds 1987 slechts 500 arbitragezaken zijn geweest. In die zaken wordt uitsluitend een geldelijke vergoeding toegekend. Scheidslieden hebben niet de mogelijkheid om wetgeving of maatregelen van staten te wijzigen (11).

4.7

Het bedrijfsleven voert voorts aan dat een goed werkend en modern ISDS-systeem ook belangrijk is voor het MKB, dat 22 % van de wereldwijd ingediende dossiers voor zijn rekening nam (12).

4.8

Maar ondanks de roep uit het bedrijfsleven om onderhandelingen over een liberaal investeringsakkoord (13) wordt erkend dat maatregelen moeten worden genomen om ervoor te zorgen dat ISDS een efficiënter, modern, voorspelbaar en transparant instrument wordt. Voorts moeten er duidelijkere definities moeten komen van belangrijke begrippen als „investeerder/investering”, „eerlijke en billijke behandeling” en „indirecte onteigening”. (14).

4.9

Ten slotte wordt, gegeven de zeer grote waarde die wordt gehecht aan het TTIP, de CETA en de onderhandelingen over een vrijhandelsovereenkomst met Japan, aangevoerd dat wanneer deze drie op niets uitlopen ernstige schade zou worden toegebracht aan de vooruitzichten op onderhandelingen over een geschillenbeslechtingsbepaling in een BIT omdat elke overeenkomst een impact zal hebben op andere die nog in de pijplijn zitten.

5.1

Andere belangrijke sectoren van het MM steunen ISDS niet. Wel bestaat er brede consensus over dat buitenlandse investeerders moeten worden beschermd tegen directe onteigening, niet mogen worden gediscrimineerd en gelijke mogelijkheden dienen te hebben als binnenlandse investeerders.

5.2

Sterk trans-Atlantische verzet is geuit door vakbonden, ngo’s en consumenten-, milieu- en volksgezondheidsorganisaties.

5.3

Belangrijkste bezorgdheden zijn dat het ISDS-systeem niet geschikt is voor het beoogde doel en dat grensoverschrijdend kapitaal een juridische status krijgt die gelijkwaardig is aan die van een soevereine staat. Het EESC merkt evenwel op dat, indien twee landen streven naar economische betrekkingen met elkaar via een IIA, zij elkaar zullen beloven dat zij bepaalde niveaus van behandeling van investeerders en investeringen uit het andere land zullen garanderen.

5.4

Vanaf een bescheiden begin, toen ISDS nog was bedoeld om buitenlandse directe investeerders te helpen bij het verkrijgen van een schadevergoeding voor directe onteigening van particuliere eigendom door nationale regeringen in ontwikkelingslanden met slecht functionerende rechterlijke stelsels, is het uitgegroeid tot een mechanisme dat:

5.5

Onteigening heeft zich uitgebreid tot maatregelen die neerkomen op onteigening, indirecte en regelgevende onteigening. Gevolg was toekenning van schadevorderingen tegen een overheidsmaatregel die een impact zou kunnen hebben op winst, toekomstige winst of redelijkerwijs te verwachten winst, zelfs wanneer het beleid of de maatregel van algemene aard was en niet van toepassing was op de specifieke investering.

5.6

Nadelig uitgevallen uitspraken van nationale rechters zijn als „onteigening” aangevochten. Daartoe behoort de vordering van 500 miljoen USD die door Amerikaanse farmaceutische reus Eli Lilly tegen Canada werd ingediend: de federale gerechtelijke uitspraak met betrekking tot twee geoctrooieerde geneesmiddelen zou de investeerdersrechten van het bedrijf hebben geschonden. Dit is de eerste poging van een octrooihoudende farmaceutische onderneming om buitengewone door VS-handelsovereenkomsten verstrekte privileges als instrument te gebruiken om haar op octrooi gebaseerde monopoliepositie te versterken (15).

5.7

In zakelijke dienstverlening gespecialiseerde advocatenkantoren adviseren momenteel in en verdienen dik aan gevallen die weinig te maken hebben met onteigening van privé-eigendom. Een handvol in investeringszaken gespecialiseerde advocatenkantoren hebben een „processneeuwbal” aangemaakt en domineren die markt.

5.8.1

Wat het TTIP betreft, kan moeilijk worden volgehouden dat investeerders zich zorgen moeten maken over de nationale rechtsstelsels. De EU en de VS hebben beide ontwikkelde en solide rechtssystemen. Er is geen duidelijke reden waarom de rechten van BDI niet adequaat zouden kunnen worden beschermd door de opname van een eenvoudige non-discriminatieregel ten behoeve van rechtsbescherming en gelijke toegang tot de nationale rechter. Soortgelijke argumenten gelden ook in het geval van Canada en Japan. Indien het in deze hoogontwikkelde democratieën moeilijk blijkt om internationale rechten af te dwingen door middel van onderhandelingen, bemiddeling of in nationale rechtbanken, dan moet de kwestie in principe worden afgewikkeld door de betrokken staten.

5.8.2

Significant is dat de LSE in een rapport over het BIT-model-2012 van de VS opmerkt dat dit model op bepaalde gebieden verder gaat dan het recht van het Verenigd Koninkrijk. Daarom en in het licht van de omvang van de investeringen van de VS in het VK, menen wij dat het VK een aanzienlijk risico loopt een politieke kostprijs te betalen wanneer voor de toekomst ontworpen beleid zou worden opgegeven of gewijzigd naar aanleiding van bezwaren van Amerikaanse investeerders in het VK, aldus de LSE.

5.8.3

Het is ongeloofwaardig dat het ontbreken van een ISDS-mechanisme een obstakel voor inkomende investeringen zou vormen: Het volume van die investeringen varieert evenwel sterk in de EU. Sommige lidstaten die ISDS-procedures in hun BIT's met de VS hebben opgenomen, zijn de kleinste ontvangers van inkomende investeringen uit de VS:

5.8.4

Het is uiterst twijfelachtig of de afwezigheid van ISDS in het TTIP afbreuk zou doen aan de mogelijkheid van de EU om ISDS op te nemen in toekomstige BIT's met landen van buiten de OESO zoals China. China heeft reeds een dicht netwerk van meer dan 130 BIT's (inclusief de BIT's met 26 lidstaten) opgebouwd. Het land wil een BIT net zo graag als de EU. Wat bepaald niet vaststaat is of de Unie er belang bij heeft wanneer Chinese staatsbedrijven (in feite een deel van de Chinese overheid) middels ISDS beleid van de EU en/of de lidstaten zouden kunnen aanvechten. Dat zou namelijk betekenen dat in aangelegenheden die moeten worden opgelost via onderhandelingen en diplomatie een vreemd land gebruik kan maken van iets dat als een handelsmechanisme is bedoeld.

5.8.5

Een gedetailleerde nota die in maart 2015 is gepubliceerd door het Centre for European Policy Studies, het Centre for Transatlantic Relations en de John Hopkins University bevatte de volgende conclusie: „[...] een hoofdstuk over investeringsbescherming in het kader van het TTIP, dat vergezeld gaat van ISDS zal waarschijnlijk geen significante economische of politieke voordelen opleveren voor de EU. Ook zou opneming van dergelijke bepalingen kunnen leiden tot aanzienlijke economische en politieke kosten voor de EU. De potentiële kosten mogen dan wel niet worden overschat, maar ons algemeen oordeel is dat die waarschijnlijk hoger zullen zijn dan de eventuele voordelen voor de EU. Daarom stellen wij voor dat, tenzij ISDS gepaard gaat met aanzienlijke toezeggingen van de Verenigde Staten om ISDS-kosten te neutraliseren, het verstandig zou zijn voor de EU om alternatieven te overwegen” (16).

5.9.1

Zuid-Afrika, Bolivia, Ecuador, Venezuela en Indonesië zijn ermee begonnen om BIT's al dan niet geleidelijk op te zeggen. India is naar verluidt ook zijn verdragen aan het herzien en in de nasleep van het arrest Philip Morris heeft Australië aangekondigd geen ISDS-clausules in zijn toekomstige overeenkomsten meer op te nemen.

5.9.2

De Nationale conferentie van wetgevers, vertegenwoordiger van alle 50 Amerikaanse parlementaire organen, heeft aangekondigd (17) dat zij geen steun zal verlenen aan een handelsovereenkomst met een ISDS-mechanisme omdat ISDS afbreuk doet aan hun vermogen om als wetgevers billijke, niet-discriminerende regels vast te stellen en te handhaven ter bescherming van de volksgezondheid, de veiligheid en de welvaart, de gezondheid en veiligheid van werknemers en het milieu.

5.9.3

Ook in Europa groeit de weerstand tegen ISDS. Zo plaatsen Duitsland, Oostenrijk, Griekenland en Frankrijk vraagtekens bij de rechten van investeerders in het TTIP.

5.9.4

Verder is er ook kritiek in het EP: leden van de invloedrijke INTA hebben ertoe opgeroepen om ISDS uit het TTIP te schrappen.

5.9.5

Het Comité van de Regio’s waarschuwt dat ISDS tussen de EU en de VS de gewone rechter omzeilt, een groot risico inhoudt en daarom maar beter kan worden geschrapt (18).

5.9.6

Dit alles weerspiegelt de gevoelens van een veelvoud aan Europese organisaties van het maatschappelijk middenveld: die zijn ook tegen ISDS in het TTIP. Een van de cruciale bezwaren is dat als een investeerder zich eerst tot de nationale rechter wendt en een onherroepelijk vonnis krijgt, hij daarna alsnog zijn vordering bij een ISDS-tribunaal aanhangig kan maken. Op die manier wordt zo'n tribunaal de rechter in hoogste instantie en dat wordt als een regelrechte aanslag op de democratie beschouwd.

6.1

Het EESC was en is ingenomen met het besluit van de Commissie om een openbare raadpleging te houden over ISDS in het TTIP. Met uitsluiting van dubbele reacties kwamen er 1 43  053 reacties binnen, hetgeen aantoont hoezeer de zaak leeft. Het in januari 2015 gepubliceerde werkdocument van de diensten van de Commissie bevat een diepgaande analyse van inhoud en essentie van die reacties (19).

6.2

De raadpleging was gebaseerd op een referentietekst die op zijn beurt op de CETA was gebaseerd. Helaas waren het CETA-ontwerp en dat van de overeenkomst met Singapore geen voorwerp van de raadpleging. Deze ontwerpen, waarover de onderhandelingen zijn afgerond, werden echter wel als basis voor raadpleging gebruikt en dat nadat de inkt nog maar net droog was. Dat gaf velen het gevoel, voor een voldongen feit te staan: de raadpleging zou zijn bedoeld als legitimatie van de nieuwe generatie investeringsovereenkomsten die de EU zou willen sluiten. Deze vrees werd nog aangewakkerd omdat het raadplegingsdocument geconcentreerd was op allerlei modaliteiten maar niet op de principiële vraag of ISDS in het TTIP moest worden opgenomen. Het doel van de raadpleging was echter om de belanghebbenden te raadplegen over manieren om ISDS in het TTIP te verbeteren.

6.3

Verder voegde de raadpleging weinig toe aan het grote aantal gegevens dat reeds beschikbaar was door de actieve online-openbare discussie over ISDS. Het was echter toch een uiterst nuttige oefening in het naast elkaar leggen van de diverse aspecten van de zaak en ook werd het maatschappelijk middenveld de gelegenheid geboden om direct zijn standpunten te ventileren.

6.4

Het valt te betreuren dat sommige pleitbezorgers van ISDS de 97 % aan via diverse online-platforms ingediende collectieve reacties hebben genegeerd. Collectieve antwoorden vormen immers een legitiem onderdeel van een openbare raadpleging. Het EESC juicht het wel toe dat de Commissie heeft verzekerd dat met alle reacties op basis van gelijkheid rekening is gehouden.

6.5

Minder dan 1 % van de respondenten verklaarde in de VS te investeren, maar ziet dat niet als een punt van zorg. Betreffende kwesties als democratie en de soevereine rechten van staten om hun eigen zaken te regelen, zijn een breed gebaseerde input van het maatschappelijk middenveld en advies essentieel.

6.6

De Commissie heeft vier gebieden in kaart gebracht waarop verdere verbeteringen moeten worden onderzocht:

Hierop wordt dieper ingegaan in de conceptnota „Investment in TTIP and beyond — the path for reform” (Investeringen in het kader van het TTIP en daarbuiten — de weg naar hervorming), die commissaris Malmström in mei 2015 aan het Europees Parlement en de Raad heeft gepresenteerd.

6.7

Het EESC neemt met verbazing kennis van het feit dat tijdens de vergadering van de Dialoog met het maatschappelijk middenveld op 18 mei 2015 werd bevestigd dat het model voor investeerdersbescherming dat thans in de onderhandelingen over een vrijhandelsovereenkomst met Japan wordt gebruikt, het model is dat in de CETA is overeengekomen. Aangezien de commissaris in haar concepttekst „Investment in TTIP and beyond — the Path for Reform”, die op 6 mei aan het EP werd voorgelegd, tal van terreinen in de CETA-tekst aangeeft die voor verbetering vatbaar zijn, is het Comité bezorgd dat dit de basis voor onderhandelingen met een belangrijke mondiale partner als Japan zal blijven vormen.

7.1

Het stemt tot zorg dat het European Service Forum in zijn respons erom vraagt uitzonderingen en beperkingen tot een minimum te reduceren en de Commissie verzoekt om haar onderhandelingsmandaat ex het Verdrag van Lissabon te gebruiken om het ISDS te verbeteren en te versterken, en niet om het te verzwakken. Voornoemde vraag betreft ongekwalificeerde meestbegunstigings-, nationale-behandelings- en faire en billijke behandelingsclausules, alsook een brede parapluclausule en verder geen uitzonderingen voor bepaalde sectoren, geen filtermechanismen en volledige vergoeding voor directe en indirecte onteigening (20).

7.2

ISDS wordt steeds meer gebruikt om de nationale rechtsstelsels te omzeilen en in plaats daarvan overheden voor particuliere internationale tribunalen te dagen en door de belastingbetaler op te hoesten vergoedingen te eisen voor beleid van algemeen belang dat winst zou beperken. Dit is vooral het geval op het gebied van gezondheid en milieubescherming.

7.3

Recente geruchtmakende gevallen hebben het verzet tegen ISDS nog versterkt:

7.4

Investeringsverdragen verbieden iedere beperking van repatriëring van fondsen of winst. Overheden mogen geen kapitaalcontroles uitvoeren om druk op hun valuta te bestrijden of „hot money”-stromen in een crisis beperken, hoewel het IMF van mening is dat dergelijke controles essentieel zijn. Geen enkele staat is harder door ISDS geraakt dan Argentinië: het land moest meer dan 500 miljoen USD betalen naar aanleiding van zijn besluit om in 2002 de peso los te koppelen van de Amerikaanse dollar.

7.5

Er bestaan uitzonderingen voor openbare diensten in hoofdstuk 11 van de CETA (grensoverschrijdende handel in diensten), maar er zijn geen vrijstellingen of uitzonderingen voor die diensten in hoofdstuk 10 (bescherming van investeringen). Ofschoon het in beginsel zo moet zijn dat investeerders worden beschermd tegen willekeurige besluiten van nationale autoriteiten, geven de definities van onteigening en met name van indirecte onteigening aanleiding tot bezorgdheid met betrekking tot de vrijheid van staten om bepaalde activiteiten die door commerciële entiteiten worden uitgevoerd om redenen van algemeen belang weer in eigen handen te nemen. Onteigening omvat volgens hoofdstuk 10 alle wetgeving die leidt tot vermindering van de waarde van particuliere ondernemingen. De vergoeding dient dan een afspiegeling te zijn van werkelijk verlies. Dit zou het onbetaalbaar kunnen maken voor staten om diensten weer zelf te gaan verlenen.

7.6

In de CETA wordt erkend dat de definitie van indirecte onteigening te breed is en in bijlage X, 11, paragraaf 3 wordt gepoogd de zaak te verduidelijken door beleidsdoelstellingen te noemen waarbij er geen sprake van indirecte onteigening is: onder meer gezondheid, veiligheid en milieu. Het gevaar bestaat echter dat dit zou kunnen worden geïnterpreteerd als zijnde limitatief. Andere bredere doelstellingen van overheidsbeleid, zoals economisch of begrotingsbeleid of renationalisatie van essentiële diensten, zouden dan via ISDS bloot kunnen staan aan vorderingen wegens indirecte onteigening. Hier moet stellig opheldering komen.

7.7

In de aankondiging van haar plannen om te voorkomen dat investeerders misbruik maken van ISDS merkt de Commissie op dat zij graag bepalingen in het TTIP wil opnemen die kansloze vorderingen voorkomen (22). De ontwerp-CETA voorziet ook in een snelle procedure voor de afwijzing van ongegronde en kansloze vorderingen. Echter, „kansloos” is strikt juridisch gezien bijzonder moeilijk te definiëren en dat zou nog wel eens een voedingsbron kunnen worden voor in investeringenszaken gespecialiseerde advocaten.

7.8

Het CETA-ontwerp bevat ook een definitie van eerlijke en billijke behandeling. Deze notie wordt door ISDS-tegenstanders te ruim geacht en door de zakenwereld als onvoldoende flexibel. Zij laat interpretatievrijheid aan het scheidsgerecht en ook ontbreekt het aan een flexibel herzieningsmechanisme.

7.9

Alleen al de dreiging van een ISDS-zaak kan een regelgevende autoriteit ervan afschrikken om in het algemeen belang te reguleren en zulks uit angst voor rechtszaken en de daaruit voortvloeiende geldelijke sancties. Zo heeft de Nieuw-Zeelandse regering regelgeving voor de verpakking van tabaksartikelen uitgesteld in afwachting van de beslissing in de zaak Philip Morris tegen Australië.

7.10

In een rondschrijven van advocatenkantoor Freshfields Bruckhaus Deringer aan zijn multinationale clientèle valt te lezen: ondernemingen zijn nu beter op de hoogte van de mogelijke relevantie van investeringsovereenkomsten, niet alleen als een bescherming in ultimo als er iets fout gaat, maar ook als een belangrijk risicobeperkend instrument ex ante bij het aangaan van investeringen.