30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/1

1.1

Het Schengenverdrag, waarin het vrije verkeer van personen en goederen is geregeld, werd in 1995 getekend door Duitsland, Frankrijk, België, Luxemburg en Nederland. Later volgden de andere EU-lidstaten, met uitzondering van Ierland en het Verenigd Koninkrijk. Ook Noorwegen en IJsland hebben het verdrag getekend.

1.2

Ierland en het Verenigd Koninkrijk zijn wat het vrije verkeer van personen en goederen betreft weliswaar geen partij bij het Schengenverdrag, maar ze werken wel mee aan de veiligheidsmaatregelen van de EU, vooral omdat het vrije verkeer zou kunnen leiden tot meer criminaliteit.

1.3

In het Schengenverdrag staat welke autoriteiten toegang hebben tot het speciale Schengeninformatiesysteem (SIS) en waarvoor deze informatie gebruikt mag worden. Volgens de huidige tekst van dit verdrag mogen de openbare voertuigenregistratie-instanties niet van dit systeem gebruikmaken.

1.4

De Commissie wil nu de overeenkomst ter uitvoering van het akkoord van Schengen zodanig wijzigen dat ook voertuigenregistratie-instanties voortaan toegang hebben tot de SIS-gegevens betreffende gestolen voertuigen en aanhangers, blanco documenten en op naam gestelde identiteitspapieren (paspoorten, identiteitskaarten, rijbewijzen), zodat zij kunnen nagaan of voertuigen die ter registratie bij hen worden aangemeld niet gestolen, verduisterd of anderszins vermist zijn en of personen die een op hun naam gesteld kentekenbewijs aanvragen daarbij geen gebruikmaken van gestolen identiteitspapieren of documenten betreffende het voertuig.

1.5

Het onderwerp is van groot belang: per dag worden er ongeveer 9.000 auto's gestolen (elke tien seconden één) en 15 miljoen geregistreerd, waarvan zes à zeven miljoen tweedehands zijn.

1.6

Het voorstel van de Commissie moet met name worden beoordeeld op de implicaties ervan voor de beleidsterreinen justitie, interne markt en vervoer.

2.1

De fraude die de georganiseerde misdaad pleegt met de genoemde voertuigen en documenten loopt inmiddels de spuigaten uit. Het EESC is het daarom met de Commissie eens dat ook voertuigenregistratie-instanties voortaan toegang moeten hebben tot de SIS-gegevens.

2.2

Het voornemen van de Commissie om het akkoord van Schengen te wijzigen zal leiden tot meer veiligheid en snellere juridische procedures, al moet tegelijkertijd wel de vertrouwelijkheid van de SIS-gegevens worden gewaarborgd.

2.3

Ook moet de Commissie ervoor zorgen dat haar voorstelt niet indruist tegen de nationale wetgeving van de lidstaten.

2.4

Het SIS is duidelijk toegesneden op de EU en kan krachtens het Schengen-verdrag ook alleen daar worden gebruikt. De gebrekkige samenwerking met derde landen baart het EESC wat dit betreft zorgen, aangezien een groot gedeelte van de in de EU gestolen of verduisterde voertuigen buiten de EU wordt verhandeld.

2.5

Een oplossing zou kunnen zijn om een samenwerking aan te gaan met INTERPOL (181 landen) – via de databank Automated Search Facility (ASF) – en EUROPOL, waarbij de gegevens die in het SIS worden ingevoerd tegelijkertijd aan deze beide organisaties worden doorgegeven. Vooral wat het SIS betreft valt of staat deze oplossing met een vlugge invoer van de gegevens, aangezien de voertuigen in kwestie heel snel buiten het rechtsgebied van de EU worden gebracht.

2.6

Omdat de veiligheid in het geding is, zouden ook niet-Schengen-landen toegang moeten krijgen tot het SIS.

2.7

Volgens de Commissie zullen de nieuwe lidstaten pas eind 2006 toegang krijgen tot SIS II (de volgende generatie van dit informatiesysteem). In de ogen van het EESC moeten deze landen zo snel mogelijk volledig gebruik kunnen maken van het SIS. Dat brengt het doel dat met het systeem wordt nagestreefd namelijk alleen maar dichterbij.

2.8

De Commissie besteedt er terecht aandacht aan dat in een aantal lidstaten de registratie van voertuigen door particuliere diensten wordt geregeld. Deze kunnen via een overheidsinstelling met toegang tot het SIS aan de informatie komen die nodig is om hun werk goed te kunnen doen, waarbij de bescherming van de gegevens gegarandeerd is.

2.9

Er moet absoluut voor worden gezorgd dat de bestuursautoriteiten met toegang tot het SIS geen gebruik kunnen maken van de overige informatie van het systeem. Met het oog op de algemene rechtsbescherming van de bevolking dient deze uitsluitend toegankelijk te zijn voor de in artikel 1 van het Schengen-verdrag genoemde autoriteiten.

2.10

Het is goed dat de gevonden oplossing volgens de Commissie niet zal drukken op de EU-begroting, aangezien de lidstaten de kosten voor hun rekening nemen.

2.11

Om autodiefstallen beter te kunnen bestrijden moet er meer statistische informatie over dit fenomeen worden geproduceerd, verwerkt en verspreid.

3.1

Het voor de autoriteiten van de verschillende lidstaten gemakkelijk toegankelijke systeem zal het vrije verkeer van voertuigen in de EU ten goede komen. Bovendien brengt het voor de nationale overheden de verantwoordelijkheid met zich mee om wettelijke bepalingen af te schaffen die het nu nog voor hun burgers moeilijk maken gebruik te maken van in een andere lidstaat geregistreerde voertuigen.

3.2

Nu de capaciteit voor de bestrijding van autodiefstal en –fraude wordt uitgebreid, zou de Commissie er bij de lidstaten op moeten aandringen om wettelijke bepalingen af te schaffen die het verkeer van in een andere lidstaat geregistreerde voertuigen bemoeilijken. Vaak dienen deze bepalingen alleen maar fiscale doeleinden, waarmee zij indruisen tegen de wetgeving voor de interne markt.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/3

1.1

Het is niet de eerste keer dat het Comité erop wijst dat menselijk kapitaal het gevoeligste en waardevolste materiaal voor onderzoek en ontwikkeling is, en uitspreekt dat het de inspanningen van de Commissie voor behoud en uitbreiding hiervan ondersteunt.

1.2

Het Comité is dan ook ingenomen met de mededeling van de Commissie over de problemen die aan het beroep van onderzoeker in de EU kleven, alsook met de daarin vervatte voorstellen en initiatieven. Ook staat het Comité volledig achter het streven van de Commissie - en doet het tegelijkertijd een beroep op de lidstaten - om duidelijk verbetering te brengen in de huidige situatie. Er valt geen tijd meer te verliezen.

1.3

Het Comité is het met de Commissie eens dat die verbetering niet alleen betrekking moet hebben op de vorm waarin de arbeidsovereenkomst van een onderzoeker wordt gegoten, maar op alle aspecten van mobiliteit die aanpassing behoeven (d.w.z. op de mogelijkheid om sociale en ouderdomsvoorzieningen over te hevelen).

1.4

Zolang nog niet aan die eisen is voldaan - omdat de interne markt nog niet is voltooid of de in de lidstaten getroffen regelingen nog te wensen overlaten -, dient de Commissie (bv. in het kader van haar mobiliteitsprogramma) de nog bestaande tekortkomingen zo goed mogelijk te ondervangen en daarnaast voor aanvullende prikkels te zorgen. Van groot belang is ook dat de gezinsleden bij elkaar kunnen blijven en dat alle daarmee verband houdende problemen worden opgelost.

1.5

Het Comité benadrukt echter ook dat het beroep van onderzoeker in twee opzichten aantrekkelijk moet worden gemaakt: de arbeidsovereenkomst van een onderzoeker moet aanlokkelijk zijn en recht doen aan het belang van O&O, en de betrokken onderzoeksinstituten en onderzoekslaboratoria van bedrijven moeten ook voor langetermijnplanning voldoende financiële middelen kunnen garanderen. Onderzoeksbeleid mag geen speelbal worden van subsidiëringsplanning voor de korte termijn en bestuurlijke experimenten. In plaats daarvan moet het beleid erop gericht zijn het potentieel en de talenten van zich van hun verantwoordelijkheid bewuste onderzoekers ten bate van het algemeen nut voldoende te bevorderen.

1.6

De meeste grote, baanbrekende ontdekkingen waren niet het resultaat van een doelgerichte opgave, maar van de queeste naar de natuurwetten. Deze zoektocht ondernemen met toereikende middelen en vrijwel onafhankelijk van politieke sturing, is niet alleen een onderdeel van het fundamentele recht op vrijheid van onderzoek, maar – evenwichtig samenhangend met doelgerichte O&O – ook een essentiële voorwaarde voor toekomstige vooruitgang en algemene welvaart.

1.7

Het Comité maakt zich ernstig zorgen dat aan deze voorwaarden momenteel in vele lidstaten helaas niet of slechts ontoereikend wordt voldaan. Naast de bekende, economisch zwaarwegende nadelen leidt dit manco bovendien tot een zorgwekkende toename van de braindrain van uitgerekend de beste, jonge onderzoekers naar met de name de VS.

1.8

Het Comité doet daarom een beroep op de Raad, het Parlement en de Commissie, maar bovenal op de lidstaten, om hun herhaaldelijk bekrachtigde verplichtingen na te komen en de uitgaven voor onderzoek en technologische ontwikkeling tot 2013 op te voeren tot 3 % van het BBP. Investeringen in O&O die qua omvang vergeleken kunnen worden met die van concurrerende economieën, zijn een basisvoorwaarde voor de verwezenlijking van de doelstellingen van Lissabon.

1.9

Het Comité stemt ook in met de verschillende door de Commissie voorgestelde maatregelen, zoals de uitwerking van een „Europees handvest voor onderzoekers” en van een „Gedragscode voor de aanwerving van onderzoekers”, die beide in veel gevallen goed van pas kunnen komen. Wel houdt het Comité daarbij één duidelijke slag om de arm, nl. dat bedoelde regelgeving op basis van vrijwilligheid moet worden toegepast (zoals de Commissie ook voorstelt) en dat de toepassing daarvan niet mag leiden tot nog meer bureaucratische rompslomp in een sector die voor een deel toch al te kampen heeft met overregulering (overbureaucratisering).

1.10

De doelstellingen van Lissabon moeten als een rode draad door het onderzoeksbeleid blijven lopen. Concurrentie tussen onderzoekssystemen en –instituten (op grond van de beste structuur, de beste financiering en/of het beste personeelsbeleid) moet mogelijk gemaakt en ondersteund worden en mag zeker niet worden tegengewerkt door overregulering. Het succes van enkelingen heeft altijd een voorbeeldfunctie, waar het gedrag van anderen van afhangt. Succesvolle instellingen of onderzoekers moeten dus erkenning en steun krijgen, maar ook de vrijheid hebben om - binnen de grenzen van de ethiek en de wet - op hun eigen manier te werk te blijven gaan.

1.11

De prikkels en selectieprocedures voor een opleiding en een loopbaan als onderzoeker, waarmee al op de middelbare scholen wordt begonnen, moeten erop zijn gericht om voldoende beste leerlingen tot een wetenschappelijke (academische) carrière over te halen en de beste wetenschappers opdrachten te geven of te laten uitvoeren, waarbij zij de leiding hebben.

1.12

De samenleving, maar ook de afzonderlijke onderzoekers zetten zich in voor de verwerving van wenselijke, brede en complexe basis- en geavanceerde kennis op vakgebieden. Dat brengt met zich mee dat de samenleving - daarin vertegenwoordigd door politici – dus ook de verantwoordelijkheid op zich neemt voor een optimale benutting van die investering. Die verantwoordelijkheid moet onder meer tot uiting komen in inspanningen om opgeleide onderzoekers adequate carrièremogelijkheden te bieden, met aantrekkelijke specialisatiemogelijkheden zonder het gevaar te lopen buitenspel te komen te staan. De Commissie krijgt alle steun van het Comité in haar pogingen om daaraan te voldoen.

1.13

Het is een zeer belangrijk, ook door de Commissie onderschreven streven om de carrièretrajecten tussen universiteit en bedrijfsleven te verbeteren en de uitwisseling van personeel op te voeren. Ondanks vooruitgang hier en daar valt er nog veel te doen. Ook de reeds vermelde uitgesproken hogere inzet van het bedrijfsleven voor O&O kan hieraan een bijdrage leveren.

1.14

Onderzoekers moeten worden beschermd tegen een overmaat aan administratieve verplichtingen en problemen, met inbegrip van de bijbehorende actieve en passieve expertise-opdrachten. Daarom moet worden voorkomen dat er in de noodzakelijke hiërarchie van overheden die vergunningen afgeven en/of stuurfuncties vervullen, te veel gescheiden optredende verticale en horizontale (parallelle) instanties werkzaam zijn. Dit kan niet alleen leiden tot te vermijden interne conflicten en een onnodige, in verkeerde banen geleide werklast, juist van de meest getalenteerden, maar ook tot situaties waarin onduidelijke en soms zelfs tegenstrijdige eisen worden gesteld of besluiten worden genomen.

1.15

De samenleving en de politiek moeten ervoor zorgen dat de voorwaarden voor het ontstaan en het behoud van excellentie en topprestaties aanwezig zijn of gecreëerd worden.

1.16

Het Comité verwijst naar de volgende hoofdstukken van dit advies voor een groot aantal meer gerichte opmerkingen en gedetailleerde aanbevelingen.

2.1

In januari 2000 keurde de Commissie een mededeling goed waarin zij de oprichting van een Europese onderzoekruimte (EOR) (1) voorstelde. Hierover heeft het Comité een uitvoerig, positief advies (2) goedgekeurd waarin het de problemen op het stuk van mobiliteit en andere, met het beroep van wetenschapper verbonden aspecten aansneed en passende oplossingen aan de hand deed. Ook in latere, tussentijdse adviezen (3) van het Comité over aanvullende publicaties van de Commissie is op dit onderwerp ingegaan en zijn bijbehorende maatregelen aanbevolen.

2.2

In de onderhavige mededeling stelt de Commissie – in het kader van de doelstellingen van Lissabon en de daarbij relevante rol van onderzoek en ontwikkeling – het belangrijke onderwerp van de beroeps- en carrièremogelijkheden van onderzoekers binnen de Europese onderzoekruimte aan de orde.

2.3

De Commissie schrijft hierover: „De mededeling brengt structurele zwaktes aan het licht, alsmede uitgesproken verschillen tussen deze elementen, naar gelang van de sectoren waarin de onderzoekers werkzaam zijn en van de geografische, juridische, administratieve en culturele omgevingen waarin zij werken. Deze verschillen en het gebrek aan openheid van onderzoekersloopbanen in Europa zijn een beletsel voor de ontwikkeling van behoorlijke carrièremogelijkheden op Europees niveau, alsook voor de opkomst van een echte werkgelegenheidmarkt voor onderzoekers in Europa, ongeacht de vraag of men de zaak hier vanuit een geografische, sectorale, of gendergeoriënteerde invalshoek beschouwt. Deze verschillen hebben ook een zware weerslag op de aantrekkelijkheid van jonge mensen voor loopbanen in O&O, alsmede op de publieke erkenning van onderzoekers in het algemeen.”

3.1

De mededeling van de Commissie bevat een analyse van de diverse aspecten die het beroep van onderzoeker kenmerken en een definitie van de verschillende factoren die voor de ontwikkeling van loopbanen van onderzoekers in Europa bepalend zijn: relevantie van en type opleiding, de verschillen tussen aanstellingsprocedures, contractuele en financiële aspecten en ten slotte de evaluatiemechanismen en de carrièreperspectieven. De mededeling is daarom wat onderwerpen betreft zeer breed en diepgaand van opzet, zodat een samenvattende, beknopte weergave van de belangrijkste passages – voorzover deze niet in de volgende hoofdstukken uitdrukkelijk aan bod komen - hier nauwelijks mogelijk is.

3.2

De mededeling van de Commissie gaat onder meer in op de volgende, in trefwoorden genoemde aspecten:

Beleidscontext; Omschrijving van een onderzoeker; Vooruitzichten voor loopbanen; Personeelsbehoeften; Erkenning van O&O-loopbanen, Trajecten tussen universiteit en bedrijfsleven; Europese dimensie; Genderverschillen; Factoren die voor een loopbaan bepalend zijn; Opleidingen voor onderzoekers; Omgeving; Doktoraalprogrammas; Aanwervingsmethoden; Werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden; Deregulering van de loopbanen; Bezoldiging; Behoefte aan alternatieve mogelijkheden tot vaste aanstelling; Evaluatiesystemen; Voorgestelde acties en initiatieven.

3.3

In het kader van de door haar voorgestelde acties en initiatieven zal de Commissie onder meer:

4.1

Het Comité is zeer ingenomen met het feit dat de Commissie in haar mededeling het belangrijke en in het verleden onderschatte onderwerp onderzoek opnieuw opvat. Het Comité is mèt de Commissie van mening dat „De menselijke factor (…) in ruime mate de sleutel (vormt) tot onderzoekinspanningen, wetenschappelijke expertise en prestaties”, en het steunt de Commissie in haar streven om zich ook namens de Gemeenschap met dit vraagstuk bezig te houden. In een eerder advies (4) heeft het Comité al opgemerkt dat mensen het gevoeligste en waardevolste kapitaal voor onderzoek en ontwikkeling zijn. Derhalve onderschrijft het Comité de inspanningen van de Commissie om het menselijk kapitaal in stand te houden en uit te breiden. Naar het oordeel van het Comité is er in dit opzicht behoefte aan omvangrijke verbeteringen; het schaart zich dan ook achter de Commissie om actie te ondernemen.

4.2

Door de investeringen die zowel door de samenleving als de individuele onderzoekers gedaan worden voor de verwerving van de nagestreefde brede, ingewikkelde fundamentele en zeer specialistische kennis neemt de maatschappij – vertegenwoordigd door de politiek - de verantwoordelijkheid op zich om deze investeringen optimaal te benutten. Deze verantwoordelijkheid moet zich vertalen in aandacht voor een passende carrière voor opgeleide onderzoekers, met aantrekkelijke specialisatiemogelijkheden zonder het gevaar te lopen buitenspel te komen te staan. Het Comité steunt de Commissie in haar poging om deze taak uit te voeren.

4.3

Het Comité tekent echter tevens aan dat voor succesvol onderzoek en ontwikkeling een adequate, concurrerende en helaas vaak zeer kostbare (grootschalige) apparatuur en infrastructuur – in combinatie met een veeleisende meerjarige opbouw- en inwerkfase van de betrokkenen – alsook de benodigde middelen voor wetenschappelijke toepassingen een conditio sine qua non zijn.

4.4

Dit vereist besluiten van de politiek en het bedrijfsleven tot breed opgezet langetermijnonderzoek, de hiervoor de benodigde middelen uittrekken en voor de planning instaan. Vooral dit laatste is een doorslaggevend criterium om jonge mensen aan te zetten in deze richting hun beroep te kiezen, dus om menselijk kapitaal op te bouwen, te behouden en optimaal te benutten.

4.5

Het Comité maakt zich ernstig zorgen dat aan deze voorwaarden momenteel in vele lidstaten helaas niet of slechts ontoereikend wordt voldaan. Naast de bekende, economisch zwaarwegende nadelen leidt dit manco bovendien tot een zorgwekkende toename van de braindrain (5) van uitgerekend de beste, jonge onderzoekers naar met de name de VS.

4.6

Het Comité doet daarom met klem een beroep op de Raad, het Parlement en de Commissie, maar bovenal op de lidstaten, om hun bijv. tijdens de Europese Raad van Barcelona aangegane verplichtingen daadwerkelijk na te komen en de uitgaven voor onderzoek en technologische ontwikkeling (OTO) tot 2013 op te voeren tot 3 % van het bruto binnenlands product (BBP), daarbij echter tegelijkertijd in te staan voor zorgvuldige planning en vrijheid van onderzoek, met name voor het fundamenteel onderzoek (6). Investeringen in O&O die vergeleken kunnen worden met die van concurrerende economieën (7), zijn een basisvoorwaarde voor de verwezenlijking van de doelstellingen van Lissabon, namelijk om de EU tegen 2010 tot „de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie ter wereld” te maken.

4.7

Het Comité herinnert voorts aan zijn eerder gedane aanbeveling (8) om de O&O-investeringen van de Gemeenschap op de middellange termijn voor de periode na het Zesde O&O-kaderprogramma met 50 % te verhogen.

4.8

Vanzelfsprekend dient dit te worden aangevuld met doeltreffende maatregelen om (i) jonge mensen in contact te brengen met onderzoek en wetenschap, en daarom ook (ii) in het leerplan van scholen aan de verspreiding van wetenschappelijke, met name natuurwetenschappelijke, maar ook technische en mathematische basiskennis meer aandacht te besteden en deze op aantrekkelijke wijze aan te bieden. Onderzoek en ontwikkeling zijn de grondslag van onze hedendaagse levenswijze en de bron voor toekomstige innovatie, welvaart en vrede (9).

4.9

Betekenis, voorwaarden en omvang van deze kwestie zijn echter in het algemene bewustzijn van de burgers onvoldoende verankerd. Ook uit de leerprogrammas van de scholen en uit het gedrag van docenten komt de betekenis niet genoeg naar voren.

4.10

Zoals de Commissie terecht vaststelt, zijn ook de houding en opinie van de maatschappij van invloed op zowel de motivatie van begaafde jongeren die voor een academische opleiding en het beroep van onderzoeker kiezen, alsook op de keuze van opgeleide onderzoekers om voor een bepaald instituut of in een bepaald land te gaan werken.

4.11

Dit oordeel komt echter niet alleen tot uiting in de constant evoluerende publieke opinie, maar ook in de continuïteit, betrouwbaarheid en soliditeit van de desbetreffende besluiten in politiek en bedrijfsleven. Dit geldt zowel op EU-, als met name op lidstaatniveau. Personeel, apparatuur en op de nodige beroepsontplooiing afgestemde arbeidsomstandigheden en de financiering van een en ander zijn nauw met elkaar verbonden factoren (10).

4.12

Als de wil en de benodigde materiële voorwaarden resp. besluiten aanwezig zijn om onderzoek en ontwikkeling zowel binnen de Gemeenschap als in alle lidstaten op passende wijze te stimuleren (11), en om het beroep van onderzoeker dienovereenkomstig beter te belonen, en om in de lidstaten waar een forse inhaalslag moet worden gemaakt, uitzonderlijke krachtsinspanningen te leveren, kunnen bijvoorbeeld de volgende, in de mededeling van de Commissie aangestipte problemen eenvoudiger worden opgelost: „.. verschillen en het gebrek aan openheid van onderzoekersloopbanen in Europa zijn een beletsel voor de ontwikkeling van behoorlijke carrièremogelijkheden op Europees niveau, alsook voor de opkomst van een echte werkgelegenheidmarkt voor onderzoekers in Europa, ongeacht de vraag of men de zaak hier vanuit een geografische, sectorale, of gendergeoriënteerde invalshoek beschouwt.”

4.13

Voor het beroep van onderzoeker in de Europese onderzoeksruimte zijn terecht mobiliteit en flexibiliteit vereist. Dit mag echter niet ten koste gaan van de privé- en gezinsomstandigheden en de sociale inbedding. Daarom staat het Comité achter de Commissie in haar streven om te werken aan een oplossing van de hiermee samenhangende problemen en om passende en internationaal concurrerende contracten voor onderzoekers te eisen resp. te garanderen.

4.14

In principe onderschrijft het Comité de door de Commissie in dit verband voorgestelde en nagestreefde acties en initiatieven. Het Comité betwijfelt echter of deze toereikend zullen zijn om de in de mededeling omschreven doelstellingen te verwezenlijken. Volgens het Comité is een uitbreiding en verdieping van analytische studies, zoals meermaals in de mededeling bepleit, hiervoor geen afdoende antwoord, hoewel zij in afzonderlijke gevallen van pas kunnen komen.

4.15

Vereist zijn veeleer de juiste politieke stappen, met name ook van de kant van de lidstaten. Zo bezien mist het Comité concrete voorstellen, maar ook een discussie over rechtsgrondslagen.

4.16

Dat concrete maatregelen worden gevraagd, betekent echter niet dat de noodzakelijke creativiteit en concurrentie voor de beste oplossingen in het gedrang mogen komen door te veel voorschriften en regelingen.

4.17

Voorts raadt het Comité aan om meer gebruik te maken van de ervaringen die zijn opgedaan met de in het kader van O&O- en EURATOM-kaderprogrammas uitgevoerde thematische acties, de programmas Socrates en Marie Curie, alsook met het mobiliteitsprogramma (12). Daarbij moet de aandacht vooral uitgaan naar de ervaringen en problemen van wetenschappers die al kunnen bogen op een „Europese” carrière. Het Comité beveelt ook aan om zich bijtijds te buigen over eventuele juridische belemmeringen (13) en om daarvoor bevredigende oplossingen te vinden.

5.1.1

Het Comité onderschrijft grotendeels de in hoofdstuk 2 van de mededeling van de Commissie gedane uitspraken en bekrachtigt deze.

5.1.1.1

Het Comité begrijpt weliswaar waarom de Commissie bij de door haar gekozen omschrijving van onderzoek, te weten „Onderzoek en experimentele ontwikkeling (O&O) bestaan in stelselmatig verricht creatief werk ter vergroting van het kennisbestand, waaronder de kennis van mens, cultuur en samenleving, en in de aanwending van dit kennisbestand om nieuwe toepassingen te ontwerpen” heeft teruggegrepen op de formulering van de OESO in het Frascati Handboek 2002.

5.1.1.2

Het Comité stelt de Commissie echter voor, deze definitie te herzien om – met name met het oog op de doelstellingen van Lissabon – de fundamentele begrippen natuur(wetenschap) en techniek ook hierin op te nemen.

5.1.1.3

Daarbij moet de doorslaggevende betekenis van doeltreffend, primair neutraal fundamenteel onderzoek (14) duidelijk worden. De meeste grote, baanbrekende ontdekkingen waren namelijk niet het resultaat van een doelgerichte opgave, maar van de queeste naar de natuurwetten. Deze zoektocht ondernemen met toereikende middelen en vrijwel onafhankelijk van politieke sturing, is niet alleen een onderdeel van het basisrecht op vrijheid van onderzoek, maar – evenwichtig samenhangend met doelgerichte O&O – ook een essentiële voorwaarde voor toekomstige vooruitgang en algemene welvaart.

5.1.1.4

In dit verband wijst het Comité ook op een vroegere aanbeveling (15), namelijk om alle maatregelen te steunen die leiden tot minder polarisatie en tot meer convergentie tussen geestes-, economische en natuurwetenschappen en techniek. Hierbij hoort ook een wederzijdse dialoog, bijv. over methoden, begripsvorming, evaluatie en controle van resultaten.

5.1.1.5

Verder dient kennis niet alleen te worden uitgebreid, maar ook te worden verdiept. Het Comité zou graag zien dat de Commissie bij een herziening van de definitie hiermee rekening houdt.

5.1.1.6

In de door de Commissie voorgestelde definitie van „onderzoeker” mist het Comité een verwijzing naar de veronderstelde hoge mate van gebleken kwalificaties, talent en zelfstandigheid om in de zin van de omschrijving als onderzoeker te kunnen gelden.

5.1.1.7

Daarom stelt het Comité de volgende, enigszins gewijzigde definitie van onderzoeker voor, te weten: „Deskundigen die werken aan de ontwikkeling of het scheppen van nieuwe kennis, producten, processen, methoden en systemen, alsook aan het beheer van hiermee samenhangende projecten en die op grond van opleiding en ervaring hiertoe in staat zijn”.

5.1.1.8

Wordt het hierna niet uitdrukkelijk vermeld, dan gaat het om wetenschappers of ingenieurs met de vereiste kwalificaties.

5.1.2

Het Comité verwijst voorts naar zijn in een eerder advies vermelde beschrijving van onderzoek en ontwikkeling (16). Aansluitend op deze beschrijving ondersteunt het Comité het voornemen van de Commissie om eventuele varianten en mogelijkheden voor een O&O-carrière niet al te beperkt op te vatten.

5.1.3

Desondanks kan het Comité de stelling dat „al deze loopbanen gelijkelijk moeten worden behandeld en gewaardeerd” niet voetstoots aannemen. Het is veeleer zaak om de zeer creatieve geesten wier vindingrijkeid potentieel economische winst oplevert, te herkennen, te overtuigen en – om de verwachte winst aan kennis en economische meerwaarde in Europa te creëren - hier te houden. Daarvoor zijn excellente mogelijkheden en prikkels nodig.

5.1.4

Maar juist de boven alles uitstekende talenten en pioniersacties zijn nauwelijks in bekende stramienen te vatten, waarbij overigens ook de kans op misbruik aanwezig is.

5.1.4.1

Een probleem is bijv. de attitude van auteurs die in publicaties bij voorkeur elkaar citeren, aldus „citeer-kartellen” vormen en er zo bij schematische beoordeling voordelig uitspringen.

5.1.4.2

Daar komt nog bij dat het soms juist degenen zijn die baanbrekende inzichten hadden ontdekt - die in de literatuur pas na verloop van tijd bekend raken - die erkend en geciteerd werden.

5.1.4.3

Persoonlijkheid valt niet doeltreffend te beoordelen aan de hand van patronen en schemas. Veeleer moet worden uitgegaan van de ruime ervaring en stand van kennis van de toonaangevende vertegenwoordigers van dat gedeelte van de „Scientific Community” dat prestaties heeft geleverd en waar prestaties worden verwacht (en ook dan is de kans op – zelfs historisch bekende – verkeerde inschattingen niet uitgesloten).

5.1.5

In deze context beveelt het Comité aan, met het oog op de door de Commissie voorgestelde (zie hiertoe par. 5.2.5) „gedragscode bij aanwervingsmethoden”, ervoor te zorgen dat de – weliswaar slechts vrijwillige – toepassing hiervan geen overregulering en dus verstarring tot gevolg heeft.

5.1.5.1

Het Comité beseft terdege en onderstreept nog eens dat transparantie en gelijke kansen - met name ter bevordering van het aandeel van vrouwen – voor alle kandidaten in de EU moeten worden gegarandeerd. Daarom ziet het Comité het potentiële nut in van een dergelijke code om deze belangrijke doelstelling te verwezenlijken.

5.1.5.2

Maar anderzijds beveelt het Comité aan om, gezien de zeer uiteenlopende profielschetsen voor de verschillende opgaven en gezien de verschillende „culturen” van gerenommeerde onderzoeksorganisaties (17), niet alleen geformaliseerde en algemene evaluatiemethoden en aanwervingsprocedures toe te passen, maar ook gebruik te maken van de ruime ervaring en stand van kennis van de desbetreffende „Scientific Community”. Uiteindelijk gaat het erom dat de Europese onderzoeksinstellingen aantrekkelijk genoeg zijn, de wil en de mogelijkheid hebben, alsook over de economische en administratieve instrumenten beschikken om zich met succes te meten met concurrenten over de hele wereld in de slag om de beste „koppen”.

5.1.5.3

Derhalve stelt het Comité voor om in de sporadische gevallen van expliciet laakbaar gedrag of van een verkeerde ontwikkeling aanvankelijk individueel te werk te gaan, en een algemene (overkoepelende) regeling slechts als uiterste middel te gebruiken.

5.1.6

Bijgevolg is ook het begrip „gelijkelijk” in het licht van de zowel in de lidstaten als in de onderzoekssector en –opgaven bestaande verschillen, moeilijk te interpreteren; daarom is een geheel andere invalshoek vereist.

5.1.7

Wat betreft de besproken onderzoekscategorieën zoals „fundamenteel onderzoek”, „strategisch onderzoek” enz. en de bijbehorende definitie verwijst het Comité naar zijn reeds in eerdere adviezen (18) verwoorde aanbevelingen (19), vooral ook over de internationaal gebruikelijke en zinvolle term „toegepast onderzoek”. Het Comité zou graag zien dat de Commissie dit vraagstuk te gelegener tijd door een groep deskundigen opnieuw tegen het licht laat houden.

5.1.8.1

Met de eigenlijke onderzoekstaak, dat wil zeggen de directe confrontatie met wetenschappelijk-technische vraagstukken, hangen ook andere taken samen, op het gebied van planning, ondernemerschap, administratie en expertise die vrijwel uitsluitend door wetenschappers vervuld kunnen en moeten worden.

5.1.8.2

Het gaat onder meer om programmavoorstellen, aanvraagprocedures, rapportage, publicaties, beslissingen over personeel en met deze processen samenhangende (actieve en passieve) adviesprocedures.

5.1.8.3

Maar als deze taken ongecoördineerd door te veel bij het programma betrokken instituten of sponsors op steeds verschillende manier, met wisselende aandacht en termijnen worden verricht, dan overtreft de hiervoor vereiste inspanning de arbeid die voor de eigenlijke onderzoeksactiviteit is gereserveerd.

5.1.8.4

In verband met de inflatie van vereiste aanvragen, adviezen en monitoringprocessen is het volgens het Comité zinvol dat de Commissie zich ook over dit aspect buigt en aan gecoördineerde procedures werkt die de gulden middenweg bewandelen en voorkomen dat steeds min of meer dezelfde „papers”, worden geproduceerd, wat een weinig productieve activiteit is (20). Elke vorm van overtollige bureaucratie in de onderzoekssector moet hoe dan ook bestreden worden.

5.1.8.5

Het Comité beveelt de Commissie aan om ook haar eigen aanvraag- en toewijzingsprocedures en de bijbehorende criteria onder de loep te nemen. De Scientific Community heeft hierop namelijk vaak kritiek, en vraagt zich af of dergelijke verzoeken – gezien de vereiste omvangrijke inspanning en de zeer geringe kans van slagen – eigenlijk nog wel zin hebben. Tevens moeten de procedures en de criteria (bijv. voor de toekenning van beurzen) niet te vaak veranderd worden.

5.1.8.6

In deze context is het ook zaak om veel gescheiden optredende verticale (en tevens horizontale/parallelle) vergunningen verlenende en sturende instanties (en procedures) te vermijden, omdat dit niet alleen tot intern wrijvingsverlies leidt en de efficiëntie vermindert, maar meestal ook tot door regels overwoekerde, onduidelijke en soms ronduit tegenstrijdige criteria en situaties waarin een beslissing moet worden genomen.

5.2.1

Personeelsbehoeften in de sector O&O: het Comité deelt de zorg van de Commissie over de klaarblijkelijke en ergerlijke discrepantie tussen macro-economische analyses en prognoses („Carrièremogelijkheden voor duizenden onderzoekers”) en de ongunstige resultaten van de daadwerkelijke respectievelijk ontbrekende kansen op de arbeidsmarkt. De meeste universiteiten en onderzoeksorganisaties hebben immers tegenwoordig te kampen met een achteruitgang van de particuliere en publieke middelen: daarom nemen zij nauwelijks nieuw personeel aan. Nog lastiger is het om langdurige arbeidscontracten aan te bieden.

5.2.1.1

De met overheidsgeld gesubsidieerde universiteiten en onderzoeksinstituten zijn voorts in opdracht van de geldschieters gehouden om een aanzienlijk aandeel van de daar werkzame wetenschappers steeds op contracten van bepaalde duur te laten werken, om zo sneller op bezuinigingen en extern opgelegde programmawijzigingen te kunnen inspelen.

5.2.2

Het Comité wijst in dit verband nog op een ander belangrijk aspect: wetenschappers die in een academische omgeving of in een met overheidsgeld gesubsidieerde onderzoeksinstelling werken, worden doorgaans beloond volgens de salarisstructuur voor ambtenaren.

5.2.2.1

Deze salarissen zijn in de regel aanmerkelijk lager dan die op de vrije markt. Het Comité onderschrijft in dit verband de uitspraak van de Commissie: „Het salaris is een van de meest zichtbare tekenen van erkenning van een loopbaan. De salarissen van onderzoekers lijken achterop te lopen, bijvoorbeeld in vergelijking met die welke aan medewerkers in managementsfuncties worden uitbetaald.”

5.2.2.2

Dit nadeel van volgens overheidssalarisschalen beloonde werknemers wordt gerechtvaardigd door de gewoonlijk betere sociale voorzieningen en de stabiliteit van carrières bij de overheid (beleidsmedewerkers, leraren, rechters,...).

5.2.3

Veel wetenschappers krijgen echter met opzet geen betere sociale voorzieningen aangeboden, met als argument: meer flexibiliteit in onderzoeksplanning, de begrotingsbeheer en personeelsbeleid.

5.2.3.1

Hiertegenover staan echter volstrekt geen compenserende voordelen of garanties. De salarisstructuur heeft bovendien het nadeel dat er te weinig financiële speelruimte is voor de erkenning of beoordeling van de bereidheid en het vermogen om prestaties te leveren.

5.2.3.2

Het is echter niet zinvol om de in onderzoek hoe dan ook vereiste flexibiliteit en mobiliteit af te willen dwingen met tijdelijke contracten met de hierna beschreven gevolgen, als er geen sprake is van passende beloning.

5.2.3.3

Daarom moet er een op het beroep van onderzoeker toegesneden beloningsstructuur komen, die voor degenen die nu werkzaam zijn een duidelijke positieve (en uitsluitend positieve) aanpassing inhoudt en tegelijk een veel beter op individuele situaties afgestemde flexibele toepassing mogelijk maakt. Met deze structuur als uitgangspunt zouden de hiervoor genoemde doelstellingen aan de hand van doeltreffende prikkels moeten worden verwezenlijkt. Daarom moeten er ook voor universiteiten en onderzoeksinstituten meer post-doc-plaatsen met betrouwbare „tenure-track”-overeenkomsten komen. Het huidige ontbreken van passende beloningsstructuren en carrièreperspectieven, alsook de tijdens de loopbaan mogelijke werkloosheid zijn de hoofdoorzaak van het vertrek van uitgerekend de besten naar de VS (21), die nauwelijks meer teruggewonnen kunnen worden.

5.2.3.4

De tot nu toe hieraan klevende nadelen voor onderzoekers leggen gelet op de lange opleiding en post-academische ontwikkeling (promotie, habilitatie) veel gewicht in de schaal. Deze situatie moet op korte termijn veranderen, wil men het beroep van onderzoeker aantrekkelijk maken.

5.2.3.5

Voor beginnende wetenschappers ziet een typisch (22) ontmoedigende „carrière” er als volgt uit: bij verandering van werkgever of in geval van „carrierèstap” krijgen zij steeds contracten van bepaalde duur (23) (bijv. in totaal over een periode van maximaal 12 jaar) aangeboden.

5.2.3.6

Als die contracten zijn verstreken, meestal geenszins vanwege gebrekkige prestaties, maar enkel en alleen op grond van administratieve of afslankingsmaatregelen, maar met name ook vanwege gekorte begrotingen, dreigen deze mensen bijgevolg hun wetenschappelijke lier aan de wilgen te hangen.

5.2.3.7

Dit type „carrière” dreigt dus op een leeftijd (van bijv. 40 jaar) waar verandering van beroep en een nieuwe start op de arbeidsmarkt – ook vanwege het personeelsbeleid van het bedrijfsleven dat vrijwel bij uitstek gericht is op pas afgestudeerden – toch al heel lastig zijn, op een doodlopend spoor te belanden.

5.2.3.8

Voorts moet worden aangetekend dat het hier vaak om wetenschappers gaat die al met succes diverse strenge selecties hebben doorlopen, omdat slechts de beste kandidaten na het eindexamen de kans krijgen om te promoveren, en van deze groep op zijn beurt de besten later een onderzoekspost of een habilitatiebeurs wordt aangeboden.

5.2.3.9

Om op een bepaald vakgebied deskundigheid, prestatievermogen of zelfs een toppositie te verwerven, moeten de betrokken personen of teams eerst een veeleisende - meestal meerjarige – aanvullende opleiding volgen en zich inwerken.

5.2.3.10

Verder moet er vaak nog geavanceerde apparatuur ontwikkeld en opgebouwd worden alsook een stimulerend onderzoeksklimaat, inclusief de bijbehorende organisatiestructuur. Deze waardevolle en kostbare investering in „menselijk kapitaal” en in de vereiste infrastructuur voor onderzoek is tegelijkertijd ook al resultaat van de onderzoeksactiviteiten, aangezien zij samen met de daarbij opgedane ervaringen vervolgens ook voor verder gebruik kan worden toegepast.

5.2.4

Werkloosheid van goed opgeleide wetenschappers is dus niet alleen een sociaal probleem, maar ook economische verspilling van financieel en menselijk kapitaal.

5.2.4.1

Zij demotiveert niet alleen (eventueel) werkloze onderzoekers, maar heeft ook een ontmoedigend effect op beginnende studenten die hun beroepskeuze nog moeten bepalen, die niet zo snel voor een zo moeilijk en veeleisend vak zullen kiezen. Maar ook de al bestaande kloof tussen officiële, optimistische en wenkende beloften en de schrille, in enkele lidstaten bijna catastrofale werkelijkheid van de arbeidsmarkt en carrièreperspectieven werkt negatief.

5.2.4.2

Vanuit dit oogpunt valt de thans door vele, vaak jonge wetenschappers aangegrepen kans om buiten de EU, bijv. in de VS, op hun talent aansluitend werk te zoeken en te vinden, zelfs toe te juichen, zolang tenminste gelijkwaardige Europese instellingen geen vergelijkbare mogelijkheden kunnen bieden. Dat dit een enorme economische schade met zich meebrengt voor de EU en een groot voordeel voor het gastland, verdient in de politiek en de publieke opinie meer aandacht.

5.2.4.3

De tekortschietende economische aantrekkelijkheid en de niet te verwaarlozen sociale risicos van het beroep „onderzoeker” zijn wellicht één van de oorzaken van de uitgesproken geringe belangstelling van scholieren op middelbare scholen en gymnasia voor natuurwetenschappelijke vakken en wiskunde.

5.2.4.4

Het is dus geen wonder dat in tijden van grote behoefte aan onderzoekers plots een gebrek aan „human capital” wordt vastgesteld (zie de inleiding van de mededeling van de Commissie).

5.2.5

Zoals de Commissie stelt, is het voor de carrièreperspectieven van onderzoekers en voor het bereiken van de „3 %-doelstelling” (24) dringend noodzakelijk de strijd aan te binden met deze kennelijke discrepantie tussen de algemene economische eisen in de EU en bedrijfseconomische of de huidige begrotingstechnische maatregelen (bijv. van de overheid), alsook met het hieruit voortvloeiende „personeelsbeleid”.

5.2.5.1

Onderzoek is geen zaak waarover men naar believen beschikt; ook moet het niet verworden tot speelbal van kortetermijnexperimenten om het te sturen noch van kortetermijnmaatregelen die uit hoofde van de begroting worden opgelegd. Voor goed en succesvol onderzoek moet veel tijd worden uitgetrokken; het mag niet naar eigen goeddunken, bijv. ten gevolge van conjunctuurcycli, begrotingsproblemen of de actuele trends in beleid of planning, worden begonnen, afgebroken of een andere bestemming krijgen; er is integendeel behoefte aan continuïteit, vrijheid en betrouwbaarheid. Alleen op die manier kunnen de hierboven vermelde misstanden uit de weg worden geruimd en voortaan worden vermeden.

5.2.5.2

Volgens een andere bevinding van de Commissie is er verder dringend behoefte aan passende opleidingsprogrammas en specialisaties om dergelijke impasses in de carrière te vermijden en om in plaats daarvan de voor hun beroepskeuze staande jongeren een wenkend en betrouwbaar perspectief te bieden.

5.2.5.3

In dit opzicht zou ook een betere doorstroming naar het bedrijfsleven (zie par. 5.4) of het onderwijs welkom zijn (bijv. om onderzoekers die geen vaste baan kunnen vinden bij universiteiten en door de overheid gesubsidieerde onderzoeksorganisaties, aan te stellen als docenten met onderzoekservaring bij instellingen voor hoger onderwijs, temeer daar deze toch al met een tekort aan goed opgeleide docenten met onderzoekservaring te kampen hebben).

5.2.6

Het Comité is daarom zeer ingenomen met de in de mededeling van de Commissie voorgenomen maatregelen:

Het lijkt het Comité echter een goede zaak als bij deze maatregelen rekening wordt gehouden met zijn opmerkingen over deze kwesties.

5.2.6.1

Het Comité is er voorstander van om de in sommige lidstaten hiervoor gestarte initiatieven (25) in het hoger onderwijs uit te breiden tot extra-universitaire onderzoeksorganisaties, en tevens zorgvuldig na te gaan of deze maatregelen (26) daadwerkelijk tot de verwachte verbeteringen leiden.

5.3.1

De maatschappelijke erkenning van onderzoekers is een zeer belangrijke factor. Het Comité beaamt dan ook volledig de volgende uitspraak van de Commissie: „Het vraagstuk van publieke steun voor onderzoekers hangt duidelijk samen met de wijze waarop wetenschap wordt gezien als middel om tot de ontwikkeling van de maatschappij bij te dragen.”

5.3.2

Het Comité onderschrijft tevens de overige standpunten van hoofdstuk 3.2. Wèl wil het erop wijzen dat de haken en ogen van een „Europese onderzoekscarrière”, waarvoor de mededeling een oplossing tracht te bieden, samenhangen met de nog niet geheel afgeronde voltooiing van de „interne markt”, en dat burgers en overheid – in grote mate zelfs de politici zelf – ze vaak onvoldoende beseffen. Derhalve dienen ook politici grondig te worden geïnformeerd.

5.3.3

Het zou echter niet op zijn plaats zijn om de kern van het probleem vooral te zoeken in een tekortschietende waardering en bekendheid van de rol van O&O door de burger.

5.3.4

Hoewel burgers in het algemeen niet genoeg weten in welke belangrijke mate hun welzijn uitsluitend afhangt van resultaten van O&O uit het verleden, valt er in de samenleving meestal toch een zekere mate van respect te bespeuren voor het beroep van wetenschapper en zijn capaciteiten.

5.3.5

Eerder gaat het met name om de consequente politieke wil om de persoonlijke en beroepsomstandigheden van onderzoekers te verbeteren en de hiervoor geschetste nadelen uit de weg te ruimen. Ook de aangehaalde misstanden kunnen bijdragen tot een gebrekkige waardering.

5.3.6

De vereiste politieke vastberadenheid hikt helaas enerzijds aan tegen het feit dat de bevordering van O&O – en dus ook het beroep van onderzoeker – in de regel niet genoeg in de mediaschijnwerpers en dus niet in de publieke belangstelling staat, hetgeen wel nodig is om de stem van de politiek te krijgen. Aan de andere kant is het aantal onderzoekers te klein om voor hun professionele en sociale belangen met verve in georganiseerde vorm op te komen.

5.3.7

Van belang hierbij is ook dat het geruime tijd duurt voordat investeringen in O&O economisch en cultureel nut opleveren; meestal overtreft deze termijn die van het „politieke geheugen” van de samenleving. Verder is het zo dat de rol en de mogelijkheden van nieuwe inzichten over het algemeen niet op spectaculaire wijze, maar uitsluitend beetje bij beetje tot het algemene bewustzijn van de burger doordringen.

5.3.8

Het Comité is het dus volledig eens met de volgende uitspraak van Commissie: „Ter vergroting van de politieke betekenis van onderzoek, dat als cruciaal voor de ontwikkeling van de maatschappij moet worden gezien, moet het verband tussen de inhoud van het onderzoek en de netto-voordelen voor de samenleving duidelijk worden onderstreept. Evenzo zou de maatschappij beter in staat moeten zijn de rol en de zin van onderzoek, en de waarde van O&O-loopbanen te onderkennen.” Verder moet de samenleving beter worden geïnformeerd over de vereiste voorwaarden voor het verrichten van excellent onderzoek.

5.4.1

Hierover stelt de Commissie het volgende vast: „Samenwerkingspartnerschappen tussen de academische wereld en het bedrijfsleven of particulier en openbaar gefinancierde onderzoekorganisaties zijn absoluut noodzakelijk gebleken voor een duurzame overdracht van kennis en innovatie, maar het is nog niet duidelijk hoe dergelijke relaties moeten worden gestructureerd, en nog minder hoe personeel moet worden uitgewisseld of gemeenschappelijke opleidingsprogramma's moeten worden bevorderd”. Het Comité is het in hoge mate eens met dit standpunt, maar meent dat de situatie niet meer zo ernstig is.

5.4.2

Maar ook het Comité beseft dat er nog verbeteringen nodig zijn, alsook een beter begrip van de werkmethoden en carrièrecriteria.

5.4.2.1

Voor de gewenste opleidingsprogrammas is het ook van groot belang te weten waarom het bedrijfsleven bij de aanwerving van wetenschappers en ingenieurs over het algemeen de voorkeur geeft aan jonge afgestudeerden, en niet aan deskundigen met diverse jaren onderzoekservaring, wier grotere kennis de „know-howoverdracht” van de modernste methoden en procedures zou versnellen.

5.4.2.2

Het Comité herhaalt daarom zijn reeds eerder gedane aanbeveling (27), te weten om het reeds bestaande programma ter bevordering van mobiliteit („industry host fellowships”) zo aan te passen en uit te breiden dat er voor kandidaten duidelijke prikkels voor de vereiste mobiliteit worden gecreëerd, zodat uitwisselingen mogelijk worden die lang genoeg duren, wat beide zijden dan kan „verleiden” tot permanente uitwisseling. Op zijn beurt kan dit het bedrijfsleven stimuleren om oudere, ervaren wetenschappers in dienst te nemen.

5.4.3

Op sommige gebieden is vooruitgang geboekt. Zo zijn de in de mededeling vermelde stroeve betrekkingen tussen het bedrijfsleven en technische universiteiten of technologisch georiënteerde onderzoeksinstellingen verbeterd.

5.4.4

Maar ook hier is het zaak te zorgen voor zowel nationale als Europese verenigbaarheid dan wel overdraagbaarheid en erkenning van de diverse onderdelen van sociale voorzieningen (zoals ziektekosten- en beroepsongevallenverzekering, oudedagsvoorzieningen, (in het arbeidsverleden opgebouwde) pensioenrechten, enz.).

5.4.5

Tot slot mag er niet aan voorbijgegaan worden dat talent en excellentie in verschillende mate voorhanden zijn; soms komen deze beter tot hun recht in het bedrijfsleven en kunnen zich daar zeer goed ontplooien, in andere gevallen gedijen zij beter in een typisch academisch milieu.

5.5.1

Carrièremogelijkheden komen er met significant betere arbeidsmarkt. Een dergelijke arbeidsmarkt is vooral bij zeer gespecialiseerde deskundigen van belang, niet alleen voor hen persoonlijk, maar ook voor de economie in het algemeen. Verder moet de nadruk worden gelegd op de betekenis van een „Europeanisering” van het beroep van onderzoeker voor de ook door het Comité onderschreven Commissiedoelstelling (28), te weten „een op Europese schaal geoptimaliseerd geheel van materiële middelen en infrastructuur”.

5.5.2

De risico's die onderzoekers lopen houden verband met onzekerheid over de vraag of in een andere EU-lidstaat opgedane beroepservaring in eigen land net zoveel bekendheid en erkenning krijgt met het oog op de verdere ontwikkeling van hun loopbaan als wanneer die ervaring in eigen land was opgedaan en met de nog steeds uitblijvende regeling voor de compatibiliteit/overdraagbaarheid/meerekening in eigen land van in een andere EU-lidstaat verworven socialezekerheidsrechten (ziekteverzekering, invaliditeitsverzekering, ouderdomsvoorzieningen/opbouw van pensioenrechten, overdraagbaarheid van in een eerdere loopbaan verworven pensioenrechten enz.).

5.5.3

Kenmerkend voor „Europese” onderzoekers is dat zij tijdens hun loopbaan van werkgever veranderen en/of in een andere EU-lidstaat of voor een ander bedrijf of voor een ander door de overheid gesubsidieerd instituut gaan werken. Gezien voorgaande opmerkingen zijn adequate maatregelen geboden om te garanderen dat die wenselijke mobiliteit niet - zoals nu nog vaak het geval is - nadelig uitwerkt.

5.5.4

Het in onderhavige mededeling gestelde doel kan alleen worden bereikt als voor dat probleem concrete oplossingen worden uitgewerkt en ten uitvoer gelegd.

5.5.5

Bovenop de tenuitvoerlegging van relevante onderzoeksprogramma's dienen daarom de persoonsgebonden omstandigheden van onderzoekers aan de voor een Europese loopbaan vereiste voorwaarden te worden aangepast. Gedoeld wordt daarbij op regelingen als ouderdomsvoorzieningen, ziekteverzekering (!), de kosten van verhuizingen, de diensten van een makelaar, renovering en het verwerven van grond, onderwijs voor de kinderen, de garantie dat het gezin niet gescheiden wordt (!), voorzieningen bij werkloosheid en arbeidsongeschiktheid, alsmede alle daaraan verbonden fiscale (29) aspecten. Tal van regelingen (zoals de overdrachtsbelasting bij grondaankoop) zijn momenteel uitgesproken ontmoedigend wat mobiliteit betreft.

5.5.5.1

Er zou met name één ouderdomsvoorziening voor de gehele EU moeten worden ingevoerd of, voorzover hiertoe is besloten, moeten worden toegepast, zodat de verworven rechten bij verandering van werkgever ten volle behouden blijven of kunnen worden overgedragen, en wel zonder er daarbij over de gehele lijn op achteruit te gaan.

5.5.5.2

Een ander, algemeen probleem ontstaat vaak als gevolg van de beroepswerkzaamheid van een echtgeno(o)t(e) of levenspartner. Om scheiding van de gezinsleden te voorkomen, moet ernaar worden gestreefd om ook voor de echtgeno(o)t(e) of levenspartner een baan te vinden of te creëren of om mogelijkheden te bieden om op andere wijze zijn of haar beroep uit te oefenen. Daartoe moet een officiële strategie (30) worden uitgestippeld.

5.5.6

Blijkens onderhavige mededeling is de Commissie het daarmee eens: „Ten slotte is het nodig de maatregelen ter bevordering van de Europese dimensie van loopbanen in O&O te verankeren in een gestructureerd en gecoördineerd wettelijk kader op Europees niveau, waarmee onderzoekers en hun gezinnen een hoge mate van sociale zekerheid zou moeten worden gegarandeerd, zodat het risico dat reeds verworven sociale zekerheidsrechten verloren zouden gaan, tot een minimum wordt teruggebracht. (kanttekening van het Comité: dat risico mag hoe dan ook niet bestaan) In deze context zouden onderzoekers profijt moeten kunnen trekken van de lopende werkzaamheden op EU-niveau ter modernisering en vereenvoudiging van de socialezekerheidsstelsels... In dit verband zouden de specifieke behoeften van onderzoekers en hun gezinnen volledig in aanmerking moeten worden genomen.”

5.5.7

Zolang die doelstellingen echter nog niet zijn bereikt en de vereiste maatregelen nog niet van kracht zijn geworden, beveelt het Comité aan om de relevante mobiliteitsprogramma's en bijbehorende regelingen gestalte te geven op een wijze waardoor niet alleen de huidige nadelen volledig worden ondervangen, maar er ook nieuwe, nog vérstrekkendere prikkels worden ingevoerd. Dergelijke mobiliteitsprikkels zijn nodig om een loopbaan in Europa zelfs voor topwetenschappers aantrekkelijk te maken, maar ook om eventueel opnieuw topwetenschappers uit bijvoorbeeld de VS naar hier (terug) te halen.

5.5.8

Verder adviseert het Comité de Commissie om het inmiddels al op internet gezette „researchers mobility portal” (31) stelselmatig verder uit te bouwen en te perfectioneren, zodat daarop ordelijk gerangschikte en voldoende toegelichte informatie kan worden gevonden over alle relevante vacatures en aanbestedingen van onderzoeksinstituten, -projecten, universiteiten en bedrijven, overal in de EU. Zo kan de met de verwezenlijking van de Europese onderzoekruimte gepaard gaande uitbreiding van de tot dusverre begrensde arbeidsmarkt (voor werkzoekende wetenschappers/onderzoekers) nog beter gaan functioneren. (Hierover zou een bepaling in het Europees handvest voor onderzoekers moeten worden opgenomen). Het Comité stelt voor om hierover in de lidstaten contact op te nemen met de instellingen die zich ter plaatse ook aan deze taak wijden.

5.6.1

Voorwaarde om in de gelegenheid te worden gesteld om te promoveren, is doorgaans dat de gegadigde zijn of haar wetenschappelijke studie met zeer hoge cijfers heeft afgerond.

5.6.2

Promotie kan dus worden gezien als een extra stap ter aanvulling en verdieping van een academische vorming, maar ook en vooral als een bewijs van uitmuntendheid om zelfstandig onderzoek te kunnen gaan doen.

5.6.3

Daarnaast blijkt uit een proefschrift of betrokkene over nog andere belangrijke kwalificaties beschikt, zoals de bekwaamheid om ten gronde onderzoek te doen, om zeer complexe feiten schriftelijk en mondeling begrijpelijk onder woorden te brengen en om zich, in het geval van natuur- en technische wetenschappen, in internationale kringen in het Engels uit te drukken.

5.6.4

Promovendi leveren als „voetvolk” (32) van het academisch onderzoek een onmisbare, fundamentele bijdrage aan de onderzoeksprestaties (en -pretenties) van universiteiten en soortgelijke onderzoeksinstituten.

5.6.5

Daaruit komt echter ook de terecht gestelde eis voort (waarvan doorgaans nog maar weinig terechtkomt) dat promoveren (33) als volwaardige beroepsprestatie wordt aangemerkt (met bijbehorende beloning en sociale voorzieningen).

5.6.6

Een bijzondere omstandigheid bij promoties waaraan niet valt te ontkomen, is dat promovendi tot op zekere hoogte afhankelijk zijn van hun promotor, die ook nog voor een groot deel verantwoordelijk is voor de beoordeling van hun proefschrift.

5.6.6.1

De taak van promotors en de manier waarop dezen zich daarvan kwijten, moeten echter niet zover gaan dat de prikkel voor promovendi om zelfstandig te werken, minder groot wordt of dat zelfstandig werken niet langer als noodzakelijk criterium wordt ervaren.

5.6.6.2

Meestal vervullen promotors een zeer nuttige functie, maar in sommige, op zichzelf staande gevallen maakt hun taakomschrijving echter ook de weg vrij voor mogelijk misbruik. Dergelijk misbruik kan in de hand worden gewerkt doordat promovendi te weinig worden beloond voor hun werk en kan inhouden dat hun zo gezien onredelijke eisen worden gesteld waarmee voornamelijk de wetenschappelijke belangen van de promotors gediend zijn. Gevolg is dan dat promovendi veel te lang over hun proefschrift doen.

5.6.7

Het Comité adviseert de Commissie daarom om overleg te plegen over een gedragscode met betrekking tot de rol van promovendi en hun behandeling. Het resultaat van dat overleg zou vervolgens in het Europees Handvest voor onderzoekers moeten worden verwerkt.

5.6.8

Overigens staat in onderhavige mededeling ook dat het bedrijfsleven „sterk de voorkeur lijkt te geven aan onderzoekers zonder doctorsgraad, uitgaande van redenering dat die met een doctorstitel te zeer gespecialiseerd zijn (34)”.

5.6.9

Hoewel het helaas zo lijkt te zijn en ook een belemmering is voor de mobiliteit tussen universiteiten en bedrijfsleven dat de industrie vooral de voorkeur geeft aan kersverse afgestudeerden, is het Comité het met deze algemene uitspraak niet eens. Een met een goede beoordeling afgesloten promotie is zowel in de chemische industrie in sommige lidstaten als in andere wetenschappelijk-technisch georiënteerde bedrijfstakken geen vereiste om te mogen solliciteren, maar meestal wel een onontbeerlijke voorwaarde voor een succesvolle carrière (wat doorgaans niet geldt voor afgestudeerde ingenieurs).

5.6.10

Promotie is echter een conditio sine qua non om in de academische wereld – maar ook in door de overheid gesubsidieerde onderzoeksinstituten - te kunnen werken en carrière te maken (wat ook weer niet altijd opgaat voor afgestudeerde ingenieurs).

5.7.1

Als jonge mensen op het punt staan voor een loopbaan als onderzoeker te kiezen en zich afvragen in welk land zij later willen werken, is het van groot belang of er voor de uitoefening van hun beroep aantrekkelijke, excellente instellingen bestaan, waar de gerenommeerdste wetenschappers kunnen en willen meewerken, als voorbeeld dienen en toonaangevend zijn.

5.7.2

Maatschappij en politiek moeten er dus voor zorgen dat de voorwaarden voor het ontstaan en het behoud van excellentie en topprestaties aanwezig zijn of gecreëerd worden.

5.7.3

Excellentie en elites zijn echter het resultaat van een complex, moeizaam en langdurig ontwikkelings- en selectieproces, dat volgens interne, zelf ontwikkelde regels verloopt, en waarbij vele belangrijke en onderling samenhangende factoren hun rol moeten vervullen.

5.7.4

Doorslaggevend is het boven alles uitstekende voorbeeld van de zeer succesvolle onderzoekers, de aantrekkelijkheid van structuur en faciliteiten voor apparatuur, management dat creativiteit en ideeënrijkdom stimuleert, het besef dat men deelneemt aan de ontdekking of ontwikkeling van iets nieuws, alsook de terechte verwachting van alle betrokkenen dat zij hun eigen mogelijkheden kunnen ontwikkelen, eigen ideeën kunnen aandragen en daarbij erkenning ervaren.

5.7.5

Al deze zaken kunnen slechts ontstaan en gedijen op basis van een degelijke, brede en gekwalificeerde hogeschoolopleiding en een rijk geschakeerd, goed voorzien onderzoeksklimaat met bevredigend fundamenteel onderzoek.

5.8.1

Het Comité onderschrijft geheel het voornemen van de Commissie om op korte termijn een „Europees Jaar van onderzoekers” te organiseren.

5.8.2

Volgens het Comité is dit een uitstekende kans en gelegenheid om het beroep van onderzoeker en het belang ervan voor de samenleving en voor de doelstellingen van Lissabon in de schijnwerpers te zetten en om zich bovendien in te zetten voor meer wederzijds begrip tussen de civiele maatschappij en de wetenschap.

5.8.3

Het Comité beveelt aan bij deze taak ook een beroep te doen op de desbetreffende organisaties in de lidstaten, en is zelf bereid hieraan naar vermogen bij te dragen.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/14

1.1

Het beschikkingsvoorstel dat de Raad en het Europees Parlement is voorgelegd, houdt een codificatie in van Beschikking 78/774/EEG van de Raad van 19 september 1978 betreffende de activiteiten van bepaalde derde landen op het gebied van het vervoer over zee (1). Deze beschikking is ingrijpend gewijzigd door Beschikking 89/242/EG van de Raad van 5 april 1989 (2) over hetzelfde onderwerp.

1.2

De rechtsgrondslag van de gecodificeerde versie bestaat uit een intern besluit van 1 april 1987 van de Commissie (3), dat door het voorzitterschap van de Europese Raad van Edinburgh van december 1992 in zijn conclusies werd bekrachtigd (deel A, bijlage 3); de codificatie wordt uitgevoerd overeenkomstig de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement en de Raad over de codificatie van het Acquis communautaire (4), d.w.z. dat er geen inhoudelijke wijzingen plaatsvinden, en verloopt volgens de procedure die op het moment van de codificatie voor goedkeuring van wetgevingsbesluiten geldt.

1.3

Dit codificatievoorstel (inzake vervoer over zee) moet worden goedgekeurd volgens de procedure van de de artikelen 80 en 251 van het EG-Verdrag.

2.1

De essentie van de wetgevingsbesluiten waarop de codificatie betrekking heeft, nl. dat eventuele dumpingpraktijken van bepaalde derde landen op het gebied van het vervoer over zee die de belangen van communautaire vervoerders schaden, vastgesteld moeten worden om zonodig passende tegenmaatregelen te kunnen nemen, is ongewijzigd overgenomen. Aangezien het Comité al meermalen (5) zijn mening over de kern van het probleem in kwestie te kennen heeft gegeven, is het niet nodig hier opnieuw op terug te komen.

2.2

Codificatie is bedoeld om het Gemeenschapsrecht duidelijker en transparanter te maken en is gericht op die bepalingen die in de loop der tijd gewijzigd zijn en gedeeltelijk in het oorspronkelijke besluit en gedeeltelijk in de latere wijzigingsbesluiten te vinden zijn. Codificatie vergroot dus de rechtszekerheid voor de betrokkenen.

2.3

Het Comité steunt de inspanningen om het acquis communautaire te vereenvoudigen, waaronder procedures om de vigerende regels te consolideren en codificeren. Op deze manier wordt het gemakkelijker het acquis communautaire te begrijpen en correct toe te passen, hetgeen bijdraagt tot een goed democratisch bestuur.

2.4

Het onderhavige codificatievoorstel is opgesteld op basis van een voorafgaande consolidatie van het Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen. Het verband tussen de oude en de nieuwe nummering van de artikelen van de beschikking wordt weergegeven in een concordantietabel die als bijlage bij het voorstel is opgenomen.

2.5

De voorgestelde rechtsgrondslag en wetgevingsprocedure zijn volledig in overeenstemming met het vigerende Gemeenschapsrecht.

2.6

Het Comité steunt het codificatievoorstel waarover het is geraadpleegd en adviseert de wetgever het voorstel goed te keuren.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/16

1.1

Richtlijn 96/62/EG van de Raad inzake de beoordeling en het beheer van de luchtkwaliteit (de Kaderrichtlijn luchtkwaliteit) bepaalt het kader voor toekomstige EG-wetgeving inzake luchtkwaliteit.

1.2

In bijlage 1 van deze Richtlijn is er sprake van het reguleren van de luchtkwaliteit voor arseen, cadmium, kwik, nikkel en polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK) door criteria en technieken voor het beoordelen van de luchtkwaliteit te beschrijven en bepalingen voor het verstrekken van informatie aan de Commissie en de bevolking vast te stellen.

1.3

Met het huidige Commissievoorstel wordt aan de verplichtingen uit de Kaderrichtlijn luchtkwaliteit voldaan, omdat wetgeving wordt voorgesteld voor de in bijlage I genoemde zware metalen, die gelden als bekende of vermoedelijke carcinogenen voor de mens waarvoor geen drempelwaarden voor nadelige gevolgen voor de menselijke gezondheid kunnen worden vastgesteld.

2.1

In het Commissievoorstel wordt erkend dat er geen kosteneffectieve maatregelen zijn om overal de concentratieniveaus te bereiken die geen schadelijke gevolgen voor de volksgezondheid zouden opleveren. Derhalve wijkt dit voorstel enigszins af van Richtlijn 96/62/EG, waarin sprake is van de vaststelling van bindende grenswaarden.

2.2

Het Commissievoorstel voorziet in verplichte monitoring wanneer de concentraties de volgende beoordelingsdrempels overschrijden:

Lagere concentraties dan deze zouden de schadelijke gevolgen voor de volksgezondheid beperkt houden. Daarom is slechts een indicatieve monitoring van de concentratie van deze zware metalen op een beperkt aantal plaatsen vereist wanneer de beoordelingsdrempels niet worden overschreden.

2.3

Met betrekking tot kwik is de Commissie van mening dat de gegevens over de totale blootstelling te zijner tijd moeten worden heroverwogen en hierbij de nadruk in het bijzonder dient te worden gelegd op bron-receptorrelaties en de omzetting van kwik in het milieu.

2.4

Lidstaten zijn verplicht de Commissie en de bevolking op de hoogte te stellen van eventuele overschrijdingen van de streefwaarde, de redenen daarvoor en de getroffen maatregelen.

3.1

Het EESC is zeer te spreken over de voorgestelde informatieverplichting (zie par. 2.4), omdat het door het ontbreken van bekende drempelwaarden voor de bepaling van de nadelige gevolgen voor de volksgezondheid erg moeilijk is streefdoelen vast te stellen. De beïnvloeding van de volksgezondheid en het milieu door de hier besproken zware metalen vindt plaats via concentraties in de lucht en via depositie in terrestrische en aquatische milieus. Depositie in het terrestrische milieu kan bovendien van invloed zijn op de kwaliteit en de vruchtbaarheid van de bodem en gevolgen hebben voor de vegetatie. Het EESC kan zich dan ook vinden in het Commissievoorstel.

3.2

Het EESC is het met de Commissie eens dat het voorstel ”zowel ambitieus als haalbaar„ is. Daarom vindt het het ook van essentieel belang dat de doelstellingen te zijner tijd opnieuw worden bekeken, aangezien er nog altijd weinig inzicht is in tal van aspecten van de ontwikkeling en het gedrag van zware metalen en persistente organische verbindingen, met name kwik.

4.1

Het EESC wijst erop dat de in het Commissievoorstel genoemde luchtconcentraties over de gehele EU gezien gemiddelde waarden zijn, waarvan bekend is dat ze per gebied en soms ook per seizoen verschillen. De concentraties van de PAK-verbinding BaP bijvoorbeeld zijn 's winters aanzienlijk hoger dan gemiddeld, omdat er dan meer vraag is naar brandstof voor de verwarming van gebouwen. Dit kan ertoe leiden dat de drempelwaarde gedurende een groot deel van het jaar wordt overschreden, terwijl het jaarlijkse gemiddelde nog altijd daarmee in overeenstemming is.

4.1.1

Daarnaast zullen de voorgestelde beoordelingsdrempels voor de metalen (en de streefwaarde voor BaP) waarschijnlijk 's winters op plaatsen dichtbij industriële installaties en in landelijke gebieden worden overschreden als de vraag naar brandstof groot is. Als gevolg daarvan zullen de inwoners van bepaalde gebieden in de EU voortdurend worden blootgesteld aan concentraties schadelijke stoffen in de lucht die boven de gewenste waarden liggen. Het huidige Commissievoorstel biedt dit soort groepen mensen echter geen adequate bescherming (in ieder geval niet op de korte termijn).

4.2

Aangezien de in het richtlijnvoorstel genoemde emissiegegevens zijn gebaseerd op het referentiejaar 1990, denkt het EESC dat de Commissie er goed aan zou doen meer actuele data te gebruiken, die de ontwikkelingen in ongeveer de laatste tien jaar laten zien. Hiermee zou ook een evt. afname van de voornaamste vervuilingsbronnen kunnen worden vastgesteld.

4.3

De Commissie kiest BaP als indicator voor het carcinogene risico, terwijl er nog vijftien andere belangrijke PAK-verbindingen zijn waarvan de concentraties gewoonlijk worden gemeten. In de VN/ECE-lijst bijvoorbeeld worden nog drie andere verbindingen als indicator aangemerkt. Volgens het EESC moet worden overwogen meer PAK-verbindingen in de richtlijn te noemen, om ervoor te zorgen dat de vierde dochterrichtlijn aansluit op (en te vergelijken is met) andere internationale verdragen (zoals het POP-protocol van de VN/ECE).

4.4

Het EESC is van mening dat diffuse vervuilingsbronnen zoals verwarming van gebouwen (belangrijk voor de concentratie PAK-verbindingen) moeilijker beheersbaar zijn en regelgeving hieromtrent dan ook hogere kosten met zich meebrengt. Met andere, op mobiele bronnen gerichte maatregelen (bijv. verbetering van de brandstofkwaliteit ter vermindering van deeltjesemissie) kunnen concentraties schadelijke stoffen in de lucht eveneens worden teruggebracht. Het lijkt erop dat met optimalisering van huishoudelijke kachels/kooktoestellen ter verlaging van de BaP-uitstoot ervoor kan worden gezorgd dat de inwoners van met name landelijke gebieden aan minder vervuiling worden blootgesteld. Aanpassing van reeds in gebruik zijnde kachels is waarschijnlijk zeer duur, maar voor nieuwe kachels, boilers en verwarmingsinstallaties zou er regelgeving moeten komen waardoor de uitstoot in de toekomst wordt beperkt.

4.5

Voor het EESC staat het vast dat in de tien toetredingslanden verdere beoordeling van potentiële bronnen van vervuiling door de hier besproken stoffen nodig is en dat de uitstoot van schadelijke stoffen in deze landen zeer waarschijnlijk van invloed is op de luchtkwaliteit in heel Europa. Zij moeten daarom worden aangespoord en indien nodig geholpen snel aan de Richtlijn te voldoen en grensoverschrijdende luchtvervuiling zoveel mogelijk tegen te gaan.

4.6

Het is logisch dat volgens de kosten/baten-berekeningen aanpassing van de voornaamste vervuilingsbronnen aanzienlijke investeringen vergt. De kans is groot dat deze zwaar wegen voor het bedrijfsleven met als gevolg verslechtering van de concurrentiepositie. De Commissie moet daarom bij de tenuitvoerlegging van de Richtlijn zorgen voor een evenwicht tussen economische gevolgen en minder luchtvervuiling, zelfs als daardoor lastigere maatregelen nodig zijn om de uitstoot van schadelijke stoffen te verminderen en de luchtkwaliteit en volksgezondheid te verbeteren.

4.7

Ten slotte vindt het EESC dat voorlichting aan de burgers over vraagstukken t.a.v. de luchtkwaliteit op plaatselijk niveau die verband houden met de hier centraal staande schadelijke stoffen, een belangrijk onderdeel moet zijn van de tenuitvoerlegging van de voorgestelde vierde dochterrichtlijn. Het is echter ook zaak de burgers te voorzien van de nodige kennis, zodat ze de aan hen verstrekte informatie kunnen interpreteren en begrijpen.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/18

1.1

Het EESC is in principe ingenomen met de ontwerpverordening van de Commissie waarin de nadruk wordt gelegd op voeding en gezondheid. Deze verordening komt op een moment dat de Wereldgezondheidsorganisatie (regio Europa) heeft aangetoond dat 20 à 30 % van de volwassenen lijdt aan overgewicht en dat slechte voeding en gebrek aan lichaamsbeweging kunnen leiden tot hart- en vaatziekten. Ook overheden erkennen in toenemende mate dat er een verband bestaat tussen de voeding van mensen en hun gezondheid en welzijn, en dat slechte gezondheid gevolgen heeft voor de nationale economie.

1.2

Het voorstel voor een verordening inzake voedings- en gezondheidsclaims voor levensmiddelen komt ook op een moment dat de media veel aandacht besteden aan diëten, vermageringskuren en gezondheid. Consumenten hebben meer dan ooit behoefte aan juiste, gefundeerde informatie zodat ze bewuste keuzes en beslissingen kunnen maken. Het EESC vindt consumenteninformatie en –bescherming van het allergrootste belang.

1.3

In deze context heeft de Commissie om te beginnen als aanvulling op Richtlijn 2000/13/EG (inzake etikettering en presentatie van levensmiddelen alsmede inzake de daarvoor gemaakte reclame) onderhavige verordening voorgesteld, waarin criteria worden geformuleerd voor producenten die op vrijwillige basis claims willen maken. Doel is gelijke spelregels op te stellen op een terrein waar veel dingen verschillend worden geïnterpreteerd, en objectieve informatie te verstrekken aan consumenten, zodat het gebrek aan duidelijkheid onder de huidige 'Richtlijn voor reclame' wordt verholpen.

2.1

Richtlijn 2000/13/EG bevat een algemeen verbod op het gebruik van informatie die de koper misleidt of aan levensmiddelen een geneeskrachtige werking toeschrijft. De nieuwe verordening moet meer specifieke richtsnoeren bieden inzake voedings- en gezondheidsclaims. Dit blijkt noodzakelijk omdat er steeds meer van dergelijke claims worden gedaan, waarbij het niet altijd duidelijk is in hoeverre een en ander wetenschappelijk onderbouwd is. Bovendien worden consumenten vaak in verwarring gebracht door de huidige etikettering (1).

2.2

De voornaamste doelstellingen van dit voorstel zijn:

2.3

Artikel 3 van de voorgestelde verordening bepaalt dat het verboden is voedings- en gezondheidsclaims te gebruiken die:

2.4

Artikel 4 bepaalt een minimaal voedingsprofiel waaraan levensmiddelen moeten voldoen om van voedings- of gezondheidsclaims te mogen worden voorzien. Alcoholische dranken mogen bijvoorbeeld niet voorzien worden van voedings- of gezondheidsclaims, afgezien van claims betreffende een verlaagd alcoholgehalte of een verlaagde energetische waarde.

2.5

Voedings- en gezondheidsclaims mogen alleen worden gebruikt als er sprake is van een bewezen heilzaam nutritioneel of fysiologisch effect dat is vastgesteld aan de hand van algemeen aanvaarde wetenschappelijke gegevens die geactualiseerd worden in het geval van technologische vooruitgang, als er sprake is van een significant effect en de consument de claim begrijpt.

2.6

Gezondheidsclaims moeten vergezeld zijn van meer informatie (onder andere verwijzing naar het belang van evenwichtige voeding en gezonde leefstijl).

2.7

Claims met betrekking tot psychologische functies of gedragsfuncties zijn niet toegestaan, evenmin als claims met betrekking tot gewichtsvermindering of –beheersing. Er mag ook geen beroep worden gedaan op gezondheidswerkers of liefdadigheidsinstellingen noch de indruk worden gewekt dat het niet nuttigen van het levensmiddel de gezondheid kan schaden. Voor claims met betrekking tot ziekterisicovermindering moet een vergunning worden verkregen van de Europese Autoriteit voor de Voedselveiligheid (EAV), waarbij ook moet worden duidelijk gemaakt dat ziekten meerdere risicofactoren hebben.

2.8

De bijlage geeft een lijst van voedingsclaims en voorwaarden daarvoor.

3.1

Het EESC verheugt zich over het voorstel voor een Europees regelgevingskader dat zowel het belang van de consumenten beschermt als bijdraagt tot de harmonisatie van de interne markt. Het Comité erkent dat er iets gedaan moet worden aan de verschillen tussen de nationale regelgevingen, die momenteel gebaseerd zijn op uiteenlopende nationale gedragscodes. Met de nieuwe verordening zal het vereiste rechtsinstrument voorhanden zijn om onmiddellijk in alle lidstaten in gelijke mate tot de gewenste resultaten te komen.

3.2

Het is niettemin mogelijk dat de claims en etikettering van importgoederen in strijd zijn met de verordening wanneer ze alleen in niet-Europese talen zijn opgesteld. Een andere bron van bezorgdheid zijn goederen die via internet buiten de EU worden aangekocht.

3.3

Het EESC vindt dat de regelgeving evenwichtig, voorspelbaar, goed naleefbaar, en vooral ook praktisch hanteerbaar moet zijn en is bezorgd dat een aantal bepalingen betreffende de staving van claims onnodig ingewikkeld en omslachtig zijn. Er is behoefte aan werkbare procedures met duidelijke tijdschema's, waarin onnodig oponthoud tijdens de goedkeuringsprocedure vermeden wordt. Het EESC vraagt zich ook af of de EAV operationeel niet te zwaar zal worden belast.

3.4

Het EESC wijst erop dat regelgeving gekoppeld moet worden aan permanente consumenteneducatie, waarbij de consument ook zijn persoonlijke verantwoordelijkheid moet leren nemen. Nu obesitas zelfs bij jonge kinderen een snel groeiend probleem is, moet het belang van een evenwichtige voeding worden benadrukt, maar zonder het plezier van lekker eten en drinken te bederven. Dit moet ook hand in hand gaan met beweging. Het EESC erkent dat het een grote uitdaging is de consument te bereiken met deze essentiële boodschap van evenwicht, matigheid en het niet vervallen in uitersten.

3.5

Het Comité is het er niettemin mee eens dat alle betrokkenen hun verantwoordelijkheid moeten nemen (liefst in coördinatie). Dit betreft producenten, groot- en kleinhandelaars, handhavingsinstanties zoals organen ter controle van handelsnormen, overheidsdepartementen en relevante beroeps-, sociale en consumentenorganisaties. Steun van de massamedia is noodzakelijk voor de communicatie met het brede publiek.

3.6

Het EESC wijst erop dat de lidstaten moeten worden aangemoedigd om schoolprogramma's te ontwikkelen inzake consumentenopvoeding, die geïntegreerd kunnen worden in bestaande vakken zoals talen, huishoudkunde of maatschappijleer en die zelfs voor de kleinste kinderen bedoeld kunnen zijn. Andere groepen zoals ouderen, gehandicapten en etnische minderheden hebben ook behoefte aan specifieke hulp, die door plaatselijke sociale organisaties kan worden geboden. Voorbeelden van bestaande beste praktijken kunnen worden verzameld op Europees niveau.

3.6.1

Het EESC moedigt de Commissie aan campagnes voor gezondheid en voeding te promoten via haar programma voor volksgezondheid.

3.7

Het EESC wil liever het belang van een evenwichtige en gematigde voeding benadrukken dan levensmiddelen opdelen in „goed” en „slecht”. De Commissie moet meer specifiek zijn in haar voorstellen in art. 4 betreffende voedingsprofielen, zodat de producenten weten waar ze aan toe zijn.

4.1

Artikel 1, lid 2. Het EESC is het ermee eens dat deze verordening ook betrekking heeft op claims betreffende levensmiddelen bestemd voor restaurants, ziekenhuizen en scholen, gezien het grote aantal betrokken consumenten, die bovendien vaak kwetsbaar zijn. Toch wordt in twijfel getrokken of de uitvoering en handhaving van het voorgestelde praktisch haalbaar is.

4.1.1

Lid 4. Het EESC wijst op het speciale belang van voedingsmiddelen voor de bijzondere nutritionele behoeften van kwetsbare consumentengroepen.

4.2

Artikel 2, definities, punt 1. Het EESC vraagt zich af of merknamen ontwikkeld mogen worden die bepaalde nutritionele of medische kenmerken insinueren, om te vermijden dat impliciete claims bewezen moeten worden.

4.2.1

Punt 2. Natrium is opgenomen in de lijst van nutriënten. Verwijzingen naar enerzijds zout en anderzijds natrium zijn verwarrend voor consumenten en moeten worden verduidelijkt.

4.2.2

Punt 3. De gegeven definitie is te algemeen en moeilijk te interpreteren, zodat het beter zou zijn te verwijzen naar alle stoffen met een nutritioneel of fysiologisch effect, inclusief probiotische factoren en enzymen, die in tal van levensmiddelen voorkomen zoals yoghurt, honing, enz.

4.2.3

Punt 8. Het EESC merkt op dat de Commissie haar definitie van „gemiddelde consument” heeft ontleend aan het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen. Het Comité is bezorgd dat er veel consumenten zijn die beperkt onderwijs hebben genoten en dus niet in staat zijn om de implicaties van bepaalde claims of de bijbehorende etikettering te begrijpen, vooral als hierin percentages worden gebruikt.

4.3

Artikel 4, lid 1. Het EESC is het ermee eens dat deze bepaling over voedingsprofielen niet voorkwam in de oorspronkelijke versie van het voorstel. Hoewel de Wereldgezondheidsorganisatie en de lidstaten erachter staan, beschouwt de voedingsindustrie deze bepaling als een onpraktische en overdreven belemmering, vanuit de overtuiging dat consumenten zelf verantwoordelijkheid moeten dragen voor de samenstelling van hun totale voedingspakket. Toch geeft het EESC toe dat consumenten zodanig worden beïnvloed door claims betreffende bepaalde bewezen voordelen van voedingsmiddelen, die bijvoorbeeld arm zijn aan vet, suiker of zout, dat zij er misschien niet aan denken dat dergelijke voedingsmiddelen rijk kunnen zijn aan andere, onwenselijke nutriënten (bijvoorbeeld ijs dat wordt gekocht omdat het 98 % vetvrij is, maar dat zonder dat de consument het beseft een erg hoog percentage suiker bevat). Het voorstel van de Commissie geeft aan dat als een bepaald aangetoond „voordeel” van een product wordt aangeprezen, terwijl de „nadelen” ervan worden verzwegen, dit misschien wel juist en accuraat is, maar toch misleidend voor consumenten.

4.3.1

Het EESC dringt er dus op aan dat de Commissie veel duidelijker is in haar voorstellen betreffende voedingsprofielen en dat zij als voorlopige oplossing het toeschrijven van gezondheidsclaims aan voedingsmiddelen die mogelijk schadelijk zijn vanwege de sterke aanwezigheid van ingrediënten waarvan de overconsumptie ongewenste gevolgen heeft, inperkt.

4.3.2

Het EESC erkent dat sommige producten zich in een grijze zone zullen bevinden (zoals vruchtensappen en volle melk). Deze zullen apart moeten worden beoordeeld door de EAV.

4.4

Artikel 6. lid 3. De rol van de „bevoegde autoriteiten”, waarnaar ook wordt verwezen in artikel 24, moet versterkt worden en de relatie met de EAV moet nader worden omschreven.

4.5

Hoofdstuk 3. Het EESC is het ermee eens dat vergelijkingen nodig kunnen zijn, maar wijst erop dat de lettergrootte waarin zo'n vergelijking wordt afgedrukt leesbaar moet zijn (vgl. een label „30 % minder vet” dat in minuscule lettertjes gevolgd wordt door „dan in gangbare producten”). Bovendien moet het voorstel duidelijk maken dat producenten niet hoeven op te sommen wat het voedingsmiddel níet bevat (vgl. „bevat geen vitamine A of C”).

4.6

Hoofdstuk 4. Artikel 10. Het EESC is verheugd over het feit dat het voorstel ook aandacht besteedt aan de specifieke voorwaarden voor gezondheidsclaims, omdat extra voorzichtigheid geboden is als het gaat om voedingsmiddelen waarbij het gevaar bestaat dat de keuze meer emotioneel bepaald is of de gebruikte wetenschappelijke termen onbegrijpelijk zijn. Het Comité hoopt dat de Commissie ervoor zorgt dat de gezondheidsclaims eigen zijn aan het voedingsmiddel in kwestie, en niet aan een ander voedingsmiddel dat in combinatie ermee wordt genuttigd, zoals in het geval van sommige ontbijtgranen die menen bij te dragen tot een „gezond skelet”, terwijl het de toe te voegen melk is die calcium aanbrengt.

4.7

Artikel 11, lid 1 (d). Het EESC erkent de rol van sommige beroepsverenigingen en liefdadigheidsorganisaties bij het promoten van een meer evenwichtige voeding ter preventie van bepaalde aandoeningen. Hun rol als verstrekkers van deskundig advies wordt gewaardeerd. Toch moet ervoor worden gewaakt dat ze afhankelijk zijn van financiële steun of sponsoring uit de voedingsindustrie, aangezien dit zou kunnen leiden tot de promotie van voedingsmiddelen in het kader van een reclamecampagne, zonder dat vaste criteria worden gehanteerd of vergelijkbare producten worden genoemd. Er moeten dus duidelijke criteria worden ontwikkeld over aanvaardbare vormen van sponsoring.

4.8

Het EESC vraagt zich of bepaalde claims die de gezondheid en het welzijn in het algemeen betreffen, evenals bepaalde claims op het gebied van vermageren, aanvaarbaar zouden kunnen zijn als ze voldoen aan de gestelde voorwaarden.

4.9

Artikel 14, lid 1.(c). Hier en ook elders wordt gesproken over de openbaarheid van documentatie. Het EESC stemt in met die openbaarheid, maar hoopt dat er inspanningen zullen worden verricht om de bevolking in zijn geheel te bereiken (zie ook artikel 15, lid 6, en artikel 17, lid 2).

4.9.1

Lid 2. Het EESC vraagt zich af of de procedures zoals bepaald door de Commissie, niet onnodig ingewikkeld zijn. De procedures voorafgaand aan de goedkeuring zouden gewijzigd kunnen worden, en men zou meer kunnen vertrouwen op het register van de EAV. Het Comité vraagt zich ook af of de werking van de EAV niet zal worden vertraagd door deze nieuwe procedures. Lid 2 moet duidelijker worden verwoord en het EESC stelt voor dat alleen de claims in de officiële talen van de EU worden vertaald, terwijl de ondernemingen meer armslag wordt gelaten wat betreft het vertalen voor marketing-doeleinden. Net als m.b.t. artikel 15 kan men zich afvragen of het opleggen van termijnen wel zin heeft of dat hiermee te veel tijd verloren gaat. Het proces van goedkeuring kan hierdoor onnodig worden getraineerd, omdat het o.g.v. lid 1 en lid 2 de EAV is die het tempo bepaalt.

4.10

BIJLAGE. Het EESC staat in principe positief tegenover de Bijlage, waarin gepoogd wordt om de definities te preciseren en praktische richtsnoeren te geven aan de producenten. Het Comité vindt het nodig dat in een geglobaliseerde samenleving als de onze de Bijlage volledig gebaseerd is op de aanbevelingen van de Codex Alimentarius en van de Wereldgezondheidsorganisatie. Het verzoekt de Commissie daarnaast een gedetailleerde en vakkundige verfijning van elke definitie aan te brengen (bijv. over het gebruik van de term „van nature”) voordat de verordening wordt goedgekeurd en definitief afgesloten. Het Comité betwist de interpretatie van „light” en meent, in tegenstelling tot de Commissie, dat de consumenten dit eerder zullen begrijpen als „laag” dan als „verlaagd”.

5.1

Het EESC beschouwt het huidige voorstel als een belangrijke stap vooruit, zowel inzake consumentenbescherming als inzake harmonisatie van de regelgeving van de interne markt. Het Comité kijkt uit naar nieuwe maatregelen op het vlak van nutritionele etikettering, hoewel het erkent dat dit op zich niet voldoende is om het probleem van communicatie met de consumenten op te lossen.

5.2

Het Comité steunt de algemene doelstellingen van het huidige voorstel, maar beveelt aan dat de procedures vereenvoudigd en de tijdschema's zorgvuldig herbekeken worden. Bovendien stelt het EESC hier een aantal compromissen voor die nodig kunnen zijn om een evenwicht te vinden tussen de behoefte van de consument aan beter gestaafde informatie en de behoefte van het bedrijfsleven om te werken in een markt zonder al te veel beperkingen. Ten slotte wijst het op het belang van consumenteneducatie en de rol die alle actoren hier dienen te spelen.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/22

1.1

De recente uitbraken van mond- en klauwzeer en klassieke varkenspest in de Europese Unie hebben geleid tot een grondige herziening van de communautaire maatregelen om deze ziekten te voorkomen en te bestrijden. De Commissie stelt voor, als gedeeltelijk antwoord op de dreiging van eventuele nieuwe uitbraken, om de wetgeving die de invoer in de Gemeenschap regelt van wilde en als huisdier gehouden dieren die gevoelig zijn voor mond- en klauwzeer en/of klassieke varkenspest, te rationaliseren, te versterken en te actualiseren.

1.2

Richtlijn 72/462/EEG1 van de Raad van december 1972 inzake gezondheidsvraagstukken en veterinairrechtelijke vraagstukken bij de invoer van runderen, varkens, schapen en geiten, van vers vlees of van vleesproducten uit derde landen verzekert een hoge mate van bescherming van de diergezondheid door de vaststelling van algemene hygiënevoorschriften voor bepaalde invoer uit derde landen. Het pakket hygiënemaatregelen houdt evenwel ook in dat de voorschriften voor vlees en vleesproducten van Richtlijn 72/462/EEG worden vervangen door Richtlijn 2002/99/EG2 houdende vaststelling van veterinairrechtelijke voorschriften voor de productie, de verwerking, de distributie en het binnenbrengen van voor menselijke consumptie bestemde producten van dierlijke oorsprong. Het onderhavige voorstel betreffende de invoer van levende hoefdieren en de wijzigingen van Richtlijnen 90/426/EEG (1) en 92/65/EEG (2) zullen uiteindelijk leiden tot de intrekking van Richtlijn 72/462/EEG van de Raad.

1.3

Volgens Richtlijn 90/426/EEG van de Raad van 26 juni 1990 tot vaststelling van veterinairrechtelijke voorschriften voor het verkeer van paardachtigen en de invoer van paardachtigen uit derde landen mogen paardachtigen in de Gemeenschap alleen worden ingevoerd uit derde landen die zijn opgenomen in een overeenkomstig Richtlijn 72/462/EEG opgestelde lijst. Deze bepaling zal dan ook moeten worden aangepast om te voldoen aan de nieuwe voorschriften die uit het proces van bijstelling en versterking van de wetgeving voortvloeien.

1.4

Richtlijn 92/65/EEG van de Raad van 13 juli 1992 tot vaststelling van de veterinairrechtelijke voorschriften voor het handelsverkeer en de invoer in de Gemeenschap van dieren, sperma, eicellen en embryo's waarvoor ten aanzien van de veterinairrechtelijke voorschriften geen specifieke communautaire regelgeving als bedoeld in bijlage A, onder I, van Richtlijn 90/426/EEG geldt, stelt de voorwaarden vast die gelden voor invoer in de Gemeenschap van andere hoefdieren dan runderen, schapen, geiten, varkens en paarden die als huisdier worden gehouden. Ook deze richtlijn zal moeten worden aangepast daar in het nieuwe voorstel voorschriften zijn opgenomen die gelden voor zowel wilde hoefdieren als hoefdieren die als huisdier worden gehouden. Richtlijn 92/65/EEG van de Raad moet voorts ook nog worden gewijzigd om rekening te houden met de nieuwe criteria die in de ontwerprichtlijn voor het opstellen van de lijst van geautoriseerde derde landen worden voorgesteld.

2.1

Dit voorstel voor een richtlijn stelt de veterinairrechtelijke voorschriften vast voor de invoer in de Gemeenschap van levende hoefdieren van de in bijlage I opgesomde diersoorten.

2.2

Het voorstel bundelt de veterinairrechtelijke voorschriften inzake alle tweehoevige diersoorten, m.i.v. de communautaire wetgeving m.b.t. dierenwelzijn, in één enkele wettekst.

2.3

In de ontwerprichtlijn worden ook de voorwaarden voor het toekennen van een vergunning aan een derde land om paardachtigen (bv. paarden) naar de EU te exporteren, verduidelijkt en worden de Richtlijnen 90/426/EEG en 92/65/EEG dienovereenkomstig aangepast.

2.4

In artikel 4 worden specifieke voorwaarden vastgesteld waarmee rekening moet worden gehouden bij het opstellen van de lijst van geautoriseerde derde landen; daarbij moet o.m. ook worden gekeken naar ervaringen die eerder bij invoer en bij audits in derde landen zijn opgedaan.

2.5

In de artt. 8 en 9 worden afwijkingen voorgesteld om een zekere speelruimte te laten, bv.ingeval dieren worden verplaatst voor shows of sportevenementen.

2.6

In derde landen kunnen door de Commissie inspecties en audits worden uitgevoerd om na te gaan of aan de communautaire veterinairrechtelijke voorschriften, of aan daaraan gelijkwaardige bepalingen, is voldaan.

2.7

Voorgesteld wordt de nieuwe comitéprocedures waarin is voorzien in Verordening (EG) nr. 178/2002 (3) tot vaststelling van de algemene beginselen en voorschriften van de levensmiddelenwetgeving, tot oprichting van een Europese Autoriteit voor voedselveiligheid en tot vaststelling van procedures voor voedselveiligheidsaangelegenheden, ook voor dit voorstel te laten gelden.

3.1

Het EESC verheugt zich over dit voorstel dat deel uitmaakt van de lopende herziening van de communautaire maatregelen die erop gericht zijn mond- en klauwzeer en klassieke varkenspest te voorkomen en te bestrijden.

3.2

Het EESC onderschrijft de idee om de voorschriften voor de invoer van wilde hoefdieren en hoefdieren die als huisdier worden gehouden, in één richtlijn te bundelen.

3.3

Het is er ook erg voor te vinden om de algemene bepalingen inzake dierenwelzijn van Richtlijn 91/628/EEG (4) van de Raad inzake de bescherming van dieren tijdens het vervoer, vooral wat het drenken en voederen betreft, in dit nieuwe voorstel te integreren.

3.4

Het juicht het gebruik van de nieuwe comitéprocedures toe, waardoor tijdig kan worden gereageerd op basis van wetenschappelijk advies.

4.1

Hoewel het EESC erkent dat een zekere speelruimte in de vorm van afwijkingen wenselijk is, beklemtoont het dat deze afwijkingen slechts voor specifieke gevallen mogen worden toegestaan, zodat het gevaar om ziektes in de Unie binnen te brengen, niet toeneemt.

4.2

Het Comité erkent dat er mogelijk nieuwe risico's zullen ontstaan door het feit dat de EU na de uitbreiding ook nieuwe grenzen zal hebben. Het zou dan ook graag zien dat de Commissie voldoende middelen ter beschikking stelt voor controle en audits in derde landen.

5.1

Het EESC onderschrijft het voorstel van de Commissie met het oog op de bescherming van de diergezondheid en de consistentie van de communautaire wetgeving.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/24

1.1

De Commissie stelt voor Verordening nr. 136/66/EEG betreffende oliën en vetten, die na 1 november 2004 niet langer van kracht is, te wijzigen. De nieuwe verordening heeft betrekking op olijfolie en tafelolijven en bevat ook maatregelen aangaande de interne markt, de handel met derde landen in deze producten en kwaliteitsbevordering in ruime zin. De Commissie stelt voor het verkoopseizoen voor olijfolie vanaf 2005 te laten beginnen op 1 juli. Daardoor zou het verkoopseizoen 2004/2005 slechts acht maanden duren. De Commissie stelt ook voor de bestaande steunregeling voor de particuliere opslag te handhaven en de uitvoerrestituties en productierestituties voor conserven met olijfolie af te schaffen. Ook dienen de bestaande maatregelen ter verbetering van kwaliteit en traceerbaarheid te worden versterkt.

2.1

Het Comité is ingenomen met de voorgestelde vereenvoudiging van de wetgeving, maar plaatst daarbij de volgende kanttekeningen:

2.2

Organisaties van marktdeelnemers, artikel 7 – De erkende organisaties van marktdeelnemers zouden enkel en alleen de erkende producenten- en brancheorganisaties mogen omvatten om ervoor te zorgen dat de belangen van de producenten en van de verwerkingsbedrijven beter worden behartigd dan nu het geval is, nu er ook derden bij zijn betrokken.

2.3

Activiteitenprogramma's, artikel 8 – De driejarige activiteitenprogramma's ter verbetering van de kwaliteit van de productie van olijfolie en tafelolijven, van de milieueffecten van de olijventeelt en van de verspreiding van informatie over de activiteiten die organisaties van marktdeelnemers ontplooien ter verbetering van de kwaliteit van olijfolie, zouden ook moeten kunnen worden uitgevoerd in derde landen en in landen die olijfolie produceren of beginnen te produceren en waar de consumptie van olijfolie nog in de kinderschoenen staat, zoals Frankrijk, Australië, Peru en andere landen.

2.3.1

Het Comité is van mening dat de kwaliteitsbevordering voor olijfolie van het allergrootste belang is voor de sector en beklemtoont dat er meer geld beschikbaar moet worden gesteld voor maatregelen op dit vlak, die wellicht meer effect sorteren als zij deel uitmaken van de betreffende GMO.

2.3.2

Het Comité vestigt de aandacht van de Commissie op het belangrijke werk dat door de Internationale Olijfolieraad (IOR) wordt verricht op het vlak van de promotie en kwaliteitsverbetering van olijfolie en dringt erop aan dat deze organisatie haar werkzaamheden, - met inbegrip van de nodige controles - voortzet.

2.3.3

Het Comité meent dat de activiteitenprogramma's van de beroepsorganisaties ook maatregelen zouden moeten omvatten om het aanbod te concentreren en gebottelde olijfolie van 'eigen merken' in de productiesector op te nemen.

2.4

Handelsverkeer met derde landen, artikel 11 – De gehele of gedeeltelijke schorsing van de douanerechten voor olijfolie lijkt onnodig voor een product dat niet kan bederven en een groeimarkt vormt. De Commissie rechtvaardigt deze maatregel in de veertiende overweging bij haar voorstel, waarin zij stelt dat een toereikende voorziening van de interne markt met olijfolie moet worden veiliggesteld en waarin zij tevens beklemtoont dat de export van olijfolie de afgelopen tien jaar is verdubbeld.

2.5

Exportrestituties – Het zou verstandig zijn de exportrestituties nog enige tijd in stand te houden totdat het effect van de onderhavige herziening op de ontwikkeling van zowel de productie als de prijs van in de EU vervaardigde olijfolie bekend is. Als deze regeling, die in de praktijk geen financiële consequenties meer heeft aangezien de restituties sinds 1998 tot nul zijn gereduceerd, in stand wordt gehouden, kan er altijd nog een beroep op worden gedaan mocht het onderhavige voorstel tot ontwrichting van de markt leiden en kan de internationale concurrentiepositie van olijfolie uit de EU aldus worden veiliggesteld.

2.6

Steunregeling voor particuliere opslag – Deze regeling, die al eerder heeft bewezen niet efficiënt te zijn omdat zij niet is afgestemd op de marktsituatie, moet een soepele regeling zijn die automatisch in werking treedt en enkel tot doel heeft ernstige crises in de sector te verhelpen. Ook zouden de activeringsprijzen moeten worden aangepast aan de hand van de actuele prijsreferenties.

2.7

Kwaliteitsnormen – Het Comité blijft hameren op een volledig, voor de gehele EU geldend, verbod op menging van olijfolie met andere plantaardige oliën (1).

2.7.1

Aangezien het praktisch moeilijk is om na te gaan hoeveel procent olijfolie een mengsel bevat en van welke kwaliteit deze olie is, is het vrijwel onmogelijk toezicht uit te oefenen op de strikte naleving van Verordening 1019/2002 – Art. 6; zo blijven malafide praktijken, die afbreuk doen aan de goede naam en faam van olijfolie schade, ongestraft en is de consument de dupe.

2.7.2

Door het mengen van olijfolie met andere oliën loopt dit hoogwaardige product niet alleen schade op maar wordt ook de consument, die een product koopt dat van beduidend mindere kwaliteit is dan olijfolie, om de tuin geleid.

2.8

Oorsprongsbenaming – Ter bescherming en bevordering van de kwaliteit dringt het Comité erop aan dat de plaats van herkomst van de olijf als uitgangspunt wordt genomen voor de oorsprongsbenaming van de olijfolie.

2.9

Het Comité wenst de aandacht van de Commissie en van de producerende landen te vestigen op de ernstige situatie in de subsector restolie, als gevolg van de zogeheten benzopireencrisis, die sinds het uitbreken ervan in juli 2001 tot een prijsdaling van 70 % en tot een afname van de consumptie van restolie met 50 % geleid, wat forse verliezen zijn ten opzichte van de situatie voorafgaand aan de crisis.

2.9.1

Het Comité verzoekt de Commissie een maximum vast te stellen voor het gehalte aan polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's) in restolie; daar is immers al meer dan twee jaar geen besluit over genomen en dat heeft de sector zware schade toegebracht.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/26

1.1

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (hierna: EESC) heeft met veel belangstelling kennis genomen van onderhavige mededeling. Het heeft er al in tal van documenten op gehamerd dat het succes van het Europees Jaar van mensen met een handicap aan de daarvan te verwachten concrete resultaten moet worden afgemeten. Deze mededeling vormt een goed aanknopingspunt voor de follow-up van dat Europees Jaar.

1.2

Tien procent van de bevolking heeft een handicap (1). Dat percentage zal met de vergrijzing nog hoger worden. Na de uitbreiding komt dat neer op bijna vijftig miljoen mensen. Als we bij die vijftig miljoen dan ook nog eens de naaste familieleden van een gehandicapte optellen, wordt duidelijk dat deze problematiek niet slechts een kleine minderheid van de bevolking betreft.

1.3

Het EESC is in 2003 het zwaartepunt steeds meer bij de problematiek van gehandicapten gaan leggen. Illustratief daarvoor waren het advies over de VN-Conventie inzake de rechten van gehandicapten (2), de twee studiebijeenkomsten die het heeft georganiseerd over de werkgelegenheid van gehandicapten en de evaluatie van het Europees Jaar van mensen met een handicap, de voorbereiding van een nota met richtsnoeren over hoe gehandicaptenvraagstukken in alle EESC-werkzaamheden kunnen worden verwerkt en de tentoonstelling van schilderijen van gehandicapten in het hoofdgebouw van het EESC. De samenwerking tussen het EESC en organisaties als het Europees gehandicaptenforum is vruchten blijven afwerpen.

1.4

Het Europees Jaar van mensen met een handicap heeft volgens het EESC de situatie van gehandicapten in de samenleving meer voor het voetlicht gebracht. Een van de voornaamste doelstellingen van dat jaar was duidelijkheid te scheppen over de noodzaak om bij de benadering van deze problematiek van de rechten van gehandicapten uit te gaan. De nationale wetten die worden uitgevaardigd om gehandicapten nog beter tegen discriminatie te beschermen, maken de verschillen tussen de lidstaten echter steeds groter. Die kloof gaat ten koste van de idee van een sociaal Europa, maar zal ook nieuwe obstakels opwerpen voor de verwezenlijking van een echte interne markt.

1.5

Het initiatief van de VN om toe te werken naar een wettelijk bindend instrument (conventie) inzake de rechten van gehandicapten heeft ertoe bijgedragen dat de problematiek van gehandicapten voortaan als een kwestie van mensenrechten wordt gezien.

1.6

In de nieuwe Europese grondwet zal nadrukkelijker worden verwezen naar gehandicaptenvraagstukken. Daaronder valt ook een bepaling dat maatregelen tegen discriminatie deel moet uitmaken van alle vormen van beleid. Er moet nader worden onderzocht welke gevolgen die nieuwe bepaling kan hebben.

1.7

Het valt ten zeerste toe te juichen dat het Handvest van de grondrechten in het toekomstige EU-Verdrag zal worden opgenomen, vooral omdat in de artikelen 21 en 26 daarvan (met resp. een verbod op discriminatie van o.m. gehandicapten en een bepaling over de integratie van gehandicapten) impliciet erkenning wordt gegeven aan de noodzaak van maatregelen om de zelfstandigheid van gehandicapten, hun integratie in de samenleving en op de arbeidsmarkt en hun deelname aan het gemeenschapsleven te garanderen.

1.8

Volgens de meest recente gegevens van Eurostat over de werkgelegenheid van gehandicapten maakt 78 % van de ernstig gehandicapten die in de leeftijd zijn om te werken, geen deel uit van de werkzame bevolking tegen 27 % van de niet-gehandicapten. Werkloosheid onder ernstig gehandicapten die deel uitmaken van de beroepsbevolking is bijna twee keer zo hoog als onder niet-gehandicapten. Slechts 16 % van de gehandicapten die bij hun werk met beperkingen kampen, krijgt enige vorm van assistentie (3). Opgesplitst voor mannen en vrouwen, blijkt dat de situatie nog beroerder is voor gehandicapte vrouwen.

2.1

Het EESC is ermee ingenomen dat het Europees Jaar van mensen met een handicap een concreet resultaat in de vorm van een actieplan voor 2004-2010 heeft opgeleverd. Alleen gaat dat actieplan volgens het EESC niet ver genoeg. Daarom volgen hieronder enkele suggesties voor toevoegingen. Aan die suggesties zou in het beste geval al gevolg moeten worden gegeven in de eerste fase van het actieplan. Als dat niet kan, dan in de periode na 2005.

2.2

In een eerder advies (4) heeft het EESC al voorgesteld om op het gehandicaptenbeleid de open-coördinatiemethode toe te passen. Het voorstel van de Commissie om over de situatie van mensen met een handicap tweejaarlijks verslag uit te brengen, valt bij het EESC dan ook in goede aarde. Bij het opstellen van die verslagen zouden gemeenschappelijke richtsnoeren moeten worden gehanteerd, zodat vergelijking tussen de lidstaten mogelijk wordt. Hoewel werkgelegenheid voor gehandicapten uiteraard het belangrijkste is, moeten ook andere beleidsterreinen in deze verslagen de revue passeren. Maatschappelijke integratie en volledige participatie van gehandicapten moeten daarbij steeds de leidende beginselen en doelstellingen zijn. Het EESC stelt voor dat die tweejaarlijkse verslagen aan de Raad Werkgelegenheid en sociale zaken worden voorgelegd. Doorslaggevend in dat verband is de betrokkenheid van nationale en EU-organisaties van gehandicapten.

2.3

Het EESC is ermee ingenomen dat in onderhavige mededeling gewag wordt gemaakt van het project van het Europees gehandicaptenforum (European Disability Forum) voor de capaciteitsopbouw van gehandicaptenorganisaties in de tien landen die tot de EU toetreden. Als vervolg op dit project zouden de gehandicaptenorganisaties in die landen tijdens een overgangsperiode speciale aandacht moeten krijgen. Die organisaties zouden door doelgerichte maatregelen in staat moeten worden gesteld om meer kennis te vergaren en op die manier daadwerkelijk een actieve rol te spelen bij de toepassing van EU-beleid ten gunste van gehandicapten. Ook de gehandicaptenorganisaties van de kandidaatlanden die in mei 2004 nog niet tot de EU toetreden, moeten meer steun krijgen.

2.4

Het EESC is positief over de aangekondigde publicatie van een werkdocument over de mainstreaming van het gehandicaptenvraagstuk in alle werkgelegenheidsrichtsnoeren. Het stelt voor dat er, ter aanvulling daarop, een adequate regeling voor toezicht wordt getroffen, waardoor het mogelijk wordt om voor iedere lidstaat specifieke aanbevelingen voor die mainstreaming uit te werken. Daarbij moet voorrang worden gegeven aan banen voor gehandicapten op de gewone arbeidsmarkt, óók bij (instellingen van) de overheid. Daarnaast zijn er speciale maatregelen nodig voor werkgelegenheid voor gehandicapten op het platteland. De sociale partners zijn onmisbaar bij dit proces. Gezien de verwachte demografische ontwikkeling van onze samenlevingen, kan de arbeidsparticipatie van gehandicapten, ook in economisch opzicht, een belangrijke positieve impact hebben.

2.5

Ook is het ingenomen met het voorstel van de Commissie om de structuurfondsen voor de bevordering van de maatschappelijke integratie van gehandicapten te gebruiken. Daartoe moet een tweesporenbeleid worden gevoerd: enerzijds moeten de middelen van de structuurfondsen voor specifiek voor gehandicapten bedoelde projecten worden ingezet en anderzijds moeten álle uit de structuurfondsen gefinancierde projecten verplicht aan toegankelijksheidscriteria worden getoetst. Dit tweesporenbeleid moet worden vastgelegd in de nieuwe EU-verordening voor de structuurfondsen, waarvoor de Commissie in mei 2004 een voorstel zal indienen. Een van de resultaten van de huidige herziening van de structuurfondsen moet zijn dat „handicaps” en „mensen met een handicap” een van de voornaamste werkterreinen, resp. doelgroepen van de Europese Unie, maar ook van de afzonderlijke lidstaten wordt, hoe de nieuwe financiële vooruitzichten er ook uitzien.

2.6

Het EESC heeft de ontwikkelingen die tot de nieuwe EU-richtlijnen inzake overheidsopdrachten (5) moeten voeren, op de voet gevolgd. Overheidsopdrachten kunnen tot een groot aantal banen voor gehandicapten, een grotere toegankelijkheid van openbaar vervoer en van gebouwen, en de productie van zeer veel toegankelijke goederen en diensten leiden. Daarom juicht het EESC het voornemen van de Commissie toe om een toolkit te ontwikkelen waardoor het gemakkelijker wordt om bij aanbestedingen ICT-toegankelijkheidseisen te stellen. Hetzelfde zou voor andere goederen en diensten moeten worden gedaan.

2.7

In de meeste lidstaten is Richtlijn 2000/78/EG inzake gelijke behandeling in arbeid en beroep nog niet in nationale wetgeving omgezet. Het EESC wijst met klem op de kwalijke gevolgen van dat verzuim en doet een beroep op de Commissie om alle beschikbare instrumenten in te zetten tegen lidstaten die deze richtlijn nog niet hebben omgezet of die dat wel hebben gedaan, maar niet goed. Daarenboven dienen er maatregelen te worden genomen om gehandicaptenorganisaties, sociale partners en het gerechtelijk systeem beter in staat te stellen om voor een effectieve toepassing van de richtlijn te zorgen.

2.8

Het EESC heeft al in tal van eerdere adviezen (6) aangedrongen op de uitvaardiging van een speciaal voor gehandicapten bestemde en op artikel 13 van het EG-Verdrag (bestrijding van discriminatie op grond van een handicap in alle facetten van het bestaan) gebaseerde richtlijn. De teleurstelling bij het EESC is dan ook zeer groot nu blijkt dat hiervan in onderhavige mededeling met geen woord wordt gerept. Ook al beseft het dat een dergelijk initiatief momenteel weinig kans van slagen heeft, toch had het op zijn minst verwacht dat de noodzaak van zo'n richtlijn zou zijn onderkend en dat er voorbereidingen zouden zijn getroffen om de belemmeringen voor een dergelijk richtlijnvoorstel uit de weg te ruimen.

2.9

Volgens het EESC zou zo'n richtlijn gehandicapten overal in de EU een minimum aan bescherming tegen discriminatie in alle facetten van het bestaan kunnen bieden. Aangezien de toegankelijkheid van goederen en diensten daar ook onder valt, zou met deze richtlijn ook een bijdrage worden geleverd aan een meer efficiënte interne markt.

2.10

Net als de Commissie, vindt het EESC dat voor de media een belangrijke rol is weggelegd als het erom gaat het imago van handicaps in de samenleving te verbeteren. Het pleit dan ook voor het opzetten van een Europees netwerk inzake media en gehandicaps voor de verbetering van de beeldvorming over gehandicapten in de media. Dit zou o.m. kunnen worden bereikt door tussen media onderling voorbeelden van goede gewoontes uit te wisselen. Daarbij zou het UK Broadcasting and Creative Industries Disability Network model kunnen staan.

2.11

Het EESC vindt dat het zwaartepunt in het actieplan terecht op toegankelijkheid is gelegd, maar dat die doelstelling met de in deze mededeling gedane voorstellen niet haalbaar is. Er dient een adequaat beleidskader te worden vastgelegd, met financiële prikkels voor bedrijven om hun bedrijfsruimten en diensten toegankelijk te maken. Bovendien zouden er bewustmakingscampagnes moeten worden gevoerd om bedrijven van het belang van gehandicapten als consumenten te doordringen. Zo nodig moeten deze maatregelen worden aangevuld met bindende wetgeving, zodat toegankelijkheidsvereisten normen worden waaraan bedrijven zich verplicht moeten houden.

2.12

Het EESC is ingenomen met het rapport van de werkgroep van deskundigen over de „toegankelijkheid van de gebouwde omgeving” en dringt er bij de Commissie op aan om alle daarin vervatte aanbevelingen uit te voeren. Dit geldt met name voor de aanbevelingen in verband met Richtlijn 89/106/EEG (voor de bouw bestemde producten). Ook is het EESC voorstander van een follow-up actie voor de studie naar geharmoniseerde criteria voor de toegankelijkheid van toeristische bezienswaardigheden (7). Adequate wetgeving en een verantwoord gebruik van de publieke middelen zijn voor het bereiken van die doelstelling (toegankelijkheid van toeristische bezienswaardigheden) van doorslaggevend belang.

2.13

Het EESC is ook goed te spreken over het onlangs door de Commissie gepresenteerde verslag over door technologie geboden „hulpmiddelen” en kijkt uit naar de uitvoering van de daarin vervatte aanbevelingen. Dat laatste is met name belangrijk voor de interne markt, maar ook omdat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat die producten en de regelingen voor de vergoeding daarvan transparanter worden.

3.1

Het EESC heeft in zijn eerdere adviezen al gewezen op de noodzaak om gehandicaptenvraagstukken in al het relevante beleid te laten meespelen (mainstreaming). Het juicht daarom toe dat er een nieuwe begrotingslijn is aangekondigd voor de financiering van een proefproject voor de mainstreaming van activiteiten ten behoeve van gehandicapten. Dat proefproject is een van de initiatieven waartoe het Europees Jaar van mensen met een handicap aanleiding heeft gegeven en vormt een eerste stap in de richting van een speciaal actieprogramma voor de mainstreaming van gehandicaptenvraagstukken.

3.2

Het EESC doet de volgende suggesties voor acties in het kader van dit proefproject:

3.3

Het EESC kijkt met belangstelling uit naar het door de Commissie aangekondigde Groenboek betreffende de bestrijding van discriminatie en wijst op de noodzaak van een ondubbelzinnige inzet voor een specifieke richtlijn inzake gehandicapten.

3.4

Bepaalde grote Europese ondernemingen zijn in het Europees Jaar van mensen met een handicap niet aan de zijlijn blijven staan; het belang van hun rol als katalysator voor andere ondernemingen mag niet worden onderschat. Zoals eerder, pleit het EESC ook nu weer voor een Europees netwerk inzake bedrijfsleven en gehandicapten, dat een van de concrete resultaten van het Europees Jaar van mensen met een handicap zou kunnen worden. Met behulp van dit netwerk zouden de juridische randvoorwaarden voor werkgelegenheid voor gehandicapten en de productie van toegankelijke goederen en diensten kunnen worden verbeterd, waardoor gehandicaptenvraagstukken aan belang winnen voor bedrijven. Ook zou via dit netwerk advies kunnen worden gegeven aan nieuwe bedrijven die zich actiever met gehandicaptenvraagstukken willen gaan bezighouden, vooral als het daarbij gaat om kleine of middelgrote bedrijven.

3.5

Het EESC acht de in dit verband door het EVV en zijn leden georganiseerde campagne een goede zaak. Het belang van vakbonden op dit gebied mag niet worden onderschat. Het EESC moedigt vakbonden dan ook aan om gehandicaptenvraagstukken een steeds grotere rol in hun activiteiten te laten spelen.

3.6

Het EESC heeft in zijn vorige adviezen steeds gehamerd op het belang van inspraak van representatieve gehandicaptenorganisaties bij de beleidsvorming op alle bestuursniveaus. Aangezien alle EU-instellingen het representatieve karakter van het Europees gehandicaptenforum onderkennen, zou aan die organisatie een speciale status moeten worden verleend. Als dit forum in volledige onafhankelijkheid en daadkrachtig zijn rol als waakhond kan spelen, wordt daarmee een van de beste garanties geboden dat de rechten van gehandicapten nu en in de toekomst zullen worden geëerbiedigd telkens wanneer de EU initiatieven neemt.

3.7

Het Europees gehandicaptenforum kan echter niets doen zonder de inbreng van de daarbij aangesloten nationale en Europese organisaties. Daarom is het van levensbelang dat de Commissie doorgaat met de subsidiëring van de bij het Europees gehandicaptenforum aangesloten organisaties, die elk de belangen van mensen met een specifieke handicap behartigen. De verscheidenheid aan gehandicaptenorganisaties kan alleen worden gewaarborgd als alle handicapspecifieke organisaties financieel worden gesteund.

3.8

Volgens het EESC zou er voor het toezicht op de uitvoering van het actieplan een speciale structuur moeten worden opgezet. Een doorslaggevende voorwaarde voor het welslagen ervan is dat alle relevante partners, met inbegrip van het Europees gehandicaptenforum, aan die structuur kunnen deelnemen. Ook het EESC wil erbij betrokken worden.

3.9

Een van de gevolgen van het Europees Jaar van mensen met een handicap is dat gehandicaptenvraagstukken – tot tevredenheid van het EESC - nu ook in aanmerking worden genomen in beleid op gebieden als dat van jeugdzaken of cultuur. Tekenend in dat verband is de resolutie van de Raad over de „Toegankelijkheid van de culturele infrastructuur en van culturele activiteiten voor mensen met een handicap” (8). Het is volgens het EESC van belang dat alle door de EU gesubsidieerde culturele, jongeren- en onderwijsprojecten aan de toegankelijkheidscriteria voldoen.

3.10

Het werkprogramma van de Commissie voor 2004 behelst een groot aantal voor gehandicapten belangrijke maatregelen. Bovendien zou de voorgenomen mainstreaming van gehandicaptenvraagstukken ertoe moeten leiden dat in de voorstellen van de Commissie steeds naar mensen met een handicap wordt verwezen. Voorbeelden van dergelijke initiatieven zijn:

3.11

Het EESC is zeer te spreken over de informatie die de Commissie over de werkzaamheden van de werkgroep op hoog niveau inzake gehandicapten geeft en vindt dat de rol van die groep moet worden geconsolideerd. Het Europees gehandicaptenforum zou een vaste deelnemer aan de vergaderingen van deze groep moeten worden, naar analogie met de werkwijze van het adviescomité voor gelijke kansen voor vrouwen en mannen. De EU-organisaties van de sociale partners zouden ook bij de werkzaamheden van deze werkgroep moeten worden betrokken.

3.12

Het EESC dringt erop aan dat de rechten van gehandicapten voortaan specifiek aandacht krijgen telkens wanneer mensenrechten ter sprake worden gebracht. Het is benieuwd naar de resultaten van het lopende onderzoek naar de situatie van gehandicapten in tehuizen. Dat onderzoek zou niet alleen een overzicht daarvan moeten opleveren, maar ook concrete voorstellen voor maatregelen om deze grote groep gehandicapten alternatieve samenlevingsvormen te bieden.

3.13

Het EESC juicht de in maart 2003 door het Europees gehandicaptenforum, samen met het International disability and cooperation consortium opgestelde nota toe, waarin richtsnoeren worden gegeven voor ontwikkelingssamenwerking en gehandicapten. Het dringt er bij de Commissie op aan om die nota toe te passen, zodat gehandicapten kunnen profiteren van de voor ontwikkelingssamenwerking uitgetrokken middelen, ook in noodsituaties en in het geval van humanitaire hulp.

3.14

Het EESC verbindt zich ertoe om steeds meer aandacht aan gehandicaptenvraagstukken te zullen schenken. Zijn inspanningen om zijn nieuwe kantoren volledig toegankelijk te maken, zijn tekenend voor zijn reële engagement op dit gebied. Het wil een voorbeeldfunctie vervullen voor de bescherming en bevordering van de rechten van gehandicapten en hun gezinnen.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/30

1.1

Onderhavig voorstel maakt deel uit van de in 2001 (1) door de Commissie gedane Vpb-voorstellen. Zij constateerde namelijk dat grensoverschrijdende activiteiten op de interne markt nog altijd op een reeks obstakels stuiten en kondigde aan, deze op korte resp. langere termijn te willen elimineren.

1.2

De strategie omvat een aantal gerichte maatregelen betreffende onder meer de uitbreiding van het werkingsgebied van de richtlijnen tot dividenden, interesten, royalties en fusies, grensoverschrijdende verliescompensatie, overdrachtsprijzen en verdragen inzake dubbele heffing.

1.3

De Commissie vindt dat bedrijven op de langere termijn voor al hun activiteiten binnen de EU op basis van een geconsolideerde Vpb-grondslag moeten kunnen worden aangeslagen. Op die manier raken zij verlost van de dure rompslomp die voortvloeit uit de coëxistentie van 15 (en binnenkort 25) verschillende belastingstelsels.

1.4

In zijn in 2002 uitgebrachte advies over ”de Vennootschapsbelasting„ (2) schaarde het Comité zich achter de voorstellen van de Commissie om op korte termijn over te gaan tot eliminatie van alle vormen van dubbele heffing en andere fiscale obstakels voor ondernemingen die grensoverschrijdend actief zijn op de interne markt.

1.5

Wat de langere termijn betreft, kan het streven naar een interne markt zonder fiscale belemmeringen de goedkeuring van het Comité wegdragen. Dit is overigens slechts een van de manieren om gemeenschappelijke beginselen te ontwikkelen ten behoeve van een interne markt waarop faire mededinging heerst. Deze beginselen zouden tevens de verwezenlijking van de doelstellingen vereenvoudiging, concurrentievermogen en meer werkgelegenheid moeten dienen.

1.6

In november 2003 maakte de Commissie voor het eerst de balans op (3) aangaande de in 2001 door haar goedgekeurde strategie. Zij komt daarbij tot de conclusie dat twee jaar na aanvang der werkzaamheden haar Vpb-strategie op twee niveaus de beste manier is om de problemen in verband met de interne markt aan te pakken, en verder stelt zij dat zij de beloofde maatregelen en initiatieven inderdaad ten uitvoer heeft gelegd. Dit laatste werd bevestigd tijdens de Europese conferentie over de vennootschapsbelasting van Rome (5 en 6 december 2003). (4)

2.1

De Commissie streeft met haar strategie voor de vennootschapsbelasting van oktober 2001 op korte termijn vooral naar actualisering en uitbreiding van het toepassingsgebied van de Moeder- dochter- en de Fusierichtlijn.

2.2

Hetzelfde geldt voor de goedkeuring en de daaropvolgende modernisering van haar voorstel voor een richtlijn inzake interesten en royalties, dat deel uitmaakte van het „fiscaal pakket”, dat tevens een gedragscode en de richtlijnen „Spaargelden” en „Intersten en royalties” omvatte.

2.3

Op 22 december 2003 hechtte de Raad ECOFIN zijn goedkeuring aan het voorstel voor een richtlijn ter modernisering van de „Moeder-dochterrichtlijn”. De eindversie ervan werd op 13 januari 2004 in het PB gepubliceerd. (5)

2.4

De Richtlijn „Interesten en royalties” werd op 3 juni 2003 goedgekeurd (6) en moest per 1 januari 2004 zijn omgezet. Op 30 december 2003 heeft de Commissie een voorstel ter modernisering van deze richtlijn uitgebracht. (7) Het is de bedoeling, daarin met name de belangrijke verbeteringen van het werkingsgebied van de „Moeder-dochterrichtlijn” te integreren.

2.5

Het voorstel voor de Fusierichtlijn is dus het enige van de drie dat nog door de Raad moet worden goedgekeurd. Dit voorstel is het resultaat van een zeer brede raadpleging met behulp waarvan alle met grensoverschrijdende herstructureringen samenhangende fiscale problemen in kaart konden worden gebracht.

3.1

Krachtens de huidige Richtlijn (90/434/EEG) zijn meerwaarden vrijgesteld die voortvloeien uit grensoverschrijdende herstructureringen in de vorm van fusies, splitsingen, inbreng van activa en aandelenruil.

3.2

Door deze (tijdelijke) vrijstelling wordt de fiscale neutraliteit van herstructureringsoperaties gegarandeerd. Er wordt pas geheven over de meerwaarde bij latere overdracht van de ingebrachte activa. Daarom:

3.3

Met deze Richtlijn van 23 juli 1990 kunnen dus in een aantal gevallen grensoverschrijdende belemmeringen in de vorm van zware fiscale lasten als gevolg van herstructureringen van vennootschappen worden voorkomen. Er wordt namelijk gegarandeerd dat een grensoverschrijdende operatie geen aanleiding geeft tot een hogere belastingschuld dan een nationale.

3.4

Het voorstel voor modernisering van deze richtlijn komt in de plaats van een voorstel uit 1993 dat de Commissie inmiddels heeft ingetrokken. Het strekt tot verbetering van de reikwijdte van de huidige regeling en de vrijstellingsmodaliteiten, maar laat de financiële belangen van de lidstaten onverlet. Het vormt tevens een aanvulling op het voorstel voor de Tiende richtlijn „Vennootschapsbelasting” die bedoeld is om fusies van vennootschappen uit verschillende lidstaten te vergemakkelijken.

3.5

De belangrijkste elementen van het nieuwe voorstel voor de modernisering van de Fusierichtlijn zijn:

3.5.1

afstemming van deze richtlijn op de in de „Moeder-dochterrichtlijn” aangebrachte wijzigingen, te weten:

Deze uitbreiding van het toepassingsgebied voor fusies vindt plaats door de nieuwe rechtsvormen specifiek met name genoemd aan de bij de richtlijn gevoegde lijst toe te voegen. Het gaat in beginsel om dezelfde lijst als die werd goedgekeurd in het kader van de modernisering van de „Moeder-dochterrichtlijn” en die men tevens wil gebruiken voor de richtlijn „Interesten en royalties”.

3.5.2

Voorgesteld wordt verder dat de (tijdelijke) vrijstelling ook geldt voor op de lijst voorkomende vennootschappen die in hun lidstaat van vestiging belastingplichtig zijn, maar in een andere lidstaat als fiscaal transparant worden aangemerkt.

3.5.2.1

Het voorstel tast de transparantieregeling als zodanig niet aan, maar bevat wel de bepaling dat de andere lidstaat tijdens de in het voorstel genoemde transacties de belangen van de aldaar gevestigde belastingplichtigen in de vennootschap niet mag aanslaan. Die worden pas belast bij latere overdracht van ingebrachte activa.

3.5.3

Verder is het de bedoeling, de richtlijn uit te breiden tot splitsingen met aandelenruil, d.w.z. beperkte of gedeeltelijke splitsingen waarbij de inbrengende vennootschap blijft voortbestaan. Ook ten aanzien van dit soort operaties wordt heffing uitgesteld.

3.5.3.1

Een gedeeltelijke splitsing is een rechtshandeling waarbij een gedeelte van de activa en de passiva van een vennootschap, die een of meer takken van bedrijvigheid vormen, zonder dat de vennootschap wordt ontbonden, overgaan op een andere vennootschap. In ruil daarvoor draagt de ontvangende vennootschap bewijzen van deelgerechtigdheid in haar maatschappelijk kapitaal over aan de vennoten van de inbrengende vennootschap.

3.5.4

Voorts bevat het voorstel de volgende garantie voor de fiscale neutraliteit bij verplaatsing van de statutaire zetel van een SE of SCE naar een andere lidstaat: uitstel van heffing over de meerwaarden ter zake van dat gedeelte van de activa dat verbonden wordt met de vaste inrichting waarover de vennootschap nog zal beschikken in de staat waar zij voor de verplaatsing van de statutaire zetel haar fiscale woonplaats had. Deze regel zal ook van toepassing zijn op voor de verplaatsing genomen voorzieningen of gevormde reserves, eventuele verliesovername en het bestaan van een vaste inrichting in een derde lidstaat.

3.5.4.1

De mogelijkheid van zetelverplaatsing is uitdrukkelijk in de statuten van deze vennootschappen opgenomen om het vestigingsrecht (een fundamentele vrijheid) te waarborgen. Fiscale bepalingen mogen dus op generlei wijze afbreuk doen aan deze vrijheid.

3.5.5

In het voorstel wordt daarnaast uitdrukkelijk bepaald dat de heffing ook wordt uitgesteld in geval van omzetting van bijkantoren in dochterondernemingen.

3.5.5.1

Het uitstel van heffing hangt samen met de inbreng van activa en passiva in een vaste inrichting van de inbrengende vennootschap. Dit laatste is niet het geval wanneer een bijkantoor tot dochteronderneming wordt omgevormd, want dan gaan de activa en passiva over op een ontvangende vennootschap (de nieuwe dochter). Oprichting van dochterondernemingen strookt met de doelstellingen van de richtlijn en doet geen afbreuk aan de fiscale prerogativen van de lidstaat in kwestie (de activa en passiva blijven immers onderworpen aan dezelfde fiscale autoriteit). Daarom is het juist, aan te geven dat de richtlijn wel degelijk op deze operaties van toepassing is.

3.5.6

Ook wordt voorgesteld, de richtlijn uit te breiden tot aandelenruil waarbij de meerderheid van de stemrechten in de verworven vennootschap wordt verkregen van deelgerechtigden die geen fiscaal ingezetene zijn van een lidstaat van de EU.

3.5.7

Voor inbreng van activa en aandelenruil bevat het voorstel ten slotte bepalingen ter voorkoming van economisch dubbele heffing als gevolg van verschillen tussen de nationale regels voor de waardering van aandelen en activa.

3.5.7.1

Omdat de ontvangende vennootschap in een later stadium over de meerwaarde van de ingebrachte activa wordt belast, moeten de nationale fiscale regels voor de waardering van de in ruil voor de inbreng verkregen aandelen worden geharmoniseerd. Daarom stelt de Commissie voor de waarde van deze aandelen gelijk te stellen aan de werkelijke waarde die de activa en passiva direct voor de inbreng hadden of de werkelijke waarde van de ontvangen aandelen op het moment van de aandelenruil (uitgezonderd wanneer er sprake is van bezit van eigen aandelen).

4.1

De „Fusierichtlijn” van 23 juli 1990 strekte tot waarborging van de onmisbare fiscale neutraliteit van grensoverschrijdende bedrijfsreorganisaties, maar liet de financiële belangen van de lidstaten onverlet.

4.2

Het Comité steunt de Commissievoorstellen ter modernisering van deze richtlijn. De voorstellen belichamen een onontbeerlijke en passende verbetering van de regeling en houden in beginsel geen enkel negatief gevolg (d.w.z. geen nieuwe fiscale formaliteiten of verplichtingen) voor het bedrijfsleven in.

4.3

De voorstellen hebben tot doel de richtlijn te moderniseren en de regeling met betrekking tot uitstel van de heffing over de bij herstructureringen ontstane meerwaarden uit te breiden. Verder worden een groeiend aantal vennootschapsvormen (met name de SE en de SCE en doorgaans door het MKB gebruikte vormen) en soorten herstructureringsoperaties (gedeeltelijke splitsing of omzetting van een bijkantoor) uitdrukkelijk genoemd.

4.4

De voorschriften aangaande de fiscale neutraliteit zullen ook van toepassing zijn op de SE en de SCE, en met name op eventuele verplaatsing van de statutaire zetel die typerend is voor deze rechtsvormen. Op die manier wordt bijgedragen tot oprichting en beheer van ondernemingen op Europese schaal die niet meer gehinderd zullen worden door de territoriaal beperkte toepassing van het fiscaal en vennootschapsrecht van de lidstaten.

4.5

Dank zij al deze wijzigingen zullen bedrijven, waaronder steeds meer mkb's, volledig kunnen profiteren van de voordelen van de interne markt. De vraag of de activiteiten in kwestie nationaal dan wel grensoverschrijdend van aard zijn, wordt fiscaal irrelevant en daardoor kunnen investerings- en herstructureringsbesluiten in alle objectiviteit worden genomen. Dit zou de competitiviteit ten goede moeten komen en ook een positieve weerslag moeten hebben op werkloosheidsbestrijding en creatie van arbeidsplaatsen.

5.1

De regel dat iedere nieuwe nationale vennootschapsvorm automatisch wordt toegevoegd aan de rechtsvormen die een lidstaat opvoert op de bij de richtlijn gevoegde lijst dient algemene gelding te krijgen. Daarmee is de lijst per definitie actueel en kunnen er dus geen problemen ontstaan.

5.2

Bovendien is het cruciaal dat de „Fusie-, Moeder-dochter- en Interesten-royalties”richtlijnen op samenhangende wijze worden gemoderniseerd. Dit geldt zowel voor het werkingsgebied (bijv. de bij de richtlijnen gevoegde lijst van vennootschapsvormen) als voor de voorwaarden om van het voorgestelde fiscale stelsel te kunnen profiteren (bijv. de verlaging van de toereikende deelneming tot 10 % in het kader van de modernisering van de Moeder-dochterrichtlijn).

5.3

Verder is de uitbreiding van het toepassingsgebied (tot andere vennootschappen en bedrijfsreorganisaties) onvolledig, en daarmee onbevredigend omdat:

5.4

Ten slotte dient de fiscale neutraliteit bij grensoverschrijdende herstructureringen volledig te zijn gegarandeerd, hetgeen name moet gelden voor voorwaartse verliescompensatie en immunisatie van voorzieningen en reserves.

6.1

Het Comité schaart zich volledig achter de Commissievoorstellen tot wijziging van de Fusierichtlijn. Dank zij deze onontbeerlijke en gepaste wijzigingen zullen bedrijven, waaronder SE's, SCE' en steeds meer mkb's, volledig kunnen profiteren van de voordelen van de interne markt. Dat zou de competitiviteit ten goede moeten komen en ook een positieve weerslag moeten hebben op werkloosheidsbestrijding en creatie van arbeidsplaatsen.

6.2

Toch wordt de Commissie verzocht een aantal belangrijke open vragen, die in de bijzondere opmerkingen zijn behandeld, nogmaals te bestuderen.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/34

1.1

De Europese Unie heeft haar preferentiële handelsregime voor ontwikkelingslanden, het Stelsel van Algemene Preferenties (SAP), de afgelopen decennia herhaaldelijk hervormd en geactualiseerd. Ook de huidige regeling, die op 1 januari 1995 in werking is getreden en op 31 december 2004 afloopt, is inmiddels aan herziening toe.

1.2

Bij de laatste hervorming werden enkele drastische veranderingen doorgevoerd. Zo werd het beginsel van rechtenvrije toegang voor een beperkte hoeveelheid producten vervangen door het differentiatiebeginsel (beperkte preferenties voor onbeperkte hoeveelheden). Bovendien werd het graduatiemechanisme ingevoerd, waardoor sommige sectoren in specifieke landen kunnen worden uitgesloten.

1.2.1

Verder werden bijzondere stimuleringsregelingen ingesteld (toekenning van extra preferenties). Aan deze regelingen liggen de volgende doelstellingen ten grondslag:

1.2.2

Ten slotte werd de mogelijkheid geschapen om preferenties in sommige gevallen tijdelijk op te schorten, b.v. bij schendingen van de mensenrechten, ernstige en systematische inbreuken op de fundamentele arbeidsnormen, nalatigheid bij de uitvoering van douanecontroles, niet-optreden tegen drugshandel, betrokkenheid bij fraude of oneerlijke handelspraktijken, of niet-naleving van internationale afspraken met betrekking tot de instandhouding en het beheer van visbestanden. Deze sanctiemogelijkheid stelt evenwel niet veel voor, want er wordt vrijwel nooit gebruik van gemaakt (tot dusverre is alleen Myanmar op deze manier tot de orde geroepen).

1.3

Om de toepassing van het SAP te vergemakkelijken stelde de Commissie in 1998 voor om de onderling sterk verschillende regelingen voor industrie- en landbouwproducten in één enkele verordening onder te brengen (COM (1998) 521 def.). Dit voorstel, waarover het Comité een gunstig advies heeft uitgebracht (1), heeft geleid tot Verordening (EG) 2820/98, die op 1 januari 1999 in werking is getreden en volgens de oorspronkelijke opzet tot 31 december 2001 van kracht zou blijven.

1.4

In de loop van 2001 stelde de Commissie evenwel voor om de regeling te verlengen tot 31 december 2004 (COM (2001) 293 def.). Dit voorstel, waarover het Comité eveneens een positief advies heeft uitgebracht (2), ligt aan de basis van Verordening (EG) 2501/2001.

2.1

De Commissie wilde aanvankelijk in september 2003 een geheel nieuwe regeling voor de periode na 31 december 2004 voorstellen, maar besloot uiteindelijk daar nog een jaar mee te wachten en de bestaande regeling met nog eens een jaar te verlengen, zij het met enkele kleine — voornamelijk technische — aanpassingen.

2.1.1

Zij vond het beter de resultaten van de WTO-onderhandelingen af te wachten en wilde bovendien niet het risico lopen dat haar voorstellen het welslagen van de onderhandelingen in het gedrang zou brengen. Verder hield haar besluit ook verband met de WTO-klacht van India tegen de Unie en met de komende uitbreiding (zij wilde de nieuwe lidstaten meer tijd geven om zich aan te passen, temeer daar een van de toetreders, Cyprus, een SAP-land is).

2.1.2

Zoals de zaken nu staan zal de nieuwe regeling op 1 januari 2006 in werking treden. De Commissie is namelijk niet van plan de oude regeling nog een keer te verlengen, ook niet als de Doha-ronde tegen die tijd nog altijd niet zou zijn afgesloten. Gezien het povere resultaat van „Cancún” is de kans overigens klein dat de WTO-onderhandelaars nog binnen de gestelde termijn de eindstreep zullen halen.

2.2

De Commissie heeft haar voorstel voor een verlenging van de oude regeling in september 2003 gepubliceerd (COM(2003) 634 def.) en het Comité heeft zich daar inmiddels al positief over uitgesproken (3).

2.3

Ingevolge het verzoek van commissaris Lamy volgen nu een aantal opmerkingen en aanbevelingen met betrekking tot de definitieve regeling die vóór het einde van deze overgangsperiode moet worden uitgewerkt.

3.1

Het Comité staat nog steeds achter de doelstellingen van het huidige stelsel en het is van oordeel dat deze ook de grondslag van de toekomstige regeling moeten vormen.

3.2

Het dringt er wel op aan dat de nieuwe regeling zó wordt geconcipieerd dat deze doelstellingen ook daadwerkelijk kunnen worden gerealiseerd.

3.3

Zo hebben de „bijzondere stimuleringsregelingen” van het huidige stelsel lang niet het resultaat opgeleverd dat ervan werd verwacht: de regeling met betrekking tot de bescherming van de rechten van werknemers is totnogtoe maar één keer toegepast (ten gunste van Moldavië; vanaf februari 2004 komt er een tweede land bij, nl. Sri Lanka) en die met betrekking tot de bescherming van het milieu is zelfs nog geen enkele keer toegepast. Aangezien deze „stimuleringsregelingen” helemaal geen stimulerend effect hebben, pleit het Comité voor een grondige herziening van dit onderdeel van de SAP-regeling.

3.3.1

In een vorig advies over de SAP-problematiek (4) heeft het Comité opgemerkt dat het betwijfelde of de voorgestelde verbeteringen ver genoeg gingen om enige invloed op het gedrag van de begunstigde landen te kunnen uitoefenen. De vraag is of het differentiatiemechanisme met zijn beperkte preferenties wel voldoende ruimte biedt om de SAP-landen er met dergelijke stimulansen toe aan te sporen hun gedrag in de gewenste richting bij te sturen.

3.3.2

De extra preferentie van 3,5 procentpunten, waarmee de totale tariefverlaging op 7 procentpunten uitkomt, zal wellicht maar weinig zoden aan de dijk zetten, want de te behalen winst is maar een schijntje in vergelijking met de enorme sommen geld die in de drugshandel omgaan of die nodig zijn om milieuprojecten op te zetten.

3.3.3

Verder is er nog de vraag wanneer extra tariefverlagingen het meeste effect sorteren: als zij ex post worden verleend als blijk van erkenning voor het naleven van bepaalde regels of normen, dan wel als zij ex ante worden toegekend als aanmoediging om bepaalde beleidswijzigingen door te voeren? Hoe het ook zij, in beide gevallen zal het gewenste effect uitblijven als de aangeboden extra preferenties te gering zijn.

3.4

Voor welke regeling men ook opteert, belangrijk is dat zij transparant, coherent, objectief en niet-discriminerend is, dat zij gebaseerd is op internationaal erkende standaarden en normen zoals de acht fundamentele arbeidsnormen van de Internationale Arbeidsorganisatie (althans voorzover dergelijke standaarden en normen bestaan) en dat zij verenigbaar is met de WTO-regels en andere internationale afspraken.

3.5

In het genoemde advies (5) heeft het Comité er ook op gewezen dat de Commissie „bij de harmonisering en eenmaking van (de) voorschriften en procedures onderweg is blijven steken”. Daarom heeft het erop aangedrongen dat bij de volgende algehele herziening „de kans echt (wordt) aangegrepen om het gehele systeem te vereenvoudigen, te harmoniseren, te stroomlijnen, te codificeren, in te krimpen en eenvormig te maken”. Het kan immers niet genoeg worden benadrukt dat het nooit zal lukken de werking en efficiëntie van de SAP-regeling te verbeteren als men de regels en procedures niet vereenvoudigt. De bestaande regeling is immers veel te vaag, te omslachtig en te onoverzichtelijk.

3.6

Deze complexiteit is voor een deel terug te voeren op het graduatiemechanisme, dat werd ingevoerd om specifieke sectoren in bepaalde landen te kunnen uitsluiten als deze voldoende ontwikkeld zijn en bijgevolg geen steun meer nodig hebben (voor de andere sectoren blijft de SAP-regeling onverkort gelden). Het Comité heeft er in het genoemde advies (6) voor gepleit de graduatieregeling te handhaven, maar het is inmiddels tot het inzicht gekomen dat dit mechanisme bij de komende herziening opnieuw zou moeten worden bekeken.

3.7

In een aantal recente adviezen (7) heeft het Comité erop gewezen dat voorstellen in het kader van de SAP-problematiek vergezeld moeten gaan van gedetailleerde impactstudies. Het hoopt dat de Commissie bij de komende herziening dergelijke impactstudies zal opstellen.

4.1

Het Comité heeft op 12 juni 2003 een hoorzitting georganiseerd om het standpunt van het maatschappelijk middenveld te vernemen. De onderstaande paragrafen zijn gebaseerd op de schriftelijke bijdragen die het bij die gelegenheid heeft ontvangen, alsmede op de opmerkingen die tijdens de hoorzitting zelf naar voren zijn gebracht.

4.2

Het algemene gevoel is dat de huidige regeling niet optimaal functioneert. Er blijken nogal wat twijfels te bestaan over de efficiëntie van de tariefpreferenties, maar de betrokkenen geven wel toe dat zij geen harde bewijzen op tafel kunnen leggen en in feite over te weinig informatie beschikken om de regeling met kennis van zaken te kunnen beoordelen. Een ander punt van kritiek is de onevenwichtige verdeling van de preferenties: zo'n 75 % hiervan komt de oosterse landen ten goede, en dan vooral China, dat maar liefst een derde van alle preferenties in de regio voor zijn rekening neemt. Sommigen hebben ook kritiek op het feit dat de SAP-regeling niet zozeer de MOL's maar vooral de meest ontwikkelde ontwikkelingslanden ten goede komt en dat de voordelen in vele gevallen niet naar het begunstigde land als zodanig maar naar internationale handelsbedrijven gaan. En ten slotte valt ook de kritiek te beluisteren dat de impact van de preferenties vaak volledig teniet wordt gedaan door andere factoren, zoals non-tarifaire belemmeringen.

4.3

De hoorzitting heeft met name de volgende problemen aan het licht gebracht:

4.4

Ten aanzien van de doelstellingen van de regeling voor het komende decennium lopen de meningen sterk uiteen. De vakbonden zijn van oordeel dat de bescherming van fundamentele arbeidsnormen, de bestrijding van de drugsproductie en -handel en de bescherming van het milieu tot de essentiële doelstellingen van de regeling moeten blijven behoren en dat de SAP-landen — ongeacht hun ontwikkelingsniveau — er op straffe van uitsluiting toe moeten worden verplicht de desbetreffende regels na te leven. Het bedrijfsleven daarentegen erkent wel het belang van bovengenoemde doelstellingen, maar vindt het SAP geen geschikt instrument om dit soort problemen mee te lijf te gaan. Het is van oordeel dat de invoering van dit soort criteria de werking van de regeling heeft bemoeilijkt en bovendien tot een aantal juridische onzekerheden heeft geleid.

4.5

Sommigen vinden de huidige lijst van begunstigde landen niet coherent omdat:

Anderen zijn van mening dat het BBP per hoofd van de bevolking niet tot de selectiecriteria zou mogen behoren, omdat sommige landen met een laag BBP per capita een sterke of zelfs dominerende positie innemen in bepaalde takken van de handel in industrieproducten. Aan vakbondszijde is men van oordeel dat slechts drie criteria zouden mogen worden gehanteerd: naleving van fundamentele arbeidsnormen, bescherming van het milieu en bestrijding van drugshandel. Velen zijn voorts de mening toegedaan dat de SAP-regeling alleen zou mogen gelden voor de 49 landen die voorkomen op de VN-lijst van minst ontwikkelde landen.

4.6

Iedereen is het erover eens dat preferenties in het kader van het basisregime ex ante moeten worden verleend, maar dat extra preferenties in het kader van bijzondere regelingen — als dit soort regelingen tenminste wordt gehandhaafd — ex post zouden moeten worden toegekend.

4.7

Om de regeling te vereenvoudigen, wordt voorgesteld om:

Voorstanders van een beperking van het aantal SAP-landen tot de 49 minst ontwikkelde landen motiveren hun standpunt met het argument dat dit ipso facto tot een vereenvoudiging van de regeling zou leiden.

4.8

Men is het er algemeen over eens dat het graduatiemechanisme niet behoorlijk functioneert en een zeer controversieel instrument is (een van de deelnemers had het zelfs over een volkomen „blind en ondoorzichtig mechanisme”). Zo blijkt het verlies van de SAP-status vaak tot een afname van de directe buitenlandse investeringen te leiden door het feit dat vele investeringen rechtstreeks samenhangen met door de Unie verleende preferenties. In dit geval zijn de betrokken landen dus tweemaal de dupe. Een ander probleem houdt verband met het grote tijdsverloop tussen de gehanteerde referentieperiode en het moment waarop de aanpassingen daadwerkelijk ingaan. Zo zijn de in 2003 doorgevoerde aanpassingen gebaseerd op de situatie in de periode 1997-1999.

4.9

In het algemeen wordt de Unie verweten dat zij haar handelsbeleid en haar ontwikkelingsbeleid onvoldoende op elkaar afstemt, wat een aantal regelrechte tegenstrijdigheden oplevert. Om inconsequenties te vermijden en de „steunwaardigheid” van de diverse landen zo goed mogelijk te kunnen beoordelen, is het zaak dat de EU-instellingen hun beleid op elkaar afstemmen en dat ook een aantal directoraten-generaal van de Commissie bij de zaak worden betrokken.

5.1

Ook aan de overheid en aan enkele representatieve organisaties in een aantal SAP-landen werd een vragenlijst toegezonden, maar daar is helaas zo weinig respons op gekomen dat de resultaten niet als statistisch significant kunnen worden beschouwd en bijgevolg buiten beschouwing zijn gelaten. Het Comité blijft evenwel de capaciteitsopbouw in de ontwikkelingslanden ondersteunen om hen in staat te stellen op dergelijke verzoeken in te gaan.

6.1

Gelet op de moeizame start van de WTO-onderhandelingen zou het best weleens kunnen dat de Doha-ronde net zo lang gaat duren als de vorige rondes. Het Comité heeft dan ook alle begrip voor het besluit van de Commissie om de nieuwe regeling per 1 januari 2006 te laten ingaan en niet te wachten tot er ooit eens een keer een einde komt aan de WTO-onderhandelingen.

6.2

Het „Alles Behalve Wapens”-initiatief ten behoeve van de 49 MOL's betekent de facto dat deze landen niet langer onder de SAP-regeling vallen, aangezien zij alle producten behalve wapens (en vooralsnog ook een aantal landbouwproducten) rechten- en quotavrij naar de Unie mogen uitvoeren. Preferenties hebben in dit geval geen enkele zin meer, want wat al tot nul is teruggebracht, kan niet meer verder worden verlaagd.

6.3

Het SAP is echter maar één onderdeel van het ontwikkelingsbeleid van de Unie. Om discrepanties met de rest van het ontwikkelingsinstrumentarium te voorkomen, moeten wijzigingen in de SAP-regeling altijd worden getoetst op hun verenigbaarheid met de algemene ontwikkelingsstrategie van de Unie. Dit vereist nauwe coördinatie tussen de bevoegde directoraten-generaal van de Commissie.

6.4

Het Comité hoopt dat de invoering van de nieuwe regeling te baat zal worden genomen om de regels en procedures te harmoniseren.

6.5

Het SAP heeft primair tot doel ontwikkelingslanden te helpen bij de ontwikkeling van hun economie. Het is geen panacee voor álle problemen waarmee deze landen te kampen hebben.

6.6

De huidige regeling heeft veel kritiek uitgelokt. Als belangrijkste minpunten worden genoemd dat:

6.6.1

Het Comité is het ermee eens dat het SAP voor te véél landen geldt. Momenteel zijn er maar liefst 174 begunstigde landen, die zeer verschillend zijn qua ontwikkelingsniveau, handelsvolume, BBP per capita, graad van industrialisatie, armoedepeil en naleving van internationaal aanvaarde sociale normen.

6.6.1.1

Tot de SAP-landen behoren grote handelsmogendheden die op sommige terreinen geduchte concurrenten zijn voor de Unie, zoals China, India, Rusland en Zuid-Afrika, maar ook verafgelegen eilanden die economisch weinig te betekenen hebben, zoals Christmas Island, Heard Island, de McDonald Islands, South Georgia en de South Sandwicheilanden. Daarnaast zijn er ook nog belastingparadijzen als de Cayman-eilanden, oliestaten als Koeweit, ontwikkelde economieën als Egypte en totalitaire staten als Zimbabwe.

6.6.1.2

Een veelgehoorde kritiek is dat het BBP per capita het enige selectiecriterium is en dat de regeling vooral ten goede komt aan de landen die de steun het minst nodig hebben. Het Comité is het met deze kritiek eens en vindt dat het SAP vooral de landen met de grootste problemen ten goede moet komen. Daarom pleit het ervoor de volgende categorieën landen uit te sluiten:

6.6.1.3

Om partijen bij een bilaterale of regionale handelsovereenkomst met de Unie niet te benadelen, zouden deze overeenkomsten zodanig moeten kunnen worden gewijzigd dat zij de landen in kwestie dezelfde voordelen bieden als de SAP-regeling.

6.6.2

Het SAP is er niet in geslaagd de naleving van de fundamentele arbeidsnormen, de bescherming van het milieu en de bestrijding van drugshandel — drie zaken waar het Comité veel belang aan hecht — te bevorderen. Slechts één land heeft extra preferenties gekregen voor zijn arbeidsnormenbeleid en geen enkel land werd beloond voor zijn milieubeleid. De bijzondere stimuleringsregeling ter bestrijding van de drugsproductie en -handel is in totaal twaalf keer toegepast, maar het is niet duidelijk of zij in de praktijk enig effect heeft gesorteerd.

6.6.2.1

Het Comité vindt het zinloos een regeling te verlengen die zo weinig resultaat heeft opgeleverd, ook al zijn de doelstellingen ervan nog zo lofwaardig. De Unie zou efficiëntere middelen moeten zoeken om deze doelstellingen te bereiken. Wil zij daarvoor toch het SAP gebruiken, dan zou zij meer gebruik moeten maken van de mogelijkheid om preferenties tijdelijk op te schorten. Ondanks het grote aantal overtredingen is deze sanctie tot dusverre maar één keer toegepast. In vele gevallen werd hiervan afgezien omdat de Unie het politiek onverstandig vond het regime van het overtredende land voor het hoofd te stoten. Het Comité is er niet over te spreken dat principes uit politiek opportunisme terzijde worden geschoven.

6.6.2.2

Het Comité pleit ervoor dat in de nieuwe regeling duidelijk wordt aangegeven wat op het vlak van arbeidsnormen, milieubescherming, drugsbestrijding, mensenrechten, duurzame ontwikkeling, consumentenbescherming, dierenwelzijn e.d. van de SAP-landen wordt verwacht. Bij ernstige en stelselmatige overtredingen moet het land in kwestie daarop worden geattendeerd en moet het worden verzocht zijn beleid bij te stellen. Doet het dat niet, dan moet het worden gewaarschuwd dat alle SAP-preferenties tijdelijk zullen worden opgeschort als het op een nader te bepalen tijdstip de regels nog steeds niet blijkt na te leven. Als het ook deze waarschuwing in de wind slaat, moeten al zijn preferenties worden opgeschort totdat het aan de normen voldoet. Belangrijk is dat deze maatregel niet wordt gereserveerd voor extreme situaties (als een soort „ultiem wapen”), maar automatisch wordt toegepast wanneer een bepaalde drempel wordt overschreden. Alleen dán zal hij het gewenste effect sorteren.

6.6.2.3

Als er internationaal aanvaarde standaarden bestaan — zoals de fundamentele arbeidsnormen van de Internationaal Arbeidsorganisatie (8) — moet de Unie haar eigen standaarden daarop afstemmen. Het ontbreken van internationale standaarden mag haar niet beletten eigen standaarden op te stellen en toe te passen, want zij heeft het recht haar eigen voorwaarden te stellen. De verleiding om drugshandel, schendingen van de mensenrechten en roofbouw op het milieu oogluikend toe te laten is zó groot dat alleen de dreiging van krachtige sancties dit soort misstanden kan helpen voorkomen. Tegelijk moeten de SAP-landen worden geattendeerd op het amorele karakter van dergelijke overtredingen, want anders is de kans groot dat zij de hun opgelegde regels als een verkapte vorm van non-tarifaire handelsbelemmering gaan beschouwen.

6.6.3

Het Comité is zich ervan bewust dat het SAP vooral de meest ontwikkelde landen ten goede komt, en niet de landen die de steun het meest nodig hebben. Dit zou z.i. enigszins kunnen worden verholpen door de in 6.6.1.2 opgesomde categorieën landen uit te sluiten. Als men de economische ontwikkeling van de armere landen wil stimuleren, is het beter om bij de toekenning van preferenties vooral naar de exportbelangen van het betrokken land te kijken. Bovendien zou de regeling een stuk eenvoudiger worden als de indeling in sectoren en productcategorieën enigszins zou worden gerationaliseerd.

6.6.4

Het Comité beseft dat het graduatiemechanisme te complex is en daardoor nogal wat ontevredenheid en kritiek uitlokt, met name bij landen die er de „dupe” van zijn. Het is van oordeel dat dit mechanisme moet worden bijgestuurd, maar het vindt niet dat het moet worden afgeschaft. Graduatie moet niet als een sanctie worden gezien, maar als een erkenning van het feit dat de preferenties hun werk hebben gedaan en dat de sector in kwestie er zo sterk op vooruit is gegaan dat hij geen verdere preferentiële behandeling meer behoeft. Trouwens, acht van de negen „gegradueerde” sectoren hebben na hun uitsluiting hun export naar de Unie verder zien toenemen. Bovendien heeft de SAP-regeling juist tot doel sectoren en landen net zo lang te ondersteunen tot zij geen steun meer nodig hebben.

6.6.4.1

Het Comité pleit ervoor om het graduatiemechanisme te vereenvoudigen, transparanter te maken en te verfijnen door een economisch-statistische evaluatie aan de hand van een reeks marktindicatoren te combineren met een grondig onderzoek naar de situatie op de desbetreffende markt. Het zou een goede zaak zijn het directoraat-generaal Ondernemingen hierbij te betrekken en ook het advies van het Europese bedrijfsleven in te winnen. Bovendien moet de uitsluiting van de betrokken sectoren zo snel mogelijk na het aflopen van de referentieperiode haar beslag krijgen.

6.6.4.2

In de huidige regeling is het graduatiemechanisme niet van toepassing op „de begunstigde landen wier invoer in de Gemeenschap gedurende ten minste één van de (referentiejaren) minder dan 1 % vertegenwoordigt van de totale invoer in de Gemeenschap van de producten die onder het communautaire preferentieschema vallen”. Het Comité pleit ervoor om deze bepaling in de nieuwe regeling te handhaven en zelfs na te gaan of het niet beter is om het percentage nog op te trekken.

6.6.5

Het Comité maakt zich zorgen over de vele fraudegevallen en dringt erop aan dat alles in het werk wordt gesteld om de fraude terug te dringen. Deze is onder meer terug te voeren op de veel te complexe oorsprongsregels, die niet alleen moeilijk toe te passen en gemakkelijk verkeerd te interpreteren zijn, maar ook een grondige kennis van een groot aantal wetten en reglementen vereisen, wat de handel belemmert en fraude in de hand werkt. Al te vaak fungeren de SAP-landen alleen maar als doorgangsland voor producten uit landen die níet onder het SAP vallen. Zo waren er in de jaren '90 van de vorige eeuw nogal wat gevallen van oneigenlijk gebruik of vervalsing van oorsprongscertificaten („formulier A”). Daarom dient de nieuwe regeling te voorzien in een efficiënt inspectie-, controle- en handhavingssysteem, hetgeen betekent dat de douanediensten binnen de Unie meer middelen moeten krijgen en beter moeten samenwerken.

6.6.5.1

Verder moeten de SAP-landen worden aangespoord hun controlemethodes te verbeteren. Zij zouden zelfs tijdelijk van de lijst van begunstigde landen moeten worden geschrapt als het ontbreken van een efficiënt controlesysteem tot fraude heeft geleid. De SAP-regeling kost de Unie ieder jaar meer dan 2,2 mrd euro aan gederfde douane-inkomsten. Als de Unie de SAP-landen jaarlijks zo'n enorm bedrag cadeau doet, is het niet meer dan logisch dat zij daar ook bepaalde voorwaarden aan verbindt.

6.6.5.2

Ten slotte dringt het Comité er nog op aan dat de douanediensten van de Unie en van de SAP-landen nauwere contacten met elkaar onderhouden en intensiever met elkaar samenwerken. De praktische organisatie van deze contacten zal de Unie wellicht extra geld kosten en de douanebeambten van de SAP-landen zullen hiervoor een speciale opleiding moeten krijgen. Aan deze zaak zit ook een veiligheidsaspect vast: momenteel liggen de buitengrenzen van de Unie niet alleen tussen haar „perifere” lidstaten en hun buurlanden, maar ook in de landen waaruit de Unie goederen importeert. Het Comité is over deze problematiek overigens een advies aan het opstellen (9).

6.6.6

Het Comité is zich ervan bewust dat de algemene tariefverlagingen in het kader van de opeenvolgende GATT-rondes het effect van de SAP-preferenties steeds verder hebben uitgehold. Het beschouwt dit als een onvermijdelijke maar niet noodzakelijk ongewenste ontwikkeling, want het is duidelijk gebleken dat algemene tariefreducties de wereldhandel aanzienlijk stimuleren, wat uiteindelijk álle handelsnaties ten goede komt. Dit proces gaat zo snel dat de nieuwe regeling, die weer voor een periode van tien jaar zal gelden, weleens de laatste traditionele preferentieregeling zou kunnen zijn.

6.7

De preferentiële oorsprongsregels zijn te complex en daarmee ook te ondoorzichtig en te verwarrend. Daardoor leveren zij veel onnodige rompslomp op en werken zij fraude in de hand. Daarom pleit het Comité ervoor om de oorsprongsregels voor het preferentiële handelsverkeer af te stemmen op die voor het gewone handelsverkeer.

6.8

De SAP-regeling kan ook worden vereenvoudigd door ad valorem-rechten van 3 % of minder en specifieke heffingen van 5 euro of minder af te schaffen.

6.9

Om de SAP-landen en de EU-importeurs de kans te geven hun planning aan te passen, dienen wijzigingen in de preferentiële behandeling van een land één jaar van tevoren bekend te worden gemaakt.

6.9

Het Comité is van oordeel dat de nieuwe regels eenvoudig, voorspelbaar, coherent, transparant, relevant, billijk en gemakkelijk toe te passen dienen te zijn en niet om de haverklap gewijzigd mogen worden.

7.1

Het Comité sluit zich aan bij het voorstel van de Commissie om de nieuwe SAP-regeling per 1 januari 2006 te laten ingaan.

7.2

Het dringt erop aan dat Commissie de invoering van een geheel nieuwe regeling te baat neemt om de regels en procedures te stroomlijnen, te harmoniseren en gelijk te trekken.

7.3

Het is van oordeel dat de desbetreffende voorstellen vergezeld dienen te gaan van een gedetailleerde impactstudie.

7.4

Aangezien de bijzondere stimuleringsregelingen niet het beoogde resultaat hebben opgeleverd, is het Comité van mening dat deze maar beter kunnen worden afgeschaft. In plaats van extra preferenties in het vooruitzicht te stellen zou de Unie er beter aan doen om, uitgaande van de fundamentele beginselen die aan de basis liggen van de Europese samenleving, een stelsel van internationaal aanvaardbare normen uit te werken en de SAP-landen te verplichten deze na te leven, op straffe van tijdelijke opschorting van alle toegekende preferenties.

7.5

Het is het ermee eens dat de SAP-regeling voor te véél landen geldt. Het pleit er dan ook voor om het aantal SAP-landen te verminderen.

7.6

Het is van mening dat het graduatiemechanisme moet worden gehandhaafd, maar het dringt er wel op aan het te vereenvoudigen en transparanter te maken.

7.7

Het is bezorgd om het grote aantal vastgestelde fraudegevallen en pleit daarom voor scherpere controles.

7.8

De preferentiële oorsprongsregels zijn te complex en moeten worden vereenvoudigd. Daarbij kan het best worden uitgegaan van de oorsprongsregels voor níet-preferentiële goederen.

7.9

Het Comité is van oordeel dat de hele regeling moet worden vereenvoudigd, o.m. door het aantal SAP-landen te beperken, de bijzondere stimuleringsregelingen af te schaffen en in plaats daarvan gebruik te maken van de mogelijkheid tot tijdelijke opschorting van preferenties (waarbij dan wel duidelijke criteria moeten worden gehanteerd), de huidige oorsprongsregeling te vervangen door een regeling op basis van de oorsprongsregels voor níet-preferentiële goederen, de periode tussen de feitelijke toepassing van het graduatiemechanisme en de gehanteerde referentieperiode te verkleinen en de indeling van de onder de SAP-regeling vallende sectoren en productcategorieën te rationaliseren.

7.10

Dit advies, dat werd opgesteld op verzoek van Europees commissaris Lamy, is een belangrijke eerste stap in het overleg met het maatschappelijk middenveld over de SAP- problematiek. Ook over de nieuwe regeling moet met de diverse betrokken partijen, zowel in de Unie als in de ontwikkelingslanden, overleg worden gevoerd.

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/40

1.1

Het FTAA-project, waar vooral de Verenigde Staten zich sterk voor maken, is een ambitieus project dat tot doel heeft het Amerikaanse continent om te vormen tot één grote vrijhandelszone, en daarmee ook tot een van de grootste geïntegreerde markten ter wereld met een bevolking van meer dan 800 miljoen zielen, een BBP van omgerekend meer dan 11.000 mrd euro en een handelsvolume van 3.500 mrd euro.

1.2

Door de vele ups and downs van het onderhandelingsproces zijn sommigen gaan twijfelen over de haalbaarheid van het afgesproken tijdschema, maar officieel is het altijd de bedoeling gebleven om de onderhandelingen in januari 2005 af te ronden en de overeenkomst in december 2005 in werking te laten treden. Het mislukken van de WTO-conferentie in Cancún, in september 2003, heeft het project een nieuwe impuls gegeven. Zo werd niet alleen een nieuwe top gepland (januari 2004), maar kon op de ministersbijeenkomst van medio november 2003 in Miami ook een belangrijke doorbraak worden bereikt, zodat de overeenkomst op het geplande tijdstip in werking zal kunnen treden, zij het in een enigszins afgezwakte vorm.

1.3

In Latijns-Amerika en het Caribisch gebied stuit het FTAA-project op veel kritiek omdat velen vrezen dat de eenzijdige oriëntatie op het stimuleren van de handel de toch al sterk asymmetrische verhoudingen op het Amerikaanse continent verder zal scheeftrekken (de Verenigde Staten zijn in hun eentje goed voor maar liefst 77 % van het BIP en 62 % van de uitvoer van het hele continent).

1.4

Bij het maatschappelijk middenveld roept het project zeer uiteenlopende reacties op. Het bedrijfsleven vindt de FTAA over het geheel genomen een goede zaak omdat het langs deze weg toegang krijgt tot de grote VS-markt, maar sommige bedrijven zijn wel beducht voor de concurrentie van Amerikaanse en Canadese bedrijven. Andere sectoren van het maatschappelijk middenveld daarentegen — zoals de in de Continentale Sociale Alliantie verenigde vakbonden, ngo's en universitaire instituten — wijzen het FTAA-project radicaal af omdat nagenoeg volledig wordt voorbijgegaan aan de thema's die zíj belangrijk vinden, zoals milieubescherming, werknemersrechten, sociale uitsluiting, buitenlandse schuldenlast, democratie, mensenrechten, kinderarbeid en rechten van inheemse volkeren.

1.5

De Europese Unie dient haar betrekkingen met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied hoger op haar politieke agenda te zetten, al was het maar omdat er ook voor haar grote economische en commerciële belangen op het spel staan, zoals in het verleden al eens is gebleken. Bij de inwerkingtreding van de NAFTA heeft het Europese bedrijfsleven immers zijn marktaandeel in Mexico in één klap met de helft zien teruglopen, een verlies dat het nog steeds niet helemaal heeft kunnen goedmaken, ondanks de associatieovereenkomst die de Unie sindsdien na een korte onderhandelingsperiode met Mexico heeft gesloten.

1.6

Het politieke en sociale klimaat in de regio is momenteel van dien aard dat niets een succesvolle afronding van de onderhandelingen met de diverse landen of groeperingen, en met name de Mercosur, nog in de weg staat.

1.6.1

De resultaten van de presidentsverkiezingen in Brazilië en Argentinië zijn een duidelijk teken dat de bevolking verandering wil. De nieuwe presidenten Luiz Inácio Lula da Silva en Néstor Kirschner zijn beiden vóór nauwere samenwerking binnen de Mercosur (die voor hen een hogere prioriteit heeft dan de FTAA) en vóór nauwere betrekkingen met de Europese Unie.

1.6.2

Bovendien kampen de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen momenteel met zo veel problemen dat zij Europa meer dan ooit nodig hebben. Zij beschouwen het Europese sociale en politieke model nog steeds als hét na te volgen voorbeeld en moeten bovendien een sociaal-economisch alternatief zien te vinden voor de zgn. „consensus van Washington” en het integratieproject van de Verenigde Staten, dat zij veel te hegemonistisch vinden.

1.7

Gelet op dit verlangen naar „méér Europa”, met name bij de leidende kringen, is het voor de Unie tijd om het maatschappelijk middenveld nauwer bij haar strategie te betrekken. Zij dient goed te beseffen dat alleen een energieke aanpak van overheid én middenveld samen, gevoed door een sterke politieke wil en gekoppeld aan een degelijke en efficiënte informatieverstrekking, haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners van de wederzijdse voordelen van nauwere onderlinge samenwerking zal kunnen overtuigen. Zij mag in geen geval dezelfde fout maken als de Verenigde Staten met hun FTAA-project.

1.8

Verder dient zij ook rekening te houden met de mogelijke gevolgen van het mislukken van de WTO-onderhandelingen: in navolging van de Verenigde Staten zullen haar internationale partners wellicht hun heil gaan zoeken in bilaterale of biregionale overeenkomsten, terwijl de Verenigde Staten zelf het mislukken van de Conferentie van Cancún ongetwijfeld zullen aangrijpen om meer vaart te zetten achter hun FTAA-project. Daarom is het hoog tijd dat de Unie en de Mercosur hun „koudwatervrees” overwinnen — tenslotte moeten bij álle onderhandelingen moeilijke knopen worden doorgehakt — en er alles aan doen om de onderhandelingen over de geplande associatieovereenkomst definitief af te ronden. Bovendien zou de Raad de Europese Commissie zo spoedig mogelijk een mandaat moeten geven om ook met de CAN en de MCCA onderhandelingen over een associatieovereenkomst te starten. Als de Unie nog langer draalt, kan zij het beoogde strategische partnerschap met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied wel vergeten, met alle gevolgen van dien voor haar internationale invloed, met name bij de uitwerking van nieuwe regels voor het internationale handelsverkeer. Om culturele, politieke en economische redenen zijn de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen Europa's „natuurlijke” bondgenoten — bondgenoten die de Unie nodig heeft als zij haar ambities op het wereldtoneel wil waarmaken.

1.9

De Unie kan het zich dan ook niet veroorloven rustig af te wachten tot haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners zelf het initiatief nemen of tot de FTAA-onderhandelingen in een stroomversnelling komen. Zij dient in dit belangrijke internationale dossier „echt” leiderschap te tonen door zelf het voortouw te nemen en haar plan voor een strategisch partnerschap resoluut ten uitvoer te leggen.

1.10

Zij kan niet onverschillig blijven voor de legitieme eisen en verwachtingen van de Latijns-Amerikaanse en Caribische bevolking. Daarom dient zij haar beleid ten aanzien van deze regio een nieuwe politieke impuls te geven en, mede in het licht van de besluiten van Rio (1999) en Madrid (2002), haar strategie ten aanzien van de regio bij te stellen. Concreet dient zij:

2.1.1

Het idee van een pan-Amerikaans integratieproces dateert niet van gisteren, maar heeft door onderlinge meningsverschillen nooit echt handen en voeten gekregen. De onderhandelingen over het sluiten van een Pan-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (FTAA) zijn een nieuwe poging om dat proces van de grond te krijgen - een poging die, anders dan de vorige, wèl succes lijkt te gaan hebben, aangezien de onderhandelingen zich inmiddels al in de eindfase bevinden.

2.1.2

De FTAA is in wezen een initiatief van de Verenigde Staten en moet worden gezien in de specifieke context van de jaren '80. Zo lanceerde de regering-Reagan in mei 1982 een Initiatief voor het Caribisch Gebied (CBI), waarmee zij de basis legde voor een economisch partnerschap met deze regio, met als voornaamste doelstelling het stimuleren van handel en investeringen. In januari 1988 volgde een vrijhandelsakkoord met Canada en kort daarop startten op initiatief van president Bush sr. onderhandelingen met Mexico, die onder president Clinton uitmondden in de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA).

2.1.3

In 1990 lanceerde president Bush een Initiatief voor het Amerikaanse Continent (AEI), dat voorzag in de instelling van een pan-Amerikaanse vrijhandelszone en de oprichting van een investeringsfonds met als doel de economische hervormingen een nieuwe impuls te geven, investeringen uit andere delen van de wereld aan te trekken en de schuldenlast van de Latijns-Amerikaanse landen te verlichten.

2.1.4

Bush's plan voor nauwere economische samenwerking werd door de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen enthousiast ontvangen.

2.1.5

Toen Bill Clinton aan de macht kwam pikte deze het idee van een pan-Amerikaanse vrijhandelszone onmiddellijk op. Dit leidde in december 1994 tot een eerste pan-Amerikaanse top van staatshoofden en regeringsleiders. Op deze top, die plaatsvond in Miami, waren op Cuba na álle Amerikaanse landen vertegenwoordigd (1).

2.2.1

De Top van Miami resulteerde in een beginselverklaring en een actieplan. In de beginselverklaring verbonden partijen zich ertoe handels- en investeringsbelemmeringen geleidelijk aan uit de weg te ruimen en op termijn een pan-Amerikaanse vrijhandelszone tot stand te brengen.

2.2.2

Het actieplan had tot doel via vrijhandel en economische integratie de welvaart in de hele regio te verhogen. Het omvatte ook drie niet-economische hoofdstukken: „bescherming en versterking van de democratie”, „bestrijding van armoede en discriminatie” en „duurzame ontwikkeling en bescherming van het milieu”.

2.2.3

Op de tweede top, in april 1998 in Santiago, werd het actieplan bijgesteld, maar aan de fundamentele doelstellingen werd niet getornd. Het plan bestond nu uit vier hoofdstukken: „onderwijs”, „democratie, gerechtigheid en mensenrechten”, „economische integratie en vrijhandel” en „uitbanning van armoede en discriminatie”. De economische problematiek kwam nog steeds op de eerste plaats, maar op aandringen van met name Brazilië zou voortaan ook aandacht worden geschonken aan sociale thema's als onderwijs en armoede.

2.2.4

Het actieplan werd op de derde top, in april 2001 in Quebec, opnieuw gewijzigd. Het hoofdstuk „onderwijs” werd weer geschrapt — de onderhandelingen hierover hadden toch niets opgeleverd — en op verzoek van Canada werd aan de thema's „democratie”, „economische welvaart” en „menselijk potentieel” het thema „toegang tot de nieuwe informatie- en communicatietechnologieën” toegevoegd.

2.3.1

Op politiek niveau zijn er in de eerste plaats de staatshoofden en regeringsleiders, die om de drie à vier jaar bijeenkomen om de door de andere instanties uitgestippelde koers te bekrachtigen en de politieke wil van hun land uit te drukken. Zij zijn echter slechts één radertje in het complexe geheel van het onderhandelingsproces. De echte hoofdrolspelers in dit proces zijn de ministers van Handel, die om de 18 maand bijeenkomen om de algemene koers uit te stippelen.

2.3.2

Op ambtelijk niveau is er het Comité voor Handelsbesprekingen (TNC), waarin de staatssecretarissen van Handel zitting hebben. Ook dit comité speelt een cruciale rol, want zijn taak bestaat erin de negen onderhandelingsgroepen aan te sturen, de algemene structuur van de toekomstige overeenkomst vast te leggen, het institutionele bestel uit te bouwen en erop toe te zien dat het onderhandelingsproces op een transparante manier verloopt.

2.3.3

Op technisch niveau ten slotte zijn er de onderhandelaars en deskundigen van de negen onderhandelingsgroepen (markttoegang, investeringen, diensten, overheidsopdrachten, geschillenbeslechting, landbouw, intellectuele eigendom, subsidies/antidumping/compenserende heffingen en concurrentiebeleid).

2.3.4

De negen onderhandelingsgroepen worden geassisteerd door het Tripartiet Comité, dat bestaat uit vertegenwoordigers van de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank (IDB), de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) en de Economische Commissie voor Latijns-Amerika en het Caribisch Gebied van de Verenigde Naties (ECLAC).

2.4.1.1

Het onderhandelingsproces heeft sinds de Top van Miami verschillende fasen doorgemaakt. In de eerste fase — waarin vier ministeriële bijeenkomsten plaatsvonden, resp. in juni 1995 in Denver, in maart 1996 in Cartagena, in mei 1997 in Belo Horizonte en in maart 1998 in San José — werd de algemene structuur van de FTAA-overeenkomst uitgewerkt.

2.4.1.2

Daarnaast werden ook de „spelregels” van de onderhandelingen vastgelegd. Overeengekomen werd om het consensusbeginsel toe te passen, de FTAA als een single undertaking op te vatten („niets is beslist zolang niet alles is beslist”) en geen besluiten te nemen die indruisen tegen de regels en voorschriften van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Op aandringen van de Mercosur-landen (en met name Brazilië), maar tegen de zin van de Verenigde Staten, werd ook afgesproken dat de FTAA verenigbaar zou zijn met andere regionale of bilaterale handelsakkoorden en zou openstaan voor individuele landen én regionale groeperingen. Sindsdien zijn de landen van de Andesgemeenschap (CAN), de Mercosur en de Caribische Gemeenschap (Caricom), en later ook vier van de vijf lidstaten van de Midden-Amerikaanse Gemeenschappelijke Markt (MCCA) (2), met één stem gaan spreken.

2.4.1.3

Verder werd deze voorbereidende fase nog benut voor het verzamelen van allerlei informatie, het bundelen van de nieuw verworven inzichten en het uitwerken van concrete onderhandelingsteksten.

2.4.2.1

Op de Top van Santiago besloten de staatshoofden en regeringsleiders meer vaart te zetten achter de onderhandelingen. In deze tweede fase — waarin twee ministeriële bijeenkomsten plaatsvonden, resp. in november 1999 in Toronto en in april 2000 in Buenos Aires — werden een aantal handelsbevorderende maatregelen van kracht (januari 2001) en legden de onderhandelingsgroepen de ministers een voorontwerp van overeenkomst voor.

2.4.2.2

Onder druk van het maatschappelijk middenveld besloten de ministers dit voorontwerp openbaar te maken om de transparantie van het proces te vergroten. Verder benadrukten zij nogmaals dat zij de onderhandelingen uiterlijk in januari 2005 wilden afronden en de overeenkomst in december van dat jaar in werking wilden laten treden.

2.4.3.1

De Top van Quebec luidde alweer een nieuwe fase in. De staatshoofden en regeringsleiders namen tijdens deze derde top een Verklaring met verregaande afspraken op sociaal en economisch gebied aan en bereikten ook overeenstemming over een „democratieclausule”, waarin zij zich ertoe verbonden overleg te plegen als een land de democratische beginselen met voeten treedt (zij het zonder daar sancties aan te koppelen).

2.4.3.2

Doel van deze derde fase is de overeenkomst meer in detail uit te werken. Tijdens de zevende ministeriële bijeenkomst, in november 2002 in Quito, werd een nieuwe ontwerptekst gepresenteerd en werd de koers voor de onderhandelingen in de komende 18 maanden uitgezet. Verder werd nog afgesproken een „samenwerkingsprogramma voor het westelijk halfrond” op te zetten om ook de kleinste economieën in staat te stellen aan de toekomstige vrijhandelszone deel te nemen. Met de bijeenkomst in Quito, die werd voorgezeten door de Verenigde Staten en Brazilië, is het onderhandelingsproces de eindfase ingegaan.

3.1

De pan-Amerikaanse vrijhandelszone wordt een van de grootste vrijhandelszones ter wereld, met een totale bevolking van meer dan 800 miljoen zielen, een BBP van omgerekend meer dan 11.000 mrd euro en een handelsvolume van 3.500 mrd euro.

3.2

Het project heeft twee opvallende kenmerken: zijn asymmetrische karakter en zijn sterke gerichtheid op de Verenigde Staten. Zo zijn er in het hele continent maar enkele landen (Argentinië, Paraguay en Uruguay) waarvan de voornaamste handelspartner een ander land dan de Verenigde Staten is (in casu Brazilië).

3.3

In 2000 was de VS-economie goed voor 77 % van het BBP en 62 % van de export van het hele Amerikaanse continent. De resterende 23 % van het BBP was als volgt verdeeld: Brazilië 6 %, Canada 5 %, Mexico 4 % en de overige 30 landen samen 8 %. Kleine landen als Haïti en Nicaragua namen samen slechts 1/2000e van het totale BBP voor hun rekening. De NAFTA- en Mercosur-landen waren goed voor resp. 87 % en 9 % van het totale BBP en resp. 90 % en 6 % van de totale handel.

3.4

Kijkt men naar het BBP per inwoner, dan krijgt men hetzelfde asymmetrische beeld te zien: op de eerste plaats komen de Verenigde Staten met 34.400 euro per inwoner, gevolgd door Canada met 21.930 euro, Argentinië met 6.950 euro, Uruguay met 6.000 euro, Brazilië met 3.060 euro en Mexico met 5.560 euro. Aan het andere uiteinde van het spectrum staan Nicaragua en Haïti met resp. 745 en 480 euro. De verschillen qua economische prestaties en ontwikkelingsniveau zijn dus enorm (3).

3.5

Deze asymmetrieën en verschillen roepen vragen op over de mogelijke gevolgen van een verregaande economische integratie voor de zgn. kleinere economieën, die het zonder ontwikkelingsfonds of sociaal vangnet moeten zien te rooien, met als enige tegemoetkoming een verlenging van de termijn voor de openstelling van hun markten. Deze landen — in totaal 25 (4) — zullen niet gemakkelijk te integreren zijn en hebben het, door een gebrek aan geld en personeel, zelfs moeilijk om aan het onderhandelingsproces deel te nemen.

3.6

Het ontbreken van een sociale clausule dreigt vele landen in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied op te breken, temeer daar het structurele aanpassingsbeleid van de afgelopen tien jaar de werkloosheid en de armoede in de regio flink omhoog heeft gejaagd (volgens de ECLAC telde de regio in 2002 meer dan 220 miljoen armen, wat overeenkomt met 43,4 % van de totale bevolking (5)). Overigens hebben sociale, economische en politieke problemen de onderhandelingen er na de Top van Quebec niet gemakkelijker op gemaakt.

3.7

Ondanks de ingrijpende hervormingen van de afgelopen 20 jaar slagen de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen er maar niet in voldoende hoge en stabiele groeicijfers te halen en hun concurrentievermogen te verbeteren. Uit een ECLAC-studie blijkt dat het gemiddelde BBP in 2002 voor het tweede opeenvolgende jaar is afgenomen (– 1,9 %). Daarom worden de laatste jaren ook wel het „verloren halve decennium” genoemd.

3.8

Een notoir voorbeeld hiervan is Argentinië, dat zich sinds december 2001 in een crisis zonder weerga bevindt. Sinds het uitbreken van de crisis zoekt dit land meer toenadering tot zijn Mercosur-partners, niet alleen met de bedoeling het integratieproces binnen de Mercosur een nieuwe impuls te geven, maar ook om de banden met Europa nader aan te halen en wat afstand te nemen van Washington, waar het zich in het verleden steevast op richtte. Ook president Lula da Silva van Brazilië vindt nauwere samenwerking binnen de Mercosur en nauwere betrekkingen met de Europese Unie belangrijker dan het FTAA-project.

3.9

Uit de houding van Brazilië mag niet worden geconcludeerd dat dit land het FTAA-project de rug heeft toegekeerd. Het wil met zijn nieuwe strategie vooral bereiken dat de Mercosur, de CAN, de Caribische landen, Chili, Guyana en Suriname meer vaart zetten achter de onderhandelingen over de oprichting van een Zuid-Amerikaanse Vrijhandelszone (ALCSA), omdat het beseft dat dit de positie van de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen bij de FTAA-onderhandelingen ten goede komt. In december 2002 werd overigens een concreet tijdschema voor het ALCSA-project vastgelegd: opheffing van douanebelemmeringen vóór eind 2003 en inwerkingtreding van de overeenkomst in 2005. Het streven om vóór eind 2003 „heel Zuid-Amerika aan de Mercosur te koppelen” ligt ook aan de basis van de associatieovereenkomst tussen de Mercosur en Peru (augustus 2003), een overeenkomst die mede door toedoen van president Lula da Silva tot stand is gekomen en die volledig in de lijn ligt van de overeenkomsten met Bolivia (december 1995) en Chili (juni 1996). De Mercosur hoopt ook de onderhandelingen met Venezuela spoedig te kunnen beëindigen en binnen afzienbare tijd onderhandelingen met Colombia te kunnen starten. Zowel qua doel als qua termijnen moet het ALCSA-project een alternatief vormen voor de FTAA.

3.10

De Verenigde Staten van hun kant hebben, vooral sinds de invoering van de Trade Promotion Authority (6) (TPA, de nieuwe fast track-procedure) in juli 2002, geprobeerd om het FTAA-project langs bilaterale weg in een stroomversnelling te krijgen, getuige de in december 2002 gesloten overeenkomst met Chili. De mislukking van de WTO-conferentie in Cancún dreigt dit bilateralisme nog te versterken.

3.11

Door het protectionistische gedrag van de Verenigde Staten heeft ook de geloofwaardigheid van de fast track-procedure een flinke deuk gekregen. Na eerst de invoertarieven voor staalproducten en timmerhout te hebben verhoogd, hebben de Verenigde Staten bij de zgn. Farm Bill een subsidieregeling ten behoeve van de landbouwsector ingesteld, waarvoor zij over een periode van tien jaar maar liefst 180 mrd dollar gaan uittrekken. Met dergelijke protectionistische maatregelen zetten zij hun toch al gespannen verhoudingen met sommige Latijns-Amerikaanse landen, en met name Brazilië, nog verder onder druk.

3.12

Een van de grootste obstakels op de weg naar een pan-Amerikaanse vrijhandelszone zijn de exportsubsidies. Tal van Latijns-Amerikaanse landen willen dat de Verenigde Staten hun landbouwsubsidies terugschroeven, maar de Amerikaanse regering wil de kwestie van de landbouwsubsidies en de problematiek rond antidumpingrechten en compenserende heffingen absoluut in WTO-verband behandelen. De mislukking van de Conferentie van Cancún heeft echter duidelijk aangetoond hoe moeilijk het voor de rijkere landen, in casu de Verenigde Staten en de Europese Unie, is om bepaalde thema's, zoals de landbouwproblematiek, in multilateraal verband opgelost te krijgen.

3.13

Daarom hebben de Verenigde Staten op de afsluitende persconferentie aangekondigd dat zij landbouwvraagstukken voortaan in bilateraal of regionaal verband gaan aanpakken. Als zij bij dat standpunt blijven, is de kans groot dat de FTAA-onderhandelingen over de landbouwproblematiek binnen afzienbare tijd in een stroomversnelling komen. Een van de grootste hinderpalen op de weg naar een pan-Amerikaanse vrijhandelszone zou dan komen weg te vallen, waarmee het einddoel een flink stuk dichterbij zou komen.

3.14

De Amerikaanse regering heeft echter maar een beperkt onderhandelingsmandaat gekregen. In de Trade Act, de wet waarbij de TPA-regeling werd ingevoerd, wordt namelijk precies aangegeven welke procedure moet worden gevolgd. Deze procedure is in sommige gevallen behoorlijk omslachtig, met name waar het gaat om subsidies, antidumpingrechten en compenserende heffingen. De wet voorziet ook in een consultatieprocedure, waardoor het Congres ruimschoots de mogelijkheid krijgt de vinger aan de pols te houden.

4.1.1

Er zijn afspraken gemaakt om ook middenveldorganisaties bij het onderhandelingsproces te betrekken. Bovendien grijpen deze de topconferenties van staatshoofden en ministers aan om zelf ook een bijeenkomst te organiseren met de bedoeling invloed uit te oefenen op het onderhandelingsproces.

4.1.2

De participatie van het maatschappelijk middenveld verloopt via twee kanalen, nl. consultaties door officiële FTAA-organen en eigen initiatieven. Het Comité van Regeringsvertegenwoordigers van de FTAA heeft een regeling uitgewerkt om ook werkgevers, vakbonden, milieuorganisaties en academische instanties de kans te geven voorstellen te doen. Het gaat hier om een indirecte vorm van inspraak, want de voorstellen moeten schriftelijk bij het Comité van Regeringsvertegenwoordigers worden ingediend, waarna ze worden doorgegeven aan het Comité voor Handelsbesprekingen of de desbetreffende onderhandelingsgroep.

4.1.3

Om het middenveld nauwer bij het FTAA-project te betrekken, werd in juli 2002 in het Mexicaanse Mérida een regionaal colloquium over de FTAA georganiseerd, waaraan 100 burgers en vertegenwoordigers van middenveldorganisaties hebben deelgenomen. Doel van het colloquium was niet alleen het organiseren van een debat, maar ook het verstrekken van uitleg en informatie.

4.1.4

Bovendien werd in november 2002 in Quito in het kader van de bijeenkomst van de ministers van Handel ook een ontmoeting met vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld (vertegenwoordigers van bedrijfsleven, vakbonden, milieuorganisaties, inheemse bevolkingsgroepen, parlementen…) georganiseerd. Dit was de eerste keer dat vertegenwoordigers van het middenveld zich rechtstreeks tot de bevoegde ministers konden wenden.

4.2.1

Het bedrijfsleven is zich al heel gauw voor het FTAA-project gaan interesseren. Al sinds de eerste ministeriële bijeenkomst, in juni 1995 in Denver, organiseert het eigen topontmoetingen van bedrijfsleiders om de belangen van de particuliere sector te beschermen. Deze bijeenkomsten, waaraan in de loop der jaren al meer dan 1.500 vertegenwoordigers van de diverse landen en sectoren hebben deelgenomen, vinden plaats in het kader van het Pan-Amerikaans Forum van Bedrijfsleiders (ABF).

4.2.2

Het ABF staat positief tegenover het FTAA-project en wil dit mee helpen realiseren door er informatie over te verstrekken, door de wensen en doelstellingen van de particuliere sector onder de aandacht te brengen en door bedrijfsleiders en organisaties van bedrijven uit het hele Amerikaanse continent met elkaar in contact te brengen.

4.2.3

Tijdens zijn jaarlijkse bijeenkomsten organiseert het ABF conferenties en seminars over belangrijke aspecten van het integratieproces. Hoewel deze initiatieven geen officieel onderdeel van het onderhandelingsproces vormen, drukken zij niettemin hun stempel op het verloop van het integratieproces, want de aanbevelingen van de particuliere sector worden door alle onderhandelingsgroepen ter harte genomen. Zo heeft het ABF op een gegeven moment aanbevolen zo spoedig mogelijk maatregelen te nemen om de intra-Amerikaanse handel te bevorderen - waarop de staatshoofden en regeringsleiders prompt besloten dat er nog vóór het einde van de onderhandelingen een aantal handelsbevorderende maatregelen zouden worden genomen.

4.2.4

De inbreng van de andere maatschappelijke geledingen — vakbonden, ngo's en onderzoeksinstituten — is veel minder uitgesproken. Ook uit deze hoek zijn er heel wat reacties gekomen, maar deze bleken veel minder eensluidend dan in het geval van het bedrijfsleven. Ook binnen de Continentale Sociale Alliantie (CSA), een belangrijk inter-Amerikaans netwerk van maatschappelijke bewegingen en organisaties, lopen de meningen ten aanzien van het FTAA-project sterk uiteen: sommige organisaties vinden dat het FTAA-project alleen wat hoeft te worden bijgesteld, terwijl andere van oordeel zijn dat het maar beter helemaal kan worden opgedoekt. De CSA is pas in 1997 is opgericht, maar het FTAA-project hield de gemoederen al veel eerder bezig.

4.2.5

Net als de werkgevers zijn ook de vakbonden zich al heel gauw voor het FTAA-project gaan interesseren. Ook zij hebben de ministeriële bijeenkomst in Denver aangegrepen om hun standpunt onder de aandacht te brengen. Met de steun van het Inter-Amerikaans Verbond van Werknemersorganisaties (ORIT), de Amerikaanse poot van het Internationaal Verbond van Vrije Vakverenigingen (IVVV), hebben zij eveneens een tegentop georganiseerd en in een gezamenlijke verklaring een aantal eisen en verlangens kenbaar gemaakt.

4.2.6

Bij de tweede ministeriële bijeenkomst, in maart 1996 in Cartagena, beperkten zij zich niet tot het opstellen van een verklaring, maar voerden zij de druk verder op. Niet zonder succes overigens, want in de slotverklaring van de Top van Cartagena werd uitdrukkelijk gewezen op „de noodzaak te ijveren voor een ruimere erkenning en een effectieve naleving van de rechten van werknemers en stappen te ondernemen om de nationale overheden ertoe te bewegen de daartoe vereiste initiatieven te ontplooien”.

4.2.7

Ook andere maatschappelijke groeperingen zijn zich geleidelijk aan met deze problematiek gaan bezighouden. Zo hebben de vakbonden bij de derde ministeriële conferentie, in mei 1997 in Belo Horizonte, de steun gekregen van vertegenwoordigers van de beweging tegen vrijhandel (ngo's, onderzoeksinstituten, milieugroeperingen, feministische verenigingen en organisaties van inheemse bevolkingsgroepen). Uit deze coalitie is uiteindelijk de CSA ontstaan, die het jaar daarop, naar aanleiding van de tweede pan-Amerikaanse top van staatshoofden en regeringsleiders, voor het eerst voor het voetlicht zou treden.

4.2.8

De CSA heeft de tweede top aangegrepen om een Top van Amerikaanse Volkeren te organiseren, waaruit een document onder de titel Alternatieven voor het Amerikaanse continent is voortgekomen. In april 2001 heeft zij ter gelegenheid van de derde top van staatshoofden en regeringsleiders in Quebec een tweede Top van Amerikaanse Volkeren georganiseerd, waaraan meer dan 2000 vertegenwoordigers van bewegingen en organisaties uit alle delen van het Amerikaanse continent, incl. Cuba, hebben deelgenomen.

4.2.9

Vanwege de niet te miskennen invloed van het bedrijfsleven op de FTAA-onderhandelingen pleit de CSA voor een overeenkomst waarin niet alleen economische maar ook sociale en milieuaspecten aandacht krijgen. Zij hoopt op die manier de (kwaliteit van de) werkgelegenheid veilig te stellen en „milieudumping” tegen te gaan door in de uitvoerprijzen ook de milieukosten te laten meenemen. Tal van Latijns-Amerikaanse en Caribische landen zijn echter tégen het opnemen van sociale en milieubepalingen, die zij als een verkapte vorm van protectionisme beschouwen. Ook de houding van de Verenigde Staten is weinig bemoedigend: de Verenigde Staten hebben meermaals te kennen gegeven er niets voor te voelen om in de FTAA-overeenkomst ook milieu- en werkgelegenheidsclausules op te nemen, met als gevolg dat deze problematiek nu veel minder aan bod komt dan ten tijde van de NAFTA-onderhandelingen.

4.2.10

De CSA is ook tegen verregaande liberalisatie op het vlak van overheidsopdrachten, gezondheidszorg, onderwijs en investeringen.

4.2.11

Ook het gebrek aan transparantie van het FTAA-proces vindt in haar ogen geen genade, reden waarom zij voor 2003 en 2004 over het hele continent consultaties over het FTAA-project heeft gepland.

4.2.12

Niet alleen de CSA verzet zich tegen het FTAA-concept waarover momenteel wordt onderhandeld. Ook tal van parlementsleden, uit alle hoeken van het continent, hebben het FTAA-project op de korrel genomen, o.m. tijdens de bijeenkomsten van de Pan-Amerikaanse Parlementaire Conferentie (COPA), waaraan wordt deelgenomen door parlementsleden uit alle 34 FTAA-landen én uit Cuba, die samen meer dan 164 nationale, regionale of provinciale parlementen vertegenwoordigden.

4.2.13

Tijdens haar tweede bijeenkomst, in juli 2000, heeft de COPA de staatshoofden en regeringsleiders van de FTAA-landen in een verklaring opgeroepen rekening te houden met het ontwikkelingsniveau van de diverse landen en ter wille van de transparantie ook parlementsleden (van alle bestuursniveaus) bij de onderhandelingen te betrekken.

4.2.14

Ter gelegenheid van de ministeriële bijeenkomst in Quito heeft de COPA een resolutie aangenomen waarin het FTAA-project wordt afgewezen en in plaats daarvan wordt gepleit voor een versterking van de diverse Latijns-Amerikaanse en Caribische integratieprojecten, zoals Mercosur, CAN, Caricom, MCCA, enz.

4.3.1

Bij het maatschappelijk middenveld lopen de meningen over het FTAA-project dus sterk uiteen. Tegenstanders van het project zijn er niet over te spreken dat een aantal maatschappelijke geledingen — zoals vakbonden en ngo's — niet actief aan het onderhandelingsproces kunnen deelnemen en dat alleen leden van het Pan-Amerikaans Forum van Bedrijfsleiders - dat vóór de FTAA is - rechtstreekse toegang tot de onderhandelaars krijgen en op die manier hun stempel op de onderhandelingsteksten kunnen drukken.

4.3.2

Het maatschappelijk middenveld vreest dan ook dat het onderhandelingsproces een besloten aangelegenheid zal blijven of dat het voor een voldongen feit zal worden geplaatst en het eindresultaat van de onderhandelingen zal moeten accepteren zonder er nog op enigerlei wijze invloed op te kunnen uitoefenen.

4.3.3

Vakbonden en andere bij de CSA aangesloten organisaties verwijten overheid en bedrijfsleven geen oog te hebben voor thema's die het maatschappelijk middenveld belangrijk vindt: milieu, werknemersrechten, inkomensonzekerheid, werkloosheid, armoede, sociale uitsluiting, toename van de economische ongelijkheid, het landbouwprotectionisme en exportsubsidiebeleid van de Verenigde Staten (waarvan ook de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen nadelige gevolgen ondervinden), buitenlandse schuld, democratie (het maatschappelijk middenveld eist o.m. consultaties over de FTAA-problematiek), mensenrechten, kinderarbeid en de belangen van inheemse volkeren.

4.3.4

Hoewel de meeste maatschappelijke groeperingen (ngo's, vakbonden, onderzoeksinstituten enz.) in beginsel vóór regionale integratie zijn, zien zij integratie-initiatieven als de FTAA helemaal niet zitten. Zij voelen meer voor een integratieproces waarin ook politieke, sociale, culturele en strategische aspecten aan bod komen, zoals de Mercosur. Zij vrezen dat het FTAA-project, althans in zijn huidige vorm, de kloof tussen de Verenigde Staten en de rest van het continent alleen maar zal vergroten, zeker als de Verenigde Staten met hun protectionistische beleid de internationale concurrentiepositie van de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen verder onder druk blijven zetten.

4.3.5

Zij pleiten voor een bredere vorm van integratie waarbij niet alleen naar vrijhandel wordt gestreefd. Anders dan de meeste Latijns-Amerikaanse en Caribische regeringen kanten zij zich tegen ieder akkoord waarin geen harde afspraken over sociale en milieuaspecten zijn opgenomen. Ook eisen zij voldoende aandacht voor de mensenrechtenproblematiek. Om deze redenen voelen zij naar eigen zeggen meer voor een overeenkomst met de Europese Unie, die meer aandacht heeft voor de sociale, de milieu- en de mensenrechtenproblematiek (zowel binnen als buiten haar grenzen) en op deze terreinen ook een consequent beleid voert. Zij betreuren evenwel dat de Unie zo weinig werk maakt van de verdere uitbouw van haar betrekkingen met hun regio.

4.3.6

Zij pleiten ook voor meer transparantie en een open debat met alle maatschappelijke geledingen over de werkbaarheid en de gevolgen van het FTAA-akkoord.

4.3.7

Bij het bedrijfsleven kan het FTAA-project op veel steun rekenen omdat heel wat ondernemers, en dan vooral ondernemers in de agrobusiness, denken dat zij langs deze weg gemakkelijker voet aan de grond zullen krijgen op de grote VS-markt. Zij zien in de FTAA een middel om de vicieuze cirkel van de schuldenproblematiek eindelijk te doorbreken, het liberaliseringsproces te consolideren en hun regio uit zijn internationale isolement te halen. Toch zijn er ook ondernemers die minder enthousiast zijn. Zo is bijvoorbeeld de petrochemische industrie tégen het FTAA-project, zoals tijdens de laatste bijeenkomst van het Latijns-Amerikaans Verbond van Chemische en Petrochemische Bedrijven, op 11 november 2003., nogmaals is gebleken.

4.3.8

Onder meer in Brazilië hebben nogal wat bedrijven lang geaarzeld om zich achter het FTAA-project te scharen, uit vrees voor concurrentie uit de Verenigde Staten en Canada (in de Verenigde Staten en Canada daarentegen staan de bedrijven in de secundaire en tertiaire sector door de bank genomen positiever tegenover de FTAA, omdat zij langs deze weg toegang krijgen tot de Latijns-Amerikaanse markten, en met name de Braziliaanse markt).

4.3.9

De laatste tijd lijkt er evenwel enige beweging te komen in het standpunt van het Braziliaanse bedrijfsleven. Lange tijd was dit, net als het ministerie van Buitenlandse Zaken („Itamaraty”), faliekant tegen het FTAA-project, maar het begint zijn verzet tegen liberalisering van de handel op te geven en het heeft inmiddels ook al laten weten dat het klaar is om de concurrentie met het buitenland aan te gaan. Sinds kort oefent het zelfs druk uit op de regering-Lula om zich bij de FTAA-onderhandelingen soepeler op te stellen, zodat deze binnen de vastgelegde termijn kunnen worden afgerond.

4.4.1

De overheid staat heel anders tegenover het FTAA-project dan het maatschappelijk middenveld. In overheidskringen is men vooral geïnteresseerd in economische liberalisering, en met name in een verbetering van de toegang tot de grote VS-markt en in de afschaffing van het protectionistische landbouwbeleid van de Verenigde Staten, een doelstelling die men via het FTAA-project hoopt te kunnen realiseren.

4.4.2

Bovendien hopen de bewindslieden dat het FTAA-project de Europese Unie ertoe zal aansporen een tandje bij te zetten in de onderhandelingen met haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners en in de multilaterale handelsbesprekingen binnen de Wereldhandelsorganisatie. De FTAA-onderhandelingen, de WTO-onderhandelingen en de onderhandelingen met de Europese Unie zijn in hun ogen „drie processen die nauw met elkaar samenhangen en elkaar onderling beïnvloeden”. De assertieve opstelling van de ontwikkelingslanden tijdens de Conferentie van Cancún — waar de zgn. Groep van 21 (G21, ook wel „G20-plus” genoemd) het been stijf hield toen de rijkere landen zich weinig geneigd toonden om concessies te doen op het vlak van de handel in landbouwproducten — en het floppen van de conferentie zouden weleens een teken kunnen zijn dat het multilateralisme zijn langste tijd heeft gehad. Nu de multilaterale handelsbesprekingen in een impasse zitten, lijkt de weg open te liggen voor bilaterale, regionale en biregionale strategieën - een alternatief waarover niet alleen de Verenigde Staten maar ook emerging countries als Brazilië en China hardop dromen.

4.4.3

De Zuid-Amerikaanse landen vinden het landbouwaanbod van de Europese Unie, anders dan dat van de Verenigde Staten, allesbehalve duidelijk. Zij zijn van oordeel dat de landbouwonderhandelingen niet alleen over producten maar ook over exportsubsidies moeten gaan. Wat dit betreft verwachten zij meer heil van de FTAA dan van een overeenkomst met de Europese Unie. Niettemin hebben zij de indruk dat de gesprekken met de Unie vlotter verlopen dan de FTAA-onderhandelingen. De onderhandelingen met Europa zijn een biregionale aangelegenheid, terwijl bij de FTAA-onderhandelingen een veelheid aan actoren in het spel is en vaak sterk uiteenlopende voorstellen op tafel liggen. Bij de onderhandelingen met de Mercosur heeft de Europese Commissie de Mercosur-landen steeds — niet zonder succes overigens — aangespoord om met één stem te spreken, omdat er bij biregionale onderhandelingen slechts twee voorstellen op tafel liggen, wat de onderhandelingen aanzienlijk vergemakkelijkt.

5.1.1

Door allerlei historische factoren hebben sommige EU-lidstaten, zoals met name Frankrijk, Groot-Brittannië, Nederland, Portugal en Spanje, altijd vrij intensieve bilaterale betrekkingen met de landen in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied onderhouden. Ondanks zijn heterogeniteit en culturele diversiteit deelt deze regio met Europa dezelfde „verlichte” waarden en idealen (democratie, rechtsstaat, vrijheid, mensenrechten…), wat de onderlinge betrekkingen alleen maar ten goede kan komen.

5.1.2

Toch hebben de Europese Unie en de Latijns-Amerikaanse landen hun betrekkingen pas kortgeleden geïnstitutionaliseerd — een gevolg van het feit dat Latijns-Amerika al sinds het begin van de 20e eeuw een haast exclusieve (maar ongelijke) relatie met de Verenigde Staten onderhoudt. Met de Caribische landen daarentegen (behalve met Cuba) onderhoudt de Unie al geruime tijd geïnstitutionaliseerde betrekkingen in het kader van haar overeenkomsten met de landen in Afrika, het Caribisch gebied en de Stille Oceaan (de zgn. ACS-landen).

5.1.3

Hoewel Europa al zo'n dertig jaar geleden weer op het Latijns-Amerikaanse toneel is verschenen, heeft de Unie — toen nog „Europese Gemeenschap” (7) — pas in de jaren '90 van de vorige eeuw naar aanleiding van de toetreding van Portugal en Spanje een echte strategie voor de verdere uitbouw van haar betrekkingen met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied uitgestippeld. Vóór die tijd onderhield zij al wel preferentiële betrekkingen met deze landen, waarmee zij in de jaren '60 sectorale akkoorden („overeenkomsten van de eerste generatie”) en in de jaren '70 plurisectorale akkoorden („overeenkomsten van de tweede generatie”) heeft gesloten.

5.1.4

In de jaren '80 werd Midden Amerika geteisterd door een reeks gewapende conflicten en begon in Europa de Europese Politieke Samenwerking vorm te krijgen. Gevolg van een en ander was dat de Unie — toen nog „Europese Economische Gemeenschap” — geleidelijk aan een belangrijke politieke rol in Midden Amerika is gaan spelen. In september 1984 nam zij als bemiddelaar deel aan de conferentie van San José (Costa Rica), waar haar ministers van Buitenlandse Zaken met hun Spaanse en Portugese collega's en met vertegenwoordigers van de Midden-Amerikaanse landen van gedachten wisselden over het herstel van de vrede en de democratie in de regio. Deze conferentie heeft de betrekkingen tussen de Unie en Latijns-Amerika een nieuwe impuls gegeven en lag aan de basis van het zgn. proces van San José.

5.1.5

Met de toetreding van Portugal en Spanje breidde deze politieke dialoog zich uit tot de andere landen in de regio en werd de Groep van Rio Europa's gesprekspartner. De Groep van Rio werd in 1986 door Argentinië, Bolivia, Brazilië, Chili, Colombia, Costa Rica, Ecuador, Mexico, Paraguay, Peru, Uruguay en Venezuela opgericht als forum voor onderling overleg over politieke aangelegenheden, buitenlandse betrekkingen en regionale integratie. Later zouden zich nog andere Latijns-Amerikaanse landen bij de Groep voegen, waardoor deze mettertijd uitgroeide tot Europa's vaste gesprekspartner in Latijns-Amerika. Deze biregionale dialoog is in 1987 van start gegaan en werd in 1990 geïnstitutionaliseerd.

5.1.6

Het verdwijnen van het bipolaire wereldsysteem, Europa's ambitie een belangrijke speler op het internationale toneel te worden en de ontwikkelingen in Latijns-Amerika zelf (herstel van stabiliteit en democratie, invoering van een naar buiten gerichte economie) hebben de Unie en Latijns-Amerika steeds dichter bij elkaar gebracht, een ontwikkeling die nog werd bevorderd door historische en culturele factoren en door het feit dat beide regio's er dezelfde filosofische en juridische beginselen en waarden op nahouden.

5.2.1

Toen de Verenigde Staten in 1994 de NAFTA in het leven riepen en tegelijkertijd ook het idee van een pan-Amerikaanse vrijhandelszone opperden, wilde de Europese Unie de Latijns-Amerikaanse landen een ander soort samenwerkingsmodel aanbieden. Anders dan de Verenigde Staten opteerde voor een gedifferentieerde aanpak om beter te kunnen inspelen op de specifieke omstandigheden in deze zeer heterogene regio. Het door de Unie voorgestelde partnerschap stoelt dan ook op een dialoog op het niveau van de diverse subregio's en op een instrumentarium dat is toegesneden op de specifieke politieke en sociaal-economische situatie in iedere subregio.

5.2.2

Doel van de nieuwe Europese strategie, die werd uitgewerkt door commissaris Marín (Commissie-Santer) en in oktober 1994 door de Raad werd goedgekeurd, was de totstandbrenging van een „associatie” met de Latijns-Amerikaanse landen op basis van de „overeenkomsten van de derde generatie” en op een nieuwe soort overeenkomsten, de zgn. „overeenkomsten van de vierde generatie”. De „overeenkomsten van de derde generatie”, waarin het idee van regionale samenwerking en integratie een centrale plaats innam, werden aangevuld met een „evolutieve clausule”, die partijen in staat moest stellen hun onderlinge samenwerking te intensiveren en verder uit te breiden, en met een „democratieclausule”, die de naleving van de (op gemeenschappelijke waarden gebaseerde) grondbeginselen van de overeenkomsten moest garanderen. De nieuwe „overeenkomsten van de vierde generatie” bouwen hierop voort en voorzien bovendien in de sluiting van handelsakkoorden.

5.2.3

Begin jaren '90 trokken de Latijns-Amerikaanse landen met hun bezuinigings- en privatiseringsbeleid heel wat Europese investeringen aan, wat de toenadering tussen beide regio's nog bevorderde. Tussen 1996 en 1999 werd de Europese Unie de voornaamste buitenlandse investeerder in de regio en ontving Latijns-Amerika méér Europese investeringen dan de andere emerging countries: de Europese investeringen stegen in deze periode van 13.289 tot maar liefst 42.226 mln dollar. Bovendien verdubbelde tussen 1990 en 2000 de biregionale handel: de uitvoer van de Unie naar Latijns-Amerika steeg van 17 mrd tot iets meer dan 54 mrd euro, die van Latijns-Amerika naar de Unie van 27 mrd tot 49 mrd euro. Zo werd de Unie in het afgelopen decennium Latijns-Amerika's op één na belangrijkste buitenlandse investeerder en handelspartner (voor de Mercosur-landen en Chili zelfs de belangrijkste).

5.2.4

Onder dit gunstige economische en politieke gesternte — de economische betrekkingen floreerden en ook de politieke wil tot samenwerking nam toe — ontstond het idee van een kwalitatieve opwaardering van de onderlinge betrekkingen. Dit leidde in juni 1999 tot een eerste Top van staatshoofden en regeringsleiders, de Top van Rio, waarop alle 48 EU-lidstaten en Latijns-Amerikaanse en Caribische landen, Cuba incluis, vertegenwoordigd waren.

5.2.5

Deze top mag zonder meer als een historische gebeurtenis worden beschouwd. Hij was niet alleen een duidelijk tekenvan de groeiende volwassenheid van de Europese Unie als speler op het internationale toneel en van de toenemende belangstelling van de geïndustrialiseerde wereld voor Latijns-Amerika en het Caribisch gebied, maar ook een pleidooi vóór regionalisme en tégen de unipolaire wereldorde waarmee de wereld sinds het einde van de Koude Oorlog zit opgezadeld. Sommigen beschouwen deze top zelfs als een eerste stap op weg naar een multipolaire wereld — een wereld die niet langer wordt gedomineerd door de Verenigde Staten.

5.2.6

Uit deze top zijn twee documenten voortgekomen, een verklaring en een actieplan, die de basis van een „nieuwe strategische relatie” tussen beide regio's moesten vormen. De verklaring, die 69 punten telde, riep partijen op hun banden op politiek, economisch, wetenschappelijk, cultureel, educatief, sociaal en menselijk gebied nader aan te halen en een „strategische associatie” aan te gaan. Het actieplan van zijn kant omvatte 55 prioriteiten.

5.2.7

Door het grote aantal aandachtsvelden en prioriteiten ontbrak het evenwel aan een duidelijke beleidslijn. Daarom heeft het op hoog ambtelijk niveau ingestelde Follow-up-Comité in november 1999 tijdens zijn eerste bijeenkomst in het Finse Tuusula het aantal prioriteiten tot elf teruggebracht (8). Wat de prioriteiten 5, 7 en 8 betreft werd inmiddels al enige vooruitgang geboekt. Zo werd op het vlak van de drugsbestrijding een „biregionaal coördinatiemechanisme” in het leven geroepen (prioriteit nr. 5), leidde de ondertekening van associatieovereenkomsten met Chili en Mexico tot nauwere contacten op het niveau van het bedrijfsleven (prioriteit nr. 7) en werd een biregionale dialoog over O&TO-aangelegenheden ingesteld (prioriteit nr. 8). In het kader van deze „O&TO-dialoog” heeft in maart 2002 in Brasilia een ministerconferentie plaatsgehad, die een verklaring („Verklaring van Brasilia”) en een actieplan heeft opgeleverd. In het actieplan, dat tijdens de top in Madrid werd besproken, werden de volgende prioriteiten opgenomen: gezondheid en kwaliteit van het bestaan, duurzame ontwikkeling en verstedelijking, cultureel erfgoed en informatiemaatschappij.

5.2.8

Hoewel in Tuusula duidelijke prioriteiten en doelstellingen waren vastgelegd, bleken partijen tijdens de tweede top, in mei 2002 in Madrid, nog steeds niet goed te weten hoe het verder moest met hun onderlinge betrekkingen.

5.2.9

De Commissie heeft voorgesteld om in de periode 2000-2006 in totaal 2.264 mln euro voor het Latijns-Amerikabeleid uit te trekken (9), d.i. gemiddeld 323 mln euro per jaar. Een dergelijk budget staat in geen verhouding tot het doel en het belang van het project. Bovendien ontvangt Latijns-Amerika daarmee nog steeds minder EU-steun dan welke andere regio ook.

5.2.10

De Top van Madrid leverde ook om nog een andere reden weinig concrete resultaten op. In de nasleep van 11 september wilde de Europese Unie vooral de thema's veiligheid en terrorisme bespreken, terwijl de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen liever over de economische betrekkingen en handelsrelaties tussen beide regio's wilden praten. Dit verschil in prioritering was ook al tijdens de Top van Rio naar voren gekomen, waar de Europese delegatie vooral de thema's governance en armoede wilde aansnijden, terwijl de vertegenwoordigers van de Latijns-Amerikaanse en de Caribische landen meer geïnteresseerd waren in de onderlinge economische betrekkingen en de weerslag hiervan op de werkgelegenheid. Het wordt hoog tijd dat partijen op basis van een aantal gemeenschappelijke doelstellingen een concrete agenda vaststellen — een taak voor de volgende top, die in mei 2004 in Mexico wordt gehouden.

5.3.1

Na de top in Rio gingen de onderhandelingen over een nieuwe handelsovereenkomst met de Mercosur van start (overigens een van de belangrijkste resultaten van „Rio”). In 2002 trad de overeenkomst met Mexico in werking en in datzelfde jaar werd, tijdens de Top van Madrid, ook een overeenkomst met Chili gesloten. In elk van deze overeenkomsten zijn de drie kernelementen van het Europese Latijns-Amerikabeleid opgenomen: politieke dialoog, samenwerking en economische cq. commerciële integratie. Het is niet duidelijk of de Top van Madrid nog andere voor de strategische alliantie tussen de Unie en Latijns-Amerika belangrijke resultaten heeft opgeleverd.

5.3.2

Merkwaardig is dat de Unie ondanks haar inspanningen nog steeds geen associatieovereenkomsten met andere regionale groeperingen heeft kunnen sluiten. Tijdens de Top van Madrid heeft zij de CAN en de MCCA voorgesteld om alvast onderhandelingen over de hoofdstukken „politieke dialoog” en „samenwerking” te starten (deze onderhandelingen werden in oktober 2003 afgerond). Wanneer de onderhandelingen over de handelsproblematiek van start zullen gaan, hangt af van het verloop van de Doha-ronde (die volgens het oorspronkelijke plan eind 2004 afgesloten had moeten worden) en van de interne ontwikkelingen in de CAN en de MCCA.

5.3.3

De Mercosur, die nauwere politieke en economische betrekkingen met de Unie onderhoudt dan welke andere Latijns-Amerikaanse regionale groepering ook, heeft zijn aanbod voor tariefverlagingen, met name voor landbouwproducten, nog niet bekendgemaakt. Als de tarievenonderhandelingen zouden stuklopen, en zeker als de landbouw het struikelblok zou zijn, dient de Unie erop toe te zien dat de toekomstige associatieovereenkomst niet tegen haar beleidsdoelstellingen op het gebied van gezondheidsbescherming, intellectuele eigendom en duurzame ontwikkeling ingaat.

5.3.4

Daar de Unie ervoor heeft gekozen zich veeleer op regionale groeperingen dan op afzonderlijke landen te richten, is het des te merkwaardiger dat zij prioriteit heeft gegeven aan Mexico en Chili, twee landen die de integrationistische gedachte bepaald niet hoog in het vaandel dragen en op de koop toe de grootste voorstanders van het FTAA-project zijn. Ondanks het feit dat in de Verklaring en het Actieplan van Rio duidelijk wordt gepleit voor een nieuwe strategische alliantie tussen de Unie en de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen, laat de Unie zich kennelijk vooral leiden door de ontwikkelingen in het kader van het FTAA-project.

5.3.5

De meeste regionale groeperingen in Latijns-Amerika streven ernaar om niet alleen hun handelsrelaties met de Verenigde Staten maar ook die met andere belangrijke spelers op het internationale toneel verder uit te bouwen. Door hun externe betrekkingen te diversifiëren, en vooral door hun politieke en economische banden met de Europese Unie nader aan te halen, hopen zij, in navolging van de Mercosur, zichzelf op de wereldkaart te zetten. De Unie moet deze gelegenheid met beide handen aangrijpen omdat zij op die manier het voortbestaan van deze regionale groeperingen kan helpen veiligstellen en ook verandering kan brengen in de positie en de invloed van de Latijns-Amerikaanse en de Caribische landen bij de FTAA-onderhandelingen. Een ander voordeel van dit nieuwe strategische partnerschap is dat het de Unie en haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners in staat stelt om in internationale fora met meer kans op succes gemeenschappelijke standpunten en belangen te verdedigen.

5.3.6

Het Comité vestigt er bij dit alles de aandacht op dat de preferentiële overeenkomsten met de Mercosur, de CAN en de MCCA in overeenstemming dienen te zijn met artikel 24 van de GATT/WTO-overeenkomst (10).

5.3.7

Bovendien dient rekening te worden gehouden met de belangen van landbouwbedrijven - grote zowel als kleine, Europese zowel als Latijns-Amerikaanse en Caribische — en mag niet worden getornd aan de sociale harmonie in plattelandsgebieden.

5.4.1

Sinds de Europese Unie uit strategische overwegingen heeft besloten de banden met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied nader aan te halen, volgt het Comité de ontwikkeling van de betrekkingen tussen beide regio's op de voet. Het heeft er daarbij al meermaals voor gepleit om het maatschappelijk middenveld in alle fasen bij de onderhandelingen te betrekken.

5.4.2

Het Comité heeft er in al zijn adviezen over deze problematiek (11) op gewezen dat niet alleen de politieke dialoog en de handelsrelaties moeten worden geïntensiveerd, maar dat ook de sociale dimensie van de betrekkingen tussen beide regio's, en met name de naleving van de mensenrechten en de rechten van werknemers en de versterking van de sociale cohesie, bijzondere aandacht dient te krijgen.

5.4.3

Om het maatschappelijk middenveld de kans te geven zijn stem krachtiger te laten horen, heeft het Comité de topconferenties in Rio (1999) en Madrid (2002) aangegrepen om ook een bijeenkomst voor vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld te organiseren.

5.4.4

Momenteel bereidt het de derde bijeenkomst voor vertegenwoordigers van middenveldorganisaties voor, die ter gelegenheid van de volgende top van staatshoofden en regeringsleiders, in 2004 in Mexico, zal worden gehouden.

5.4.5

Een ander succesvol onderdeel van zijn strategie zijn de bijeenkomsten met vertegenwoordigers van het Sociaal-Economisch Forum van de Mercosur (FCES), die het maatschappelijk middenveld de kans moeten geven zijn visie op de diverse onderdelen van de onderhandelingen over de geplande associatieovereenkomst onder de aandacht te brengen.

5.4.6

Tijdens hun laatste bijeenkomst, op 5 en 6 mei 2003, hebben het Comité en het FCES de onderhandelaars van beide partijen opgeroepen meer aandacht te besteden aan de sociale dimensie van de associatieovereenkomst en hierin uitdrukkelijk te verwijzen naar de Declaración socio-laboral van de Mercosur (verklaring over de rechten van werknemers), het Handvest van sociale grondrechten van de Europese Unie en de Verklaring inzake fundamentele beginselen en rechten met betrekking tot arbeid van de Internationale Arbeidsorganisatie (1998).

5.4.7

Verder hebben zij concrete inspraakprocedures geëist, omdat zij van oordeel zijn dat de onderhandelingen alleen kans van slagen hebben als wordt gekozen voor een geïntegreerde aanpak en als ook het maatschappelijk middenveld een stem in het kapittel krijgt.

5.4.8

Inmiddels zijn ook al een aantal sectorale overlegorganen in het leven geroepen die, naar het voorbeeld van het Business Forum EU-Mercosur en het recente Arbeidsforum EU-Mercosur, de trans-Atlantische dialoog moeten bevorderen en de politieke besluitvorming over voor hen relevante thema's moeten beïnvloeden.

6.1.1

Veel Latijns-Amerikaanse landen met economische problemen zijn wanhopig op zoek naar extra afzetmogelijkheden voor hun producten. Nu de Conferentie van Cancún is mislukt, overwegen sommige CAN- en MCCA-landen — o.m. Colombia, Costa Rica, Guatemala, Peru en El Salvador — hun regionale organisatie de rug toe te keren en in te gaan op het voorstel van de regering-Bush om een bilateraal handelsakkoord met de Verenigde Staten te sluiten. Naar verluidt zouden de landen in kwestie van plan zijn hun steun aan de G21 op te zeggen — wat El Salvador trouwens al vóór de conferentie van Cancún heeft gedaan.

6.1.2

De G21 mag dan barsten beginnen te vertonen, het fiasco van de WTO-conferentie in Seattle in december 1999 heeft duidelijk gemaakt dat de grote handelsmogendheden (de Europese Unie, Japan en de Verenigde Staten) niet langer om emerging countries als Brazilië, China, India en Zuid-Afrika heen kunnen. Als voortrekkers van de G21 en haar „aanhang” van 90 arme (voornamelijk Afrikaanse) landen, die zich om uiteenlopende redenen achter de G21 hebben geschaard zonder er echt deel van uit te maken, hebben deze laten zien dat zij in staat zijn coalities te vormen en zo de onderhandelingen te blokkeren.

6.1.3

Een van de voornaamste verklaringen voor de opkomst van dit soort coalities is het feit dat ontwikkelingslanden nauwelijks toegang hebben tot de landbouwmarkten van de rijkere landen. Zij van oordeel dat hun economieën sterk te lijden hebben onder de landbouwsubsidies van de Europese Unie, Japan en de Verenigde Staten en eisen daarom de stopzetting van dit subsidiebeleid. De Europese Unie heeft bij wijze van compromis voorgesteld een onderscheid te maken tussen subsidies mét en subsidies zónder aantoonbare nadelige gevolgen voor landbouwers in ontwikkelingslanden, maar zij heeft geweigerd zich vast te pinnen op een precieze datum voor de afschaffing van haar subsidies, zoals overeengekomen in het akkoord dat zij medio augustus 2003 in de aanloop naar de conferentie in Cancún met de Verenigde Staten heeft gesloten.

6.1.4

Twistpunt zijn niet alleen de landbouwsubsidies maar ook de zgn. Singapore-issues: investeringen, mededinging, handelsfacilitatie en transparantie bij overheidsaanbestedingen. Ook bij déze thema's, die voor het eerst werden aangekaart tijdens de Conferentie van Singapore (1997), staan de belangen van de rijkere landen en die van de ontwikkelingslanden lijnrecht tegenover elkaar

6.1.5

Enkele ontwikkelingslanden hebben in Cancún nog maar eens benadrukt dat zij niet willen onderhandelen over de Singapore-issues en de liberalisering van de dienstenhandel. Ondanks de onverzettelijke houding van de rijkere landen hebben de armste landen, die vanwege hun geringe aandeel in de wereldhandel (minder dan 1 %) totnogtoe nauwelijks een rol van betekenis speelden bij de WTO-onderhandelingen, toch voet bij stuk gehouden.

6.1.6

De perikelen rond het „katoendossier” hebben de alliantie tussen de ontwikkelingslanden, die enkele maanden vóór de Conferentie van Cancún tot stand was gekomen, nog versterkt. Hoewel de Doha-ronde op voorstel van de Europese Unie het etiket „ontwikkelingsronde” opgeplakt kreeg en het katoendossier van vitaal belang is voor enkele van de armste landen ter wereld (de Sahel-landen Mali, Burkina Faso, Benin en Tsjaad), bevatte de definitieve tekst geen enkele concrete concessie. Omdat de Verenigde Staten weigerden de subsidies aan hun eigen producenten (4 mrd dollar op jaarbasis) terug te schroeven, hebben de ontwikkelingslanden de tekst niet willen goedkeuren.

6.1.7

Door de onwrikbare houding van beide kampen was de conferentie van Cancún dan ook gedoemd te mislukken.

6.1.8

De mislukking van Cancún heeft niet alleen duidelijk gemaakt dat de zuidelijke landen er steeds beter in slagen als één front voor hun belangen op te komen, maar ook dat de tegenpartij, en met name Europese Unie, de soliditeit van de G21 heeft onderschat. Het echec van Cancún belooft weinig goeds voor het verdere reilen en zeilen van het internationale bestel. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt het systeem van internationale betrekkingen beheerst door een kluwen van regels en verdragen, die met elkaar verbonden zijn als de draden van een spinnenweb en ervoor zorgen dat de wereldgemeenschap zo goed en zo kwaad als het gaat bij elkaar wordt gehouden. De kern van dit „web” wordt gevormd door de Verenigde Naties, die er, ondanks haar tekortkomingen en mislukkingen, in is geslaagd enige orde te scheppen in het systeem van internationale betrekkingen. Dankzij dit multilateralisme kent onze planeet een zekere vorm van collectief bestuur. Het multilateralisme vormt overigens ook — en zulks al sinds het begin van het Europese integratieproces — de hoeksteen van de betrekkingen tussen Europa en de rest van de wereld.

6.1.9

Sinds kort staat het internationale rechtssysteem echter opnieuw ter discussie en is het unilateralisme met name in de Verenigde Staten aan een opmars bezig, met alle gevolgen van dien voor de internationale rechtsorde die de afgelopen vijftig jaar stukje bij beetje werd opgebouwd.

6.1.10

Het mislukken van de Conferentie van Cancún heeft de zaak er niet beter op gemaakt, want de Verenigde Staten trachten sindsdien de WTO te omzeilen door met de andere landen op het continent bilaterale overeenkomsten te sluiten. Op deze manier proberen zij ook steun te krijgen voor hun FTAA-project. De regering-Bush heeft overigens onlangs verklaard dat de oorlog in Irak de betrekkingen met Latijns-Amerika enigszins naar de achtergrond heeft gedrongen, maar dat zij van plan is het FTAA-project weer serieus op te pakken — een voornemen dat zij na de conferentie in Cancún nogmaals heeft bevestigd. Zoals reeds gezegd in paragraaf 6.1.1 zijn sommige Latijns-Amerikaanse landen bereid op het aanbod van de Verenigde Staten in te gaan en zich terug te trekken uit het regionale samenwerkingsverband waar zij momenteel deel van uitmaken. Hierdoor zou het integratieproces in de regio, waar de Europese Unie zich zó voor heeft ingezet, ernstig in het gedrang komen.

6.2.1

Via de FTAA proberen de Verenigde Staten de twee andere grote handelsmogendheden, de Europese Unie en Japan, de loef af te steken en op die manier hun positie als wereldleider te verstevigen. De FTAA is niet zomaar een handelsakkoord, maar een breed opgezette samenwerkingsovereenkomst, waarvan de doelstellingen verder gaan dan het opheffen van douanebarrières en het creëren van een vrijhandelszone met als uiteindelijk doel het stimuleren van de onderlinge handel in goederen en diensten. Naast de handelsproblematiek komen bij de FTAA-onderhandelingen ook thema's als milieubescherming, investeringen, financiële markten, intellectuele eigendom, overheidsopdrachten, mededingingsbeleid enz. aan de orde.

6.2.2

In feite gaat het hier om een heel institutioneel raamwerk, dat voornamelijk stoelt op het gezag van het recht en als kader voor een ingrijpend economisch integratieproces — via de markt — moet fungeren. Het pan-Amerikaanse integratieproject hinkt dus op twee benen: enerzijds is het erop gericht een einde te maken aan de compartimentering van de Amerikaanse markt en anderzijds heeft het tot doel een aantal nieuwe normen, standaarden en regels op te stellen die de internationale handel in betere banen moeten gaan leiden. Vanwege het politieke en economische gewicht van de Verenigde Staten is het zeer waarschijnlijk dat deze nieuwe regels voornamelijk op de situatie en de regelgeving aldáár gebaseerd zullen zijn.

6.2.3

Als dit scenario werkelijkheid zou worden, zou de invloed van Europa in de regio zonder enige twijfel verder afnemen en zouden de Europese ondernemers het er nog moeilijker krijgen dan nu.

6.2.4

De Europese Unie heeft een eerste zware klap te verwerken gekregen toen de NAFTA-overeenkomst in werking is getreden. Deze zorgde namelijk voor een drastische verschuiving in de handelsstromen, waardoor het Europese bedrijfsleven zijn marktaandeel in Mexico met de helft zag teruglopen. Het aandeel van de Unie in de Mexicaanse in- en uitvoer is in de periode 1990-1997 gedaald van resp. 14,3 % en 12,6 % tot resp. 8,5 % en 3,6 %. De Verenigde Staten daarentegen zagen in dezelfde periode hun aandeel in de Mexicaanse uitvoer toenemen tot maar liefst 90 % en zijn nu Mexico's belangrijkste handelspartner. De Unie heeft het verloren terrein nog steeds niet helemaal teruggewonnen, ondanks de associatieovereenkomst die zij na een korte onderhandelingsperiode met Mexico heeft gesloten. Mexico is zo sterk op de Verenigde Staten georiënteerd geraakt dat de handel met de Unie maar niet van de grond komt en de overeenkomst vooralsnog geen van beide partijen de voordelen oplevert die ervan verwacht mogen worden.

6.2.5

Uit de ervaringen met NAFTA is duidelijk gebleken hoe snel dergelijke overeenkomsten tot verschuivingen in handels- en investeringsstromen kunnen leiden. Ook de FTAA kan dergelijke verschuivingen met zich meebrengen.

6.2.6

Zelfs al zou de FTAA vertraging oplopen, dan nog zou de tendens tot regionalisering en continentalisering zich verder doorzetten, want er zijn op het Amerikaanse continent nog diverse andere vrijhandelsovereenkomsten van kracht of in voorbereiding. Momenteel vindt 60 % van de totale uitvoer en 50 % van de totale invoer van de 34 FTAA-landen binnen het Amerikaanse continent plaats, tegenover resp. 48 % en 41 % tien jaar geleden. Op de Mercosur-landen na (van wie de Unie de voornaamste handelspartner is) zijn alle Latijns-Amerikaanse en Caribische landen op Noord-Amerika georiënteerd: bijna 50 % van de uitvoer van de CAN, 45 % van die van de MCCA en 41 % van die van de Caricom gaat naar NAFTA-landen. De FTAA zal deze ontwikkeling alleen maar versterken.

6.3.1

De Europese Unie dient terdege rekening te houden met de strategie die de Verenigde Staten sinds kort volgen. Dit betekent niet dat zij „oppositie” moet gaan voeren tegen de Verenigde Staten, maar wel dat zij haar eigen integratiemodel naar de andere continenten moet „exporteren” en op die manier moet zien bij te dragen aan de uitbouw van een multiregionale — en daarmee ook evenwichtigere — wereld. Door het sluiten van preferentiële overeenkomsten met de diverse Latijns-Amerikaanse regionale groeperingen kan zij deze helpen hun interne structuren te consolideren en hun positie op het internationale toneel te verstevigen.

6.3.2

De Unie kan zich niet veroorloven Latijns-Amerika en het Caribisch gebied te veronachtzamen, want zij heeft deze landen nodig als zij haar nieuwe rol op het wereldtoneel veilig wil stellen. Bovendien zijn de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen om diverse redenen (culturele, politieke, economische…) natuurlijke bondgenoten, temeer daar er momenteel in deze regio een grote „vraag” naar Europa is. De Unie mag de sluiting van een vrijhandelsovereenkomst met de Mercosur-landen dan ook niet uitstellen tot na de beëindiging van de WTO-onderhandelingen (zoals ook in een verslag van het Europees Parlement wordt gesteld (12)), zeker nu de mislukking van de Conferentie van Cancún de planning van de Doha-ronde danig in de war heeft gestuurd.

6.3.3

De Unie mag de draagwijdte van het FTAA project niet onderschatten. Als zij haar aanwezigheid op het Amerikaanse continent veilig wil stellen en ook bij de uitwerking van de nieuwe regels voor de internationale handel een rol wil blijven spelen, dan is het de hoogste tijd dat zij de hand aan de ploeg slaat en de nodige middelen vrijmaakt om haar internationale ambities te realiseren. Verder is het ook van cruciaal belang dat zij haar invloed binnen de internationale economische instellingen (Internationaal Monetair Fonds, Wereldbank…) tracht te vergroten door er meer met één stem te spreken.

6.3.4

De Latijns-Amerikaanse en Caribische landen van hun kant kampen momenteel met zo veel problemen dat zij Europa meer dan ooit nodig hebben. Zij beschouwen het Europese sociale en politieke model nog steeds als een na te volgen voorbeeld en moeten bovendien een sociaal-economisch alternatief zien te vinden voor de zgn. consensus van Washington en voor het integratieproject met de Verenigde Staten.

6.3.5

Een aantal factoren heeft ervoor gezorgd dat de betrekkingen tussen Europa en de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen de afgelopen jaren op een lager pitje zijn komen te staan: de plannen voor verdere uitbreiding van de Unie, de multilaterale handelsbesprekingen in het kader van de WTO, de nieuwe internationale situatie van het post-11-september-tijdperk en de crisis die Latijns-Amerika de laatste tijd doormaakt. De Unie mag zich echter niet uitsluitend door haar economische belangen laten leiden, maar is het als belangrijke speler op het wereldtoneel aan zichzelf verplicht om een integraal en coherent beleid ten aanzien van deze regio te voeren.

6.3.6

Latijns-Amerika schreeuwt momenteel om veranderingen, getuige de vele protestdemonstraties van de afgelopen jaren in een aantal Zuid-Amerikaanse en Andeslanden en de verkiezing van Luis Inácio Lula da Silva en Néstor Kirschner tot president van resp. Brazilië en Argentinië. Beide presidenten hebben duidelijk te kennen gegeven dat de FTAA voor hen geen topprioriteit is en dat zij het belangrijker vinden de regionale samenwerking te intensiveren en de banden met de Europese Unie nader aan te halen, zoals overigens ook blijkt uit hun bezoeken aan diverse Europese hoofdsteden in juli jl.

6.3.7

Deze toenaderingspogingen hebben vooralsnog weinig weerklank gevonden, wat ook in Europa zelf al de nodige reacties heeft uitgelokt. Volgens een aantal leden van het Europees Parlement is er hier duidelijk sprake van een gebrek aan politieke wil, temeer daar de Unie wel degelijk over de middelen beschikt om de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen een alternatief voor de FTAA te bieden. Ook tijdens de 16e Interparlementaire Conferentie Europese Unie/Latijns-Amerika, in mei 2003, viel deze kritiek te beluisteren.

6.3.8

Ook sociale en milieuaspecten moeten bij het uitbouwen van de onderlinge betrekkingen de nodige aandacht krijgen. Het Comité staat dan ook volledig achter het voorstel van Europees commissaris Patten om tijdens de komende top van staatshoofden en regeringsleiders, in 2004 in Mexico, ook de sociale cohesie bovenaan op de agenda te plaatsen (13).

6.3.9

Daar de werkloosheid, de armoede en de sociale ongelijkheid in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied de afgelopen tien jaar steeds verder zijn toegenomen, zou het een goede zaak zijn als in het strategische partnerschap ook een sociale (en milieu-)clausule werd opgenomen, zodat de handelsovereenkomsten met de Unie ook bijdragen aan het verminderen van de armoede en de extreme ongelijkheid in de regio en aan het verzachten van de potentiële nadelige gevolgen van de liberalisering van de handel. In deze clausule kan worden vastgelegd dat de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen de EU-steun dienen te gebruiken om een inkomensherverdeling door te voeren en op die manier de strijd aan te binden met de enorme sociale ongelijkheid in de regio.

6.3.10

Zoals reeds gezegd worden de Unie en haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners het maar niet eens over een gemeenschappelijke agenda. Het gevaar is niet denkbeeldig dat zij ook tijdens de komende top in Mexico geen overeenstemming weten te bereiken. Commissaris Patten wil van deze top een „top van de sociale cohesie” maken om de sociale ongelijkheid en de armoede in de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen uit te roeien, maar deze landen zelf zijn van oordeel dat alleen een betere integratie in de internationale handel hun economische groei kan stimuleren en de armoede in de regio kan terugdringen. Zolang partijen het niet met elkaar eens zijn over een gemeenschappelijke agenda of althans over de volgorde van hun prioriteiten, valt er weinig vooruitgang te verwachten in het strategische partnerschap waarover in Rio afspraken werden gemaakt. Het Comité vindt het een uitstekende zaak dat de Unie de sociale cohesie in de regio wil versterken, maar is van oordeel dat zij ook met de prioriteiten van haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners rekening dient te houden, zodat de top in Mexico een succes wordt. Na het echec van Cancún is het voor de Unie niet alleen zaak zich te concentreren op thema's waarmee zij zich internationaal kan profileren, maar ook in te spelen op de verwachtingen van haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners, die vooral geïnteresseerd zijn in preferentiële handelsakkoorden met de Unie. Nu de FTAA-onderhandelingen het laatste rechte stuk ingaan, moet de Unie de top in Mexico aangrijpen om het strategische partnerschap met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied een krachtige impuls te geven.

7.1

De Overeenkomst van Cotonou, die de Europese Unie in juni 2000 met de ACS-landen heeft gesloten, voorziet in een dialoog tussen overheid en „niet-gouvernementele actoren”. De bedoeling is dat overheid en maatschappelijk middenveld samen, maar ieder op zijn manier, aan de ontwikkeling van hun land werken. Ook in het Witboek inzake Europese governance, dat de Commissie in 2001 heeft uitgebracht, wordt de rol van het maatschappelijk middenveld bij het uitstippelen van beleid met een internationale dimensie benadrukt.

7.2

Het is dan ook niet meer dan logisch dat het maatschappelijk middenveld van de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen bij de samenwerking met de Europese Unie en bij de onderhandelingen over de geplande overeenkomsten met de Unie wordt betrokken.

7.3

Totnogtoe kwam het middenveld er bij de onderhandelingen tussen de Unie en haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners nauwelijks aan te pas. Zijn bijdrage was in feite puur symbolisch, want naast de dialoog tussen het Comité en vertegenwoordigers van zijn Latijns-Amerikaanse en Caribische evenknieën, die meestal in de marge van de topconferenties van staatshoofden en regeringsleiders plaatsvond, valt er nauwelijks iets te melden.

7.4

Vanwege de cruciale rol van de burgers en het maatschappelijk middenveld, niet alleen voor de consolidering van de democratie en het op gang komen van een duurzaam ontwikkelingsproces in de regio, maar ook om het strategische partnerschap tussen beide regio's de nodige legitimiteit te verlenen en te voorkomen dat hierbij dezelfde fout wordt gemaakt als bij het FTAA-project, stelt het Comité het volgende voor:

7.4.1.1

In de wereld van vandaag, met zijn steeds complexere problemen en zijn talloze gevaren en risico's, heeft de Unie meer dan ooit behoefte aan een alomvattende strategie als zij haar streven naar vrede, duurzame ontwikkeling en respect voor de mensenrechten wil realiseren en haar steentje wil bijdragen aan de totstandkoming van een rechtvaardigere en evenwichtigere wereld.

7.4.1.2

Deze waarden en doelstellingen moeten ook tot uiting komen in de betrekkingen met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied, zodat de volkeren in deze regio beseffen dat de overeenkomsten met de Unie van cruciaal belang kunnen zijn voor hun eigen ontwikkeling en hun plaats op het wereldtoneel.

7.4.1.3

Om deze strategie in praktijk te kunnen brengen, moet de Unie meer middelen voor haar betrekkingen met deze regio uittrekken.

7.4.1.4

Zij mag zich bij haar onderhandelingen met de diverse regionale groeperingen — Mercosur, CAN, MCCA, Caricom… — niet uitsluitend op handels- en douaneaangelegenheden concentreren, maar zij dient steeds van deze alomvattende strategie uit te gaan.

7.4.1.5

Zij dient ook de politieke dialoog met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied nieuw leven in te blazen, niet alleen omdat dit een van de drie pijlers van haar associatieovereenkomsten is, maar ook en vooral omdat het juist de politieke dialoog is die haar associatieovereenkomsten onderscheidt van het FTAA-project van de Verenigde Staten. Daarom dient zij naar interministeriële bijeenkomsten, zoals b.v. de bijeenkomsten met de Groep van Rio, steeds een sterke delegatie af te vaardigen — een delegatie van hetzelfde „kaliber” als het doel dat zij wil realiseren: de totstandbrenging van een biregionaal strategisch partnerschap.

7.4.2.1

Nu de WTO-conferentie in Cancún is mislukt en de Verenigde Staten er alles aan doen om hun FTAA-project binnen de gestelde termijn af te ronden, moet de Unie zo spoedig mogelijk een nieuw actieplan opstellen en haar tijdschema bijstellen.

7.4.2.2

Zij moet zich met name bezinnen op de vraag of de onderhandelingen met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied niet moeten worden losgekoppeld van de WTO-onderhandelingen in het kader van de Doha-ronde.

7.4.2.3

Het Comité zou graag zien dat de associatieovereenkomst met de Mercosur tijdens de komende top van staatshoofden en regeringsleiders, in mei 2004 in het Mexicaanse Guadalajara, wordt ondertekend, of dat bij die gelegenheid in ieder geval een datum voor de ondertekening wordt vastgesteld.

7.4.3.1

Om het maatschappelijk middenveld bij alle fasen van het onderhandelingsproces te kunnen betrekken, moet de transparantie van de onderhandelingen worden vergroot en de informatieverstrekking over de bereikte resultaten en eventuele knelpunten worden verbeterd.

7.4.3.2

De Unie dient alle geledingen van het maatschappelijk middenveld te informeren over het doel van haar voorstellen en over de concessies waartoe zij bereid is om tot een akkoord te kunnen komen.

7.4.4.1

De Unie kan bogen op een rijke ervaring op het vlak van de dialoog met de burger, waarvan het Comité een van de opmerkelijkste voorbeelden is.

7.4.4.2

Zij dient, zonder haar eigen model te willen exporteren, bij te dragen aan het opzetten of versterken van soortgelijke instellingen in regio's waar deze nog niet bestaan of nog te zwak zijn.

7.4.4.3

Ook het uitbouwen van geïnstitutionaliseerde contacten en betrekkingen tussen middenveldorganisaties uit beide regio's kan de toenadering, en daarmee ook de tenuitvoerlegging van de Europese strategie, ten goede komen.

7.4.5.1

Alle integratieprocessen hebben hun weerslag op het dagelijks leven, en met name op dat van kwetsbare bevolkingsgroepen.

7.4.5.2

Daarom dient de Unie studies over de impact van de liberaliserings- en integratieprocessen op te stellen en de maatregelen ter bestrijding van armoede, sociale uitsluiting en werkloosheid financieel te ondersteunen.

7.4.6.1

De Unie moet de overeenkomsten met haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners niet uitsluitend zien als een kans om nieuwe markten te veroveren, maar ook als een middel om de sociaal-economische ontwikkeling van deze regio te bevorderen.

7.4.6.2

De overeenkomsten moeten de hele bevolking in de regio ten goede komen, en niet alleen degenen die nu al een graantje meepikken. Het zou voor de Unie een enorme opdoffer zijn — met ronduit funeste gevolgen voor haar Latijns-Amerikastrategie — als zij zou worden geassocieerd met een beleid dat de economische en sociale ongelijkheid in de regio nog vergroot.

7.4.6.3

Het associatieproject van de Unie dient zich van het FTAA-project van de Verenigde Staten te onderscheiden doordat ook terdege aandacht wordt besteed aan de sociale cohesie in de landen waarmee associatieovereenkomsten werden cq. zullen worden gesloten.

7.4.6.4

Het Comité schaart zich dan ook volledig achter het voorstel van de Commissie om de top in Mexico in het teken van de sociale cohesie te stellen.

7.4.7.1

In het samenwerkingsprotocol tussen het Comité en de Commissie (2001) en in het Verdrag van Nice wordt het Comité omschreven als het forum bij uitstek voor overleg tussen de Europese instellingen en het maatschappelijk middenveld, niet alleen in Europa maar ook in derde landen.

7.4.7.2

Het Comité heeft alle gelegenheden te baat genomen om zich van deze taak te kwijten, maar is zich ervan bewust dat het de dialoog met zijn evenknieën in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied nog kan (en moet) opvoeren en dat het andere, meer efficiënte, vormen van samenwerking moet zien te vinden.

7.4.7.3

In deze cruciale fase in de betrekkingen tussen de Unie en haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners is het dan ook zaak dat het Comité:

30.4.2004   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 110/55

i.

Europees commissaris Patten heeft het Comité verzocht een verkennend advies over de sociale cohesie in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied op te stellen. De bedoeling was dat het daarin de visie van de Europese, Latijns-Amerikaanse en Caribische middenveldorganisaties op deze problematiek zou uiteenzetten en tevens zou aangeven op welke manier het maatschappelijk middenveld de sociale cohesie in deze regio kan helpen versterken (b.v. via sociaal overleg, deelname aan het beheer van de sociale zekerheid, maatschappelijk verantwoord ondernemingsgedrag…). De visie van de Latijns-Amerikaanse en Caribische organisaties zal evenwel pas ná de voor april geplande bijeenkomst van vertegenwoordigers van Europese, Latijns-Amerikaanse en Caribische middenveldorganisaties in een aanvullend document uiteen worden gezet.

ii.

Zonder een eigen definitie te willen presenteren, gaat het Comité eerst even in op de inhoud van het concept „sociale cohesie”, dat een politieke, een economische, een sociale en een territoriale dimensie heeft. Het wil daarmee duidelijk maken dat men bij het beoordelen van de mate van sociale cohesie niet alleen naar macro-economische factoren, maar ook naar zaken als onderwijs, institutioneel bestel en toegang tot basisvoorzieningen moet kijken.

iii.

De duidelijkste symptomen van het gebrek aan sociale cohesie in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied zijn de schrijnende armoede en sociale ongelijkheid. Het armoedepercentage is er het afgelopen decennium gedaald (van 48 % in 1990 tot 43 % 2002), maar de sociale ongelijkheid is de laatste jaren blijven toenemen en is mettertijd een chronisch probleem geworden. Latijns-Amerika is de meest heterogene regio ter wereld, waar het in alle opzichten armoede troef is: niet alleen in materiële zin, maar ook op het immateriële vlak (geen gelijke toegang tot onderwijs, geen gelijke kansen) en op juridisch gebied (geen rechtsgelijkheid, geen bestaanszekerheid, geen civiel, politiek en sociaal burgerschap). Gevolg van dit alles: geweld, sociale ontwrichting, normloosheid en verlies aan geloofwaardigheid van de instellingen en het democratisch bestel als zodanig. In een recent rapport over de democratie in Latijns-Amerika merkt de UNDP op dat steeds meer Latijns-Amerikanen hun democratisch bestel als een aanfluiting beschouwen.

iv.

Zowat alle Latijns-Amerikaanse en Caribische landen ontberen díe voorzieningen die de „ruggengraat” van iedere ontwikkelde samenleving vormen (een goede infrastructuur, degelijk onderwijs, een goede gezondheidszorg, een adequaat belastingstelsel, een efficiënt justitieel apparaat, een goede sociale zekerheid, een behoorlijk functionerend stelsel van arbeidsverhoudingen, enz.), reden waarom zij in het genoemde UNDP-rapport als „staten zonder staat” worden bestempeld. Tot hun grootste handicaps behoren o.m. het ontbreken van degelijk onderwijs (slechte kwaliteit, ongelijke toegang, slechte aansluiting op de behoeften van de arbeidsmarkt), een degelijk belastingstelsel (gebrekkige inning, ongelijke behandeling) en een degelijk socialezekerheidsstelsel (de bestaande regelingen bereiken slechts een klein deel van de bevolking).

v.

Wil men de sociale cohesie in de regio versterken, dan is het in de eerste plaats zaak het economisch bestel efficiënter en „democratischer” te maken. Typerend voor de regio zijn de omvangrijke informele sector, de geringe omvang van de markten, het eenzijdige karakter van de economieën, de gebrekkige infrastructuur (met name op het gebied van vervoer en communicatie), het uitblijven van landbouwhervormingen, het gebrek aan binnenlands kapitaal (en mutatis mutandis de afhankelijkheid van buitenlands kapitaal), de geringe ontwikkeling van de sociale economie, het beperkte aanbod aan volwaardig werk met een degelijke sociale bescherming, en het vrijwel volledig ontbreken van stelsels van arbeidsverhoudingen die gebaseerd zijn op wederzijds vertrouwen en op respect voor elkaars belangen en voor de fundamentele arbeidsnormen.

vi.

Het Comité beklemtoont ook de - in zijn ogen - cruciale rol van het maatschappelijk middenveld. Willen de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen werkelijk vooruitgang boeken op het vlak van democratie, menselijke ontwikkeling en goed bestuur, dan moeten zij hun maatschappelijk middenveld versterken en bij de besluitvorming betrekken. Dit is een absolute voorwaarde om de politieke democratie te verstevigen, een rechtvaardiger verdeling van de materiële en immateriële welvaart te bewerkstelligen en ook de sinds jaar en dag gemarginaliseerde bevolkingsgroepen en minderheden (zoals inheemse volkeren) bij het politieke, economische en maatschappelijke leven te betrekken.

vii.

Ten slotte gaat het Comité nog na hoe de samenwerking tussen de Unie en haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners de sociale cohesie in de regio ten goede kan komen. Het wijst daarbij op de strategische betekenis van de betrekkingen tussen beide regio's, zowel voor de Unie (versterking van haar rol op het wereldtoneel, en met name bij de totstandbrenging van een nieuwe internationale economische orde en een rechtvaardigere en meer solidaire governance van het globaliseringproces) als voor de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen (evenwichtige integratie in de regio en versterking van hun internationale onderhandelingspositie). Het beklemtoont in dit verband dat de Unie zich er niet toe mag beperken haar ontwikkelingshulp en -samenwerking op te voeren, maar dat zij de cohesieproblematiek op álle samenwerkingsterreinen centraal dient te stellen.

viii.

Het Comité besluit zijn advies met een reeks voorstellen en suggesties. Een aantal van deze voorstellen heeft tot doel het maatschappelijk middenveld in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied te versterken (ondersteuning van projecten met betrekking tot de sociale dimensie van het regionale integratieproces, oprichting van overlegfora voor vertegenwoordigers van maatschappelijke en beroepsorganisaties uit beide regio's, instelling van een speciale begrotingspost ter versterking van Latijns-Amerikaanse en Caribische middenveldorganisaties, opzetten van een programma ter bescherming van mensenrechtenactivisten in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied…). Een tweede reeks voorstellen heeft betrekking op de verdere ontwikkeling van het productieapparaat, de totstandbrenging van een democratisch stelsel van arbeidsverhoudingen en het op gang brengen van een sociale dialoog in de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen (uitwisseling van ervaringen op het gebied van sociaal overleg, investeren in infrastructuurvoorzieningen die directe buitenlandse investeringen aantrekken, instelling van een MKB-fonds voor Latijns-Amerika, opzetten van een gezamenlijk ontwikkelingsbeleid met de herkomstlanden van Latijns-Amerikaanse en Caribische immigranten, opstellen van een Handvest inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen). Een derde reeks voorstellen betreft de buitenlandse schuld en de financiering van het ontwikkelingsproces (onderhandelingen over herstructurering, afkoop of kwijtschelding van buitenlandse schulden in ruil voor het opzetten van milieu-, onderwijs- of armoedebestrijdingsprogramma's, tegengaan van de afhankelijkheid van rating agencies). Een vierde reeks voorstellen is gericht op het versterken van de socialebeschermingsstelsels (uitwisseling van ervaringen, sluiten van overeenkomsten tussen emigratie- en immigratielanden, verbetering van het beheer van de socialezekerheidsstelsels, opzetten van specifieke opleidingsprogramma's). Een laatste reeks voorstellen heeft betrekking op de ontwikkelingshulp en -samenwerking aan cq. met deze regio (betere coördinatie tussen Europese donoren, betere afstemming met de vastgelegde doelstellingen, invoering van het ownership-beginsel, versterking van de onderhandelingscapaciteit van de minst ontwikkelde landen in multilaterale fora, ontwikkeling van het menselijk potentieel en uitbouw van het institutioneel bestel).

1.1

Op 28 maart 2003 heeft Europees commissaris Patten op de bijeenkomst van de Groep van Rio in het Griekse Vouliagmeni een initiatief ter bevordering van de sociale cohesie in Latijns-Amerika gepresenteerd - een initiatief dat ook op de eerstvolgende top van staatshoofden en regeringsleiders van beide regio's, op 28 en 29 mei 2004 in het Mexicaanse Guadalajara, uitvoerig zal worden besproken. De Commissie heeft dit plan uitgewerkt omdat zij heeft vastgesteld dat, ondanks de democratisering en de economische opbloei in de jaren '90 van de vorige eeuw, grote delen van de Latijns-Amerikaanse en Caribische bevolking er nog helemaal niet op vooruit zijn gegaan en sociale ongelijkheid en sociale uitsluiting de regio nog steeds in hun greep houden, met alle gevolgen van dien voor de verdere ontwikkeling en de stabiliteit van het gebied.

1.2

De Europese Unie is van oordeel dat de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen nauwer moeten samenwerken en op de top in Mexico concrete doelstellingen voor hun economisch, sociaal en begrotingsbeleid en hun sociale uitgaven moeten vastleggen. Zij is van plan hen daarbij te helpen omdat een en ander haar „strategisch partnerschap” met deze regio alleen maar ten goede kan komen. Zo gaat zij 30 mln euro uittrekken om haar Latijns-Amerikaanse en Caribische partners te leren hoe zij een adequaat sociaal beleid kunnen opzetten.

1.3

Om dit initiatief op de rails te krijgen, heeft de Commissie op 5 en 6 juni 2003 in samenwerking met de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank (IDB) een seminar over „De economische en sociale cohesie in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied” georganiseerd. De bedoeling was een brede discussie op gang te brengen, met name over de volgende aspecten: ernst en omvang van het probleem, gevolgen voor de ontwikkeling en stabiliteit van de regio, mogelijke beleidsopties en bestrijding van problemen die samenhangen met het gebrek aan cohesie, zoals b.v. sociale ongelijkheid en sociale uitsluiting.

1.4

Op 1 juli 2003 heeft commissaris Patten het Comité verzocht om met het oog op de derde bijeenkomst van vertegenwoordigers van Europese, Latijns-Amerikaanse en Caribische middenveldorganisaties, die het Comité van 13 tot en met 15 april 2004 in samenwerking met zijn Latijns-Amerikaanse en Caribische partners in Mexico organiseert, een verkennend advies over de sociale cohesie in Latijns-Amerika op te stellen.

1.5

De bedoeling was om daarin de visie van zowel de Europese als de Latijns-Amerikaanse en Caribische middenveldorganisaties uiteen te zetten, de resultaten van het seminar van juni 2003 verder uit te diepen, de huidige rol van het middenveld in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied te analyseren en last but not least aan te geven - mede in het licht van de visie van de betrokken organisaties zelf - op welke manier het maatschappelijk middenveld de sociale cohesie in de regio kan helpen versterken. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan sociaal overleg, gezamenlijk beheer van socialezekerheidsstelsels en maatschappelijk verantwoord ondernemingsgedrag bij lokale vestigingen van Europese ondernemingen, die moeten laten zien dat maatschappelijk verantwoord ondernemen zowel de eigen concurrentiepositie als de sociale cohesie ten goede kan komen (1)).

2.1

Het concept „economische en sociale cohesie” is geen eenduidig begrip. In dit advies wordt uitgegaan van de interpretatie die de Commissie in haar verslagen over de economische en sociale cohesie binnen de Unie hanteert, aangevuld met een aantal aspecten die kenmerkend zijn voor Latijns-Amerika en het Caribisch gebied, zoals het hongervraagstuk, de situatie van inheemse volkeren, het omvangrijke „zwartwerk”-circuit en een groter sociaal determinisme op het vlak van de behandeling van mannen en vrouwen.

2.1.1

Om de sociale cohesie te verbeteren moet worden gezorgd voor „een gunstige voedingsbodem voor de ontwikkeling van mechanismen en instituties die verschillen en ongelijkheden kunnen helpen terugdringen”, aldus IDB-voorzitter Enrique Iglesias. Vanuit dit oogpunt bekeken geven de gebruikelijke sociaal-economische indicatoren slechts een zeer onvolledig beeld van de sociale cohesie binnen een land of regio en moet het begrip „sociale cohesie” als een pluridimensionaal concept worden beschouwd.

2.2.1

Het concept „sociale cohesie” heeft in de eerste plaats een politieke dimensie. Belangrijke politieke cohesiefactoren zijn o.m. de kwaliteit van de democratische instellingen, de betrokkenheid van de burger bij 's lands bestuur, de hechtheid van de sociale banden, het bestaan van socialezekerheids- en solidariteitsstelsels, de zorg voor het culturele en natuurlijke erfgoed en de deelname van de sociaal-economische kringen aan het sociaal-economische leven.

2.2.2

Het versterken van de sociale cohesie is een taak van de overheid, die, met adequaat beleid en adequate regelgeving, moet zorgen voor een goede infrastructuur, een behoorlijke dienstverlening, een onafhankelijke rechtspraak, een goed functionerend systeem van arbeidsverhoudingen, een rechtvaardig belastingstelsel, enz. De overheid en haar instellingen spelen dus een essentiële rol waar het gaat om de bescherming van het civiele, politieke en sociale burgerschap. Ook om die reden is sociale cohesie in wezen een politieke aangelegenheid.

2.3.1

De economische dimensie van sociale cohesie houdt verband met zaken als welvaart en welvaartsverdeling, ontwikkeling van het productieapparaat (toegang tot basisgrondstoffen, aandacht voor productiviteitsbevorderende factoren, gunstig investeringsklimaat, MKB-vriendelijke omgeving…), O&O en innovatie, omvang en kwaliteit van de werkgelegenheid, inkomensniveau en inkomensverschillen. Latijns-Amerika en het Caribisch gebied kampen in dit verband met een aantal specifieke handicaps: een omvangrijk informeel arbeidscircuit, een tekort aan productieve investeringen, een laag opleidingsniveau en een hoge mate van economische ongelijkheid, die een rem zet op de economische ontwikkeling, met als onvermijdelijk gevolg economische achterstand en sociale ontwrichting.

2.3.2

Als de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen hun sociale cohesie echt willen verbeteren, moeten zij beslist zorgen voor een duurzame economische groei en sociale ontwikkeling. Dit betekent dat zij maatregelen moeten nemen om hun macro-economische stabiliteit te vergroten (zonder afbreuk te doen aan het streven naar meer sociale gelijkheid) en dat zij structurele hervormingen moeten doorvoeren om hun productiepotentieel beter te kunnen benutten (met als belangrijkste prioriteiten: stimulering van het ondernemerschap, verbetering van de opleiding van de arbeidskrachten, verbetering van de inkomensverdeling en invoering van een democratisch stelsel van arbeidsverhoudingen).

2.4.1

Sociale cohesie is onlosmakelijk verbonden met „territoriale” cohesie. Belangrijk voor een goede sociale cohesie is immers ook dat de diverse lokale actoren in staat zijn synergie-effecten te creëren, dat het betrokken gebied over een goede infrastructuur beschikt (op alle gebieden, incl. op het vlak van de nieuwe informatie- en communicatietechnologieën) en dat de gehele bevolking toegang heeft tot essentiële diensten en voorzieningen als gezondheidszorg, onderwijs, water, elektriciteit, huisvesting en vervoer. Naast de ontwikkelingsverschillen tussen centrum en periferie, stad en platteland en kust en binnenland vallen onder deze territoriale dimensie ook de verschillen tussen specifieke bevolkingsgroepen (b.v. tussen autochtonen en nieuwe migranten).

2.5.1

Een goede sociale cohesie impliceert ook een billijke verdeling van de inkomens, de welvaart en de diverse bronnen van (materiële en immateriële) welvaart. Kenmerkend voor het Europees sociaal model (als „grootste gemene deler” van de diverse Europese modellen met hun drie belangrijke karakteristieken: hoge sociale uitgaven, regulering door de staat en participatie van de sociaal-economische kringen) is het streven naar een koppeling tussen economische en sociale ontwikkeling. De regelingen voor de verdeling van de welvaart (sociale en arbeidswetgeving, pensioenvoorzieningen, ziektekostenstelsels, werkloosheidsregelingen, gezinsrecht, regelingen inzake collectieve onderhandelingen, belastingstelsels) komen alle burgers ten goede en staan los van de economische prestaties en de gegenereerde welvaart.

2.5.2

Een ander (zeer actueel) aspect van de sociale dimensie van de cohesieproblematiek is de horizontale ongelijkheid als gevolg van de een of andere vorm van discriminatie (discriminatie op grond van geslacht, ras, etnische afkomst of een andere kenmerkende eigenschap van de gediscrimineerde bevolkingsgroep). Vanuit dit oogpunt bekeken staat of valt de sociale cohesie met de toepassing van twee fundamentele beginselen, nl. het recht op bestaanszekerheid en op rechtsgelijkheid.

2.5.3

Het multidimensionele karakter van het concept „sociale cohesie” biedt de Latijns-Amerikaanse en Caribische landen heel wat aangrijpingspunten voor cohesiebevorderende initiatieven, zowel in nationaal verband als in het kader van hun betrekkingen met de Europese Unie. In nationaal verband komt het erop aan een aantal cruciale randvoorwaarden voor een betere cohesie op orde te brengen - een doel waarbij de Unie haar partners met raad en daad dient bij te staan, voortbouwend op haar eigen ervaringen met dit soort problemen. In het kader van de onderlinge betrekkingen tussen beide regio's moet de aandacht niet alleen naar de traditionele vormen van ontwikkelingssamenwerking gaan, maar moet op álle samenwerkingsterreinen (handel, onderwijs, technologie, sociaal beleid…) een centrale plaats worden ingeruimd voor de cohesieproblematiek. Dit was niet alleen de boodschap van de eerste twee bijeenkomsten van vertegenwoordigers van middenveldorganisaties uit beide regio's, maar het was ook de teneur van recente uitspraken van enkele Latijns-Amerikaanse leiders (de presidenten Lagos van Chili, Lula da Silva van Brazilië en Kirchner van Argentinië).

3.1.

Latijns-Amerika en het Caribisch gebied vormen vanuit economisch, politiek en sociaal oogpunt bekeken een zeer heterogene regio. Op gevaar af de zaken te simplificeren, wordt in dit advies geprobeerd om op basis van een aantal gemeenschappelijke kenmerken een algemeen beeld van de aard en omvang van het cohesieprobleem in deze regio te geven - een probleem waarmee álle landen in de regio op de een of andere manier te maken hebben - en aan te geven hoe het best te werk kan worden gegaan om de economische en sociale cohesie in het gebied te versterken.

3.1.1

De cohesieproblematiek wordt in dit advies vanuit drie invalshoeken benaderd: vanuit een sociaal-economisch perspectief, vanuit politiek oogpunt en vanuit de perceptie van de samenleving zelf.

3.2.1

In de ogen van de Latijns-Amerikaanse en Caribische bevolking zelf zijn armoede en ongelijkheid het grootste probleem waarmee de regio te kampen heeft. Volgens het enquêtebureau Latinobarómetro is meer dan de helft van de bevolking van oordeel dat vóór alles de hoge werkloosheid, de lage lonen en de schrijnende armoede moeten worden aangepakt (in 2003 verklaarde bijna een kwart van de geënquêteerden niet genoeg te verdienen om in hun basisbehoeften te kunnen voorzien). Aan deze problemen wordt door de bevolking zwaarder getild dan aan de andere problemen van de regio, zoals corruptie en criminaliteit.