Resolutie van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de gezamenlijke aanpak van een existentiële dreiging: de sociale partners en het maatschappelijk middenveld pleiten voor ambitieuze klimaatactie

(2023/C 75/01)

Rapporteurs:

Peter SCHMIDT Isabel CAÑO AGUILAR Sandra PARTHIE Josep PUXEU ROCAMORA Neža REPANŠEK Lutz RIBBE

Rechtsgrond	Artikel 50 van het reglement van orde Resolutie
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	104/1/0

De jaarlijkse vergadering in het kader van het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (COP27) zal in 2022 van 6 tot en met 18 november plaatsvinden in Sharm El-Sheikh, Egypte.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) heeft, overeenkomstig de nota van zijn bureau van 22 februari 2022, een ad-hocgroep voor de Conferentie van de partijen (COP) bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (UNFCCC) opgericht. Die ad-hocgroep kreeg de taak om de resolutie van het EESC over de COP voor te bereiden, in lijn met de prioriteiten van de volgende COP en het UNFCCC-onderhandelingsproces, en om het Comité als geheel vertrouwder te maken met de werkwijze van het UNFCCC en het bij de klimaatonderhandelingen te betrekken.

De ad-hocgroep telt zes leden van de afdeling NAT en één jongerenvertegenwoordiger, die regelmatig aan de werkzaamheden deelneemt, naar aanleiding van het initiatiefadvies Naar een gestructureerde participatie van jongeren op het gebied van klimaat en duurzaamheid in het besluitvormingsproces van de EU (1). De afgelopen maanden heeft de ad-hocgroep van gedachten gewisseld en gesproken over samenwerkingsmogelijkheden met relevante organisaties en instellingen, zoals de Europese Commissie, het Comité van de Regio’s, de vertegenwoordiging van toonaangevende klimaatkampioenen en de Climate Action Tracker alsmede met vertegenwoordigers van diverse geledingen van het maatschappelijk middenveld (jongeren, ondernemers, landbouwers, vakbonden en milieu-ngo’s). Daarbij werd telkens benadrukt dat sprake is van een klimaatnoodtoestand.

2022 is het jaar geworden waarin de klimaatverandering meer en intenser dan ooit extreme weersomstandigheden heeft veroorzaakt: verschroeiende hittegolven en bosbranden in Europa en delen van Zuid-Azië, rampzalige overstromingen in Pakistan en Bangladesh en aanhoudende droogte in Oost-Afrika, met duizenden doden en miljoenen extra ontheemden en mensen die met hongersnood worden bedreigd tot gevolg.

In dit verband wordt er in het onlangs verschenen rapport van de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (2) (IPCC) op gewezen dat, om de opwarming van de aarde tot 1,5 oC te beperken, de uitstoot van broeikasgassen vóór 2025 zijn piek moet bereiken, uiterlijk in 2030 moet zijn gehalveerd en dat om die doelen te verwezenlijken nu meteen verregaande emissiereducties in alle sectoren noodzakelijk zijn. Het huidige beleid (3) zal echter naar verwachting leiden tot een mondiale temperatuurstijging van circa 2,7 oC en de actuele nationale verbintenissen van de afzonderlijke landen (nationaal bepaalde bijdragen) tot een opwarming van 2,4 oC.

De Russische invasie van Oekraïne heeft deze economisch en sociaal al moeilijke situatie er nog veel en veel complexer op gemaakt. Maar de klimaatnoodtoestand duldt geen uitstel. Speciale maatregelen dienen uitzonderlijk en van tijdelijke aard te zijn en de Europese Unie moet haar energie- en klimaatbeleid sneller aanpassen om op korte termijn schokken te kunnen opvangen en tegelijkertijd gestaag vooruitgang te boeken met de onvermijdelijke decarbonisatie van de samenleving. Europa moet op het gebied van klimaatactie het voortouw nemen en de kloof tussen ambities en beleidsmaatregelen dichten.

In de door de leden van de ad-hocgroep voorbereide resolutie worden de EU-instellingen en regeringen opgeroepen hun klimaatambities op te voeren in overeenstemming met de wetenschappelijke inzichten, en wordt in het bijzonder de nadruk gelegd op de rol van het maatschappelijk middenveld bij het versnellen van klimaatactie. De sociale veerkracht kan alleen groter worden als maatschappelijke organisaties, sociale partners en burgerbewegingen hun stem kunnen laten horen.

Wij zijn de laatste generatie die de klimaatverandering kan stoppen en het EESC, de spreekbuis van het Europese maatschappelijk middenveld, moet een leidende rol spelen om de transformatie naar een koolstofneutrale, inclusieve en sociaal rechtvaardige samenleving te stimuleren.

Beleidsaanbevelingen van het Europees Economisch en Sociaal Comité

Meer klimaatambities om de klimaatnoodtoestand aan te pakken en de klimaatactie van de EU te bevorderen

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC), als spreekbuis van de maatschappelijke organisaties in Europa, handelend in zijn hoedanigheid van adviesorgaan voor het Europees Parlement, de Raad en de Commissie, en als onderdeel van het mondiale maatschappelijk middenveld,

1.

wijst erop dat het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (UNFCCC) dertig jaar geleden werd goedgekeurd met als uiteindelijke doelstelling het bewerkstelligen van een “stabilisering van de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer op een niveau waarop gevaarlijke antropogene verstoring van het klimaatsysteem wordt voorkomen” (artikel 2), en dat deze doelstelling niet is verwezenlijkt;

2.

wijst erop dat met de Overeenkomst van Parijs uit 2015 de kwalitatieve doelstelling van het Klimaatverdrag — voorkomen van verstoring van het klimaatsysteem — is vervangen door een kwantitatieve doelstelling, namelijk om “de stijging van de gemiddelde temperatuur wereldwijd ruim onder 2 oC boven het pre-industriële niveau te houden en ernaar te blijven streven de stijging te beperken tot 1,5 oC boven het pre-industriële niveau” (4);

3.

wijst erop dat de 1,5 oC-doelstelling niet zal volstaan om de dramatische gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. Het is bewezen dat de klimaatverandering nu al elke regio in de wereld verandert. Overstromingen, droogten, stormen, branden en hittegolven nemen exponentieel toe, met verwoestende sociale gevolgen en een economische impact van miljarden euro per jaar (5);

4.

wijst erop dat er sprake is van een klimaatnoodtoestand en dat artikel 2 van het Klimaatverdrag, ondanks de huidige tekortkomingen van het UNFCCC, niet mag worden opgegeven;

5.

is er vast van overtuigd dat beleidsbeslissingen moeten worden genomen op basis van wetenschap en wetenschappelijke informatie, en wijst erop dat het IPCC duidelijke benchmarks heeft vastgesteld: de emissies moeten “uiterlijk vóór 2025” (6) hun piek bereiken en de wereld moet de emissies in 2030 hebben teruggebracht tot 45 % ten opzichte van het niveau van 2010 om een maximale temperatuurstijging van 1,5 oC haalbaar te houden;

6.

erkent dat de inval van Rusland in Oekraïne de toch al moeilijke omstandigheden vanwege inflatie, hoge energie- en voedselprijzen en mogelijke energietekorten verder heeft verslechterd, waarvan de burgers de harde gevolgen ondervinden en waardoor in ieder geval op korte termijn ernstige sociale en economische problemen ontstaan; is van mening dat de huidige omstandigheden de noodzaak van Europese klimaatactie er nog urgenter op maken en dat het door de nieuwe geopolitieke situatie voor de EU nog noodzakelijker is geworden om haar energie- en klimaatbeleid sneller te hervormen;

7.

is ervan overtuigd dat de Europese Green Deal moet worden versterkt om het streven naar een koolstofarme economie te verwezenlijken, de externe afhankelijkheid van de EU verder te verminderen, te zorgen voor veerkracht en een rechtvaardige transitie te bevorderen, en dat uitzonderlijke afwijkingen van overeengekomen doelstellingen slechts voor een beperkte periode zouden mogen worden toegestaan (7); meent dat de ontwikkeling van open strategische autonomie zou moeten zorgen voor minder afhankelijkheid op het gebied van energie, kritieke grondstoffen en voedsel;

8.

dringt er bij de EU op aan om een leidende rol op zich te nemen, verzoekt de Europese Commissie en de EU-lidstaten om naar aanleiding van het klimaatpact van Glasgow de nationaal bepaalde bijdragen (NDC’s) te actualiseren en dringt aan op een rechtvaardige mondiale verdeling die gebaseerd is op billijkheid, historische verantwoordelijkheid en capaciteit;

9.

is ingenomen met de besluiten van het Europees Parlement over de ETS (8) en koolstofputten (9), die hebben geleid tot een geringe aanscherping van de emissiereductiedoelstelling van de EU, hetgeen een — weliswaar ontoereikende — oproep vormt om de Europese NDC’s te verhogen;

10.

spreekt zijn bezorgdheid uit over het feit dat veel landen langetermijnplannen hebben aangekondigd, waarmee zij beogen om in 2050 of 2060 klimaatneutraliteit te hebben bereikt, maar dat die niet worden geschraagd door overeenkomstige plannen voor de korte en middellange termijn, en verzoekt daarom de Europese Commissie om de diplomatieke inspanningen van de EU op te voeren teneinde de goedkeuring van Europese Green Deal-achtige beleidskaders door de internationale gemeenschap te bevorderen; is bereid om deze inspanningen te ondersteunen door samen te werken met maatschappelijke organisaties overal ter wereld, met als kompas voor de komende cruciale jaren de Agenda 2030 en de duurzameontwikkelingsdoelstellingen;

11.

verzoekt de EU om verder te werken aan sectorale benaderingen voor op maat gesneden maatregelen, en aan “klimaatclubs”, die kunnen worden ontwikkeld tussen landen met de meest ambitieuze klimaatactieprogramma’s, teneinde andere landen aan te zetten tot snellere actie; daarbij zou de uitvoering van het mechanisme voor koolstofgrenscorrectie (CBAM) als instrument kunnen dienen;

12.

is van mening dat er doortastende en duidelijk omschreven maatregelen nodig zijn om artikel 6 van de Overeenkomst van Parijs operationeel te maken en het bijbehorende regelboek te voltooien, dat een kader vormt voor vrijwillige internationale samenwerking tussen landen om hun uitstoot te verminderen en zo hun verbintenissen na te komen, en waarmee valkuilen als dubbeltellingen en valse emissiereductiekredieten kunnen worden vermeden;

Het huidige economisch model herzien om adequaat werk te maken van mitigatie en aanpassing, en zorgen voor doeltreffende toegang tot klimaatfinanciering

13.

benadrukt dat we, teneinde de transitie naar een klimaatneutrale samenleving te versnellen, ons huidige economisch model moeten herzien om aldus de manier waarop we consumeren en produceren en de manier waarop we waarde hechten aan toereikendheid te heroverwegen, en verzoekt de EU om te komen met een nieuwe visie op welvaart voor mensen en de planeet op basis van de beginselen van ecologische duurzaamheid, het recht op een fatsoenlijk leven en de bescherming van sociale waarden (10);

14.

stelt een nieuw governancekader voor om alle ingrijpende veranderingen uit te werken, en moedigt regeringen en regionale overheden aan om commissies voor een rechtvaardige transitie in het leven te roepen, zodat de sociale partners en maatschappelijke organisaties, met inbegrip van jongerenorganisaties, aanbevelingen kunnen doen en kunnen onderhandelen over en werken aan nationale en regionale plannen voor een rechtvaardige transitie (11); is van mening dat de bestaande initiatieven om de sociale uitdagingen van de groene transitie aan te pakken, te versnipperd zijn gebleven (12);

15.

is van mening dat de snelle overgang naar een koolstofarme economie enorme uitdagingen met zich mee zal brengen voor burgers, werknemers, bedrijven en regio’s, met name voor die welke het meest afhankelijk zijn van koolstofintensieve sectoren en industrieën (13); vindt dat in het kader van de NDC’s onder meer de gevolgen van de transitie voor de werkgelegenheid en vaardigheden in de verschillende landen, subregio’s en sectoren, met inbegrip van de gevolgen voor onderaannemers en downstreamwaardeketens, nauwkeurig in kaart moeten worden gebracht en moeten worden geanalyseerd, en dat een en ander vergezeld moet gaan van nationale werkgelegenheidsplannen en strategieën voor een rechtvaardige transitie (14) op basis van het beginsel van rechtvaardige transitie van de IAO; onderschrijft derhalve het voorstel van de Conferentie over de toekomst van Europa (15) om te zorgen voor een rechtvaardige transitie die werknemers en banen beschermt dankzij passende financiering en verder onderzoek;

16.

benadrukt dat de particuliere sector verantwoordelijkheid draagt om de doelstelling voor het koolstofarm maken van de economie te verwezenlijken, hetgeen een snelle transformatie van systemen op ongekende schaal vereist, waarbij diezelfde particuliere sector een cruciale rol moet spelen;

17.

erkent de vele en uiteenlopende inspanningen van bedrijven en ondernemers in de hele EU om commerciële oplossingen te ontwikkelen voor de mitigatie van en aanpassing aan klimaatuitdagingen, en is van mening dat met innovatieve en verantwoorde bedrijfsmodellen klimaatproblemen kunnen worden aangepakt als daarin meetbare duurzaamheidsdoelstellingen centraal worden gesteld, zoals het verminderen van het gebruik van water, energie of chemicaliën;

18.

is bezorgd dat de vermindering van de broeikasgasemissies in de EU gepaard gaat met een toename van de emissies buiten de EU om aan de vraag in EU te voldoen, waardoor broeikasgasoverloopeffecten (16) ontstaan, en is van mening dat bij het opstellen van de broeikasgasinventaris van de EU rekening moet worden gehouden met de broeikasgasemissies van ingevoerde producten, dat prioriteit moet worden gegeven aan het loskoppelen van sociaal-economische vooruitgang van negatieve binnenlandse en ingevoerde gevolgen voor klimaat en biodiversiteit, en dat het CBAM een ondersteunende maatregel is om dit doel te bereiken;

19.

wijst er net als de wetenschap op dat biodiversiteitsverlies en klimaatverandering elkaar versterken; pleit daarom voor alomvattende milieumaatregelen met aandacht voor de verbanden tussen biodiversiteitsverlies en klimaatverandering; stelt voor om in het kader van de EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030 de omvang van de beschermde gebieden uit te breiden en de inspanningen om de resterende natuurlijke hulpbronnen te beschermen op te voeren (17);

20.

is bezorgd over het feit dat de gevolgen van de klimaatverandering de meest kwetsbare mensen onevenredig hard treffen en dat de gemeenschappen die het minst verantwoordelijk zijn voor de mondiale emissies, de ergste gevolgen ondervinden en niet altijd over de middelen beschikken om deze het hoofd te bieden;

21.

wijst erop dat aanpassingsmaatregelen steeds crucialer worden naarmate het aantal abnormale klimaatgebeurtenissen toeneemt en dat het van essentieel belang is beter te anticiperen op de gevolgen van de klimaatverandering; onderstreept dat de Overeenkomst van Parijs het belang van planningsprocessen voor aanpassing op nationaal niveau benadrukt en alle landen daarom verplicht zijn verslag uit te brengen over de geboekte vooruitgang; dringt aan op een gestroomlijnde benadering van inclusiviteit om te voorkomen dat bestaande ongelijkheden worden versterkt;

22.

dringt aan op een verhoging van de totale bijdragen van de ontwikkelde landen aan de financiering van klimaatmaatregelen, met een “even grote nadruk” op mitigatie- als op aanpassingsmaatregelen, want zonder extra financiering voor aanpassing zullen de planning en uitvoering daarvan beperkt blijven, met name in ontwikkelingslanden; dringt aan op verdere stappen om ervoor te zorgen dat dit beginsel wordt nageleefd, aangezien mitigatie ervoor zorgt dat de klimaatnoodtoestand voor toekomstige generaties niet verergert, terwijl dankzij aanpassing de huidige en toekomstige generaties worden beschermd tegen de extreme weersomstandigheden die het gevolg zijn van de reeds bestaande klimaatverandering (18); herinnert eraan dat de financiering voor aanpassing aan de klimaatverandering momenteel slechts 25 % van de mondiale klimaatfinanciering uitmaakt en dat eerdere toezeggingen om die financiering in 2025 tot 40 % te hebben opgetrokken, niet worden nagekomen (19);

23.

is ingenomen met de bijdrage van 100 miljoen EUR van de Commissie aan het aanpassingsfonds en dringt er bij de EU-lidstaten op aan de financiering voor aanpassing uiterlijk in 2025 te verdubbelen ten opzichte van 2019; dringt ook aan op extra inspanningen om de in het kader van het klimaatfinancieringsplan vastgelegde doelstelling van 100 miljard USD te verwezenlijken; benadrukt dat er momenteel geen mondiale financieringsfaciliteit bestaat om het herstel van het verlies en de schade die mensen lijden te ondersteunen; dringt er daarom bij de EU-lidstaten en de Commissie op aan om zich te committeren aan de “verlies- en schadefaciliteit” teneinde de gevolgen van de klimaatverandering op te vangen;

24.

is van mening dat de Europese regeringen en instellingen, in het kader van maatregelen op het gebied van klimaatrechtvaardigheid, een toekomstgericht en alomvattend Europees migratie- en asielbeleid moeten ontwikkelen, dat bescherming biedt aan personen die door klimaatverandering ontheemd zijn geraakt, en dat zij in dit verband zouden moeten beginnen om klimaatvluchtelingen formeel te erkennen;

Stimuleren van doeltreffende sectorale maatregelen om klimaatneutraliteit te bereiken

25.

benadrukt dat de circulaire economie en de bio-economie bevorderlijk zijn voor de ontwikkeling van een nieuwe visie op welvaart voor mensen en dat achter de totstandkoming van beide dan ook meer vaart moet worden gezet (20); wijst erop dat strategieën voor een circulaire economie die in alle sectoren en landen worden uitgevoerd, het potentieel hebben om de mondiale broeikasgasemissies met 39 % te verminderen (21); spreekt zijn bezorgdheid uit over het feit dat de EU-economie slechts voor ongeveer 12 % circulair is, ondanks het omvangrijke wetgevingsproces dat in 2015 van start is gegaan met het eerste EU-actieplan voor de circulaire economie, en is van mening dat alleen verder vooruitgang kan worden geboekt door samen te werken met alle geledingen van het maatschappelijk middenveld, met name om de resterende politieke, culturele, infrastructurele, bestuursgerelateerde en financiële belemmeringen uit de weg te ruimen (22);

26.

dringt erop aan dat transitiestrategieën voor de totstandbrenging van duurzame voedselsystemen naar behoren in de NDC’s worden geïntegreerd, en erkent dat veel landen in hun NDC’s weliswaar melding maken van het mitigatie- en aanpassingspotentieel van de landbouw, maar dat zeer weinig landen doelstellingen formuleren voor andere onderdelen van de voedselsystemen (23), waardoor kansen grotendeels onbenut blijven (24); herinnert aan zijn aanbevelingen om een alomvattend voedselbeleid vast te stellen, zoals de “van boer tot bord”-strategie, met inbegrip van klimaatmaatregelen, en om te zorgen voor gestructureerde inspraak van belanghebbenden in de gehele voedselvoorzieningsketen (25) en op alle bestuursniveaus, waarbij met name producenten centraal zouden moeten komen te staan in landbouwstrategieën en bij de beleidsvorming zouden moeten worden betrokken;

27.

spreekt zijn bezorgdheid uit over de situatie in Afrika, dat voor minder dan 4 % verantwoordelijk is voor de mondiale uitstoot maar een van de meest kwetsbare gebieden ter wereld is en onevenredig hard door de gevolgen van de klimaatverandering wordt getroffen; dringt er onomwonden bij de EU op aan, nu de COP27 in Afrika plaatsvindt, om prioriteit te geven aan financiële, technische en capaciteitsopbouwmiddelen voor Afrika ter ondersteuning van de toezeggingen die dit continent op de COP21 in Parijs heeft gedaan, en om er rekening mee te houden dat de meeste mitigatie- en aanpassingsdoelstellingen uit de Afrikaanse NDC’s afhankelijk zijn gesteld van het ontvangen van voldoende internationale steun. Als die uitblijft, zou de bescherming van ecosystemen met een hoge natuurwaarde, zoals bossen en savannes, in gevaar kunnen komen en zou de discussie over de winning van fossiele brandstoffen weer kunnen oplaaien;

28.

dringt erop aan dat de subsidies voor fossiele brandstoffen onmiddellijk worden stopgezet; is ingenomen met de mededeling over REPowerEU, omdat daarin oplossingen worden aangereikt die aansluiten bij de doelstellingen van de Green Deal en de Europese energie-unie (26) (27); is van mening dat regeringen via steun voor onderzoek, innovatie en ontwikkeling een kader moeten scheppen voor investeringen in doorbraaktechnologieën op gebieden als energie-efficiëntie en de productie van hernieuwbare energie, en dat de regelgeving zo moet worden opgezet dat de ontwikkeling en de marktacceptatie van nieuwe technologieën mogelijk worden gemaakt en worden bevorderd, met inbegrip van maatregelen aan de vraagzijde om leidende markten te creëren en het gebruik van koolstofarme producten te stimuleren (28);

29.

is ingenomen met digitale oplossingen die milieubescherming en transformatie naar duurzaamheid in het vervoer, energiesystemen, gebouwen, de landbouw en andere sectoren mogelijk maken, maar merkt ook op dat de digitalisering tot dusver over het algemeen niet heeft bijgedragen aan een vermindering van de vraag naar energie en van de koolstofemissies, en wijst derhalve op de noodzaak van ondersteunend beleid om terugslag- en inductie-effecten te vermijden (29);

30.

benadrukt dat de klimaatverandering ook ernstige gevolgen heeft voor bedrijven, met name kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s), zoals verstoring van toeleveringsketens en schade aan productielocaties door extreme weersverschijnselen, en hen soms dwingt kostbare wijzigingen aan te brengen in hun bedrijfs- en exploitatiemodellen, alsook te investeren om aan wettelijke of andere vereisten te voldoen; is van mening dat early adopters van nieuwe duurzame bedrijfsmodellen moeten worden gesteund, om ervoor te zorgen dat zij van hun innovatie geen concurrentienadelen ondervinden;

31.

benadrukt dat steun aan de particuliere sector moet worden verleend met inachtneming van het beginsel van gelijke toegang tot financieringsinstrumenten voor kmo’s en uitsluitend op basis van klimaatdoelstellingen (30), en dat ingrijpende veranderingen in waardeketens alsmede sectoroverschrijdende samenwerking nodig zullen zijn;

32.

is van mening dat een door de Europese regeringen op internationaal niveau gesteunde harmonisatie en standaardisatie van cruciaal belang zijn om in het hele bedrijfsleven tot schaalbare oplossingen te komen via technologie, verbetering van vaardigheden en regelgeving, en dat het met name voor kmo’s van cruciaal belang zal zijn om te kunnen profiteren van begeleidende instrumenten en capaciteitsopbouw, teneinde aan nieuwe eisen te voldoen en hun toegang tot de EU-markten te vergroten;

Versterking van het maatschappelijk middenveld met het oog op snellere klimaatactie en pleidooi voor een nieuw governancekader

33.

benadrukt dat de omvang van de vereiste maatregelen vraagt om een geïntegreerd beleid op verschillende niveaus en sectoroverschrijdende oplossingen waarbij het maatschappelijk middenveld echt wordt betrokken, en stelt derhalve een nieuw governancekader voor om alle ingrijpende veranderingen door te voeren;

34.

is van mening dat dit nieuwe governancekader op het niveau van de werkplek de sociale dialoog moet waarborgen door de rechten en participatie van werknemers te garanderen en collectieve overeenkomsten te versterken;

35.

is van mening dat ook een bredere dialoog moet worden aangegaan, waaraan wordt deelgenomen door de regio’s, plattelandsactoren en steden, sociale partners, coöperaties en het maatschappelijk middenveld, ten bate van de sociale rechtvaardigheid en geloofwaardigheid, en om concreet inhoud te geven aan de toezegging dat niemand mag achterblijven (31). Door zich bijvoorbeeld meer te richten op prosumenten kan de transitie naar een schoner energiesysteem worden versneld, kunnen nieuwe economische modellen tot stand worden gebracht en kunnen de meest kwetsbare groepen in de samenleving worden beschermd tegen onder meer afsluiting van gas, licht en het internet;

36.

is er vast van overtuigd dat bottom-up- en burgerinitiatieven echt moeten worden gesteund en aangemoedigd om de mitigatie van en aanpassing aan de klimaatverandering te versnellen en de sociale veerkracht te versterken, en aldus het potentieel van een cultuur van samenwerking en bottom-upoplossingen te ontsluiten; is van mening dat er een even grote en essentiële behoefte is aan meer investeringen in sociale innovatie om de culturele en maatschappelijke veranderingen door te voeren die nodig zijn om klimaatbescherming te verankeren in het dagelijks functioneren van bedrijven, overheden en huishoudens;

37.

is van mening dat gender niet als een afzonderlijk en op zichzelf staand vraagstuk moet worden behandeld, maar als fundamenteel moet worden beschouwd om genderblinde maatregelen en genderblind beleid te vermijden. Klimaatverandering heeft niet voor alle bevolkingsgroepen dezelfde gevolgen, en als klimaatbeleid niet goed is opgezet, kan het onrechtvaardigheden en onevenwichtigheden vergroten. De ongelijke participatie van vrouwen aan besluitvormingsprocessen en aan de arbeidsmarkt zorgt bijvoorbeeld voor meer ongelijkheid en verhindert vaak dat vrouwen ten volle bijdragen aan klimaatgerelateerde planning, beleidsvorming en uitvoering (32);

38.

is ervan overtuigd dat een sterkere betrokkenheid van jongeren bij besluitvormingsprocessen, vanaf de opstelling van wetgevingsvoorstellen en -initiatieven tot en met de uitvoering, monitoring en follow-up ervan, het beste recht doet aan de intergenerationele dimensie van alle veranderingen (33). Derhalve neemt het EESC sinds 2021 een jongerenvertegenwoordiger op in de officiële EU-delegatie voor de COP-vergaderingen van het UNFCCC en heeft het zich ertoe verbonden om de stem van jongeren en jongerenorganisaties in zijn werkzaamheden te versterken; beveelt de partijen en andere belanghebbenden ten zeerste aan om voor een soortgelijke aanpak te kiezen;

39.

erkent dat inheemse volken zich in de frontlinie van de klimaatverandering bevinden en dat daarom voor hen een belangrijke rol is weggelegd, ook omdat zij waken over meer dan 80 % van de resterende biodiversiteit op aarde (34); is ermee ingenomen dat inheemse volken meer en meer bij het klimaatbeleid worden betrokken en dringt er bij de partijen op aan hen actief te betrekken bij de uitvoering van klimaatmaatregelen;

40.

verbindt zich ertoe actie te ondernemen om bovengenoemde beleidsaanbevelingen uit te voeren.

---

(1)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 44.

(2)  https://www.ipcc.ch/2022/04/04/ipcc-ar6-wgiii-pressrelease/

(3)  https://climateactiontracker.org/global/temperatures/

(4)  Overeenkomst van Parijs.

(5)  Gebaseerd op: “Economic losses from weather and climate-related extremes in Europe reached around half a trillion euros over past 40 years” — Europees Milieuagentschap; “New report: World counts the cost of a year of climate breakdown” — UK charity fighting global poverty, Christian Aid, Media Centre; “The Costs of Extreme Weather Events Caused by Climate Change” — CMCC; “Billion-Dollar Weather and Climate Disasters” — National Centers for Environmental Information (NCEI).

(6)  Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change, IPCC.

(7)  EESC-resolutie over de oorlog in Oekraïne en de economische, sociale en milieugevolgen daarvan (PB C 290 van 29.7.2022, blz. 1).

(8)  Climate change: Parliament pushes for faster EU action and energy independence.

(9)  Fit for 55: Parliament agrees to higher EU carbon sink ambitions by 2030.

(10)  EESC-advies over de duurzame economie die we nodig hebben (PB C 106 van 31.3.2020, blz. 1).

(11)  EESC-advies over Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(12)  EESC-advies over de sociale dialoog in het kader van de groene transitie (PB C 486 van 21.12.2022, blz. 95).

(13)  EESC-advies over Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(14)  EESC-advies over Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(15)  Conferentie over de toekomst van Europa — Aanbevelingen van het Europees burgerpanel.

(16)  2021 Europe Sustainable Development Report — SDSN Europe.

(17)  EESC-advies NAT/841 (in voorbereiding) over Doelstellingen voor natuurherstel in het kader van de EU-biodiversiteitsstrategie.

(18)  EESC-advies over de nieuwe EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering (PB C 374 van 16.9.2021, blz. 84).

(19)  António Guterres: “50 % of All Climate Finance Needed for Adaptation”.

(20)  EESC-advies over de ontwikkeling van synergieën tussen verschillende stappenplannen betreffende de circulaire economie (PB C 14 van 15.1.2020, blz. 29).

(21)  Verslag over de circulariteitskloof 2021 “Climate Change Mitigation through the Circular Economy”.

(22)  EESC-advies over de nieuwe EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering (PB C 374 van 16.9.2021, blz. 84).

(23)  Enhancing NDCs For Food Systems — recommendations for decision-makers — NDC Action Project.

(24)  EESC-advies over voedselzekerheid en duurzame voedselsystemen (PB C 194 van 12.5.2022, blz. 72).

(25)  EESC-advies over Van boer tot bord: een duurzame voedselstrategie (PB C 429 van 11.12.2020, blz. 268).

(26)  EESC-advies over klimaatrechtvaardigheid (PB C 81 van 2.3.2018, blz. 22) en over de nieuwe EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering (PB C 374 van 16.9.2021, blz. 84).

(27)  EESC-advies over REPowerEU: een gemeenschappelijk Europees optreden voor betaalbaardere, veiligere en duurzamere energie (PB C 323 van 26.8.2022, blz. 123).

(28)  EESC-advies over Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(29)  EESC-advies over digitalisering en duurzaamheid — Status quo en de behoefte aan maatregelen vanuit het oogpunt van het maatschappelijk middenveld (PB C 429 van 11.12.2020, blz. 187).

(30)  EESC-advies over Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(31)  EESC-advies over Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(32)  2020 Pocket Guide to Gender Equality under the UNFCCC — WEDO.

(33)  EESC-advies Naar een gestructureerde participatie van jongeren op het gebied van klimaat en duurzaamheid in het besluitvormingsproces van de EU (PB C 429 van 11.12.2020, blz. 44).

(34)  “Indigenous peoples defend Earth’s biodiversity — but they’re in danger”.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over digitale soevereiniteit: een cruciale pijler voor de digitalisering en groei van de EU

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/02)

Rapporteur:

Philip VON BROCKDORFF

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	7.10.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	185/0/3

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Ondanks aanzienlijke vooruitgang bij het versterken van de digitale soevereiniteit van de EU is er nog steeds een grote afhankelijkheid van buiten de EU gevestigde technologiebedrijven. Dit beperkt het leiderschap en de strategische autonomie van de EU in de digitale wereld en beperkt op zijn beurt het economische groeipotentieel van de EU.

1.2.

In een onlineomgeving die nog steeds door buiten de EU gevestigde technologiebedrijven wordt gedomineerd, rijst de vraag in hoeverre EU-burgers, bedrijven en overheden zeggenschap over hun digitale gegevens hebben. Dit lijkt in de huidige crisis misschien geen prioriteit, maar de noodzaak om het gebrek aan evenwicht in de digitale soevereiniteit aan te pakken, mag niet worden gebagatelliseerd.

1.3.

Tegen deze achtergrond is het EESC van mening dat de EU haar afhankelijkheid van techreuzen van buiten de EU moet verminderen door haar inspanningen te verdubbelen om een veilige, inclusieve en op waarden gebaseerde digitale economie te ontwikkelen die in staat is te concurreren met techreuzen van buiten de EU en de nadruk op betrouwbare connectiviteit, gegevensbeveiliging en artificiële intelligentie (AI) te leggen.

1.4.

Het EESC dringt er derhalve op aan dat investeringen in de digitale sector in aanzienlijke mate op een open strategische autonomie in de digitale economie worden gericht. Dit moet investeringen in digitale capaciteit, onderwijs en beroepsopleiding, infrastructuur en technologieën omvatten. Het EESC pleit ook voor gelijke concurrentievoorwaarden in de digitale transformatie, waarbij de rechten van werknemers worden beschermd en bedrijven van elke omvang naast elkaar kunnen bestaan en kunnen gedijen zonder overregulering.

1.5.

Het EESC merkt op dat innovaties zoals cloudcomputing en AI belangrijke strategische troeven binnen de EU zijn geworden en een positieve bijdrage aan de potentiële groei van de EU-economie hebben geleverd. De EU verliest echter terrein in de wereldwijde wedloop om nieuwe technologieën in de digitale wereld te ontwikkelen, en voor sommige technologieën lopen de particuliere investeringen van de EU achter bij vergelijkbare investeringen in de VS en China.

1.6.

Het EESC dringt aan op hernieuwde inspanningen voor publiek-private partnerschappen op het gebied van digitale technologieën en op de ondersteuning van grootschalig EU-onderzoek op het gebied van nieuwe technologieën, met als specifiek doel gelijke tred te houden met de Amerikaanse en Chinese onderzoekscapaciteiten.

1.7.

Het EESC is van mening dat de bestaande onevenwichtigheden op het gebied van digitale soevereiniteit deels te wijten zijn aan nationale belemmeringen die de totstandbrenging van een echte eengemaakte markt in de weg blijven staan. Zoals de zaken er nu voor staan, is de eengemaakte markt in wezen een samenvoegsel van verschillende kleinere nationale markten, en ontbeert zij de schaalgrootte die een in de EU gevestigde onderneming nodig heeft om te kunnen concurreren met de digitale reuzen van deze wereld. Daarnaast zijn er binnen de EU verschillende niveaus van digitale ontwikkeling, infrastructuur en capaciteit.

1.8.

Het EESC verzoekt de Commissie werk te maken van haar digitale regelgevingskader dat erop gericht is de EU-burgers te beschermen tegen de excessen van de digitale wereld en tegelijkertijd een kader voor een meer mensgerichte en ethische omgeving te bieden.

1.9.

Even belangrijk is dat onlineplatforms, ecosystemen en onlineactiviteiten opener, eerlijker en voorspelbaarder worden gemaakt, waarbij regels inzake transparantie en neutraliteit van algoritmen en het delen van gegevens en interoperabiliteit worden overwogen.

1.10.

Het EESC steunt de oproep aan de EU om een cloud- en gegevensinfrastructuur te ontwikkelen om haar digitale soevereiniteit op te bouwen en het enorme gebrek aan evenwicht op de markt voor cloud- en gegevensopslag aan te pakken, aangezien die bijna volledig door bedrijven van buiten de EU wordt gedomineerd.

1.11.

Het EESC erkent ook dat de EU een wereldleider kan worden op het gebied van gegevensverzameling en -verwerking, wat de ruggengraat van de digitale economie vormt. Een EU-gegevenskader voor het verzamelen en delen van gegevens biedt een enorm potentieel in strategische sectoren zoals gezondheid, arbeidsmarkt en vervoer.

1.12.

Het EESC dringt aan op een actualisering van het mededingings- en consumentenbeleid op de eengemaakte markt. Dit moet ook op verstorende praktijken van buiten de EU gevestigde technologiebedrijven en op de toenemende invloed van Chinese digitale bedrijven in de EU zijn gericht. In dit verband is het EESC ingenomen met de ontwikkelingen op regelgevingsgebied, zoals de wet inzake digitale markten en de voorgestelde Europese chipwet.

1.13.

Het EESC erkent de rol van kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) bij het vormgeven van de digitale soevereiniteit van de EU, met name door hun interactie met grote technologiebedrijven in de EU.

1.14.

Tot slot benadrukt het EESC het belang van onderwijs op alle niveaus (zowel academisch als beroepsonderwijs) voor de ontwikkeling van de digitale soevereiniteit van de EU.

2.   Achtergrond

2.1.

Digitale soevereiniteit kan bij benadering worden omschreven als de autonomie van regeringen en ondernemingen om hun eigen gegevens, hardware en software te beheren en op te zetten. Al veel te lang wordt bezorgdheid geuit over het feit dat de EU sterk afhankelijk is van een klein aantal grote technologiebedrijven die grotendeels buiten de EU actief zijn.

2.2.

Deze sterke afhankelijkheid uit zich in het feit dat naar schatting 92 % van alle gegevens in de westerse wereld wordt opgeslagen op servers die eigendom zijn van de VS. Dit omvat onlinegegevens, gegevens uit sociale media en gegevens die door nationale overheden worden beheerd (1).

2.3.

Het is niet verwonderlijk dat deze situatie heeft geleid tot toenemende bezorgdheid dat bedrijven en nationale overheden in de EU mogelijk geen volledige controle hebben over gegevens en sterk afhankelijk blijven van grote technologiebedrijven die buiten de EU zijn gevestigd, terwijl het voor in de EU gevestigde technologiebedrijven moeilijk is om de concurrentie aan te gaan met hun tegenhangers in de VS. Een ander punt van bezorgdheid is dat de EU langzaam maar zeker haar capaciteit verliest om de wetgeving in de digitale omgeving doeltreffend te handhaven.

2.4.

Zorgwekkend is dat deze sterke afhankelijkheid van in de VS gevestigde technologiebedrijven het leiderschap en de strategische autonomie van de EU in de digitale wereld beperkt, hetgeen op zijn beurt het economische groeipotentieel van de EU zou kunnen beperken. De economische invloed van niet in de EU gevestigde technologiebedrijven mag niet worden gebagatelliseerd. Hetzelfde geldt voor hun invloed op EU-burgers en hun consumptiepatronen, maar ook voor de manier waarop zij met medeburgers in de EU en daarbuiten omgaan.

2.5.

Vandaag weten grote technologiebedrijven van buiten de EU meer over ons dan misschien onze naaste familieleden en vrienden, en het gebrek aan privacy is zorgwekkend. In feite hebben we online geen controle over onze eigen gegevens: grote technologiebedrijven wel, en het web blijft grotendeels ongereguleerd. Met inspanningen zoals de algemene verordening gegevensbescherming (AVG) (2) van de EU is geprobeerd nieuwe regels vast te stellen. Het probleem is dat technologiebedrijven sneller zijn dan de EU in het aanpakken van dit probleem. Grote technologiebedrijven zijn vaak actief in ruimten waar zij een aanzienlijk informatievoordeel hebben ten opzichte van de regelgevers en blijven over het algemeen vrij om onlinebewegingen van burgers te volgen, waarbij zij informatie verzamelen en de verkregen gegevens te gelde maken.

2.6.

Tegen deze achtergrond had de voorzitter van de Commissie digitaal beleid als een van de belangrijkste prioriteiten voor haar ambtstermijn 2019-2024 aangemerkt, en toegezegt zich te zullen inzetten voor technologische soevereiniteit. Dat is echter nog niet gerealiseerd, en de Commissie zelf heeft haar bezorgdheid geuit over grote technologiebedrijven van buiten de EU die de EU-regels en kernwaarden omzeilen. De afgelopen jaren heeft de interneteconomie zich opgebouwd rond deze techreuzen, die cookies gebruiken om gegevens te controleren en oligopolistische marktmacht te behouden. Het Europees Parlement heeft van zijn kant zijn bezorgdheid geuit over de veiligheidsbedreigingen in verband met de toenemende technologische aanwezigheid van China in de EU en heeft met name opgeroepen tot maatregelen op EU-niveau om de toenemende invloed van China op de 5G-infrastructuur te verminderen.

2.7.

Zorgwekkend is dat hele sectoren van de EU-economie nog steeds zeer afhankelijk zijn van grote, niet in de EU gevestigde online-platforms. Dit ontneemt de lidstaten hun digitale soevereiniteit op belangrijke gebieden als auteursrecht, gegevensbescherming en belastingen. Dit punt van bezorgdheid is ook uitgebreid tot andere gebieden, zoals e-commerce en online-desinformatie.

2.8.

In een onlineomgeving die door technologiebedrijven van buiten de EU wordt gedomineerd, rijst de vraag of EU-burgers de controle over hun digitale gegevens kunnen terugkrijgen en of de EU het gebrek aan evenwicht in de digitale soevereiniteit doeltreffend en binnen een redelijke termijn kan aanpakken. Deze kwesties worden nader toegelicht in de paragrafen 3 en 4.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

In eerste instantie moet de EU haar afhankelijkheid van techreuzen van buiten de EU verminderen door haar inspanningen te verdubbelen om een veilige, inclusieve en op waarden gebaseerde digitale economie te ontwikkelen die in staat is te concurreren met techreuzen van buiten de EU en de nadruk op betrouwbare connectiviteit, gegevensbeveiliging en artificiële intelligentie (AI) te leggen. Het EESC acht het feit dat de digitale economie op waarden moet zijn gebaseerd, van bijzonder belang en legt de nadruk op de sociale en ethische dimensie en de rechten van werknemers in een digitale economie.

3.2.

Naar aanleiding van de ontwikkelingen in de digitale economie heeft de Commissie in 2021 een digitaal kompas opgesteld: een Europese aanpak voor het digitale decennium waarbij de nadruk wordt gelegd op infrastructuur, overheid, bedrijven en vaardigheden. In dit kompas werden doelstellingen op EU- en nationaal niveau vastgesteld, werd een robuust gezamenlijk governancekader voorgesteld om de vooruitgang te monitoren en tekortkomingen aan te pakken, en werden verdere meerlandenprojecten voorgesteld waarin investeringen van de EU, de lidstaten en de particuliere sector worden gecombineerd. Vervolgens werd de wet inzake digitale markten vastgesteld: een wetgevingskader dat voor meer concurrentie op de Europese digitale markten moet zorgen door te voorkomen dat grote ondernemingen misbruik maken van hun marktmacht en door nieuwe spelers toe te staan de markt te betreden. De onlangs voorgestelde Europese chipwet is op haar beurt bedoeld om de productie van microchips in de hele EU te verhogen als reactie op de stijgende vraag en om de afhankelijkheid van leveranciers van buiten Europa te verminderen. Dit zou een tegenwicht vormen voor de dominante positie van China, met name bij de productie van halfgeleiderchips.

3.3.

Nu de economie van de EU na de pandemie weer aantrekt en de prijzen stijgen, dringt het EESC erop aan dat het digitale kompas met succes wordt uitgevoerd en dat de regeringen in de EU bedrijven gaan stimuleren om méér te investeren in digitale capaciteiten en personele middelen. Deze investeringen zouden de strategische autonomie bij de digitale transformatie van de EU-economie helpen versterken. Investeringen van de regeringen in de verbetering van de digitale capaciteit, infrastructuur en technologieën worden ook van vitaal belang geacht.

3.4.

Het EESC merkt op dat innovaties zoals cloudcomputing en AI belangrijke strategische troeven binnen de EU zijn geworden en een positieve bijdrage aan de potentiële groei van de EU-economie hebben geleverd. De EU verliest echter nog steeds terrein in de wereldwijde wedloop om nieuwe technologieën in de digitale wereld te ontwikkelen. Zo lopen de particuliere investeringen van de EU op het gebied van AI achter bij vergelijkbare investeringen in de VS en China. Hetzelfde geldt voor technologieën voor gegevensverzameling en gegevenstoegang en kwantumcomputing, waarbij de investeringen van de EU in blockchaintechnologieën en het internet der dingen ook bij soortgelijke investeringen in de VS en China achterblijven.

3.5.

Het EESC neemt ook kennis van de verschillende financiële instrumenten die zijn ingesteld om de kloof met de Amerikaanse en Chinese investeringen in digitale technologieën te verkleinen. Deze instrumenten zouden onderzoek en innovatie op het gebied van digitale technologieën zeker kunnen ondersteunen, maar, zoals aangegeven in paragraaf 3.3, er zijn verdere investeringen nodig. Het EESC dringt aan op hernieuwde inspanningen voor publiek-private partnerschappen op het gebied van digitale technologieën en op de ondersteuning van grootschalig EU-onderzoek op het gebied van nieuwe technologieën, met als specifiek doel gelijke tred te houden met de onderzoekscapaciteiten van de VS en China.

3.6.

Het EESC is van mening dat het er bij digitale soevereiniteit niet alleen om gaat dat de EU verloren terrein terugwint of op digitaal gebied vooroploopt. Het gaat er ook niet om of digitale soevereiniteit betekent dat de EU protectionistisch van aard is. Het gaat erom een gelijk speelveld te creëren voor in de EU gevestigde technologiebedrijven om, zoals aangegeven in de titel van dit initiatiefadvies, het economische groeipotentieel van de EU te vergroten en zo de samenleving in de EU in haar geheel ten goede te komen.

3.7.

Er zijn gegronde redenen waarom in de EU gevestigde technologiebedrijven wellicht gunstiger moeten worden behandeld dan buiten de EU gevestigde bedrijven om tot de wereldtop op digitaal gebied te behoren. Het EESC is echter van mening dat de bestaande onevenwichtigheden op het gebied van digitale soevereiniteit deels te wijten zijn aan nationale belemmeringen die de totstandbrenging van een echte eengemaakte markt in de weg blijven staan. Zoals de zaken er nu voor staan, is de eengemaakte markt in wezen een samenvoegsel van meerdere kleinere nationale markten, en ontbeert zij de schaalgrootte die een in de EU gevestigde ondernemingnodig heeft om te concurreren met de Microsofts van deze wereld. Daarnaast zijn er binnen de EU verschillende niveaus van ontwikkeling en infrastructuur. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de digitale markt nog steeds door bedrijven van buiten de EU wordt gedomineerd.

3.8.

Het EESC is bovendien van mening dat meer aandacht voor digitale soevereiniteit zal helpen om problemen op het gebied van privacy en persoonsgegevens, belastingen, gegevens en overheidsopdrachten aan te pakken. Dit zal niet van de ene op de andere dag gebeuren, ondanks een robuuster regelgevingskader. Met name belastingheffing is tot een gebied van controverse uitgegroeid, omdat in de VS gevestigde technologiebedrijven inkomsten uit interacties met klanten in de EU kunnen halen, waardoor de vraag rijst of er sprake is van fysieke aanwezigheid, hetgeen doorgaans leidt tot belastbaarheid.

3.9.

Tot slot heeft het EESC in een vorig advies (3) reeds benadrukt dat digitale soevereiniteit belangrijk is als cruciale pijler van de economische, sociale en ecologische ontwikkeling van Europa en dat deze soevereiniteit op het mondiale concurrentievermogen en op krachtige samenwerking tussen de lidstaten moet zijn gebaseerd. Dit is een conditio sine qua non, wil de EU op het internationale toneel wereldleider worden, met name wat de betrouwbaarheid van digitale technologieën betreft.

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.

Het EESC roept de lidstaten op om het digitale regelgevingskader dat erop gericht is de EU-burgers te beschermen tegen de excessen van de digitale wereld en tegelijkertijd een kader voor een meer mensgerichte en ethische omgeving te bieden, daadwerkelijk toe te passen. Het is van mening dat het regelgevingskader moet bijdragen tot een doeltreffender beheer van de digitale sector in de EU. Ook moeten de bescherming van werknemers en het recht op collectieve onderhandelingen de digitale transitie vergemakkelijken. Tegelijkertijd moeten technologiebedrijven in de EU voldoende ruimte krijgen om te innoveren en de techbedrijven van buiten de EU bij te benen, en moeten internationale partnerschappen waar mogelijk worden aangemoedigd.

4.2.

Het vaststellen van regels voor EU-gegevens zal ertoe bijdragen dat de EU in nominale zin meer soeverein wordt, maar zal niet volstaan voor technologiebedrijven in de EU om gelijke tred te houden met het wereldwijde bereik van buiten de EU gevestigde bedrijven. Dit kan alleen worden bereikt met politieke sturing, investeringen in onderzoek en innovatie en het aanpakken van de bestaande tekortkomingen van de eengemaakte markt.

4.3.

Dit impliceert een meer toekomstgerichte benadering van het regelgevingskader dat de komende jaren de digitale economie zal vormgeven. Even belangrijk is dat onlineplatforms, ecosystemen en onlineactiviteiten opener, eerlijker en voorspelbaarder worden gemaakt, waarbij regels inzake transparantie en neutraliteit van algoritmen, en het delen van gegevens en interoperabiliteit worden overwogen.

4.4.

Bij de opbouw van de digitale soevereiniteit van de EU dringt het EESC aan op meer coördinatie tussen de nationale rechtsgebieden en met name de regelgevende instanties op dit gebied. De bestaande governancestructuren moeten opnieuw worden bekeken teneinde de interactie tussen de lidstaten te versterken en gezamenlijke besluitvorming op digitaal gebied te vergemakkelijken. Volgens het EESC zal dit van cruciaal belang zijn voor het ondersteunen van de inspanningen om een bepaalde vorm van digitale soevereiniteit tot stand te brengen. Tegelijkertijd waarschuwt het EESC voor overregulering, die de potentiële economische groei zou kunnen schaden.

4.5.

Het EESC steunt de oproep aan de EU om een cloud- en gegevensinfrastructuur te ontwikkelen om haar digitale soevereiniteit op te bouwen en het enorme gebrek aan evenwicht op de markt voor cloud- en gegevensopslag aan te pakken, aangezien die bijna volledig door bedrijven van buiten de EU wordt gedomineerd. Dit zou ook de veiligheidsrisico’s voor EU-burgers helpen verminderen. In dit verband herhaalt het EESC zijn steun voor het EU-initiatief Gaia-X, dat tot doel heeft burgers, bedrijven en overheden een veilige omgeving voor het beheer van gegevens te bieden.

4.6.

Het EESC erkent ook dat de EU een wereldleider kan worden op het gebied van gegevensverzameling en -verwerking, de ruggengraat van de digitale economie. Een EU-gegevenskader voor het verzamelen en delen van gegevens biedt een enorm potentieel in strategische sectoren zoals gezondheid, arbeidsmarkt en vervoer. Dit zou burgers en bedrijven toegang tot gegevens in de hele EU geven (in overeenstemming met de regels inzake privacy en gegevensbescherming) en de efficiëntie van de eengemaakte markt vergroten.

4.7.

In dit verband dringt het EESC erop aan het mededingingsbeleid op de eengemaakte markt te actualiseren en de bestaande onevenwichtigheden aan te pakken. Dit moet ook op verstorende praktijken van buiten de EU gevestigde technologiebedrijven en op de toenemende invloed van Chinese digitale bedrijven in de EU zijn gericht.

4.8.

Het EESC erkent dat het bereiken van digitale soevereiniteit zal afhangen van i) de manier waarop in de EU gevestigde technologiebedrijven zich aanpassen aan het wetgevingskader; ii) maatregelen om de tekortkomingen van de eengemaakte markt aan te pakken, en iii) EU-onderzoek en -innovatie op digitaal gebied, en investeringsmogelijkheden. Tegelijkertijd kan het EESC niet voorbijgaan aan de rol die kmo’s bij het vormgeven van de digitale soevereiniteit van de EU kunnen spelen. Kmo’s beschikken misschien niet over de financiële middelen om de digitale economie rechtstreeks vorm te geven, maar zij kunnen zeker een bijdrage leveren door interactie met grote technologiebedrijven in de EU.

4.9.

Tot slot wijst het EESC op het belang van onderwijs op alle niveaus (zowel beroeps- als academisch) voor de ontwikkeling van de digitale soevereiniteit van de EU: onderwijsinstellingen moeten investeren in relevant onderzoek en relevante innovatie en er moet worden gezorgd voor de beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel dat in staat is de digitale strategie van de EU te ondersteunen. Ook wordt een gecoördineerde aanpak van alle onderwijsinstellingen in de EU aanbevolen.

---

(1)  https://www.weforum.org/agenda/2021/03/europe-digital-sovereignty/

(2)  Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming) (PB L 119 van 4.5.2016, blz. 1).

(3)  PB C 365 van 23.9.2022, blz. 13.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over paraatheid bij noodsituaties

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/03)

Rapporteur:

Paul RÜBIG

Besluit van de voltallige vergadering	24.2.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	7.10.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	184/8/9

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) verzoekt de Europese Commissie en de lidstaten dringend een plan uit te werken om de autonomie/soevereiniteit van de interne markt van de EU op het gebied van energieopwekkingsinstallaties, voedsel- en waterproductie en de winning van de benodigde grondstoffen aanzienlijk te vergroten, met inbegrip van soevereiniteit/autonomie voor de technologieën die daarvoor nodig zijn. Deze autonomie/soevereiniteit van de EU moet de desbetreffende O&O, de materiaalverwerking, ontwerp, de fabricage, de installatie, de inbedrijfstelling en het onderhoud van de installaties binnen de interne markt van de EU omvatten, om energiearmoede en werkloosheid onder EU-burgers en -consumenten te voorkomen. De meest efficiënte paraatheid bij noodsituaties is gebaseerd op veerkracht, zowel technisch als sociaal. Voortdurende verbetering van de veerkracht van energiesystemen ten aanzien van natuurlijke, politieke of andere bedreigingen moet een aandachtspunt zijn in het hele energiebeleid.

1.2.

Het EESC beveelt aan dat de EU met spoed maatregelen voor de korte termijn vaststelt voor de bouw van faciliteiten voor energieproductie binnen de interne markt van de EU, teneinde de EU-doelstelling op het gebied van autonomie/soevereiniteit te verwezenlijken.

1.3.

Volgens het EESC kunnen wijdverbreide en langdurige energietekorten in Europa worden voorkomen door de volgende maatregelen te nemen: — technologische openheid (met betrekking tot energieproductie en -gebruik); — versterken en ontwikkelen van de Europese eengemaakte energiemarkt; — verbeteren van de samenwerking en coördinatie met gelijkgestemde partners, alsmede nauwere samenwerking met buurlanden en derde landen; — voeren van een ambitieus handelsbeleid en diversifiëren van de toelevering; — aanpakken van de discrepantie tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt; — verbeteren van de communicatie en de bewustmaking; — versnellen van innovatie en digitalisering; — vergemakkelijken van de toegang tot financiering; — zorgen voor voldoende investeringen (onder meer om de groene transitie te vergemakkelijken); — ervoor zorgen dat het beleid realistisch is. Op het gebied van energie en klimaat moeten we bijvoorbeeld het “Fit for 55”-pakket opnieuw beoordelen om een evenwicht te vinden tussen het verwezenlijken van de doelstellingen voor 2030 en 2050 en het vinden van een economisch en sociaal aanvaardbaar traject door deze transitie. Winsten uit de handel in emissierechten moeten worden gebruikt voor de financiering van een prijsplafond voor gas op basis van de Amerikaanse Henry Hub-index en voor investeringen in nieuwe energieproductiefaciliteiten binnen de EU.

1.4.

Om te voorkomen dat de tijdschema’s voor de Green Deal moeten worden herzien, en ter wille van een realistisch energiebeleid, moeten de opties en impact- en risicobeoordelingsprocedures voor de Green Deal en het energiebeleid van de EU niet alleen betrekking hebben op het effect van de maatregelen op het klimaat, maar ook op het effect op de koopkracht van de consumenten in de EU en het effect op het concurrentievermogen van de economie van de EU, zodat de werkgelegenheid in de EU behouden blijft.

1.5.

Gezien de ernst van de crisis is het EESC van mening dat er bij de aanpak van deze crisis geen enkele maatregel mag worden uitgesloten.

1.6.

In het kader van de te nemen maatregelen zou een deel van de respons volgens het EESC moeten bestaan uit de uitvoering van het SET-plan (Strategic Energy Technology) van de EU en het REPowerEU-plan, met name: — verbeteren van de energie-efficiëntie en bevorderen van de circulariteit; — uitvoeren van het REPowerEU-plan om een einde te maken aan de afhankelijkheid van de EU van Russische fossiele brandstoffen; — uitbreiden van de gasopslag en gecoördineerde hervulling; monitoren en optimaliseren van de elektriciteitsmarkten; richten van investeringen op energiesystemen en verbeteren van de connectiviteit in de onmiddellijke omgeving via ACER (1), Berec, ENTSB-G (2), ENTSB-E (3) en de kennis- en innovatiegemeenschappen (KIC’s) van het Europees Instituut voor innovatie en technologie (EIT) over InnoEnergy, grondstoffen en productie, rekening houdend met de ontwikkelingen in de Europese waterstofhoofdketen en op het gebied van de opslag van waterstof en CO2; — bouwen van 1 000 energieproductie-installaties in de EU met een vergunningsprocedure van 14 dagen en onmiddellijk starten van investeringen met 50 % financiële steun van de EU uit inkomsten uit de emissiehandel.

1.7.

Het EESC beveelt aan dat consumenten worden aangemoedigd en ondersteund om te investeren in hun eigen energieproductie en -efficiëntie. Hiervoor zijn voorlichtingscampagnes en fiscale prikkels nodig.

1.8.

Voorts is het EESC van mening dat de EU nieuwe infrastructuur moet aanleggen voor het vervoer van energie en energiebronnen (pijpleiding van Noord-Afrika naar Spanje) en voor hernieuwbare energiebronnen zoals waterstof, biomethaan en ammoniak (Campfire).

1.9.

Als reactie op de crisis beveelt het EESC een reeks kortetermijnmaatregelen aan: — veiligstellen van andere bronnen, met name olie, kolen, gas, uranium, water, voedsel en diervoeder; — ontwikkelen van plannen en concepten voor energiebesparing en -rantsoenering in alle 27 lidstaten van de EU: — rantsoenering moet duidelijke prioriteiten hebben, bijv. het onderhandelen over plannen voor de rantsoenering van energie met energie-intensieve industrieën, en het onderhandelen over nieuwe WTO-handelsovereenkomsten met nieuwe prioriteiten op het gebied van voedsel, diervoeder, water en sanitaire voorzieningen; — voorrang geven aan de opslag van elektriciteit en gas en de voorziening voor ziekenhuizen, gezondheids- en nooddiensten en zorg voor oudere en kwetsbare mensen; — uitvaardigen van regels voor het veiligstellen van voldoende olie- en gasreserves; — bevorderen van energiebesparing en nieuwe energiebronnen; — intensiveren van O&O van de EU op het gebied van energieonderzoek, met name alternatieve energiebronnen, fusie-energie, energieopslag, waterstof- en ammoniaktechnologieën, energie-efficiëntie van energie-intensieve industriële processen en verbruikstoestellen; — versnellen van de openbare goedkeuringsprocedures voor nieuwe projecten die op korte en middellange termijn extra energie opleveren, zoals waterstoflosstations in EU-havens, pijpleidingen en havenfaciliteiten voor de hervergassing van vloeibaar gemaakte gas (LNG); — alle bedrijven in de EU die producten en diensten produceren of leveren die nodig zijn in noodsituaties, verzoeken hun noodstroomvoorziening te verzekeren, hun noodplannen te actualiseren, periodieke opleidingen voor noodsituaties te organiseren enz. (bijv. telecommunicatie- en omroepbedrijven, nooddiensten, openbare IT-servers en elektriciteitsleveranciers).

1.10.

Naast de maatregelen voor de korte termijn beveelt het EESC ook een reeks maatregelen voor de middellange en lange termijn aan:

1.10.1.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie plannen te ontwikkelen en de volgende in de hele EU gecoördineerde maatregelen en acties uit te voeren: — methaanscheiding door elektrolyse/pyrolyse en omzetting van methaan met stoom om waterstof en vaste koolstof te produceren; — gebruik van gediversifieerde en langdurige methaanreserves als grondstof voor de productie van waterstof (energiedrager) en koolstof, en volledig onderzoek naar de voordelen ervan als bodemverbeteraar in de landbouw, met het oog op hogere opbrengsten en een betere voedselzekerheid; — de aankoop van kritieke energie-infrastructuur op grote schaal versnellen, door het vereenvoudigen en stroomlijnen van EU-regelgeving die de aankoop van kritieke energie-infrastructuur vertraagt; — de nieuwe EU-kaderrichtlijn water. Er moet prioriteit worden gegeven aan een snelle energievoorziening; — de nieuwe verordening inzake de toeleveringsketen van de EU moet worden vereenvoudigd. De nadruk moet liggen op het waarborgen van een duurzame levering van kritieke grondstoffen en goederen aan de EU, waarover in bilaterale handelsovereenkomsten wordt onderhandeld; — versterken van de productieketens en vervoerssystemen om mogelijke toekomstige verstoringen van de beschikbaarheid van kritieke grondstoffen voor EU-bedrijven (industrie en handel) op te vangen; — verminderen van de afhankelijkheid van de invoer van kritieke materialen en geprefabriceerde producten; — de nadruk leggen op de technologische soevereiniteit/autonomie van de EU; — ontwikkelen van grensoverschrijdende netinfrastructuur (380 kV of meer); — veiligstellen van de productie van transformatoren voor de verandering van de elektrische spanning (hoog/laag, AC/DC); — opnieuw opstarten van de duizenden energieproductieprojecten (waterkracht, geothermische energie, pompopslag enz.) die jarenlang zijn genegeerd wegens hun geringe rentabiliteit (vanwege goedkoop gas uit Rusland) of wegens bureaucratische belemmeringen; — nieuwe exploitatietechnologieën verkennen. Er zijn verschillende regio’s in de EU met aanzienlijke aardgasreservoirs, die kunnen worden ontgonnen met behulp van nieuwe technologieën die de laatste tijd door Europese universiteiten zijn ontwikkeld. In het licht van het streven van de EU naar energiesoevereiniteit/-autonomie zou de EU serieus naar deze nieuwe technologieën moeten kijken en de regio’s moeten aanmoedigen ze uit te proberen; — de lokale productie van gas/olie en e-brandstof waar mogelijk en nodig heroverwegen of de bestaande productie als kortetermijnmaatregel opvoeren.

1.10.2.

De beroepsopleiding en de vaardigheden van elektriciens en landbouwers verbeteren en banen scheppen op het gebied van waterbeheer.

1.10.3.

Het EESC beveelt aan om het aantal Europese STEM-studenten (STEM = Science, Technology, Engineering, Mathematics) te verhogen, aangezien hun aantal in Europa stagneert, terwijl landen in Azië hun aantal studenten natuurkunde, ICT en techniek aanzienlijk hebben verhoogd. Het EESC pleit voor initiatieven en stimulansen om het aantal extra ingenieurs, technici en hightechbanen in Europa te vergroten teneinde de doelstellingen op het gebied van technologische soevereiniteit/autonomie te verwezenlijken.

1.10.4.

Ten slotte is het belangrijk om de koopkracht van de EU-burgers en -consumenten hoog te houden door in te zetten op de technologische soevereiniteit/autonomie van de EU, zodat de afhankelijkheid van de EU van invoer (van technologie en energie) daalt en het aantal hightechbanen in Europa toeneemt.

1.11.

Een belangrijke vraag, als synthese van onze conclusies en aanbevelingen, luidt of de volgorde van prioriteiten in de ogen van de consument is veranderd van: 1 milieu, 2 prijs en 3 voorzieningszekerheid naar: 1 voorzieningszekerheid, 2 prijs en 3 milieu.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Definitie van “beheer van noodsituaties”: onder “beheer van noodsituaties” wordt verstaan de organisatie en het beheer van de middelen en verantwoordelijkheden voor de aanpak van alle humanitaire aspecten van noodsituaties, d.w.z.: — preventie, — paraatheid, — respons, — beperking, — herstel.

2.2.

Niemand weet hoelang de gruwelijke oorlog in Oekraïne zal duren, hoeveel infrastructuur er zal worden verwoest, of hoeveel miljoen Oekraïense vluchtelingen naar de EU-lidstaten zullen vluchten — waardoor miljoenen nieuwe consumenten aan de interne markt zullen worden toegevoegd.

2.3.

De oorlog in Oekraïne zal zeker dramatische gevolgen hebben voor de EU, aangezien de EU sterk afhankelijk is van fossiele brandstoffen en grondstoffen die uit Rusland en Oekraïne worden ingevoerd. Investeringen in eigen ontginnings- en productiefaciliteiten voor stroom zijn dringend gewenst om autonomie/soevereiniteit te bereiken — een van de hoofddoelstellingen van de EU.

2.4.

In 2021 importeerden sommige Europese landen 100 % van hun aardgas uit Rusland, en sommige ongeveer 70 % van hun olie uit Rusland. In september 2022 zijn sommige EU-landen (bv. Polen, Bulgarije en de drie Baltische staten) gestopt met de invoer van gas uit Rusland, en waren veel EU-landen erin geslaagd hun invoer van Russisch aardgas aanzienlijk te verminderen door de gasinvoer uit andere landen, voornamelijk LNG via LNG-terminals, te verhogen. Als gevolg hiervan zijn de gasprijzen in de EU sterk gestegen en blijven ze nog steeds stijgen. In juli 2022 waren de gemiddelde gasprijzen in de EU ongeveer acht keer hoger dan in de VS, wat negatieve gevolgen heeft voor het concurrentievermogen van de EU.

2.5.

Bijgevolg neemt het risico van massaal banenverlies in de EU toe. Volgens Eurofer biedt de staalindustrie in de EU rechtstreeks werk aan 330 000 hooggekwalificeerde mensen en onrechtstreeks aan nog eens 2,2 miljoen anderen. Ook de aluminium-, cement-, papier-, glas- en chemische industrie biedt direct en indirect werk aan honderdduizenden mensen. Binnen de interne markt zouden de productiefaciliteiten voor energieproductie honderdduizenden nieuwe, goedbetaalde banen kunnen opleveren, waardoor de koopkracht van de EU-consumenten zou toenemen.

2.6.

Wat betreft voedselzekerheid zullen de Europese landen zich systematisch inspannen om minder afhankelijk te worden van tarweaanvoer uit Oekraïne en Rusland. Er moet worden gekeken naar subsidies voor meststoffen, land moet worden gereserveerd voor de productie van voedsel en diervoeder, en landbouw- en voedselafval moet worden gebruikt voor de productie van biogas.

3.   Paraatheid bij rampen (4)

3.1.

De EU heeft veel gedaan om zich op noodsituaties voor te bereiden, maar de oorlog in Oekraïne heeft de EU laten zien dat zij haar inspanningen moet voortzetten en zelfs moet opvoeren op de volgende gebieden: — stroomonderbrekingen (black-outs) ten gevolge van technische storingen, cyberaanvallen enz. die gevolgen kunnen hebben voor: — communicatiesystemen; — sanitaire systemen, watervoorziening en afvalwaterzuivering; — bedrijfscontinuïteit in de industrie; — plannen voor de rantsoenering van elektriciteit en gas voor consumenten en industrie in de EU. Dit risico is sinds de oorlog in Oekraïne drastisch toegenomen; — verstoring van de beschikbaarheid van grondstoffen als gevolg van storingen in de productieketen of het vervoerssysteem (bijv. de verkeersopstopping met 400 grote vrachtschepen in de haven van Shanghai in april 2022 als gevolg van de COVID-19-lockdown van Shanghai); — cyberbedreigingen of -incidenten: hoe kan de EU de veerkracht van bedrijven versterken en zorgen voor bedrijfscontinuïteit om de levering aan EU-consumenten te garanderen? — andere aanvallen: ondernemingen moeten zijn toegerust om aanvallen te weerstaan en er snel van te herstellen.

3.2.

Noodsituaties en rampen benadrukken het belang van de 17 duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN (5). “Rampen” omvatten natuurrampen (6), rampen ten gevolge van industriële of technologische ongevallen (door de mens gemaakte machines, NBC-rampen), oorlog en politieke en civiele rampen (7), epidemieën en hongersnoden, en de gevolgen van de productie van levensmiddelen en diervoeders.

4.   Belangrijke organisaties binnen de Europese Commissie

4.1.

Het ontbreekt de EU niet aan bevoegde en gespecialiseerde instanties om het debat en de voorbereidingen inzake “paraatheid bij noodsituaties” te helpen sturen. Het gaat onder meer om: — DG ECHO (Europese Civiele Bescherming en Humanitaire Hulp) (8); — ERCC (Coördinatiecentrum voor respons in noodsituaties) (9); — UCP Knowledge Network (kennisnetwerk op het gebied van Europese civiele bescherming) (10); — UCPM (Uniemechanisme voor civiele bescherming) (11).

5.   Actuele voorbeelden van potentiële kritieke noodsituaties voor de EU-lidstaten, met name op het gebied van energieproductie-installaties

5.1.

Onderbreking in de bevoorradingsketen voor de productie van fossiele energie (steenkool, aardolie, aardgas, uranium). In 2021 maakten fossiele brandstoffen ongeveer 80 % uit van alle primaire energie die in de EU werd gebruikt; het grootste deel daarvan was ingevoerd.

5.2.

Stroomuitval en daaropvolgende communicatiestoringen ten gevolge van technische storingen, cyberoorlog of terreuraanslagen. De productie van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen is onregelmatig: de wind waait niet altijd en de zon schijnt niet altijd wanneer de EU grote hoeveelheden energie nodig heeft; derhalve moet elke toename van de productiecapaciteit voor wind- en fotovoltaïsche energie in de EU gepaard gaan met de bouw van enorme faciliteiten voor energieopslag.

5.3.

Het vermogen om de aanvoer van kritieke grondstoffen (koper, lithium, kobalt, zeldzame aardmetalen enz.) veilig te stellen door middel van nieuwe internemarktstrategieën van de EU inzake mijnbouw, recycling enz.

5.4.

Het vermogen om een concurrerende interne markt voor de levering van halffabricaten veilig te stellen (zo heeft de auto-industrie in de EU sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne een ernstig tekort aan in Oekraïne geproduceerde kabelbomen).

5.5.

De materiaalbehoefte voor het enorme aantal windturbines dat nodig is om de doelstellingen inzake het koolstofvrij maken van de elektriciteitsproductie te halen, overtreft de jaarlijkse mondiale koperproductie met een factor 14 (25 miljoen ton tegen 350 miljoen ton nodig), de jaarlijkse mondiale aluminiumproductie met een factor 7,2 en de jaarlijkse mondiale productie van het speciaal staal dat nodig is voor windturbines met een factor 3,9. Zonnepanelen worden voornamelijk in China geproduceerd.

5.6.

Er zijn dringend grote voorraden fossiele brandstoffen nodig totdat in de EU voldoende productiefaciliteiten voor installaties voor hernieuwbare energie zijn gebouwd.

6.   Respons

6.1.

Gezien de omvang van het energieverbruik van de EU zal de groene transitie van de EU ongeveer twee decennia in beslag nemen. Op zijn vergadering in Versailles heeft de Raad aanbevolen de transitie te versnellen, hetgeen een zeer moeilijke opgave zal blijken te zijn.

6.2.

Het grootste knelpunt dat een snellere transitie in de weg staat, heeft niet alleen te maken met geld, maar veeleer met de materialen die nodig zijn voor de ongeveer 700 000 grote windturbines van 5 MW die in de hele EU nodig zijn, evenals de miljoenen fotovoltaïsche installaties en de faciliteiten voor fusie-energie, waterkracht en energieopslag. Bovendien moeten er geothermische faciliteiten en faciliteiten voor de opslag van waterstof, ammoniak en CO2 worden gebouwd. Om de massaal toegenomen hoeveelheid decentraal opgewekte elektriciteit te kunnen distribueren, zullen de hoogspannings- en middenspanningstransmissielijnen op enorme schaal moeten worden uitgebreid.

6.3.

Elk van deze 700 000 grote windturbines van 5 MW (die gewoonlijk 12,5 GWh elektrische energie per jaar produceren) heeft een hoogte van ongeveer 200 meter, een fundering van ongeveer 2 000 ton gewapend beton, en vereist ongeveer 600 ton speciaal staal, 20 ton koper en een voorraad zeer schaarse zeldzame aardmetalen die voornamelijk uit China of Rusland moeten worden ingevoerd. Als deze tonnen benodigde materialen worden vermenigvuldigd met de ongeveer 700 000 windturbines die in de EU nodig zijn, wordt duidelijk dat enorme hoeveelheden beton, staal, koper en andere materialen nodig zullen zijn, waarvan de productie een enorme extra CO2-uitstoot zou veroorzaken. Voor zeldzame aardmetalen (voor elektrische generatoren en batterijen), neodymium, dysprosium enz. is het schaarsteprobleem nog nijpender, en dit probleem zal tegen 2050 waarschijnlijk zeer moeilijk op te lossen zijn.

7.   Beperking

7.1.

Als Duitsland windturbines blijft bouwen in het tempo van 2021, zou het 160 jaar duren om de 70 000 windturbines te bouwen die nodig zijn voor de Green Deal.

7.2.

Kortom, veel ingenieurs stellen dat het zeer moeilijk is om de doelstellingen van de Green Deal tegen 2050 te halen vanwege tekorten aan materialen (zeldzame aardmetalen, koper, staal enz.) en aan ingenieurs en geschoolde werknemers (bv. elektriciens), terwijl beide noodzakelijk zijn voor de Green Deal.

8.   Preventie

8.1.

Veel energie-intensieve industrieën, zoals de staalindustrie, de chemische industrie en de cementindustrie, moeten uiterlijk in 2050 zijn overgeschakeld op hernieuwbare groene waterstof of ammoniak, geproduceerd met hernieuwbare elektrische energie. Veel mensen zijn zich er niet van bewust dat voor de transitie van al deze energie-intensieve industrieën ongeveer tien keer meer hernieuwbare elektrische energie nodig is dan voor de transitie naar e-mobiliteit en het koolstofvrij maken van de staalindustrie.

8.2.

De ijzer- en staalproductie is verantwoordelijk voor een kwart van alle industriële CO2-emissies wereldwijd. In 2020 werd wereldwijd ongeveer 1 870 miljoen ton staal geproduceerd, waarvan ongeveer 57 % in China en 7 % in de EU. Van de 1 870 miljoen ton staal die wereldwijd wordt geproduceerd, wordt ongeveer 1 300 miljoen ton (65 %) gemaakt via geïntegreerde hoogovens, waarbij ijzererts wordt gereduceerd met cokes, hetgeen een zeer hoge CO2-uitstoot met zich meebrengt (ongeveer 1,4 ton CO2 per ton staal).

8.3.

In de 27 lidstaten van de EU wordt ongeveer 150 miljoen ton staal per jaar geproduceerd, waarvan ongeveer 90 miljoen ton via de hoogovenroute. Om de productie van deze 90 miljoen ton ruwijzer (gereduceerd in de hoogoven met cokes) om te schakelen naar groen ijzer op basis van hernieuwbare waterstof, zou ongeveer 360 TWh per jaar aan hernieuwbare elektriciteit nodig zijn (tegen 2050). 360 TWh per jaar is een enorme hoeveelheid hernieuwbare energie! Dat is meer hernieuwbare elektriciteit dan er nodig is voor de elektrificatie van alle personenauto’s in de hele EU. Er zijn niet minder dan 30 000 grote windturbines nodig om deze hernieuwbare elektriciteit voor de staalindustrie van de EU te produceren.

8.4.

In het geval van de EU bedroeg de elektriciteitsproductie in 2019 ongeveer 2 904 TWh, waarvan slechts ongeveer 35 % uit hernieuwbare bronnen afkomstig was. Ongeveer 38 % (1 112 TWh) werd geproduceerd uit fossiele brandstoffen en ongeveer 26 % (765 Twh) uit kernenergie. Slechts 13 % werd geproduceerd uit windenergie, 12 % uit waterkrachtcentrales, 4 % uit zonne-energiecentrales, 4 % uit bio-energie en 2 % uit geothermische bronnen. Het grootste deel van de elektriciteitsopwekking uit hernieuwbare energiebronnen in de EU in 2019 (1 005 TWh) was afkomstig van windenergie (367 TWh, 42 % van alle hernieuwbare energiebronnen). Waterkrachtcentrales waren goed voor nog eens 39 % (345 TWh), zonne-energiecentrales voor 12 % (125 TWh) en bio-energie voor de resterende 6 % (55 TWh).

8.5.

De uitbreiding van pompcentrales is noodzakelijk om het net te stabiliseren in geval van een dreigende black-out.

8.6.

Waterkracht moet een prominentere plaats krijgen op de agenda van het energie- en klimaatbeleid. Duurzaam ontwikkelde waterkrachtcentrales moeten worden erkend als hernieuwbare energiebronnen. Regeringen moeten grote en kleine waterkrachtcentrales opnemen in hun langetermijnstrategieën voor de uitrol van hernieuwbare energie, in hun energieplannen en in hun stimuleringsregelingen voor hernieuwbare energie, op gelijke voet met variabele hernieuwbare energiebronnen.

---

(1)  Agentschap van de Europese Unie voor de samenwerking tussen energieregulators.

(2)  https://www.entsog.eu/

(3)  https://www.entsoe.eu/

(4)  https://ec.europa.eu/echo/what/humanitarian-aid/disaster-preparedness_en

(5)  https://sdgs.un.org/goals

(6)  https://www.conserve-energy-future.com/10-worst-natural-disasters.php

(7)  https://www.samhsa.gov/find-help/disaster-distress-helpline/disaster-types/incidents-mass-violence

(8)  https://ec.europa.eu/echo/index_en

(9)  https://erccportal.jrc.ec.europa.eu/

(10)  https://civil-protection-knowledge-network.europa.eu/

(11)  https://ec.europa.eu/echo/what/civil-protection/eu-civil-protection-mechanism_nl

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over een digitale euro

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/04)

Rapporteur:

Juraj SIPKO

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	6.10.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	183/1/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De voortsnellende technologische innovatie in de financiële sector heeft ertoe geleid dat centrale banken overal ter wereld nu bezig zijn met de stapsgewijze ontwikkeling van digitale munten. Zo heeft ook de Europese Centrale Bank (ECB/Eurosysteem) in juli 2021 besloten de “onderzoeksfase” in de aanloop naar de mogelijke invoering van een digitale euro op te starten. Het EESC is ermee ingenomen dat de ECB blijft inzetten op de invoering van een digitale euro. De ECB (het Eurosysteem) heeft een stappenplan voor de invoering van een digitale euro uitgewerkt, waarbij een vooropgesteld tijdschema wordt gevolgd. Er is echter nog niet besloten of de digitale euro ook echt zal worden ingevoerd.

1.2.

Financiële en digitale inclusiviteit is in de ogen van het EESC een zeer belangrijke factor bij de invoering van de digitale euro. Het is dan ook de bedoeling dat de digitale euro iedereen in de eurozone ten goede komt. Betalingstransacties zouden dankzij de digitale euro sneller en efficiënter verlopen.

1.3.

Met de digitale euro komt er een nieuwe vorm van geld. Bij het debat over de invoering van de digitale euro moet worden gekeken naar alle troeven en mogelijkheden, maar mag niet voorbij worden gegaan aan de potentiële risico’s, met name met betrekking tot de financiële sector. Bij het ontwerpen van de digitale euro moet dan ook aandacht uitgaan naar de monitoring en het beheer van de potentiële risico’s.

1.4.

Een van de cruciale aandachtspunten in verband met de invoering van een digitale euro is in de ogen van het EESC de financiële stabiliteit. De ECB dient dan ook gaandeweg alle nodige toezichtmaatregelen te nemen om illegale transacties tegen te gaan, met name waar het gaat om witwassen en terrorismefinanciering (AML/CFT), en om cyberaanvallen te bestrijden.

1.5.

De invoering van een digitale euro zou ook mogelijkheden bieden om het betalingssysteem efficiënter en concurrerender te maken. Voorts zou de digitale euro de risico’s beperken en tegelijk de financiële stabiliteit bevorderen.

1.6.

Het EESC staat achter de stappen die de ECB tot nog toe heeft gezet met het oog op de invoering van een digitale euro. Aangezien het hier gaat om een bijzonder complex project dat ook sterk wordt beïnvloed door de huidige dynamische ontwikkeling van innovatieve technologieën, is het belangrijk dat de ECB verschillende opties in verband met de opzet van de digitale euro presenteert. Daarnaast is het van belang om zowel online- als offlinetransacties mogelijk te maken. Voorts moeten de systemen voor grensoverschrijdende betalingstransacties onderling compatibel zijn.

1.7.

Het EESC volgt de werkzaamheden van de ECB met betrekking tot de invoering van een digitale euro op de voet en zal dat ook blijven doen. Tijdens het verdere verloop van het besluitvormingsproces op het niveau van de ECB/het Eurosysteem moeten daarom alle nodige substantiële en systemische maatregelen worden genomen om ervoor te zorgen dat uiteindelijk het model uit de bus komt dat het best geschikt is om de financiële inclusiviteit en stabiliteit en de privacy te waarborgen. Op dit moment buigt de ECB zich over verschillende opties voor de opzet van de digitale euro.

1.8.

Aangezien het hier gaat om een complex en bijzonder veeleisend project, dat gevolgen zal hebben voor alle EU-burgers, beklemtoont het EESC dat het maatschappelijk middenveld moet worden betrokken bij de volgende fasen van de voorbereidingen, onderhandelingen en discussies over de invoering van een digitale euro.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

De voortdurende technologische ontwikkelingen leiden tot een snelle digitalisering van alle economische sectoren, met inbegrip van de overkoepelende sociale structuur. De snelle ontwikkeling en de impact van technologische innovaties is tevens zichtbaar in de financiële sector en in instellingen die betalingsdiensten aanbieden. Ook in de overheidssector vindt de digitalisering snel ingang.

2.2.

Centrale banken overal ter wereld bespreken momenteel de invoering van een digitale centralebankmunt (CBDC) en nemen beslissingen in dat verband. Tot dusverre hebben de centrale banken van de Bahama’s en Nigeria een digitale munt goedgekeurd als wettig betaalmiddel. Daarnaast bekijken meer dan 110 landen uit de hele wereld of het mogelijk is een digitale munt in te voeren.

2.3.

De Volksrepubliek China (1) heeft als eerste G20-land met succes een project voor een digitale munt gelanceerd, maar tot nog toe is er geen sprake van koppeling met andere centrale banken. In januari 2022 heeft de federale centrale bank van de VS een studie over de voor- en nadelen van de invoering van een digitale dollar gepubliceerd.

2.4.

Zowat 90 % van de centrale banken, die goed zijn voor 95 % van het wereldwijde bbp, overwegen momenteel een digitale munt aan te nemen (2). Ongeveer de helft van alle centrale banken ter wereld is bezig met de ontwikkeling of uitvoering van specifieke testen in verband met de invoering van digitale centralebankmunten. Bovendien is twee derde van de centrale banken voornemens op korte of middellange termijn een digitale centralebankmunt voor retailtransacties in te voeren.

2.5.

Alle partijen zijn het erover eens dat de invoering van digitale munten door centrale banken waarschijnlijk zal leiden tot lagere kosten en efficiëntere, snellere en veiligere betalingstransacties.

2.6.

De invoering van digitale munten door centrale banken kan niet los worden gezien van de dynamische ontwikkelingen op de cryptovalutamarkt. Met de opkomst en snelle verspreiding van COVID-19 is dit digitaliseringsproces in een stroomversnelling terechtgekomen.

2.7.

Bij de besluitvorming over de invoering van digitale centralebankmunten dient rekening te worden gehouden met de gevolgen van een dergelijke stap voor de macrofinanciële stabiliteit. Verwacht wordt dat staten die hebben besloten een digitale munt aan te nemen en mogelijk ook concreet te gebruiken, daarvan aanzienlijke voordelen zullen ondervinden, niet alleen wat betreft snelheid, efficiëntie en omvang van de verrichtingen, maar ook waar het gaat om de vlotte werking van het betalings- en afwikkelingssysteem.

2.8.

De invoering van een digitale euro door de Europese Centrale Bank (ECB) moet gericht zijn op het behoud van de rol van overheidsgeld als anker van het betalingssysteem en bijdragen tot de Europese strategische autonomie en economische efficiëntie. Daarnaast zou de digitale euro de Europese markt voor retailbetalingen eerlijker, diverser en veerkrachtiger moeten maken en tegelijkertijd een hoge mate van privacy en veiligheid moeten waarborgen. Het Eurosysteem streeft immers naar strikte privacynormen. Wel zou in het regelgevingskader moeten worden voorzien in een hoger niveau van privacy dan geldt voor de huidige betalingsoplossingen.

3.   Belangrijkste opmerkingen

3.1.

Bij de overgang naar de invoering van een digitale euro zou de ECB zich moeten richten op het verminderen en uitbannen van potentiële risico’s. Wat de digitale euro zelf betreft, liggen verschillende modellen op tafel, onder meer op basis van validatie door derden en peer-to-peervalidatie, en met offline of online functionaliteit (3).

3.2.

In de ECB-strategie voor het aannemen van een digitale euro zou een analyse van alle soorten risico’s moeten worden opgenomen; ook zou de nodige aandacht moeten worden besteed aan maatregelen om potentiële risico’s weg te nemen.

3.3.

Het EESC benadrukt dat de plannen van de ECB om een digitale euro in te voeren ook gericht moeten zijn op het handhaven van de financiële stabiliteit en het waarborgen van een soepele monetaire transitie. Vandaar dat een verdere diepgaande analyse van de verschillende kenmerken van de opzet van een digitale euro moet worden uitgevoerd, en dat ook moet worden gekeken naar de toekomstige impact van de digitale euro op de macrofinanciële stabiliteit.

3.4.

Voorts zal in het kader van de technologische ontwikkeling rekening moeten worden gehouden met andere mogelijke daaraan verbonden risico’s. De ECB-strategie voor de digitale euro moet dus niet alleen zorgen voor financiële stabiliteit en een soepele overgang van het monetaire beleid, maar moet daarnaast ook een dynamisch proces van technologische ontwikkeling en innovatie tot stand brengen.

3.5.

In het geval van buitenlandse betalingen dienen alle nodige maatregelen te worden genomen om terrorismefinanciering en andere illegale praktijken te bestrijden (4). Er is in dit verband nog heel wat ruimte voor wederzijds voordelige internationale samenwerking en coördinatie tussen centrale banken en internationale monetaire financiële en economische instellingen (5).

3.6.

Bij de beoordeling van de verschillende vormen van geld moet rekening worden gehouden met de functies die zij vervullen, namelijk waardeopslag, rekeneenheid en ruilmiddel. Een digitale euro zou voornamelijk moeten worden gebruikt als betaalmiddel, niet als instrument voor financiële investeringen, om negatieve gevolgen voor de financiële sector te voorkomen.

3.7.

Om de digitale euro in staat te stellen deze betaalfunctie optimaal te vervullen, is het belangrijk dat er voldoende middelen ter beschikking worden gesteld en dat daarbij geen beperkingen gelden. Voorts is het belangrijk dat zowel natuurlijke als rechtspersonen betalings- en afwikkelingstransacties kunnen uitvoeren. Er moeten echter instrumenten voorhanden zijn om te voorkomen dat de digitale euro wordt gebruikt voor investeringsdoeleinden (6).

3.8.

Naar verwachting zal de ECB in de aanloop naar de invoering van een digitale euro op een aantal problemen stuiten, met name wat betreft de veiligheid van betalingen, hun efficiëntie, financiële inclusie, alsook financiële stabiliteit, de transmissie van het monetaire beleid enz. De plannen van ondernemingen uit de particuliere sector om een digitale munt in te voeren hebben de CBDC-projecten versneld. Het is van groot belang dat de ECB vooruitloopt op verdere concurrentie van digitale munten uit de particuliere sector (7).

3.9.

Het EESC wijst erop dat de ECB moet beslissen hoe de voorwaarden om mogelijk marktfalen te voorkomen, moeten worden vastgesteld. Daarnaast zal ook moeten worden bepaald hoe om te gaan met particuliere banken en financiële instellingen die binnenlandse en buitenlandse betalingsdiensten aanbieden. De ECB zal daarom al tijdens de voorbereidingsfase een belangrijk besluit moeten nemen: zij zal moeten kiezen voor een bepaald CBDC-model.

3.10.

Erkende modellen voor digitale centralebankmunten zijn op dit moment het directe model, het indirecte model, het model met intermediairs en het hybride model. Het grootste struikelblok bij de invoering van een van de mogelijke modellen voor een digitale munt van de ECB zal de interoperabiliteit tussen centrale banken zijn (8).

3.11.

Grensoverschrijdende betalingssystemen voor retailtransacties met de digitale euro zullen naar verwachting voldoende snel, goedkoper, transparanter, veiliger en veel toegankelijker zijn.

3.12.

Aangezien de afzonderlijke centrale banken bij de invoering van de digitale euro voor verschillende modellen zullen kiezen, zal de interconnectie van retailbetalingen het gemakkelijker maken om individuele transacties uit te voeren. Hoe beter de interoperabiliteit tussen aanbieders van betalingsdiensten, hoe groter de tevredenheid van gebruikers en dienstverleners.

3.13.

Het EESC meent dat de digitale euro moet worden gezien als een nieuwe vorm van geld. Technologische innovaties liggen aan de basis van twee soorten digitale munten, namelijk a) digitale centralebankactiva en b) particuliere digitale activa. In dit verband moet niet alleen rekening worden gehouden met potentiële concurrentie, maar ook met de plaats die de digitale euro als de op één na belangrijkste reservemunt zal innemen in de internationale monetaire betrekkingen.

4.   Specifieke aanbevelingen

4.1.

De ECB zal er in samenwerking met commerciële banken op toezien dat contant geld ook na de invoering van de digitale euro beschikbaar blijft en dat het mogelijk blijft bij retailtransacties gebruik te maken van contant geld (9).

4.2.

Het EESC wijst erop dat de ECB alle potentiële risico’s moet monitoren. “Stablecoins” zullen belangrijk zijn om de stabiliteit van de munt in de blockchain te waarborgen (10). Daarom moet worden aangegeven hoe de ECB zal omgaan met deze digitale-muntvorm (stablecoins), die ook aan de digitale euro kan worden gekoppeld.

4.3.

Hoe dan ook zal contant geld zeer belangrijk blijven voor de inclusiviteit van een munt. Bepaalde geledingen van de samenleving — met name ouderen en financieel kwetsbare personen — hebben niet altijd toegang tot digitale rekeningen en kredietkaarten. Voor hen is contant geld het enige betaalmiddel. Daarnaast kan contant geld voorkomen dat al te diep in de privésfeer van burgers wordt doorgedrongen. Het toenemende aantal bankbiljetten in de economie is een bewijs van het vertrouwen in deze vorm van geld, dat waarschijnlijk samenhangt met de financiële crisis van 2008.

4.4.

Nagenoeg alle centrale banken in de wereld die een strategie voor de invoering van een digitale centralebankmunt hebben aangenomen, zijn momenteel bezig met het uittekenen en testen van de vorm, het systeem, het ontwerp en het model van hun toekomstige digitale munt.

4.5.

Het EESC merkt op dat het proces van technologische innovatie (11) de ECB voor een dilemma stelt: enerzijds moet zij doorgaan met de digitalisering van de euro en zorgen voor koppelingen met andere digitale centralebankmunten, maar daarnaast moet zij ook zorgen voor financiële inclusiviteit en macro-economische en financiële stabiliteit.

4.6.

De invoering van een digitale euro is niet bedoeld om alle problemen in verband met de technologische revolutie op te lossen. Te verwachten valt dat het aantal contante betaalmethoden aanzienlijk zal afnemen. Voorts mag de kwestie van de monetaire soevereiniteit niet worden vergeten; zo moet met name de digitalisering van buitenlandse betalingen en overmakingen worden ondersteund en moet ook de cruciale kwestie van financiële inclusie worden aangepakt. Het is nu aan de ECB om zich over deze hangende kwesties te buigen.

4.7.

Gezien de nationale verschillen lijkt een pasklare oplossing voor de digitale euro voor alle lidstaten uitgesloten. Daarom moet bij de overstap naar een digitale euro allereerst worden gekeken naar de manier waarop deze in de verschillende landen zal worden gebruikt. De digitale euro zal worden aangeboden aan alle burgers van de eurozone, net zoals alle burgers van de eurozone gebruik kunnen maken van contant geld, ongeacht hun land. Het gebruik ervan kan verschillen, afhankelijk van de gewoonten en normen van het land in kwestie.

4.8.

Bij de uitwerking van de specifieke voorwaarden voor de invoering van de digitale euro moet in het bijzonder rekening worden gehouden met de privacyvoorwaarden en de timing van de marktintroductie. Ook dient gebruik te worden gemaakt van de bestaande infrastructuur en de nieuwe technische architectuur, om zo de veiligheid van betalingstransacties en procedures met betrekking tot klantidentificatie te waarborgen.

4.9.

Het EESC gelooft dat de digitale euro in werkelijkheid een hoge mate van bescherming van de persoonlijke levenssfeer zal bieden. Hoewel het tijdschema nog niet helemaal vastligt, zijn zorgvuldige voorbereidingen in dit stadium van groot belang. De ECB zal bij de uitgifte van een digitale euro rekening houden met alle AML/CFT-vereisten, maar dat betekent niet dat de ECB zelf de KYC-controles (ken-uw-klant) zal uitvoeren; deze taak kan bijvoorbeeld worden toevertrouwd aan onder toezicht staande entiteiten, afhankelijk van het ontwerp van de digitale euro.

4.10.

Belangrijke aandachtspunten zijn voorts ook de evaluatie van de nationale soevereiniteit en de gevolgen voor het Europese bankenstelsel. Hoewel het Europese betalingssysteem momenteel niet volledig uniform is, is het een groot voordeel dat het zowel voor natuurlijke als voor rechtspersonen toegankelijk is. Tot nog toe, en sinds de wereldwijde financiële crisis, is het relatief efficiënt, stabiel en veilig gebleken.

4.11.

Het EESC dringt aan op voltooiing van de bankenunie. Een volledige en daadwerkelijke bankenunie zou de veerkracht en uniformiteit van de Europese banksector verder versterken. Dit zal ook de ontwikkeling van een digitale euro ten goede komen.

4.12.

Op dit moment profiteren commerciële banken in de landen van de eurozone van gunstige voorwaarden voor betalingstransacties. In het licht hiervan zouden de commerciële banken en andere financiële instellingen, met inbegrip van instellingen die betalingsdiensten aanbieden, bij het ontwerp en de invoering van de digitale euro nauw moeten samenwerken met de ECB.

4.13.

Bij de invoering en het gebruik van digitale centralebankmunten in de landen van de eurozone moet ten minste rekening worden gehouden met de volgende cruciale aspecten: i) ook als de digitale euro wordt ingevoerd als basisbetaalmiddel moet de mogelijkheid van verrichtingen in contanten blijven bestaan; ii) mensen moeten overal in de eurozone, en mogelijk ook in het buitenland, gebruik kunnen maken van de digitale euro en er toegang toe hebben; iii) de digitalisering moet gepaard gaan met nieuwe voorwaarden voor het gebruik van de digitale euro, die niet bestonden voor contante betalingen.

4.14.

De ECB zou zich moeten bezighouden met de voorbereiding en uitvoering van een reeks maatregelen met het oog op de invoering van een digitale euro, en dient zich daarbij aan het vastgestelde tijdschema te houden. Om verregaande interconnectie tussen de betalingssystemen mogelijk te maken, wil het EESC voorts nog wijzen op de noodzaak van zeer nauwe samenwerking, niet alleen binnen de lidstaten van de eurozone, maar ook met andere centrale banken overal ter wereld en met de relevante monetaire financiële instellingen, die ook de nodige technische bijstand zullen verlenen.

4.15.

Wil de digitale euro naar behoren kunnen functioneren, dan moet de invoering ervan gepaard gaan met een hele reeks substantiële en systemische voorwaarden. Aangezien een en ander gevolgen zal hebben voor alle burgers van de lidstaten van de eurozone, en ook van de EU-lidstaten, is het duidelijk dat het maatschappelijk middenveld, de onderzoekswereld en de academische wereld moeten worden betrokken bij de volgende fasen van de besprekingen over de goedkeuring en invoering van een digitale euro.

---

(1)  China lanceerde al in 2014 een project voor een digitale yuan, en tijdens de Olympische Winterspelen van 2022 werd ook daadwerkelijk gebruikgemaakt van de digitale munt. Tot dusver is de digitale yuan alleen op Chinees grondgebied gebruikt.

(2)  Zie voor meer informatie: https://news.bitcoin.com/105-countries-are-exploring-central-bank-digital-currencies-cbdc-tracker-shows/

(3)  Zie voor meer informatie: https://www.ecb.europa.eu/paym/digital_euro/investigation/governance/shared/files/ecb.degov220504_magdesignfeatures.en.pdf?2e15ee7911b93a720fbdebe09cfa1a79

(4)  Zie voor meer informatie het meest recente advies van het EESC over het wetgevingspakket inzake de bestrijding van witwassen (PB C 152 van 6.4.2022, blz. 89).

(5)  De volgende instellingen zijn het nauwst betrokken bij de invoering van een digitale centralebankmunt: het Internationaal Monetair Fonds, de Bank voor Internationale Betalingen, de Wereldbank, en andere openbare en particuliere monetaire financiële en economische instellingen.

(6)  Zie voor meer informatie: https://www.ecb.europa.eu/paym/digital_euro/investigation/governance/shared/files/ecb.degov220711_tools.en.pdf?fb2430528d8f964513dd66ffcd8cbaf7

(7)  Particuliere digitale munten (cryptovaluta) kunnen concurreren met digitale centralebankmunten. Sinds de wereldwijde financiële crisis is het aantal particuliere digitale munten aanzienlijk toegenomen.

(8)  Grensoverschrijdende betalingssystemen moeten onderling compatibel zijn zodat de verschillende modellen aan elkaar kunnen worden gekoppeld.

(9)  Zie voor meer informatie het EESC-advies over een EU-strategie voor het digitale geldwezen (PB C 220 van 9.6.2021, blz. 72).

(10)  Een stablecoin is een cryptomunt met een vaste prijs waarvan de marktwaarde aan andere activa is gekoppeld. In tegenstelling tot andere cryptovaluta, zoals de bitcoin, kan de stablecoin worden gekoppeld aan activa zoals bepaalde reserves of converteerbare valuta’s die op de beurs kunnen worden verhandeld, waaronder de Amerikaanse dollar of de euro.

(11)  Deze technologische ontwikkelingen zijn gebaseerd op een proces van gedecentraliseerde financiën, zoals de experimenten van grote technologiebedrijven. Zo zijn de Diem/Libra en de e-CNY het resultaat van een revolutionair technologisch proces.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over herkapitalisatie van bedrijven in de EU — Een innovatieve manier om duurzaam en inclusief herstel te bewerkstelligen

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/05)

Rapporteur:

Antonio GARCÍA DEL RIEGO

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	6.10.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	186/0/2

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Uit recente gegevens blijkt dat het tekort aan eigen vermogen en hybride kapitaal 450-600 miljard EUR bedraagt. Dit maakt veel bedrijven kwetsbaar, vooral nu er nieuwe economische spanningen ontstaan en EU-bedrijven overmatige schulden torsen. Aangezien bedrijven in de EU vooral op bankfinanciering leunen, is het belangrijk andere financieringsbronnen te bevorderen. Dit vereist de betrokkenheid van actoren, zoals vermogensbeheerders, verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen.

1.2.

In dit verband beveelt het EESC aan om een kader ten behoeve van hybride financieringsinstrumenten te ontwikkelen, opdat deze gemakkelijk kunnen worden toegepast, de balansen van ondernemingen versterken en ondernemingen in staat stellen hun investeringen op peil te houden zonder hun schuldenlast te verhogen. Daarmee zouden zij concurrerend kunnen blijven en zich aan de toekomst kunnen aanpassen door hun groene en digitale transformatie een impuls te geven.

1.3.

Sterk achtergestelde instrumenten zijn om verschillende redenen het beste alternatief: i) ze zijn reeds beschikbaar en gereguleerd in verschillende Europese landen, en daarmee zekere instrumenten voor micro-, kleine en middelgrote ondernemingen; ii) in vergelijking met meer geavanceerde alternatieven, zoals obligaties of aandelen, vormen zij een flexibele, gemakkelijk uitvoerbare langetermijnoplossing voor bedrijven van elke omvang; iii) ze zijn een product dat ook kan worden gebruikt door familiebedrijven, die 60 % van de bedrijven in de EU uitmaken, aangezien families doorgaans de zeggenschap over hun bedrijf willen behouden.

1.4.

Om een doeltreffende oplossing te zijn, moeten deze instrumenten de status van quasi-eigen vermogen hebben, zodat ze op de balans niet als vreemd vermogen worden meegeteld. Daarnaast moeten ze in geval van liquidatie van de onderneming in de hiërarchie van betalingen net boven het eigen vermogen komen te staan.

1.5.

Om een grote impact te hebben, d.w.z. bedrijven van elke omvang te bereiken, is de beste optie een regeling waarbij particuliere en publieke entiteiten, waaronder banken, vermogensbeheerders, overheidssector, en institutionele beleggers (verzekeraars en pensioenfondsen) samenwerken.

1.6.

Deze aanbeveling dient een doel op lange termijn met een oplossing die op korte termijn kan worden uitgevoerd en zou de kapitaalmarktenunie ondersteunen. Een EU-breed instrument zou kunnen profiteren van de zichtbaarheid, liquiditeit en schaal van de interne markt en een brede aantrekkingskracht kunnen uitoefenen op institutionele beleggers die op zoek zijn naar schuldtitels en hybride risicoprofielen, maar met hogere rendementen, en tegelijkertijd tegemoet kunnen komen aan de behoeften van kleinere ondernemingen. Met voldoende schaalgrootte op EU-niveau zou een succesvol kader kunnen uitgroeien tot een welomschreven activaklasse die investeringen en integratie in de EU bevordert.

2.   Achtergrond

2.1.

Kleine en middelgrote ondernemingen vormen het hart van de economie: in de EU-27 vertegenwoordigen zij 99,8 % van alle ondernemingen, bijna twee derde (65 %) van de werkgelegenheid en meer dan de helft (53 %) van de door de niet-financiële bedrijfssector (NFBS) gegenereerde toegevoegde waarde (1). In veel Europese regio’s vormen zij de reële economie en zijn zij bepalend voor de sociale cohesie. In 2020 waren er meer dan 22,5 miljoen kleine en middelgrote ondernemingen. Er zijn iets minder dan 200 000 middelgrote ondernemingen, maar zij zijn goed voor 17,3 % van de toegevoegde waarde en 16 % van de werkgelegenheid (2).

2.2.

COVID-19 heeft de economie in 2020 en voor een deel van 2021 hard getroffen, maar de snelle reactie van regeringen met tijdelijke overheidsmaatregelen heeft een massale golf van COVID-19-gerelateerde faillissementen voorkomen, voornamelijk door middel van oplossingen waarmee liquiditeits- en kortetermijnproblemen werden aangepakt. Dit heeft er echter wel toe geleid dat het bedrijfsleven in de EU met een overmatige schuldenlast is komen te zitten.

2.3.

De meeste steunmaatregelen van de overheid lopen ten einde net nu zich nieuwe spanningen in de mondiale en Europese economie voordoen, zoals de energiecrisis, de inflatie, het einde van de accommoderende monetaire beleidskoers van de ECB, de toename van risicospreads, de gestegen financieringskosten, problemen in de toeleveringsketens en de Russische invasie van Oekraïne.

2.4.

De positie van Europa als leider van de groene transitie zal grote investeringen van publieke en private actoren vergen. De verzwakte positie van kleine en middelgrote ondernemingen zou het voor hen moeilijk kunnen maken zich aan te passen aan nieuwe normen en ertoe kunnen leiden dat zij achteropraken bij grote of middelgrote ondernemingen uit andere delen van de wereld.

2.5.

Aangezien een groot deel van de ondernemingen een overmatige schuldenlast torst (3) en tegelijkertijd langetermijnmiddelen nodig heeft om toekomstige uitdagingen het hoofd te kunnen bieden, zijn nieuwe oplossingen nodig die het kapitaal van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen en kleine midcaps verhogen. Bestaande initiatieven op Europees niveau, zoals het Escalar-programma van de EIB, zijn doorgaans gericht op snelgroeiende ondernemingen die als doorgroeiers worden beschouwd of op start-ups die door durfkapitaalfondsen worden gefinancierd. Nieuwe oplossingen moeten een aanvulling vormen op de huidige oplossingen en gericht zijn op bestaande en gevestigde micro-, kleine en middelgrote ondernemingen en kleine midcaps, die de meerderheid van de Europese bedrijven uitmaken.

2.6.

Sommige landen hebben gerichte maatregelen genomen om de investeringscapaciteit van ondernemingen te versterken en tegelijkertijd het risico op “zombificatie” te vermijden. In Spanje en Frankrijk belopen deze programma’s meer dan 30 miljard EUR voor 15 000 ondernemingen (4), waarbij sterk achtergestelde leningen als belangrijkste instrument worden gebruikt en kredietbeoordelingen als selectiecriterium om ervoor te zorgen dat de begunstigden levensvatbare ondernemingen zijn.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

De overmatige schuldenlast van Europese bedrijven vereist een herkapitalisatie-instrument dat hen in staat stelt hun investeringsinspanningen op peil te houden of op te voeren. De openbare markten hebben bestaande beursgenoteerde ondernemingen tot op heden redelijk goed ondersteund, maar het ontbreekt de particuliere markten aan de nodige diepte om kleinere ondernemingen te ondersteunen. Het tekort aan eigen vermogen en hybride kapitaal waarmee de EU als gevolg van de pandemie en de vermindering van de staatssteun te maken zou kunnen krijgen, wordt op 450-600 miljard EUR geraamd (5).

3.2.

Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen en kleine midcaps geven over het algemeen aan dat zij meer moeilijkheden ondervinden bij het verkrijgen van toegang tot financiering dan grote ondernemingen, met name wat langetermijnfinanciering betreft.

3.2.1.

Uit de Safe-enquête (6) blijkt dat bij het aanvragen van een lening een groter deel van de kleine en middelgrote ondernemingen zegt op hindernissen te stuiten (7 % van de kleine en middelgrote ondernemingen tegenover 4 % van de grote ondernemingen), dat het percentage goedgekeurde aanvragen lager (72 % tegenover 85 %) en het percentage afgewezen aanvragen hoger is (6 % tegenover 2 %) en dat de voorwaarden slechter zijn.

3.2.2.

Familiebedrijven vertegenwoordigen meer dan 60 % van alle Europese bedrijven (met uitschieters tot 85 % in Spanje en 75 % in Italië, Frankrijk en Duitsland (7)). Deze ondernemingen zullen minder snel op zoek gaan naar kapitaalalternatieven voor langetermijnfinanciering die vereisen dat de zeggenschap over de onderneming wordt opgegeven.

3.3.

Bovendien beschikken kleine en middelgrote ondernemingen doorgaans over een minder gediversifieerde portefeuille van externe financieringsinstrumenten; die instrumenten worden vaak door banken verstrekt en zijn gericht op gebruik voor de korte termijn. i) In de eurozone blijft de afhankelijkheid van kleine en middelgrote ondernemingen van banken groot: 70 % van de externe financiering is afkomstig van banken, tegenover 40 % in de VS (8). ii) 63 % van de grote ondernemingen zegt middelen te gebruiken voor investeringen in vaste activa, tegenover 38 % van de kleine en middelgrote ondernemingen en slechts 28 % van de micro-ondernemingen (9).

3.4.

In dit initiatiefadvies wordt dan ook aanbevolen een gemeenschappelijk kader voor sterk achtergestelde financiële instrumenten te ontwikkelen dat de herkapitalisatie van ondernemingen in de EU een impuls geeft. Dit kader moet waarborgen dat deze instrumenten als quasi-eigen vermogen worden beschouwd, zodat de schuldratio en de kredietbeoordeling van ondernemingen er niet door wordt beïnvloed.

3.4.1.

In dit advies wordt de EU verzocht collectief stappen te zetten om dit gemeenschappelijke kader naar behoren te ontwikkelen, met inachtneming van het subsidiariteits- en het evenredigheidsbeginsel, op grond waarvan de Unie mag optreden wanneer de doelstellingen van het overwogen optreden vanwege de omvang en de gevolgen ervan beter op EU-niveau kunnen worden verwezenlijkt.

3.4.2.

Dit kader voor sterk achtergestelde instrumenten moet: i) het voornoemde financieringstekort in de langetermijnfinanciering wegwerken om de balansen te versterken en investeringen te ondersteunen; ii) familiebedrijven een instrument bieden om hun langetermijninvesteringen te verhogen zonder de zeggenschap over hun bedrijf op te geven; uit onderzoek blijkt dat zij bereid zijn de winst te delen en/of hybride instrumenten uit te geven (10); iii) verenigbaar zijn met de praktijken van de voornaamste verstrekkers van financiering (commerciële banken, vermogensbeheerders, overheidssector), zodat een meerderheid van de ondernemingen er gebruik van kan maken; iv) helpen bij het aantrekken van institutionele beleggers, zoals verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen, die onder de PRIIP’s-verordening (11) vallen, en die spaartegoeden beheren en een belangrijke rol spelen bij het kanaliseren van meer activa naar de reële economie.

3.5.

Er zijn verschillende sterk achtergestelde instrumenten die kunnen worden gebruikt om de balansen van kleine en middelgrote ondernemingen en van midcaps te versterken, zoals obligaties, converteerbare obligaties, dual share-structuren en hybride leningen (zoals participatieleningen): i) obligaties worden voornamelijk door large caps en voor grote emissies uitgegeven. Dit is een complexe en kostbare aangelegenheid. Zo zijn er, hoewel het gebruik van bedrijfsobligaties de afgelopen jaren aanzienlijk is toegenomen, in totaal slechts 2 000 actieve emittenten, voornamelijk grotere ondernemingen (12); ii) particuliere converteerbare obligaties hebben het grote voordeel dat zij qua structuur uiterst flexibel zijn, aangezien het om een onderhandse overeenkomst gaat. Dit impliceert echter ook een lage mate van zekerheid voor kleinere ondernemingen, die doorgaans minder financieel geletterd zijn, en hoge transactiekosten. Zij worden vooral door goed geïnformeerde durfkapitaalverstrekkers gebruikt; iii) bij dual share-structuren worden twee categorieën aandelen uitgegeven, waarvan een meestal met beperkt of zonder stemrecht, terwijl er wel kapitaal wordt ingebracht. Hoewel dit instrument in sommige lidstaten is toegestaan (13) (bijv. de Noord-Europese landen, Polen, Portugal en Italië), is dat niet het geval in vele andere lidstaten (zoals Duitsland, Frankrijk en Spanje). Een grootschalige toepassing lijkt moeilijker haalbaar, aangezien het instrument in hoge mate zou moeten worden aangepast aan de onderneming die de aandelen uitgeeft; iv) hybride leningen zijn schuldinstrumenten die sterk achtergesteld zijn en op de lange termijn gericht zijn (gewoonlijk worden ze gedurende een bepaalde tijd ook niet afgelost). Dit is een instrument dat in veel rechtsgebieden is gereguleerd, hetgeen bedrijven meer zekerheid biedt en het proces flexibeler maakt, aangezien het product niet bij elke verrichting wordt gecreëerd. Ook worden ondernemingen wat betreft de schuldenlast niet benadeeld, aangezien hybride leningen de laatste plaats vóór het eigen vermogen innemen in de volgorde van terugbetaling.   Toepassing Haalbaarheid Trackrecord Bedrijfsbescherming Beleggersbescherming Obligaties Laag Hoog Laag Middelhoog Hoog Converteerbare obligaties Middelhoog Middelhoog Laag Laag Hoog Dual shares Laag Middelhoog Middelhoog Hoog Middelhoog Hybride leningen Hoog Hoog Middelhoog-Hoog Hoog Middelhoog Bron: Inbonis Rating.

3.6.

Hybride leningen zijn om verschillende redenen het beste alternatief: i) zij vormen een gemakkelijk uitvoerbare langetermijnoplossing die ondernemingen meer bescherming biedt dan obligaties of aandelen; ii) micro-, kleine en middelgrote ondernemingen worden beschermd tegen verwatering of verlies van controle, terwijl zij wel kostengerelateerde voordelen genieten, zoals belastingaftrek of lagere uitgiftekosten; iii) kredietverstrekkers krijgen een aantrekkelijk rendement, zonder dat de houders hoeven te worden betrokken bij bedrijfsbesluiten; iv) participatieleningen, een vorm van hybride leningen, zijn reeds beschikbaar en gereguleerd in veel Europese landen, waaronder Spanje (préstamos participativos), Frankrijk, (prêts participatifs), Duitsland (Partiarisches Darlehen) en onlangs ook in Portugal (empréstimos participativos) (14).

3.6.1.

Hybride leningen zijn het instrument bij uitstek voor diverse publieke en particuliere initiatieven om het gebrek aan kapitaalfinanciering in de hele EU aan te pakken: in ten minste zes programma’s in drie lidstaten, evenals in enkele programma’s van het Europees Investeringsfonds, wordt gebruikgemaakt van dergelijke hybride participatieleningen. i) Frankrijk heeft Relance opgezet, een door de overheid gesteund programma voor achtergestelde schuld van 12,7 miljard EUR, gericht op 10 000 bedrijven, voornamelijk kleine en middelgrote ondernemingen, waarbij gebruik wordt gemaakt van participatieleningen en achtergestelde obligaties. Dit programma wordt door banken gedistribueerd en wordt door institutionele beleggers gefinancierd. ii) In Spanje is een fonds van 1 miljard EUR opgezet voor de herkapitalisatie van ondernemingen die door de COVID-19-pandemie zijn getroffen; dit fonds richt zich op kleine en middelgrote ondernemingen en midcaps die solvabiliteitsproblemen hebben, maar wel levensvatbaar zijn. iii) In Spanje is eveneens een fonds met een looptijd van 15 jaar opgezet ter ondersteuning van productieve industriële investeringen, waarvoor in totaal 9 miljard EUR (600 miljoen EUR per jaar) is uitgetrokken. Dit fonds wordt gefinancierd met publieke middelen, er wordt gebruikgemaakt van reguliere schulden, participatieleningen en aandelen, en het fonds is gericht op ondernemingen die industriële investeringsprojecten hebben lopen. iv) In Valencia heeft de regionale ontwikkelingsbank, Instituto Valenciano de Finanzas, verschillende financieringsprogramma’s opgezet voor een totaalbedrag van 400 miljoen EUR per jaar, waarbij gebruik wordt gemaakt van participatieleningen om kleine en middelgrote ondernemingen en strategische midcaps met investeringsprojecten te helpen. v) Nederland heeft een steunprogramma van 400 miljoen EUR opgezet waarbij achtergestelde leningen worden verstrekt aan kleine en middelgrote ondernemingen.

3.7.

Om een doeltreffende uitrol te garanderen, d.w.z. alle micro-, kleine en middelgrote ondernemingen te bereiken en het grootste effect te sorteren, kan het best worden gekozen voor een operationele regeling met meerdere publieke en particuliere partijen die de leningen initiëren en/of doorverkopen (dit zijn niet noodzakelijkerwijs dezelfde partijen). Partijen die de leningen initiëren zijn bv. banken, vermogensbeheerders en de overheidssector; investeerders zijn bv. de eigen bank, de overheidssector of institutionele beleggers (verzekeraars en pensioenfondsen) Dit kader heeft betrekking op nieuw geïnitieerde transacties, niet op de securitisatie van bestaande transacties. Deze aanpak werd bijvoorbeeld door Frankrijk gehanteerd in het kader van zijn Relance-programma (15).

3.8.

Beperking van mogelijk gepercipieerde risico’s in verband met de grootschalige uitrol van een regeling voor hybride leningen in Europa: Gepercipieerd risico Oplossing Toezicht op schaduwbankieren De opneming van instrumenten voor risicobeheer, zoals kredietbeoordelingen, zou het risico van schaduwbankieren wegnemen. Verdringing van banken Een kapitaalinstrument met hybride leningen zou de solvabiliteit van ondernemingen herstellen. Banken zouden daardoor bereid zijn leningen aan hen te blijven verstrekken. Verenigbaarheid met het “Debt Equity Bias Reduction Allowance”-initiatief (Debra-initiatief) Dit initiatief is er ook op gericht om te voorkomen dat ondernemingen zich te diep in de schulden steken en is derhalve verenigbaar met de hoofddoelstelling van het Debra-initiatief. Herstel van de solvabiliteit van niet-levensvatbare ondernemingen De invoering van marktnormen zoals kredietbeoordelingen zou voorkomen dat niet-levensvatbare ondernemingen toegang krijgen tot deze instrumenten. In veel overheidsprogramma’s waarin van participatieleningen gebruik wordt gemaakt, is deze vereiste opgenomen.

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.

Het voorgestelde kader voor hybride leningen moet voldoen aan bepaalde normen die het aantrekkelijk maken voor alle belanghebbenden: ondernemingen, verstrekkers van financiering die als distributeur optreden en institutionele beleggers.

4.2.

Essentieel is dat het kader ervoor zorgt dat dit soort hybride lening wordt aangemerkt als eigen vermogen: i) met het oog op de berekening van de verhouding tussen vreemd vermogen en kapitaal: de schuldenlast wordt dan niet groter en de verhouding tussen vreemd vermogen en kapitaal wordt niet al te zeer beïnvloed. Zo staat in artikel 313--14 van het Franse monetair en financieel wetboek (Code monétaire et financier) dat participatieleningen bij de beoordeling van de financiële situatie van de begunstigde ondernemingen als eigen vermogen worden behandeld; ii) met het oog op kapitaalvermindering. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de Spaanse regeling, waarin is bepaald dat participatieleningen worden meegenomen in de berekening van het eigen vermogen ten behoeve van kapitaalvermindering en ontbinding van ondernemingen, en dat vervroegde terugbetaling of aflossing van participatieleningen alleen kan plaatsvinden als het eigen vermogen vervolgens met hetzelfde bedrag wordt verhoogd (16); iii) in geval van insolventie moet deze hybride lening een achtergestelde status hebben, gerangschikt achter gewone schulden of gemeenschappelijke schuldeisers en vóór de aandeelhouders. Als een dergelijke schuldstructuur niet wordt aangenomen, zal dit waarschijnlijk het vermogen van ondernemingen ondermijnen om schuldfinanciering uit traditionele bronnen aan te trekken. Een van de doelstellingen van het actieplan voor de kapitaalmarktenunie is om de insolventieregelingen, die binnen de EU per lidstaat verschillen, meer op elkaar af te stemmen.

4.2.1.

Er zijn gevallen waarin hybride leningen worden beschouwd als eigen vermogen volgens de International Financial Reporting Standards (IFRS) en Bazel II. Zo kunnen hybride leningen met een eeuwigdurende looptijd volgens de IFRS-regels vanwege hun zeer achtergestelde status als eigen vermogen worden aangemerkt (17). In het algemeen kunnen hybride instrumenten als eigen vermogen worden beschouwd als zij niet gegarandeerd, achtergesteld en volledig terugbetaald zijn, als ze niet op initiatief van de houder kunnen worden afgelost, als ze kunnen worden gebruikt om verliezen te dekken en indien de verplichting tot rentebetaling kan worden uitgesteld (18).

4.2.2.

Het EESC beveelt aan om Richtlijn 2013/34/EU van het Europees Parlement en de Raad (19) zodanig te wijzigen dat de boekhoudprocedure wordt geharmoniseerd voor hybride leningen of andere soorten schulden met een looptijd van meer dan acht jaar (20), met een aflossingsvrije periode van ten minste drie jaar en met een variabele rentevoet waarvan een deel gekoppeld is aan “succes” dat naar eigen goeddunken wordt gedefinieerd (bijvoorbeeld groei, winstgevendheid enz.). Deze wijziging zal het gemakkelijker maken hybride leningen mee te tellen als eigen vermogen bij de berekening van de nettowaarde van een vennootschap voor handelsrechtelijke doeleinden en als eigen vermogen of eigen middelen voor boekhoudkundige doeleinden.

4.3.

Om onzekerheid te voorkomen moet het instrument voor andere doeleinden (d.w.z. fiscale en juridische doeleinden) als vreemd vermogen aangemerkt blijven worden, zodat de uitgifte van een op eigen vermogen lijkend instrument niet tot gevolg heeft dat de zeggenschap over de onderneming via stemrechten verloren gaat.

4.3.1.

Een ander belangrijk punt voor zowel ondernemingen als investeerders is dat op de periodieke rente die op het achtergestelde schuldinstrument wordt betaald, geen bronbelasting mag worden ingehouden, zodat de pool de rente-inkomsten op brutobasis ontvangt.

4.4.

Wat de beleggingskant betreft, zou een quasi-eigenvermogensinstrument zoals het voorgestelde in aanmerking komen als instrument voor Europese langetermijnbeleggingsinstellingen (Eltifs), overeenkomstig artikel 10 van de Eltif-verordening (21), waardoor het onmiddellijk deel zou kunnen uitmaken van het financiële ecosysteem.

4.4.1.

De Eltifs zouden later in de EU kunnen worden verhandeld door de publicatie van een prospectus of een essentiële-informatiedocument (EID) dat voldoet aan de vereisten van respectievelijk de prospectusverordening (22) of de verordening verpakte retailbeleggingsproducten en verzekeringsgebaseerde beleggingsproducten. Dit zou helpen om retailbeleggers bij particuliere schulden en de reële economie te betrekken — iets wat met de crowdlending-initiatieven nog niet is gelukt.

4.4.2.

Om de investeerdersbasis uit te breiden zou het instrument idealiter marktnormen moeten bevatten zoals kredietbeoordelingen van door de ESMA geregistreerde organisaties of beoordelingen van de naleving van ecologische, sociale en governance-indicatoren.

4.5.

Tot slot zou dit initiatief de kapitaalmarktenunie ondersteunen. Een EU-brede aanpak, d.w.z. het model van een gemeenschappelijk Europees instrument, zou kunnen profiteren van de zichtbaarheid, liquiditeit en schaal van de interne markt en een brede aantrekkingskracht kunnen uitoefenen op institutionele beleggers die op zoek zijn naar schuldtitels en hybride risicoprofielen, maar met betere rendementen, en tegelijkertijd tegemoet kunnen komen aan de behoeften van kleinere ondernemingen. Met voldoende schaalgrootte op EU-niveau zou een succesvol kader kunnen uitgroeien tot een welomschreven activaklasse die investeringen en integratie in de EU bevordert.

---

(1)  Annual Report on European SMEs 2020/2021, Europese Commissie, juli 2021.

(2)  Annual Report on European SMEs 2020/2021, Europese Commissie, juli 2021.

(3)  De schuldratio steeg tussen eind 2019 en begin 2021 met 18,8 procentpunten tot een piek van 164,4 %, ECB Economic Bulletin, Issue 2/2022.

(4)  Ministerie van Economische Zaken van Frankrijk, Cofides, Sepides, Instituto Valenciano de Finanzas.

(5)  Recapitalising EU businesses post COVID-19, AFME en PwC.

(6)  Enquête over de toegang van ondernemingen tot financiering (SAFE), Europese Commissie, november 2021.

(7)  Europese familiebedrijven, EFB.

(8)  European SMEs Financing Gap, Euler Hermes.

(9)  Enquête over de toegang van ondernemingen tot financiering (SAFE), Europese Commissie, november 2021.

(10)  Recapitalising EU businesses post COVID-19, AFME en PwC.

(11)  Verordening (EU) nr. 1286/2014 van het Europees Parlement en de Raad van 26 november 2014 over essentiële-informatiedocumenten voor verpakte retailbeleggingsproducten en verzekeringsgebaseerde beleggingsproducten (PRIIP's) (PB L 352 van 9.12.2014, blz. 1).

(12)  The rise of non-bank finance and its implications for monetary policy transmission, ECB, 2021.

(13)  Study on minority shareholders protection, final report, European Commission

(14)  Wettelijk kader voor participatieleningen, goedgekeurd bij Wetsdecreet 11/2022 van 12 januari.

(15)  Dispositif de garantie aux fonds de prêts participatifs et d’obligations subordonnées (Garantieregeling van de Franse staat voor participatieleningen en achtergestelde obligaties), Europese Commissie.

(16)  Resolutie van 20 december 1996 van het Instituto de Contabilidad y Auditoría de Cuentas (instituut voor boekhouding en auditing).

(17)  Beschikking van de Commissie SA.60113 (2021/N) — Finland — COVID-19 —Steun aan Finnair.

(18)  Bazel II, 4. Hybride schuld-/kapitaalinstrumenten, bijlage 1a, Definitie van kapitaal, d) Hybride schuld-/kapitaalinstrumenten.

(19)  Richtlijn 2013/34/EU van het Europees Parlement en van de Raad van 26 juni 2013 betreffende de jaarlijkse financiële overzichten, geconsolideerde financiële overzichten en aanverwante verslagen van bepaalde ondernemingsvormen, tot wijziging van Richtlijn 2006/43/EG van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking van Richtlijnen 78/660/EEG en 83/349/EEG van de Raad (PB L 182 van 29.6.2013, blz. 19).

(20)  De gemiddelde levensduur van ondernemingen ligt rond de acht jaar; voor private-equitybedrijven is dat getal zelfs nog lager (vijf jaar).

(21)  Verordening (EU) 2015/760 van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2015 betreffende Europese langetermijnbeleggingsinstellingen (PB L 123 van 19.5.2015, blz. 98).

(22)  Verordening (EU) 2017/1129 van het Europees Parlement en de Raad van 14 juni 2017 betreffende het prospectus dat moet worden gepubliceerd wanneer effecten aan het publiek worden aangeboden of tot de handel op een gereglementeerde markt worden toegelaten en tot intrekking van Richtlijn 2003/71/EG (PB L 168 van 30.6.2017, blz. 12).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité — Aanvullende overwegingen — Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, de Europese Centrale Bank, het Europees Economisch en Sociaal Comité, het Comité van de Regio’s en de Europese Investeringsbank — Jaarlijkse duurzamegroeianalyse 2022

(COM(2021) 740 final)

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/06)

Rapporteur:

Judith VORBACH

Besluit van de voltallige vergadering	24.3.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	6.10.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	133/0/0

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Sinds de goedkeuring van het eerste advies over de jaarlijkse duurzamegroeiananalyse 2022 is de situatie ingrijpend veranderd als gevolg van de Russische agressie tegen Oekraïne. Sindsdien zijn de ramingen van de reële bbp-groei in de EU neerwaarts bijgesteld en zijn de inflatieprognoses voor de eurozone opwaarts bijgesteld tot een recordhoogte, grotendeels als gevolg van prijsstijgingen op de gasmarkt. Het EESC erkent dat alle belangrijke doelstellingen van een op welvaart gericht economisch beleid onder druk zijn komen te staan. Tegelijkertijd blijven geo-economische fragmentatie en spanningen en COVID-19 ernstige risicofactoren.

1.2.

Het EESC herhaalt uitdrukkelijk zijn pleidooi voor een evenwichtige aanpak van het economisch beleid om reeds lang bestaande problemen aan te pakken en de huidige crises het hoofd te bieden. De in artikel 3 van het VEU genoemde doelstellingen van de EU vormen de basis voor vroegere, huidige en toekomstige welvaart, politieke stabiliteit, opwaartse convergentie, concurrentiekracht en veerkracht van de EU. De huidige crisis mag niet ten koste gaan van billijkheid, noch de milieudoelstellingen in het gedrang brengen. In het licht van de stijgende prijzen is het dringend noodzakelijk de meest kwetsbaren, alsmede specifiek blootgestelde ondernemingen, met name kmo’s, te beschermen. Bovendien is het van cruciaal belang de koopkracht van huishoudens met een laag of gemiddeld inkomen, die een groot deel van de vraag vertegenwoordigen, te vrijwaren. Daarnaast moet de nadruk worden gelegd op solidariteit met het Oekraïense volk, versterking van de strategische autonomie van de EU en het streven naar vrede.

1.3.

De faciliteit voor herstel en veerkracht is het belangrijkste instrument geworden voor de verwezenlijking van de beleidsprioriteiten van de EU in het kader van het Europees Semester. De faciliteit heeft tijdens de pandemie geholpen om de economie te stabiliseren en speelt een sleutelrol bij de aanpak van de huidige crisis. Het EESC dringt erop aan dat de nationale herstel- en veerkrachtplannen zo worden uitgevoerd dat ze een tastbare impact hebben op het welzijn van de mensen. Aangezien de landspecifieke aanbevelingen een belangrijkere rol zullen gaan spelen, dringt het EESC aan op zorgvuldige monitoring en een evenwichtige aanpak. Het EESC pleit voor een hervorming van het Europees Semester om een kwaliteitsvolle participatie van het maatschappelijk middenveld te waarborgen. Wat de nationale herstel- en veerkrachtplannen betreft, is het EESC ingenomen met de aanbeveling dat “[de lidstaten] zich laten leiden door de geslaagde toepassing van het partnerschapsbeginsel” en dringt het erop aan dat participatie van het maatschappelijk middenveld verplicht wordt gesteld.

1.4.

Het EESC is ingenomen met de aanscherping van de streefcijfers voor hernieuwbare energie en energie-efficiëntie en benadrukt dat milieuduurzaamheid centraal moet staan, en dringt aan op een spoedige en dringende hervorming van de Europese elektriciteitsmarkt. Er zijn grootschalige investeringen nodig om de groene transitie te bevorderen en de strategische autonomie te vergroten. Het EESC zou graag zien dat de Commissie een gestructureerd overzicht geeft van welke EU-fondsen zouden moeten worden aangesproken en in welke mate investeringen zouden moeten worden gedekt door EU-programma’s, de lidstaten of particuliere/gemengde financieringsinstrumenten. Het EESC beveelt aan een klimaataanpassingsfonds op te zetten en in de toekomst ook na te denken over een versterking van NextGenerationEU en/of InvestEU. Het EESC waarschuwt voor bezuinigingen op de middelen voor sociale doelstellingen bij de herstructurering van bestaande fondsen en bij de opstelling van het nieuwe meerjarig financieel kader.

1.5.

De voltooiing van de interne markt moet opwaartse convergentie tussen de lidstaten bevorderen. Verstoringen en belemmeringen moeten worden aangepakt en de regio’s moeten worden geholpen om hun potentieel ten volle te ontsluiten. Er moet vooruitgang worden geboekt bij de voltooiing van de kapitaalmarkten- en de bankenunie en bij de uitvoering van de strategie voor duurzame financiering, om de stabiliteit van de financiële markten te waarborgen. Het EESC dringt aan op een billijke en evenwichtige aanpak waar het aankomt op de verbetering van het ondernemingsklimaat en de productiviteit. Opleiding en onderzoek blijven essentiële instrumenten voor het bevorderen van het concurrentievermogen, een eerlijke dubbele transitie en strategische autonomie. Het EESC is ingenomen met de voorstellen in de mededeling over “Ons Europees groeimodel”, maar benadrukt ook dat het belangrijk is de strategische autonomie te vergroten, de productie van belangrijke producten terug te halen naar de EU en sociale en milieudoelstellingen in de toeleveringsketens niet te veronachtzamen.

1.6.

De Commissie stelt terecht dat overheidssteun ter stimulering van particuliere investeringen terdege moet worden gericht op projecten met een duidelijke toegevoegde waarde, en dat het mededingingsbeleid in dit verband een sleutelrol moet spelen. Het EESC benadrukt het belang van transparantie en monitoring om de integriteit te waarborgen en de beoogde doelstellingen te verwezenlijken. Buitenkanseffecten door de subsidiëring van investeringen die hoe dan ook zouden zijn gedaan, moeten worden voorkomen, en overheidsbegrotingen mogen niet worden overbelast met risico’s. Tot slot moeten staatssteunmaatregelen ook worden gekoppeld aan het scheppen van hoogwaardige banen, de eerbiediging van werknemersrechten, het voldoen aan milieunormen en het nakomen van fiscale verplichtingen.

1.7.

Het EESC steunt de aanbevelingen van de Commissie om automatische stabilisatoren te laten functioneren, de investeringen te verhogen en de algemene ontsnappingsclausule in 2023 te blijven toepassen. Het EESC maakt echter voorbehoud bij het beperken van de groei van nationaal gefinancierde lopende uitgaven tot onder het niveau van de potentiële output op middellange termijn, en bij het voornemen om in het voorjaar van 2023 te beoordelen of het relevant is buitensporigtekortprocedures in te leiden. Tot dusver zijn de begrotingsregels van de EU nauwelijks toegepast en zijn er nooit sancties opgelegd. Het EESC herhaalt zijn oproep om het begrotingskader te moderniseren door realistische doelstellingen vast te stellen en een gouden regel in te voeren zonder de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange termijn in gevaar te brengen, en tegelijkertijd richtsnoeren voor een overgangsperiode op te stellen. Een gezonde waarde van de euro moet worden gewaarborgd door middel van een evenwichtige monetaire en begrotingsaanpak in overeenstemming met een gedegen macro-economische governance. Tot slot benadrukt het EESC dat een billijk uitgaven- én inkomstenstelsel een voorwaarde is voor houdbare overheidsfinanciën.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

In februari 2022 heeft het EESC een advies uitgebracht over de jaarlijkse duurzamegroeiananalyse 2022 (1). De EU kwam op dat moment net uit de diepste economische recessie in haar geschiedenis (2), waarbij er ongekende steunmaatregelen waren genomen om de klap te verzachten en een situatie van instabiliteit af te wenden. Met NextGenerationEU is de EU een nieuwe fase van economisch beleid en solidariteit ingegaan. Aangezien de Commissie in het kader van de herstel- en veerkrachtfaciliteit een belangrijke rol heeft toebedeeld aan het Europees Semester, en daarmee het belang ervan voor de beleidscoördinatie heeft vergroot, heeft het EESC zijn oproep herhaald om het maatschappelijk middenveld nauwer bij dit proces te betrekken. Het EESC toonde zich in dit advies ingenomen met de EU-agenda voor concurrerende duurzaamheid, en benadrukte dat de vier dimensies ervan — milieuduurzaamheid, productiviteit, billijkheid en macro-economische stabiliteit — op voet van gelijkheid moeten worden geplaatst om de gewenste versterkende effecten te bereiken en een rechtvaardige groene en digitale transitie te bewerkstelligen.

2.2.

Net als in voorgaande jaren houdt het vervolgadvies rekening met het lopende Europees Semester en levert het input voor de volgende cyclus. Dit jaar is dit extra belangrijk. Sinds de Russische agressie tegen Oekraïne is het geopolitieke landschap ingrijpend veranderd, zijn de prioriteiten verschoven en is het beleid aangepast, zoals blijkt uit de mededelingen over het REPowerEU-plan (3) en “Ons Europees groeimodel” (4). Het Europees Semester, dat zelf een fundamentele transformatie ondergaat, is een geloofwaardig kader gebleken voor de coördinatie van het EU-beleid tijdens de pandemie. In het voorjaarspakket komen de gevolgen van de huidige crisis nog eens uitvoerig aan bod. Net als in de mededeling (5) is dit advies opgebouwd rond de dimensies van de agenda voor concurrerende duurzaamheid.

2.3.

De oorlog in Oekraïne en de naar aanleiding daarvan opgelegde sancties, samen met de beperkende maatregelen in China en de groeivertraging in de VS, laten zich voelen in de economie van de EU. De snelle stijging van de energie- en voedingsmiddelenprijzen wakkert de inflatie aan. Dit holt de koopkracht uit en tast het concurrentievermogen aan. De EU is kwetsbaar vanwege haar geografische ligging, sterke afhankelijkheid van ingevoerde brandstoffen en sterke integratie in mondiale waardeketens. In de zomerprognose werden de ramingen voor de reële bbp-groei neerwaarts bijgesteld tot 2,7 % in 2022, terwijl de inflatievooruitzichten werden opgetrokken tot een recordpeil van 8,3 % in 2022 (6). De Commissie benadrukt dat de ongekende aard en omvang van de door de oorlog teweeggebrachte schokken de prognoses zeer onzeker maken. Verdere prijsstijgingen, in combinatie met tweederonde-effecten, kunnen stagflatie-effecten versterken. Politieke repercussies zijn waarschijnlijk. Geopolitieke spanningen en COVID-19 blijven ernstige risicofactoren (7).

2.4.

De recente crisis zet alle hoofddoelstellingen van een op welvaart gericht economisch beleid (8) onder druk, namelijk ecologische duurzaamheid, duurzame en geïntegreerde groei, volledige werkgelegenheid en hoogwaardige banen, billijke verdeling, gezondheid en levenskwaliteit, stabiliteit van de financiële markten en van de prijzen, evenwichtige handel op basis van een eerlijke en concurrerende industriële en economische structuur en stabiele overheidsfinanciën. Het EESC dringt nogmaals uitdrukkelijk aan op een evenwichtige beleidsaanpak die op al deze doelstellingen is gericht, in overeenstemming met artikel 3 VEU, om reeds lang bestaande problemen aan te pakken en adequaat te reageren op de huidige recente crises. Het vasthouden aan de doelstellingen en beginselen van de EU is in het verleden de basis geweest voor de welvaart van de Unie, en vormt ook nu en in de toekomst de basis voor politieke stabiliteit, opwaartse convergentie, concurrentiekracht en weerbaarheid tegen nieuwe crises. De reactie van de EU op de Russische agressie mag niet ten koste gaan van billijkheid, noch de milieudoelstellingen in het gedrang brengen.

2.5.

Er zijn tal van redenen voor de ongekende prijsstijgingen, waaronder ook tekortkomingen in het Europese beleid. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft er terecht op gewezen dat de huidige opzet van de elektriciteitsmarkt niet langer geschikt is en aan hervorming toe is (9). Het EESC dringt er bij de Commissie en de Raad op aan spoedig werk te maken van een hervorming van de EU-energiemarkt en daarbij ook schadelijke kortetermijnvolatiliteit en prijsstijgingen op lange termijn aan te pakken. Het EESC dringt met klem aan op drastische, buitengewone en ook tijdelijke maatregelen. Mogelijke uitgangspunten zijn onder meer het merit order effect, de European Energy Exchange (EEX), misbruik van marktmacht en het effect van speculatieve transacties en high-frequency trading (flitshandel). De elektriciteitsprijzen moeten worden losgekoppeld van de gasprijzen en er moeten prijsplafonds worden overwogen. Toevallige winsten moeten worden afgeroomd via heffingen, waarbij ervoor moet worden gezorgd dat investeringen in koolstofarme oplossingen niet worden ontmoedigd.

2.6.

De EU moet zich bij voorrang toeleggen op solidariteit met het Oekraïense volk, versterking van de strategische autonomie van de EU en het streven naar vrede. Dit is in overeenstemming met artikel 21 VEU, waarin onder meer is bepaald dat de Unie een beleid voert ter “bescherming van haar waarden, fundamentele belangen, veiligheid, onafhankelijkheid en integriteit”, ter “consolidering en ondersteuning van de democratie” en ter “handhaving van de vrede, voorkoming van conflicten en versterking van de internationale veiligheid”. In die zin stemt het EESC ook in met de doelstellingen in de Verklaring van Versailles van de Europese Raad, namelijk versterking van de soevereiniteit van de EU door vermindering van haar strategische afhankelijkheden, vergroting van de voorzieningszekerheid op het gebied van kritieke grondstoffen, en geleidelijke stopzetting van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen uit Rusland. Het EESC is ingenomen met de stappen die worden gezet om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen geleidelijk af te bouwen en dringt aan op verdere maatregelen in die richting.

2.7.

De herstel- en veerkrachtfaciliteit is het belangrijkste instrument geworden voor de verwezenlijking van de beleidsprioriteiten van de EU in het kader van het Europees Semester en heeft inderdaad al een doorslaggevende bijdrage geleverd aan het stabiliseren van de economie tijdens de pandemie, het versterken van de dubbele transitie en het intensiveren van de samenwerking tussen de Commissie en de lidstaten. In de toekomst zal de herstel- en veerkrachtfaciliteit een sleutelrol spelen bij het mobiliseren en sturen van middelen voor het aanpakken van de recente crisis en het uitvoeren van REPowerEU. De lidstaten wordt verzocht in hun nationale herstel- en veerkrachtplannen een aan REPowerEU gewijd hoofdstuk op te nemen met de nieuwe landspecifieke aanbevelingen als uitgangspunt. Het EESC benadrukt hoe belangrijk het is dat de bijgewerkte nationale herstel- en veerkrachtplannen op een doeltreffende en duurzame manier worden uitgevoerd, zodat ze een positief en tastbaar effect hebben op het welzijn van de mensen. Door de uitbetaling van tranches van de herstel- en veerkrachtfaciliteit te koppelen aan de verwezenlijking van de doelstellingen van de nationale herstel- en veerkrachtplannen, winnen de landspecifieke aanbevelingen aan belang. Deze wijziging van de procedures moet worden gemonitord en geëvalueerd en het EESC verzoekt de Commissie en de Raad te zorgen voor een evenwichtige aanpak.

2.8.

Teneinde ervoor te zorgen dat alle maatschappelijke groepen naar behoren vertegenwoordigd zijn, op maat gesneden oplossingen te bevorderen die volledig worden ondersteund door het maatschappelijk middenveld, en een breed draagvlak voor de nationale herstel- en veerkrachtplannen te bewerkstelligen, is het noodzakelijk ervoor te zorgen dat de sociale partners en de maatschappelijke organisaties nauwer worden betrokken bij het proces van het Europees Semester op nationaal niveau. Het EESC dringt aan op een hervorming van het Europees Semester om daadwerkelijke en hoogwaardige participatie te waarborgen door middel van een richtlijn of verordening. Via een formeel raadplegingsproces op basis van regels en transparante procedures moeten maatschappelijke organisaties naar behoren schriftelijk worden geïnformeerd en voldoende tijd krijgen om de voorstellen te analyseren en hun opmerkingen en voorstellen te formuleren. Het in aanmerking nemen c.q. verwerpen van dergelijke voorstellen moet worden gemotiveerd in openbare documenten.

2.9.

In het kader van de nationale herstel- en veerkrachtplannen is het EESC ingenomen met de aanbeveling van de Commissie dat “[de lidstaten] zich laten leiden door de geslaagde toepassing van het partnerschapsbeginsel in de programmering en uitvoering van het cohesiebeleid”, zoals het EESC heeft bepleit in zijn advies over de jaarlijkse duurzamegroeiananalyse 2022. Inspraak van het maatschappelijk middenveld moet verplicht worden gesteld. In zijn eerste resolutie (10) over de betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld bij de opstelling van de nationale herstel- en veerkrachtplannen concludeerde het EESC dat deze participatie in de meeste lidstaten veel te wensen overlaat, en riep het op tot de vaststelling van minimumnormen voor zulk overleg. In zijn tweede resolutie (11) drong het EESC er bij veel lidstaten op aan de participatie van het maatschappelijk middenveld te verbeteren, de uitvoering en monitoring transparanter te maken en het publiek beter te informeren, en tegelijkertijd een verdere dialoog over de nationale herstel- en veerkrachtplannen met alle belanghebbenden aan te moedigen, hetgeen ook zou kunnen bijdragen tot het voorkomen van misbruik en fraude. Bovendien worden in de resolutie goede praktijken genoemd die voor andere lidstaten als voorbeeld kunnen dienen, zoals de oprichting van een toezichthoudend orgaan dat ook het maatschappelijk middenveld omvat. Tijdens zijn jaarlijkse conferentie heeft de groep Europees Semester van het EESC (ESG) haar pleidooi voor een wettelijk verplichte participatie van het maatschappelijk middenveld kracht bijgezet (12). De oproep tot adequate participatie van het maatschappelijk middenveld en de lokale en regionale overheden komt ook tot uiting in het gezamenlijk initiatiefverslag van de Begrotingscommissie en de Commissie economische en monetaire zaken over de uitvoering van de herstel- en veerkrachtfaciliteit (13), dat de input van het Europees Parlement vormt voor het evaluatieverslag over de uitvoering van de herstel- en veerkrachtfaciliteit dat op 29 juli 2022 door de Europese Commissie is aangenomen (14).

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.   Energie en ecologische duurzaamheid

3.1.1.

De Commissie stelt terecht: “[D]oor de decarbonisatie te versnellen zullen we onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderen en tegelijk ook helpen om onze klimaatdoelstellingen voor 2030 […] waar te maken.” Het EESC benadrukt dat ecologische duurzaamheid centraal moet staan en is ingenomen met het aangescherpte streefdoel voor hernieuwbare energie van ten minste 45 % van de totale energiemix van de EU en de energie-efficiëntiedoelstelling van een daling van het energieverbruik met 13 % tegen 2030 in het kader van het REPowerEU-plan. Eveneens toe te juichen zijn de aanbevelingen met betrekking tot investeringen in energie, die onder meer gericht moeten zijn op het ondersteunen van kwetsbare huishoudens, het bevorderen van duurzame mobiliteit en decarbonisatie van de industrie, alsmede onderzoek en innovatie en het versterken van de infrastructuur, ook grensoverschrijdend.

3.1.2.

Reeds vóór de oorlog in Oekraïne bestond er een kloof tussen de investeringsbehoeften en de financiering. De extra investeringsbehoeften om de tussentijdse doelstelling van een daling van de emissies met 55 % ten opzichte van 1990 tegen 2030 te halen, worden geraamd op 520 miljard EUR per jaar (15). Er is sprake van verdere behoeften op het gebied van om- en bijscholing, aanpassing aan de klimaatverandering en sleuteltechnologieën zoals batterijen. Anderzijds zal ongeveer 30 % van de EU-begroting voor de periode 2021-2027 worden besteed aan de groene transitie. Verwacht wordt dat het cohesiebeleid in dit decennium ongeveer 100 miljard EUR zal bijdragen en de herstel- en veerkrachtfaciliteit 224,1 miljard EUR (16). Uit de analyse van de Commissie blijkt dat REPowerEU tussen nu en 2027 210 miljard EUR aan extra investeringen vergt, boven op het bedrag dat nodig is om de doelstellingen van de Fit for 55-voorstellen te verwezenlijken. Er worden verschillende financieringsmogelijkheden voorgesteld, grotendeels gebaseerd op de leningcomponent van de herstel- en veerkrachtfaciliteit. Het EESC dringt er bij de Commissie op aan een gestructureerd overzicht te geven van welke EU-fondsen aangesproken zouden moeten worden en in welke mate investeringen zouden moeten worden gedekt door EU-programma’s, de lidstaten of particuliere/gemengde investeringsinstrumenten.

3.1.3.

Gezien de urgentie en gezien het gemeenschappelijk belang om vaart te zetten achter de energietransitie beveelt het EESC de lidstaten ten zeerste aan om snel en ten volle gebruik te maken van de mogelijkheden die worden geboden door NextGenerationEU, de nationale herstel- en veerkrachtplannen en het recente REPowerEU-plan. Mochten de bestaande maatregelen ontoereikend blijken om in de mogelijk groeiende financieringsbehoeften te voorzien, dan zullen verdere maatregelen geboden zijn. Het EESC dringt aan op de oprichting van een klimaataanpassingsfonds (17) om onmiddellijke steun te verlenen bij rampen. Bovendien is het mogelijk dat sommige lidstaten, zelfs als een gouden regel wordt ingevoerd, nog steeds niet in staat zullen zijn om de vereiste bedragen bijeen te brengen zonder de houdbaarheid van hun overheidsfinanciën in gevaar te brengen. Daarom moet worden overwogen NextGenerationEU en/of InvestEU te versterken. Het koppelen van subsidies en/of leningen aan investeringen in energietransitie kan tot een keerpunt leiden. Het EESC dringt aan op een billijke en evenwichtige aanpak waar het aankomt op de verbetering van het ondernemingsklimaat en de productiviteit. Het EESC waarschuwt in ieder geval voor bezuinigingen op de middelen voor sociale doelstellingen en een rechtvaardige transitie bij de herstructurering van bestaande fondsen en in het kader van het nieuwe meerjarig financieel kader.

3.1.4.

De Commissie stelt terecht: “De transformatie van de Europese economie zal alleen slagen als zij eerlijk en inclusief is en elke burger de vruchten kan plukken van de dubbele groene en digitale transitie.” (18) Dit mogen geen loze woorden blijven. Het EESC herhaalt zijn oproep om de gevolgen van de transitie op het gebied van werkgelegenheid en vaardigheden gedetailleerd in kaart te brengen en te analyseren (19). In tijden van onzekerheid en crisis moet een nog grotere rol worden toebedeeld aan de sociale dialoog, gezonde corporate governance met werknemersinspraak en betrokkenheid van de sociale partners en het maatschappelijk middenveld bij de beleidsvorming. Tot slot moeten alle aspecten van ecologische duurzaamheid, met inbegrip van biodiversiteit en preventie van verontreiniging, hoog op de agenda blijven staan. Het beginsel “geen ernstige afbreuk doen” moet ook op de geactualiseerde nationale herstel- en veerkrachtplannen worden toegepast.

3.2.   Productiviteit

3.2.1.

De voltooiing van de interne markt moet economische en sociale opwaartse convergentie tussen de lidstaten bevorderen. Het EESC is het met de Commissie eens dat verstoringen binnen en belemmeringen voor de eengemaakte markt moeten worden aangepakt. De regio’s helpen om hun volledige potentieel te ontsluiten, zal niet alleen bijdragen tot een meer geïntegreerde interne markt, maar ook de productiviteit van de EU verhogen en de energieduurzaamheid verbeteren, aangezien de capaciteit voor de productie van hernieuwbare energie aanzienlijk verschilt van regio tot regio. Er moet vooruitgang worden geboekt bij de voltooiing van de kapitaalmarkten- en de bankenunie, terwijl tegelijkertijd de stabiliteit van de financiële markten moet worden gewaarborgd om betrouwbare en gezonde financiering en investeringen te bevorderen. Met name de leningen in het kader van NextGenerationEU versterken de EU-kapitaalmarkten en de internationale rol van de euro. Bovendien wijst het EESC op het kader voor duurzame financiering, dat erop gericht is particuliere investeringen in de richting van duurzaamheid te sturen, waarbij ook wordt benadrukt dat het belangrijk is klimaatgerelateerde risico’s in aanmerking te nemen.

3.2.2.

Het EESC is ingenomen met een alomvattende beleidsaanpak met inbegrip van investeringen en hervormingen om het ondernemingsklimaat te verbeteren en de productiviteit op een billijke en evenwichtige manier te bevorderen. De hervormingen moeten gericht zijn op een efficiënt openbaar bestuur, moderne vervoersinfrastructuur, onderwijs en opleidingen van hoge kwaliteit en een efficiënt hulpbronnengebruik. Het EESC is het met de Commissie eens dat onafhankelijke, kwalitatieve en doeltreffende rechtspraak en goed functionerende raamwerken voor corruptiebestrijding van essentieel belang zijn. Onderzoek en innovatie, samen met onderwijs, blijven van essentieel belang om de productiviteit, het concurrentievermogen, de groene en de digitale transitie, opwaartse convergentie en de strategische autonomie van de EU te stimuleren. Het EESC is ingenomen met de aanbevelingen van de Commissie om onder meer kennisoverdracht te faciliteren, excellentie te produceren, zakelijke innovatie te stimuleren en talent aan te trekken.

3.2.3.

Met betrekking tot de mededeling “Ons Europese groeimodel” formuleert het EESC de volgende opmerkingen. De Commissie wijst op maatregelen ter vermindering van de strategische afhankelijkheden, zoals internationale partnerschappen, industriële allianties, publieke en particuliere investeringen en, met name, de diversificatie van toeleveringsketens. Het EESC benadrukt dat het belangrijk is dat de EU op een billijke manier een vrijhandelsagenda bevordert zonder daarbij de sociale en milieudoelstellingen in de toeleveringsketens uit het oog te verliezen. Wat de bevoorrading van kritieke grondstoffen en essentiële goederen betreft, mag de EU geen nieuwe afhankelijkheden creëren van staten die de waarden van de EU niet delen, maar moet zij streven naar strategische autonomie. Bovendien moet de vervaardiging van belangrijke producten, zoals geneesmiddelen, naar de EU worden teruggehaald om de beschikbaarheid ervan in geval van nood veilig te stellen.

3.2.4.

Digitalisering is een katalysator voor de groene transitie, de productiviteit en het concurrentievermogen. De Commissie wijst terecht vier actiegebieden aan, namelijk digitaal onderwijs, digitale vaardigheden en competenties, veilige en duurzame digitale en connectiviteitsinfrastructuur, de digitale transformatie van bedrijven en de digitalisering van overheidsdiensten en onderwijsstelsels. Om deze doelstellingen te bereiken, zijn meer investeringen in belangrijke digitale technologieën nodig, waaronder cyberbeveiliging, artificiële intelligentie, dataruimten en halfgeleiders. Het EESC pleit voor duurzame digitalisering door waarborging van de sociale rechten, verbetering van de energie-efficiëntie en vermindering van elektronisch afval en waterverbruik.

3.2.5.

De Commissie stelt dat het grootste deel van de investeringen om de dubbele transitie te financieren en de veerkracht te vergroten, afkomstig zal zijn van de particuliere sector, terwijl de overheid doelgericht moet investeren, met haar investeringen particuliere investeringen moet aantrekken en tekortkomingen van de markt moet corrigeren. De Unie streeft ernaar de komende tien jaar ten minste 1 biljoen EUR te mobiliseren via de EU-begroting en gerelateerde instrumenten. De Commissie stelt terecht dat overheidssteun moet worden gericht op projecten met een duidelijke toegevoegde waarde, en dat voor het mededingingsbeleid een belangrijke rol is weggelegd. Het EESC benadrukt de noodzaak, met name in het kader van InvestEU of soortgelijke programma’s, van transparantie en toezicht ter waarborging van de integriteit en ter verwezenlijiking van de beoogde doelstellingen. Buitenkanseffecten door de subsidiëring van investeringen die hoe dan ook zouden zijn gedaan, moeten worden voorkomen. Middelen moeten op transparante wijze worden toegewezen en de risico’s moeten op een juridisch bindende manier worden verdeeld, zodat de overheidssector niet wordt overbelast. Er mogen geen hogere kosten zijn dan bij overheidsfinanciering, en staatssteunmaatregelen moeten worden gekoppeld aan het scheppen van hoogwaardige banen en aan de eerbiediging van werknemersrechten, het voldoen aan milieunormen en het nakomen van fiscale verplichtingen.

3.3.   Billijkheid

3.3.1.

Hoewel de EU naar mondiale maatstaven relatief welvarend is, vormen ongelijkheden tussen en binnen de lidstaten en regio’s een grote uitdaging. De Commissie wijst erop dat, dankzij de snelle beleidsreactie, de inkomensongelijkheid en het risico op armoede of sociale uitsluiting in 2019 en 2020 algemeen genomen relatief stabiel zijn gebleven, en dat de effecten op middellange termijn onzeker zijn. Vele mensen die al in slechtere omstandigheden verkeerden, zijn onevenredig zwaar getroffen. De prijsstijgingen hebben huishoudens met een lager inkomen het hardst getroffen. Bovendien bleven de huizenprijzen sterk stijgen (in sommige lidstaten ging het om de snelste stijging in tien jaar), terwijl nu ook de rentetarieven beginnen te stijgen. Miljoenen mensen moeten het nu stellen met een lager besteedbaar inkomen en hebben moeite om de eindjes aan elkaar te knopen. Er blijven grote onzekerheden bestaan, klimaatgerelateerde rampen komen steeds meer voor, en de groene en de digitale transitie leiden tot structurele veranderingen.

3.3.2.

Sociale duurzaamheid is niet alleen een doel op zich, maar ook een voorwaarde voor een stabiele economische en politieke toestand, billijke productiviteit en concurrentievermogen. Dalende reële inkomens en sombere vooruitzichten hebben niet alleen gevolgen voor het individuele welbevinden, maar ook voor de economische vraag en dus voor investeringsplannen, productie en groei. Hoewel de banksector veerkrachtig is gebleken en, met uitzondering van drie lidstaten, het aantal niet-renderende leningen aanzienlijk is verminderd, kan deze veerkracht worden aangetast in geval van een nieuwe economische neergang. Het EESC waarschuwt voor dergelijke tweederonde-effecten. In het licht van de stijgende prijzen is het dringend noodzakelijk de meest kwetsbaren te beschermen en de koopkracht van huishoudens met een laag of gemiddeld inkomen, die een groot deel van de vraag vertegenwoordigen, te vrijwaren.

3.3.3.

Het EESC is zeer te spreken over de maatregelen om de meest kwetsbaren te beschermen, de sociale gevolgen van de talrijke crises in de EU te verzachten (bv. SURE), en mensen die op de vlucht zijn uit Oekraïne bij te staan. Het EESC is het ook met de Commissie eens dat het belangrijk is te zorgen voor toegang tot hoogwaardig onderwijs op alle niveaus, adequate bescherming dankzij sociale vangnetten en betaalbare en sociale huisvesting, samen met doeltreffende, veerkrachtige en houdbare zorgstelsels. Het EESC wijst erop dat ook jongeren die door de energiecrisis worden getroffen, moeten worden ondersteund. De uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten is cruciaal: de integratie ervan in de cyclus van het Europees Semester en de monitoring ervan via het sociale scorebord zijn een stap in de goede richting. Tot slot worden hervormingen en investeringen in het kader van de nationale herstel- en veerkrachtplannen ter bevordering van sociale inclusie en veerkracht ten zeerste toegejuicht.

3.3.4.

Uit de enquêtes die in het kader van de EESC-resolutie over het betrekken van het maatschappelijk middenveld bij de nationale plannen voor herstel en veerkracht zijn gehouden, is gebleken dat de sociale dimensie in sommige van die plannen eerder zwak is. Het EESC beveelt aan om aandacht te besteden aan de verdelingseffecten en zorgvuldig rekening te houden met de Europese pijler van sociale rechten in het kader van de nationale plannen voor herstel en veerkracht. Bovendien zou het EESC graag zien dat een raming wordt gemaakt van de investeringen die nodig zijn om de Europese pijler van sociale rechten ten uitvoer te leggen. Het EESC benadrukt dat het belangrijk is een evenwicht te vinden tussen economische vrijheden en sociale rechten en arbeidsmarktrechten. Nationale beschermingsrechten voor werknemers mogen nooit als administratieve marktbelemmeringen worden beschouwd (20). Bij het versterken van de interne markt moeten sociale en arbeidsrechten in gelijke mate worden geëerbiedigd, om ervoor te zorgen dat de EU op billijke wijze vooruitgang boekt in de richting van economische, sociale en ecologische duurzaamheid.

3.4.   Macro-economische stabiliteit

3.4.1.

Het mogelijk maken en uitvoeren van omvangrijke financiële steun op nationaal en EU-niveau heeft op beslissende wijze bijgedragen tot het waarborgen van de economische, sociale en politieke stabiliteit, niet in de laatste plaats omdat het vertrouwen erdoor toenam. Hoewel het economisch herstel sinds het uitbreken van de oorlog aanzienlijk is vertraagd, zal het expansieve begrotingsbeleid in 2022 er zeer waarschijnlijk toe bijdragen dat de gevolgen van de recente crisis opnieuw worden afgezwakt en dat de stabiliteit wordt gewaarborgd. Het EESC staat achter de aanbevelingen van de Commissie om automatische stabilisatoren te laten functioneren en meer te investeren in de uitvoering van de dubbele transitie. Aangezien de economische situatie in de EU nog niet genormaliseerd is en de lidstaten zo nodig snel moeten kunnen reageren, juicht het EESC ten zeerste toe dat de algemene ontsnappingsclausule in 2023 van kracht blijft. Aangezien de ECB voor het eerst in elf jaar de rente heeft verhoogd, dringt het EESC met klem aan op beleidsmaatregelen om ervoor te zorgen dat de spreads voor overheidsobligaties in Europa binnen de perken blijven en dat onrust op de financiële markten wordt voorkomen, zodat particuliere investeringen in de energietransitie niet in gevaar komen en een recessie wordt voorkomen. Hoewel hiervoor mogelijk uitgebreid gebruik zal moeten worden gemaakt van het instrumentarium van de ECB, zal monetair beleid alleen niet volstaan om de huidige prijsdynamiek op duurzame wijze te beheersen.

3.4.2.

Het EESC is ingenomen met de discretionaire begrotingsmaatregelen ter vermindering van de gevolgen van de hoge energieprijzen (deze maatregelen worden in 2022 op 0,6 % van het EU-bbp geraamd), ten gunste van de meest kwetsbare huishoudens en specifiek blootgestelde bedrijfstakken. Energietekorten en de gevolgen daarvan voor andere grondstoffenprijzen kunnen echter ook op middellange termijn spelen, samen met aanhoudende geopolitieke spanningen en verdere neerwaartse druk op de economie van de EU. Bovendien stellen de lage groeivooruitzichten in combinatie met de toenemende prijsdruk het economisch beleid van de EU voor nieuwe dilemma’s. Daarom is het EESC het met de Commissie eens dat de EU klaar moet staan om te reageren op de veranderende economische situatie. De situatie moet zorgvuldig in het oog worden gehouden zodat nieuwe negatieve ontwikkelingen die een stabiliserende begrotingsimpuls noodzakelijk maken, in een vroeg stadium kunnen worden gedetecteerd, en zodat kan worden geanticipeerd op de noodzaak om de steunmaatregelen uit te breiden.

3.4.3.

Het EESC maakt voorbehoud bij het beperken van de groei van nationaal gefinancierde lopende uitgaven tot onder het niveau van de potentiële output op middellange termijn in lidstaten met een hoge schuldenlast. Het wijst erop dat bij het onder controle houden van de primaire lopende uitgaven rekening moet worden gehouden met de sociale gevolgen en waarschuwt voor bezuinigingen op sociale, gezondheidszorg- en onderwijsuitgaven. De verschillen tussen de lidstaten moeten juist op een welvaartsgerichte manier worden aangepakt, bijvoorbeeld door de bevordering van onderzoek, ontwikkeling en opleiding. Het EESC heeft bedenkingen bij het idee om in het voorjaar van 2023 na te gaan of het relevant is voor te stellen om buitensporigtekortprocedures in te leiden, en wijst erop dat de begrotingsregels van de EU nauwelijks zijn toegepast (21) en dat de sancties van fase 2 van de buitensporigtekortprocedure nooit zijn opgelegd, omdat die de situatie in tijden van economische moeilijkheden alleen maar zouden hebben verergerd. Bovendien plaatst het EESC vraagtekens bij de mogelijke inleiding van buitensporigtekortprocedures zolang de ontsnappingsclausule nog van kracht is.

3.4.4.

Het EESC herhaalt zijn overwegingen met betrekking tot de tekortkomingen van het huidige begrotingskader en dringt opnieuw aan op een modernisering ervan door onder meer realistische en werkbare doelstellingen voor het overheidstekort en de overheidsschuld (22) vast te stellen, een gouden regel voor investeringen in te voeren en meer flexibiliteit en landspecifieke differentiatie mogelijk te maken, zonder dat een en ander de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange termijn in gevaar brengt. Een gezonde waarde van de euro moet worden gewaarborgd door middel van een evenwichtige monetaire en begrotingsaanpak in overeenstemming met een gedegen macro-economische governance. Het EESC heeft de Commissie ook verzocht richtsnoeren voor te stellen voor een overgangsperiode totdat het herziene begrotingskader in werking treedt, tijdens welke geen buitensporigtekorten mogen worden ingeleid (23). Voorts heeft het Europees Parlement in zijn resolutie van 8 juli 2021 benadrukt dat het “[…] belangrijk is om, bij voorkeur vóór de deactivering van de algemene ontsnappingsclausule, over een duidelijk traject naar een herzien begrotingskader te beschikken” en dat “[…] de toepassing van het bestaande begrotingskader, met name de aanpassingstrajecten, tot een hoog tempo van schuldvermindering zou leiden dat het hersteltraject van de economieën zou kunnen ondermijnen”. Ten slotte moet, om stabiliteitsrisico’s af te wenden en de paraatheid en responscapaciteit bij crises te vergroten, de oprichting van passende EU-fondsen worden overwogen.

3.4.5.

Het EESC staat volledig achter de aanbeveling om gezamenlijke inspanningen te blijven leveren ter intensivering van de strijd tegen agressieve fiscale planning en belastingontduiking en de daaruit voortvloeiende overloopeffecten tussen de lidstaten, en dringt aan op een gecoördineerd optreden. Het EESC is ingenomen met de OESO-overeenkomst over de hervorming van de vennootschapsbelasting en roept de lidstaten op deze snel ten uitvoer te leggen. De EU moet deze overeenkomst op internationaal niveau bevorderen, met name bij belangrijke handelspartners. Strategieën om de belastingdruk te verschuiven van arbeid naar ondersteuning van de groene en de digitale transitie zijn toe te juichen, mits zorgvuldig rekening wordt gehouden met de verdelingseffecten. Een onroerendgoedbelasting werkt bijvoorbeeld weinig verstorend en zou een verschuiving van de belastingdruk van arbeid naar andere bronnen mogelijk maken. Voorts wijst het EESC erop dat in het kader van het waarborgen van een prudent begrotingsbeleid alleen naar maatregelen aan de uitgavenzijde wordt gekeken en niet naar maatregelen aan de inkomstenzijde. Al met al is een billijk ontvangstenstelsel een eerste vereiste voor budgettaire houdbaarheid en voor het herstel van gezonde overheidsfinanciën, vooral in landen met een hoge schuldenlast.

---

(1)  EESC-advies over de jaarlijkse strategie voor duurzame groei 2022 (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 50).

(2)  Zie European Economic Forecast. Spring 2020 (europa.eu), blz. 1.

(3)  COM(2022) 230 final.

(4)  Mededeling van de Europese Commissie “Op weg naar een groene, digitale en veerkrachtige economie: ons Europees groeimodel”.

(5)  Europees Semester 2022 — Voorjaarspakket| Europese Commissie (europa.eu).

(6)  Summer 2022 Economic Forecast: Russia's war worsens the outlook (europa.eu).

(7)  Spring 2022 Economic Forecast: Russian invasion tests EU economic resilience — Europese Commissie (europa.eu).

(8)  EESC-advies over de jaarlijkse strategie voor duurzame groei 2022 (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 50).

(9)  Toespraak van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, debat tijdens de plenaire vergadering van het Europees Parlement (8.6.2022) over de conclusies van de buitengewone bijeenkomst van de Europese Raad van 30 en 31 mei 2022.

(10)  PB C 155 van 30.4.2021, blz. 1.

(11)  Zie de resolutie van het EESC over het betrekken van maatschappelijke organisaties bij de nationale plannen voor herstel en veerkracht — Hoe kan het beter? (PB C 323 van 26.8.2022, blz. 1).

(12)  Jaarlijkse ESG-conferentie 2022 — Europees Economisch en Sociaal Comité (europa.eu).

(13)  2021/2251 (INI), punt 88.

(14)  COM(2022) 383 final.

(15)  In de afgelopen tien jaar is 683 miljard EUR per jaar geïnvesteerd. In een middenscenario werden de extra investeringsbehoeften tot 2030 geraamd op gemiddeld 360 miljard EUR per jaar. Zie Bruegel Policy Contribution editie nr. 18/21, september 2021. Na 2030 zullen nog meer investeringen nodig zijn.

(16)  COM(2022) 231 final.

(17)  Zie het EESC-advies “Door het Cohesiefonds en NGEU gefinancierd klimaataanpassingsfonds” (PB C 486 van 21.12.2022, blz. 23).

(18)  Mededeling van de Europese Commissie “Op weg naar een groene, digitale en veerkrachtige economie: ons Europees groeimodel” (COM(2022) 83 final).

(19)  EESC-advies over “Fit for 55: het EU-klimaatstreefdoel voor 2030 bereiken op weg naar klimaatneutraliteit” (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 101).

(20)  Zie de jaarlijkse strategie voor duurzame groei 2022 (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 50), paragraaf 3.2.3.

(21)  Volgens prognoses van het IMF van oktober 2015 zouden negen lidstaten de 1/20-regel voor schuldvermindering in de komende drie jaar niet naleven. De tweede fase van de buitensporigtekortprocedure werd niet uitgevoerd (Bruegel Policy Contribution, maart 2016).

(22)  Klaus Regling, directeur van het Europees stabiliteitsmechanisme, stelt voor om de schuldquote op te trekken van 60 % tot 100 % en het jaarlijkse tekort op 3 % van het bbp te houden.

(23)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227, en PB C 105 van 4.3.2022, blz. 11.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over aanvullende overwegingen betreffende het economisch beleid van de eurozone 2022 — Aanbeveling voor een aanbeveling van de Raad over het economisch beleid van de eurozone

(COM(2021) 742 final)

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/07)

Rapporteur:

Juraj SIPKO

Besluit van de voltallige vergadering	22.3.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	6.10.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	170/1/2//

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) merkt op dat de huidige economische ontwikkeling van de eurozone en de Europese Unie wordt gekenmerkt door een bijzonder hoge mate van economische, geo-economische en politieke onzekerheid. Deze onzekerheid is het gevolg van twee systeemschokken waarmee we thans worden geconfronteerd, namelijk de aanhoudende COVID-19-epidemie en de Russische invasie van Oekraïne. Bovendien zijn er ook nieuwe risico’s die samenhangen met de versnippering op gebieden als internationale handel, betalingen, kapitaal- en financiële markten, waaronder productie, onderzoek en vervoer. De systeemrisico’s hebben geleid tot een enorme toename van de overheidsschuld en tot inflatiegroei. De aanpak van de klimaatverandering blijft echter de grootste uitdaging voor de eurozone en de EU-lidstaten.

1.2.

Het EESC herhaalt dat de strijd tegen de aanhoudende COVID-19-epidemie nog lang niet gestreden is. Daarom moeten alle substantiële en systemische maatregelen worden genomen om COVID-19 aan te pakken en moeten tegelijkertijd voorbereidingen worden getroffen met het oog op eventuele nieuwe epidemieën en pandemieën. De afgelopen twee jaar is gebleken dat investeringen in de gezondheidssector het grootste rendement opleveren.

1.3.

Het EESC pleit voor beëindiging van de Russische agressie en de oorlog in Oekraïne en voor herstel van de territoriale integriteit van Oekraïne. Dit kan de voorwaarden scheppen voor veerkrachtige, inclusieve en duurzame economische groei in de landen van de eurozone en in de lidstaten van de Europese Unie.

1.4.

Het EESC volgt de zeer ongunstige inflatietendensen, die voornamelijk het gevolg zijn van stijgende grondstoffen-, voedsel- en energieprijzen en van verstoringen in de toeleveringsketen, op de voet. In deze situatie is het verhogen van de rente geen bijzonder doeltreffend instrument. Een te strak monetair beleid kan ook de recessierisico’s vergroten en de dringend noodzakelijke particuliere investeringen in de energietransitie vertragen. Daarom beveelt het EESC de ECB aan een adequate evenredigheidsbeoordeling uit te voeren, waarbij de neveneffecten van een strakker monetair beleid en de gevolgen daarvan voor de prijsstabiliteitsdoelstellingen op lange termijn zorgvuldig worden geanalyseerd. Het EESC moedigt de Europese Centrale Bank echter aan de kerninflatie te verlagen zonder het economisch herstel van de EU in gevaar te brengen. Gezien de bovengenoemde risico’s dient de ECB voorzichtig te werk te gaan bij het normaliseren van het monetaire beleid.

1.5.

In het licht van de sterk stijgende energie- en voedselprijzen beveelt het EESC aan dat de nationale economische beleidsmakers een goed functionerend en doeltreffend sociaal vangnet creëren voor de meest kwetsbare bevolkingsgroepen, met inbegrip van de zwaarst getroffen segmenten van de middenklasse, waarbij ervoor wordt gezorgd dat niemand aan zijn lot wordt overgelaten.

1.6.

Het EESC is bezorgd over de voortdurende toename van de overheidsschuld. Het beveelt daarom aan om stappen te zetten in de richting van begrotingsconsolidatie op middellange termijn. Met het oog op de aanvulling van de nationale begrotingen ziet het EESC ruimte voor een billijke belastingheffing en een doeltreffend gebruik van overheidsmiddelen.

1.7.

Het EESC acht de activering van de algemene ontsnappingsclausule naar aanleiding van COVID-19 terecht. Hoewel deze clausule tot en met 2023 van kracht blijft, zal een verdere verlenging moeten worden overwogen indien de systeemrisico’s aanhouden. Het EESC verwacht dan ook dat de Europese Commissie onverwijld concrete stappen zet om het stabiliteits- en groeipact te hervormen.

1.8.

Ondanks de vooruitgang die is geboekt bij de totstandbrenging van een financiële unie, moeten alle wezenlijke en systemische maatregelen ter voltooiing van de banken- en de kapitaalmarktenunie worden vastgesteld en uitgevoerd. In dit verband roept het EESC de verantwoordelijke organisaties en de bevoegde instellingen op de handen ineen te slaan om een financiële unie tot stand te brengen.

1.9.

Het EESC wijst op de negatieve gevolgen van versnippering. Het wijst op de instabiliteit op de markten voor overheidsobligaties in de landen van de eurozone. Het EESC is dan ook ingenomen met de verklaring van de Europese Centrale Bank van 15 juni 2022 over de voorbereiding van maatregelen ter bestrijding van fragmentatie in de landen van de eurozone.

1.10.

Het EESC steunt de transformatie van de economieën van de eurozone. Tegelijkertijd wijst het op het existentiële risico dat de klimaatverandering met zich meebrengt. In het licht hiervan, en ondanks de onvoorziene en complexe geo-economische ontwikkelingen, beveelt het EESC aan om over te schakelen op hernieuwbare energiebronnen en gebruik te maken van de beschikbare financiële middelen in het kader van het herstelplan, alsmede van andere financiële bronnen, waaronder financiering door de particuliere sector.

1.11.

Momenteel hebben de landen van de eurozone, net als de rest van de Europese Unie, te maken met systeemschokken, -risico’s en -dreigingen. Gezien deze kritieke periode voor de mensheid roept het EESC alle landen en bevoegde internationale instellingen op om met elkaar samen te werken bij de aanpak van alle ongekende systeemschokken, -risico’s en -dreigingen waarmee de wereld momenteel wordt geconfronteerd. Uitstel van de goedkeuring en uitvoering van maatregelen kan verstrekkende gevolgen hebben, niet alleen in termen van materieel verlies, maar ook — en vooral — in termen van mensenlevens.

2.   Achtergrond en context

2.1.

Er is momenteel sprake van twee echte systeemschokken — COVID-19 en de Russische invasie van Oekraïne — die, naast de daaruit voortvloeiende geo-economische fragmentatie, tot een hoge mate van onzekerheid hebben geleid. Bovendien hebben de stijgende grondstoffen- en voedselprijzen geleid tot aanzienlijke sociaal-economische risico’s in zowel de eurozone als de EU. In het licht van de existentiële bedreiging die de klimaatverandering is, bestaat een van de grootste uitdagingen voor de eurozone en de EU-lidstaten erin de transitie naar een groene economie te verwezenlijken.

2.2.

De economische ontwikkelingen van vandaag gaan gepaard met ongekende reële externe schokken in de lidstaten van de eurozone. Vanuit het oogpunt van de onderliggende macro-economische indicatoren kunnen deze ontwikkelingen derhalve niet als stabiel worden beschouwd. Daarnaast worden sommige specifieke lidstaten van de eurozone geconfronteerd met aanhoudende structurele uitdagingen op hun weg naar de opbouw van duurzame, veerkrachtige en inclusieve economieën.

2.3.

Vóór deze twee systeemschokken was de inflatie in bijna alle lidstaten van de eurozone relatief laag. Ook vóór de klimaatcrisis werden relatief lagere inflatiecijfers opgetekend, en in sommige lidstaten van de eurozone was er zelfs sprake van deflatie. De huidige inflatiedynamiek vereist dat uitgebreid gebruik wordt gemaakt van het instrumentarium van de ECB. Momenteel is inflatie een van de grootste bedreigingen voor duurzame, veerkrachtige en inclusieve economische groei in de eurozone. Het terugdringen en stabiliseren van de inflatie en het binnen de inflatiedoelstelling houden ervan (onder de 2 %) kan niet worden bereikt zonder de nodige wijzigingen in het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank. In dit verband heeft de Raad van Bestuur de nodige maatregelen genomen om het mandaat van de ECB inzake het nastreven van prijsstabiliteit en het waarborgen van de financiële stabiliteit te vervullen. Het is belangrijk dat de ECB in de nabije toekomst voorzichtig te werk gaat bij het normaliseren van het monetaire beleid.

2.4.

De inflatie was sinds de oprichting van de Europese monetaire unie nooit eerder zo hoog. Dit is het gevolg van een hele reeks factoren die zelfs tijdens de verergerende mondiale COVID-19 crisis tot geleidelijk stijgende inflatiecijfers hebben geleid. Het economisch herstel in de eurozone heeft deze negatieve tendens nog versterkt als gevolg van het verminderde aanbod. De Russische invasie van Oekraïne heeft ook bijgedragen tot hogere prijzen. De legitieme vraag rijst in hoeverre het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank, met gebruikmaking van alle haar ter beschikking staande instrumenten, de inflatiegroei kan afremmen en geleidelijk weer binnen de beoogde inflatiedoelstelling kan brengen en houden zonder de stabiliteit van de eenheidsmunt en het economisch herstel na de COVID-19-crisis in gevaar te brengen.

2.5.

De huidige inflatietrends zijn noch tijdelijk noch een kortstondig fenomeen (zoals in het najaar van 2021 werd opgemerkt), maar wijzen op een hoge mate van onzekerheid. In de tweede helft van vorig jaar werden de prijsstijgingen voornamelijk aangejaagd door energieprijzen, verstoring van de toeleveringsketens, een ongewoon scherpe stijging van de grondstoffenprijzen en hogere vervoerskosten. Aangezien de redenen voor de huidige prijsdynamiek complex zijn, zal monetair beleid niet volstaan om de inflatie te beteugelen. Wat nodig is, is een diversificatie van de energie-invoer en dus een verminderde afhankelijkheid van leveringen uit Rusland. Diversificatie biedt de lidstaten van de eurozone ook een historische kans om dringende structurele hervormingen door te voeren (bijv. administratieve hervormingen, justitiële hervormingen, hervormingen ter versterking van de rechtsstaat) en de afhankelijkheid van de invoer van traditionele energie-inputs te verminderen. Daarnaast is marktinterventie nodig om de huidige volatiele prijsdynamiek op de energiemarkt te beheersen. In dit verband is het EESC ingenomen met het voorstel van de Commissie betreffende een noodmaatregel om de hoge energieprijzen aan te pakken.

2.6.

Tegelijkertijd zijn er aanwijzingen dat veel ondernemingen erin zijn geslaagd hun winst per eenheid te verhogen ondanks de stijgende energieprijzen. Uit de analyse van de ECB blijkt dat winsten een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de totale binnenlandse inflatie doordat bedrijven hogere kosten hebben doorberekend en winstmarges hebben afgeschermd en uitgebreid. Ook marktinterventies in de energiesector kunnen de prijsdynamiek afremmen.

2.7.

De huidige prijsstijgingen houden voornamelijk verband met het aanbod. Deze trend heeft een negatieve invloed op het concurrentievermogen van de eurozone, leidt tot hogere kosten en zorgt voor opwaartse druk op de lonen in een tijd van economische neergang. Mocht deze ongunstige trend aanhouden, dan zou dit kunnen leiden tot stagflatie (hoewel hiervan momenteel in de landen van het eurozone geen sprake is). Historisch gezien kwam stagflatie bijna 40 jaar geleden voor het laatst voor. Het valt niet uit te sluiten dat indien de externe systeemschokken aanhouden, dit tot ongewenste stagflatie kan leiden. Anderzijds wijst het EESC op mogelijke negatieve gevolgen voor de vraag als mensen met een laag of gemiddeld inkomen worden getroffen door reële loonverliezen.

2.8.

Het jaar 2021 werd gekenmerkt door een relatief gunstige ontwikkeling van de economische groei in de lidstaten van de eurozone, aangezien er geen sterke vertraging van de investerings- en handelsstromen als gevolg van de grote economische onzekerheid werd verwacht. De wereldwijde COVID-19-crisis kan leiden tot een vergroting van de verschillen in economische groei binnen de eurozone indien geen structurele hervormingen worden goedgekeurd en doorgevoerd. Deze uitdieping van verschillen kan zeer nadelig zijn voor de convergentie en deze ongunstige ontwikkeling in de lidstaten van de eurozone verergeren.

2.9.

Op korte termijn zijn de vooruitzichten op het gebied van potentiële investeringsgroei niet bemoedigend. Het effect van de post-COVID-19-herstelmaatregelen (faciliteit voor herstel en veerkracht) wordt nu enigszins afgezwakt door de investeringsonzekerheid als gevolg van de oorlog in Oekraïne. Daarom is het belangrijk dat individuele economieën in staat zijn om het hoofd te bieden aan de aanhoudende verstoring van de handels- en investeringsstromen en de aanhoudende onzekerheid in verband met de wereldeconomie, maar vooral aan de hoge mate van onzekerheid in de lidstaten van de eurozone.

2.10.

De economische vertraging is ook het gevolg van de aanzienlijke stijgingen van de energieprijzen waarmee huishoudens worden geconfronteerd. Sommige lidstaten hebben maatregelen genomen om de stijgende prijzen aan te pakken, in de vorm van subsidies, wijzigingen van de btw-tarieven, met inbegrip van aanvullende sociale premies, en sociale energietarieven voor de huishoudens met de laagste inkomens. Daarom moet opnieuw worden nagedacht over een efficiënt energiegebruik door huishoudens en moeten de gewoonten op het gebied van energieverbruik veranderen. De stijgende energieprijzen hebben geleid tot een geleidelijke verdringing van andere producten uit het consumptiepakket, waarvoor de vraag nu is gedaald. Bovendien leiden de hogere energieprijzen voor huishoudens tot een verandering in het consumptiepatroon van huishoudens en tot een aanzienlijke daling van het verbruik van bepaalde consumptiegoederen. Energie is echter een basisgoed en kan slechts in beperkte mate worden verminderd, wat betekent dat vooral armere huishoudens onder deze prijsstijgingen zullen lijden.

2.11.

COVID-19 heeft een zeer negatieve impact gehad op de overheidsfinanciën in de lidstaten van de eurozone. De algemene ontsnappingsclausule van het stabiliteits- en groeipact werd in maart 2020 geactiveerd om de COVID-19-crisis aan te pakken. Ook werd de tijdelijke kaderregeling inzake staatssteun opgezet, waardoor op grote schaal budgettaire stimuleringsmaatregelen kunnen worden genomen om het bedrijfsleven te ondersteunen, maar ook om de sociale stabiliteit te handhaven.

2.12.

De budgettaire respons en de inkrimping van de productie hebben geleid tot een aanzienlijke stijging van de overheidsschuldquote, met name in sommige lidstaten met een hoge schuldenlast. Het is van het grootste belang de houdbaarheid van de overheidsschuld te blijven waarborgen door middel van een geleidelijke vermindering van de overheidsschuld. Aangezien de energieprijzen op middellange termijn op een hoog niveau zullen blijven, zal een herziening van de markt- en prijsvormingsmechanismen, in combinatie met verdere budgettaire steunmaatregelen, noodzakelijk zijn om huishoudens en bedrijven die in het bijzonder door de energieprijsstijgingen worden getroffen, te ondersteunen.

2.13.

Hogere uitgaven voor veiligheid en andere kritieke prioriteiten kunnen leiden tot een tijdelijke achteruitgang van de economische positie van de eurozone in de wereldeconomie. Tegen deze achtergrond staan de lidstaten van de eurozone voor de grote uitdaging om te evolueren naar duurzame economische groei en het aandeel van de economie van de eurozone ten opzichte van andere mondiale concurrenten te handhaven, door gebruik te maken van alle beschikbare instrumenten in combinatie met doeltreffend individueel beleid, waaronder diplomatieke instrumenten.

2.14.

Meer recentelijk is de wisselkoers van de euro ten opzichte van de Amerikaanse dollar gedaald als gevolg van ongunstige geopolitieke ontwikkelingen, een daling die in mei 2021 is ingezet. De depreciatie van de euro, de op een na grootste reservemunt, is vooral het gevolg van de verschillen in monetair beleid tussen de Europese Centrale Bank en het Federal Reserve System (FED).

2.15.

Op basis van bovenstaande analyses heeft de Europese Commissie in juli 2022 haar economische vooruitzichten gepresenteerd, die voornamelijk worden bepaald door de ontwikkelingen in Oekraïne. Daarin gaat zij ervan uit dat de economische groei dit jaar 2,7 % zal bedragen in de EU-lidstaten en 2,6 % in de eurozone. Volgens de prognoses van de Commissie zal dit volgend jaar respectievelijk 1,5 % en 1,4 % zijn. De gemiddelde inflatie zal dit jaar naar verwachting uitkomen op 7,6 % in zowel de EU als de eurozone, terwijl de inflatie volgend jaar naar verwachting zal dalen tot respectievelijk 4,6 % en 4 %.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

Het EESC benadrukt dat de economische ontwikkeling van de landen van de eurozone op korte maar ook op middellange termijn sterk wordt beïnvloed en/of kan worden beïnvloed door de gevolgen van de Russische inval in Oekraïne. Deze negatieve ontwikkeling is van systemische aard; er is geen parallel mee te trekken in de naoorlogse geschiedenis. Vergelijkingen met andere schokken die historisch gezien een negatieve invloed hebben gehad op de economische ontwikkelingen in het eurogebied zijn dan ook heel lastig. In ieder geval is er een zeer grote mate van onzekerheid, wat prognoses over toekomstige ontwikkelingen bemoeilijkt.

3.2.

Het EESC wijst erop dat de ontwikkeling van de onderliggende macro-economische en micro-economische grote onzekerheid, die voornamelijk van geopolitieke en economische aard indicatoren in de landen van de eurozone niet bemoedigend is. De mate van onzekerheid is bijzonder hoog. Met name zijn er een aantal onbekende variabelen die van invloed kunnen zijn op de reeds zeer is.

3.3.

Het EESC is van mening dat de ontwikkeling van de inflatie een groot risico vormt voor de sociaal-economische vooruitgang in de landen van de eurozone. Het huidige inflatierisico houdt vooral verband met het aanbod en verstoringen in de waardeketens. De ontwikkelingen in Oekraïne, met name op het gebied van de energie-input, met inbegrip van de grondstoffenprijzen, hebben — samen met de maatregelen om de verspreiding van COVID-19 in te dammen — geleid tot veranderingen aan de aanbodzijde.

3.4.

De huidige inflatiedynamiek vereist een uitgebreid gebruik van het instrumentarium van de ECB om prijsstabiliteit te bereiken met behulp van een accommoderend monetair beleid. De ECB dient voorzichtig te werk te gaan bij het normaliseren van het monetaire beleid. Bovendien zal het monetaire beleid naar verwachting het economisch beleid in de lidstaten van de eurozone blijven ondersteunen.

3.5.

Het EESC benadrukt dat het inflatierisico in de lidstaten niet is ingedamd en dat er slechts gedeeltelijke pogingen zijn ondernomen om dit risico weg te nemen. Gezien de aanhoudende ongunstige ontwikkeling van de inflatie en de gevolgen daarvan voor huishoudens, in combinatie met de ontwikkeling van het concurrentievermogen, roept het EESC alle bevoegde instellingen op alle dringende maatregelen vast te stellen en uit te voeren om de negatieve prijsschokken te compenseren. Tegelijkertijd moet onrust op de markt voor overheidsobligaties in de eurozone worden voorkomen (1).

3.6.

Het EESC is ingenomen met de publicatie van het REPowerEU-programma, waarvan het verwacht dat het zal bijdragen tot een geleidelijke vermindering van de afhankelijkheid van energie-inputs uit de Russische Federatie, en dat de mogelijkheid biedt om de grootste kostenrisico’s die een grote bedreiging vormen voor de prijsstabiliteit in de landen van de eurozone geleidelijk weg te nemen.

3.7.

Het EESC verwacht dat REPowerEU nog twee andere belangrijke bijdragen zal leveren: (i) REPowerEU kan een grote toename van investeringen in specifieke sectoren en gebieden stimuleren, waarmee een idee wordt verwezenlijkt dat van vóór de Russische invasie van Oekraïne dateert. Het achterliggende idee is dat dit jaar een aanzienlijke investeringsgroei zal plaatsvinden, met name op specifieke gebieden van openbaar belang; (ii) REPowerEU zal vermoedelijk ook een substantiële bijdrage leveren aan de belangrijkste structurele veranderingen waarmee de huidige generatie wordt geconfronteerd, en daarmee tegemoetkomen aan de cruciale doelstellingen om de economieën van de eurozone concurrerender, duurzamer en veerkrachtiger te maken, in overeenstemming met de kerndoelen van de Green Deal.

3.8.

Het EESC houdt nauwlettend in de gaten hoe investeringen fundamenteel worden herschikt in vergelijking met de oorspronkelijke investeringsplannen. De investeringsgroei kan lager uitvallen in sectoren die verband houden met de herstructurering van de energievoorziening en de uitvoering van de Green Deal-prioriteiten voor de EU-landen. Het is onduidelijk wat de vooruitzichten zullen zijn in sectoren en gebieden die er niet rechtstreeks verband mee houden. Tegen deze achtergrond is het belangrijk om oog te hebben voor de ontwikkeling van kleine en middelgrote ondernemingen in traditionele economische sectoren (die niet per se strategisch zijn of streven naar mondiale excellentie), en dat potentiële kansen in de afzonderlijke regio’s te baat worden genomen.

3.9.

Het EESC is er sterk voorstander van om niet alleen voldoende aandacht te schenken aan de verwezenlijking van de huidige kritieke prioriteiten, maar ook aan het waarborgen van uniforme innovatieprestaties in alle regio’s, de eurozone en de EU als geheel. Onderschatting van deze doelstelling kan leiden tot een uitdieping van de verschillen tussen de regio’s in de eurozone en de EU-lidstaten.

3.10.

Het EESC is ingenomen met de mogelijkheid van sterkere convergentie dankzij groei in de voorheen minder ontwikkelde eurozonelanden, die over een lange periode bekeken in een hoger tempo dan het gemiddelde van de eurozone zijn gegroeid. In dit verband zij erop gewezen dat COVID-19 en de huidige oorlog in Oekraïne kunnen leiden tot verslechterende en divergente ontwikkelingen in de lidstaten van de eurozone, hetgeen niet bevorderlijk is voor de verwezenlijking van de basisideeën die in het Verdrag van Maastricht zijn vervat.

3.11.

Het EESC is ingenomen met en steunt het lopende debat over de opzet van het nieuwe institutionele kader voor overheidsfinanciën in de EU-lidstaten. In dit verband wijst het erop dat de actualisering van de begrotingsregels van het stabiliteits- en groeipact vooral samenhangt met de uitdaging om houdbare overheidsfinanciën te verzoenen met de duidelijke behoefte aan overheidsinvesteringen.

3.12.

Het EESC ziet ruimte voor onderlinge coördinatie en koppelingen tussen verschillende soorten beleid die gericht zijn op het waarborgen van houdbare overheidsschulden. Daarnaast moeten, waar dat gerechtvaardigd is, begrotingsstrategieën worden ondersteund die stroken met een op herstel en veerkracht gerichte middellangetermijnaanpak van begrotingscorrectie. Het EESC verwacht dat er realistische en werkbare oplossingen worden bereikt, die resulteren in een platform voor overheidsfinanciën dat onverwijld moet worden geïmplementeerd.

3.13.

Nu de overheidsbegrotingen als gevolg van de COVID-19-crisis onder druk staan, moeten verdere compenserende maatregelen om huishoudens en bedrijven te helpen de energiecrisis het hoofd te bieden, doelgericht en doeltreffend zijn. Het EESC heeft begrip en respect voor de huidige redenen om tegemoet te komen aan de veiligheids-, humanitaire en sociale behoeften en de gevolgen daarvan voor de nationale begrotingen in de eurozone. In dit verband is het EESC ingenomen met het besluit van de Commissie om de activering van de ontsnappingsclausule van het stabiliteits- en groeipact te verlengen en roept het de Commissie op om zo snel mogelijk met concrete hervormingsvoorstellen voor dat pact te komen.

3.14.

Het EESC heeft er herhaaldelijk op gewezen dat er, net als in het verleden, en vandaag des te meer, extra inspanningen moeten worden geleverd om de positie van de eurozone op het internationale toneel te versterken. Momenteel staan de economieën van de eurozone voor nieuwe uitdagingen die verband houden met het algemene veiligheidsrisico en structurele veranderingen. Daarnaast kunnen economische en politieke ontwikkelingen van invloed zijn op de positie van de euro in het internationale monetaire en betalingssysteem. Het beëindigen van de Russische agressie en de oorlog in Oekraïne en het herstellen van de territoriale integriteit van Oekraïne kunnen leiden tot een heropleving van de wereldeconomie en tot een sterkere eurozone-economie in die wereldeconomie.

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.

Het EESC is ervan overtuigd dat het, om de relatieve sociaal-economische stabiliteit in de lidstaten van de eurozone te waarborgen tegen de huidige achtergrond van grote geopolitieke en economische onzekerheid, die verband houdt met de risico’s van stijgende inflatie en toenemende overheidsschuld, van belang zal zijn om de juiste prioriteiten te stellen bij het gebruik van de middelen uit de herstel- en veerkrachtfaciliteit. Dit instrument stelt de EU-lidstaten in staat om gezamenlijk obligaties op de kapitaalmarkten uit te geven, en is tot dusver zeer doeltreffend gebleken. Het EESC zou daarom graag zien dat dit instrument ook in de toekomst wordt toegepast. In dit verband ziet het EESC ruimte voor het gebruik van de herstel- en veerkrachtfaciliteit na 2026.

4.2.

Het EESC benadrukt dat de aanhoudende invasie van Oekraïne door Rusland kan leiden tot een ongewenste recessie en zelfs tot stagnatie in bepaalde landen van de eurozone. Daarom is het nu meer dan ooit nodig deze ongunstige ontwikkelingen nauwlettend in het oog te houden en er preventief tegen op te treden.

4.3.

Het EESC merkt op dat de trends op het gebied van werkloosheid en arbeidsmarkt wijzen op een relatieve stabiliteit. Tegelijkertijd wijst het Comité op de relatief grote verschillen tussen de nationale werkloosheidscijfers in vergelijking met de periode vóór 2008. In sommige lidstaten van de eurozone is er sprake van structurele werkloosheid, in combinatie met een tekort aan geschoolde arbeidskrachten. Dit relatieve tekort aan hooggekwalificeerde arbeidskrachten staat een versterking van het concurrentievermogen in bepaalde sectoren en gebieden in de weg. In dit verband merkt het EESC op dat er in de lidstaten van de eurozone en van de EU nog voldoende tot dusver onbenutte mogelijkheden voor bij- en omscholing zijn.

4.4.

Het EESC is zeer bezorgd over de negatieve trends op het gebied van ongelijkheid en de toenemende armoede in de lidstaten van de eurozone en in de hele EU. Ongelijkheid in de breedste zin van het woord is voor een groot deel de erfenis van de wereldwijde financiële crisis. COVID-19 heeft deze negatieve trend nog geaccentueerd. De stijgende energie- en voedselprijzen treffen momenteel de meest kwetsbare bevolkingsgroepen, alsook huishoudens met lage en middeninkomens. Daarom roept het EESC alle bevoegde instellingen dringend op een doeltreffend sociaal vangnet te creëren dat niemand aan zijn lot overlaat.

4.5.

Het EESC wijst nogmaals op de mogelijke en onvoorziene ontwikkeling van nieuwe mutaties, pandemieën en epidemieën. De opkomst en snelle verspreiding van COVID-19 bracht aan het licht dat de gezondheidssector zeer slecht voorbereid was op de pandemie. Een grotere paraatheid, maar vooral een verantwoordelijker beleid van alle bevoegde organen en instellingen op dit gebied, is dan ook absoluut noodzakelijk. Het EESC wijst erop dat, zoals de ontwikkelingen van de afgelopen twee jaar hebben aangetoond, investeringen in gezondheid en preventie het meeste rendement opleveren.

4.6.

Het EESC benadrukt dat steun voor de verstrekking van extra liquide middelen na het uitbreken van de COVID-19-pandemie een juiste beslissing is geweest. Aangezien bepaalde maatregelen thans zijn opgeschort, is het nu echter noodzakelijk zich te concentreren op het garanderen van de solvabiliteit van bepaalde bedrijven. Er zal ook extra liquiditeit nodig zijn om de groei na de pandemie te ondersteunen. Het EESC acht het daarom van cruciaal belang om vooruitgang te blijven boeken met de totstandbrenging van de kapitaalmarkten- en de bankenunie.

4.7.

Het EESC wijst op het proces van versnippering van de wereldeconomie. De Russische invasie van Oekraïne heeft geleid tot een versnippering in de internationale handel, het internationale betalingsverkeer, de internationale monetaire/financiële betrekkingen, het internationale vervoer, internationale wetenschap en internationaal onderzoek, de mondiale waardeketens enz. Dit proces heeft zeer negatieve gevolgen gehad voor de sociaal-economische ontwikkelingen in de landen van de eurozone.

4.8.

Het EESC merkt op dat de huidige hoge mate van economische en geo-economische onzekerheid, die gepaard gaat met grote risico’s, de meest complexe situatie vormt in de hele geschiedenis van het Europese integratieproject. Gezien de onvoorspelbaarheid van toekomstige sociaal-economische ontwikkelingen is het van groot belang dat de bevoegde instellingen een breed scala aan maatregelen vaststellen en uitvoeren om externe schokken in de economieën van de lidstaten van de eurozone te verminderen en weg te nemen.

---

(1)  Het EESC is daarom ingenomen met de aankondiging van de ECB van 15 juni 2022 dat zij wil werken aan een instrument om fragmentatie in de eurozone tegen te gaan.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over een verbetering van de arbeidsmobiliteit ter ondersteuning van het economisch herstel

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/08)

Rapporteur:

Philip VON BROCKDORFF

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	29.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	101/0/0

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

In een aantal adviezen heeft het EESC gewezen op het belang van arbeidsmobiliteit en vastgesteld dat de arbeidsmobiliteit binnen de EU in de loop der jaren weliswaar is toegenomen, maar slechts in een matig tempo.

1.2.

Het EESC is van mening dat grondiger moet worden geanalyseerd waarom — afgezien van de door de pandemie veroorzaakte beperkingen — het bestand van EU-migranten in de werkende leeftijd procentueel minder toeneemt dan in voorgaande jaren. Het EESC dringt ook aan op een studie om de economische kosten van de huidige situatie op de arbeidsmarkt te bepalen.

1.3.

Het EESC bepleit doeltreffender nationale maatregelen, met de nadruk op actief arbeidsmarktbeleid, zoals inkomensondersteuning voor werkenden uit de EU en uit derde landen.

1.4.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie om in het kader van de landspecifieke aanbevelingen in het Europees Semester indicatoren op te nemen voor het toezicht op nationaal beleid dat de mobiliteit van werknemers in de EU op de een of andere manier beperkt.

1.5.

Voorts verzoekt het EESC de Europese Commissie de negatieve ontwikkelingen in verband met de arbeidsmobiliteit te analyseren, met name de braindrain in bepaalde sectoren en regio’s. Tegelijkertijd moeten maatregelen om de braindrain tegen te gaan, gepaard gaan met maatregelen om opwaartse sociale en economische convergentie te bevorderen.

1.6.

Het EESC beveelt de lidstaten ook aan om hun portaalsites verder te verbeteren en daarin de minimumarbeidsvoorwaarden op te nemen die de nationale wetgeving vereist om misbruik te voorkomen. Het EESC dringt ook aan op verdere inspanningen om de talenkennis te verbeteren.

1.7.

Het EESC verzoekt de lidstaten om de mobiliteit van personen met een handicap te vergemakkelijken.

1.8.

Gendergelijkheid beschouwt het EESC eveneens als een belangrijke factor voor het vergroten van de arbeidsmobiliteit in de EU, zoals vermeld in SOC/731 (1).

1.9.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie om de coördinatie van de sociale zekerheid voortdurend in het oog te houden en te zorgen voor gemeenschappelijke oplossingen voor nieuw ontstane situaties, zoals telewerken vanuit het buitenland. Bovendien dringt het EESC aan op meer inspanningen om een Europees socialezekerheidsnummer in te voeren als mogelijkheid om belemmeringen voor de toegang tot sociale zekerheid in grensoverschrijdende situaties uit de weg te ruimen.

1.10.

Het EESC wijst erop dat goede arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden, alsook aspecten inzake de levenskwaliteit, zoals de beschikbaarheid van goede scholen en recreatieve voorzieningen, voor bedrijven noodzakelijk zijn om een concurrentievoordeel te behouden en geschoolde werknemers aan te trekken.

1.11.

Het EESC stelt verder vast dat de COVID-19-pandemie de mogelijkheden voor telewerken duidelijk heeft vergroot. Steeds meer werknemers zijn geïnteresseerd om voor een korte periode of tijdelijk vanuit het buitenland op afstand te werken. Het EESC kijkt uit naar de komende onderhandelingen met de sociale partners over een richtlijn ter zake.

1.12.

Het EESC zou graag zien dat er in de hele EU een netwerk van informatiepunten komt, met online, maar ook fysieke en telefonische diensten, om werknemers en werkgevers te helpen met vragen over bijvoorbeeld bank- en verzekeringsdiensten.

1.13.

Het EESC benadrukt tot slot het belang van de lopende statistische analyse van de arbeidsmobiliteitsstromen om de niet op elkaar aansluitende vaardigheden op de arbeidsmarkten van de EU te helpen aanpakken en de impact van ontwikkelingen zoals de oorlog in Oekraïne en de bewegingen van personen in de werkende leeftijd binnen en tussen de lidstaten van de EU te beoordelen.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

In een tijd van grote economische onzekerheid, met naar beneden bijgestelde economische prognoses en met binnenkort waarschijnlijk een verhoging van de rentevoet in de eurozone om de hoge inflatiecijfers tegen te gaan, zou arbeidsmobiliteit in de EU een cruciale rol kunnen spelen in het economische herstel en de groeiperspectieven van de EU. Algemeen wordt erkend dat het vrije verkeer van werknemers en diensten bijdraagt tot economische groei en cohesie in de Unie en werkgelegenheid creëert op de eengemaakte markt. Het effect is duidelijk: een grotere mobiliteit om bestaande vacatures te vervullen, verbetert de toewijzing van arbeidskrachten en verhoogt de economische productie en de welvaart, vooral als de aangeboden arbeidsvoorwaarden billijk zijn. De arbeidsmarkt van de EU is ook gebaseerd op het beginsel van gelijke behandeling, zoals verankerd in artikel 45 VWEU en nader uitgewerkt in een aantal secundaire wetgevingsbesluiten. In het algemeen zal de economie van de EU baat hebben bij een grotere arbeidsmobiliteit. Voor afzonderlijke lidstaten kunnen er echter winsten en verliezen zijn, afhankelijk van de langetermijneffecten van de richting van de mobiliteitsstromen. Op korte termijn zou arbeidsmobiliteit gunstig zijn voor landen van herkomst die worden gekenmerkt door structurele werkloosheid. De netto-effecten voor de ontvangende landen zouden echter grotendeels afhangen van onder meer de aan de werknemers geboden arbeidsvoorwaarden.

2.2.

Het EESC heeft in een aantal adviezen gewezen op het belang van arbeidsmobiliteit en heeft vastgesteld dat de arbeidsmobiliteit binnen de EU in de loop der jaren is toegenomen, zij het in een matig tempo en al blijft zij procentueel gezien nog steeds achter bij de arbeidsmobiliteit in de VS. Volgens een studie van het directoraat-generaal Regionaal Beleid van de Europese Commissie maakt de bevolking van de VS die naar een andere staat is verhuisd ongeveer 2,8 % uit van de totale bevolking in de werkende leeftijd, terwijl dit aandeel in de EU ongeveer 1,2 % bedraagt (2).

2.3.

Volgens de bevolkingsstatistieken van Eurostat voor 2019 waren er 13 miljoen EU-burgers in de werkende leeftijd (20-64 jaar) die van de ene lidstaat naar een andere verhuisden. Het aantal EU-migranten in de werkende leeftijd is echter procentueel minder sterk gestegen dan in de voorgaande jaren, en de pandemie heeft niet bijgedragen tot een toename van deze aantallen.

2.4.

De arbeidskrachtenenquête van de EU in 2019 vermeldde een aantal van 11,9 miljoen EU-migranten in de werkende leeftijd (gedefinieerd als EU-burgers die in een andere lidstaat verblijven dan het land van hun nationaliteit), van wie 9,9 miljoen actieve migranten (gedefinieerd als EU-burgers die in een andere lidstaat gaan werken zonder een werkvergunning nodig te hebben). Dit komt neer op 4,2 % van de totale beroepsbevolking in de toen 28 lidstaten. Het vertrek van het VK uit de EU heeft de arbeidsmogelijkheden voor EU-burgers duidelijk verminderd en de belangrijkste landen van bestemming zijn nu Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje.

2.5.

Roemenië en Polen zijn de belangrijkste landen van herkomst van actieve migranten, met als belangrijkste sectoren van economische activiteit voor EU-migranten de be- en verwerkende industrie en de groot- en detailhandel. Andere relatief belangrijke sectoren zijn de bouw en het vervoer, de sociale zorg en huishoudelijke dienstverlening, het toerisme en de landbouw.

2.6.

Het aantal grensarbeiders in de EU-28 bedroeg 1,5 miljoen en ook hier is het aantal gedaald met het vertrek van het VK uit de EU; de belangrijkste landen van verblijf van grensarbeiders zijn nu Frankrijk, Duitsland en Polen, terwijl er verder opmerkelijke stromen plaatsvinden tussen Slowakije, Hongarije en Oostenrijk. Arbeidsmobiliteit binnen de EU wordt ingegeven door uiteenlopende redenen, afhankelijk van de persoonlijke situatie, waaronder beloningsverschillen tussen het gastland en het land van verblijf van de grensarbeider. De beslissing om in het buitenland te gaan werken kan immers op een combinatie van verschillende redenen zijn gebaseerd, waaronder seizoensarbeid in sectoren als de landbouw en het toerisme. De verslechterende koopkracht waarmee burgers in de hele EU recentelijk te maken krijgen, kan de arbeidsmobiliteit ontmoedigen, vooral als de stijgende prijzen ook gevolgen hebben voor de kosten van huurwoningen.

2.7.

De laatste jaren is de mobiliteit onder hoogopgeleide migranten toegenomen: meer dan een derde van de EU-migranten behoort tot deze categorie. Omgekeerd is het aandeel laaggeschoolde migranten met hetzelfde percentage gedaald als de toename van het aantal hooggeschoolde migranten. Het is relevant op te merken dat de mobiliteit van hooggeschoolde migranten in belangrijke mate bijdraagt aan de ontwikkeling van de kenniseconomie. De belangrijkste EU-landen van bestemming voor hoogopgeleide migranten zijn Duitsland, Spanje, Frankrijk, België en Oostenrijk. Terwijl hooggeschoolde migranten meestal werkzaam zijn in het bedrijfsleven, het onderwijs, de wetenschap en de techniek, blijkt overkwalificering vrij veel voor te komen. Geschat wordt dat 55 % van de hooggekwalificeerde migranten vrouwen zijn.

2.8.

Volgens de demografische prognoses van Eurostat zal de gemiddelde leeftijd van de EU-burgers naar verwachting stijgen. Belangrijk is ook dat het aandeel van de bevolking in de werkende leeftijd in de totale bevolking naar verwachting zal dalen, met name in de leeftijdsgroep van 20 tot en met 39 jaar. In de oudere leeftijdsgroepen daarentegen zullen zich grote proportionele stijgingen voordoen. Deze demografische ontwikkelingen zullen een aanzienlijke invloed hebben op het potentiële aantal EU-migranten in de komende jaren, aangezien mensen het meest geneigd zijn te verhuizen aan het begin van hun beroepsleven en minder naarmate ze ouder worden. Dit wordt bevestigd door gegevens waaruit blijkt dat personen in de leeftijdsgroepen van 20 tot en met 29 jaar en van 30 tot en met 39 jaar jaarlijks meer uitstromen dan andere leeftijdsgroepen.

2.9.

Aangezien het aantal personen in jongere leeftijdscohorten ook daalt in de landen van herkomst, zal dit naar verwachting resulteren in dalende aantallen mobiele werknemers in de EU. Deze verwachte daling van de mobiliteitsstromen kan echter worden tegengegaan door de vergrijzing van de bevolking in de EU, met een grotere vraag naar gespecialiseerde gezondheidszorg en sociale zorg, waardoor de aanwerving van mobiele werknemers moet toenemen.

2.10.

Uit het bovenstaande blijkt dat de mobiliteitsstromen in de EU een uitdaging blijven die het aanbod beperkt en in de meeste sectoren, waaronder de IT- en hightechindustrie, tot mismatches leidt. Deze situatie is er niet beter op geworden door de pandemie, waarbij de mobiliteit binnen de EU werd beperkt door lockdowns en andere beperkende maatregelen zoals grenssluitingen en reisverboden. Vóór de pandemie overheerste de arbeidsmobiliteit tussen oost en west de stromen tussen zuid en noord, en verwacht wordt dat dit met de instroom van vluchtelingen uit het door oorlog geteisterde Oekraïne zo zal blijven. Hoe dan ook: hoe sneller de mobiliteit van de EU-burgers terugkeert naar het niveau van vóór de pandemie, hoe beter. Het aantal actieve arbeidsmarktmigranten is tussen 2019 en 2020 met 4 % gedaald (3).

2.11.

De wederzijdse erkenning van diploma’s en kwalificaties is van essentieel belang om vacatures te vervullen in beroepen met een tekort aan arbeidskrachten en om mobiliteit te vergemakkelijken. Het erkenningssysteem moet echter worden versterkt om doeltreffend te werken en de arbeidsmobiliteit te ondersteunen. Het probleem doet zich vooral voor bij de wederzijdse erkenning van beroepskwalificaties en niet zozeer op academisch of professioneel niveau. Dit gezegd zijnde, is het van belang te erkennen dat er een verschil in aanpak bestaat voor de wederzijdse erkenning van academische kwalificaties en beroepskwalificaties. Ook mag niet uit het oog worden verloren dat de EU overeenkomstig artikel 166 VWEU de verantwoordelijkheid van de lidstaten voor de inhoud en de opzet van de beroepsopleiding ten volle moet eerbiedigen en het optreden van de lidstaten moet ondersteunen en aanvullen.

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.

Het EESC is van mening dat grondiger moet worden geanalyseerd waarom — afgezien van de door de pandemie veroorzaakte beperkingen — het bestand van EU-migranten in de werkende leeftijd procentueel minder toeneemt dan in voorgaande jaren. Het EESC pleit tevens voor een studie om de economische kosten te bepalen van de huidige staat van de arbeidsmarkt, die wordt gekenmerkt door fragmentatie langs de lijnen van de lidstaten: “de kosten van een niet-eengemaakte EU-arbeidsmarkt”.

3.2.

Het EESC bepleit doeltreffender nationaal beleid zoals mobiliteitsprikkels, waaronder circulaire mobiliteit (door in de landen van herkomst te investeren via uitwisselingsprogramma’s en wederzijdse leerprocessen), met de nadruk op actief arbeidsmarktbeleid van de lidstaten, zoals inkomensondersteuning voor werkenden uit de EU en uit derde landen. In dit verband is het EESC van mening dat het aanbieden van financiële steun aan werkzoekenden, zoals het dekken van de kosten van verhuizing om in een andere lidstaat of regio te gaan werken, de mobiliteit verder zou bevorderen. Daarnaast zijn er meer inspanningen nodig om de voorlichting over banen in andere EU-landen te verbeteren en moet er logistieke hulp worden geboden bij de internationale verhuizing, bijvoorbeeld het vinden van huisvesting, registratie voor belastingdoeleinden, het vinden van een school voor de kinderen, mogelijke hulp bij het vinden van een baan voor de partner enz. Het EESC adviseert om gebruik te maken van AI-instrumenten in een gemeenschappelijk EU-breed web dat alle vacatures in de EU-lidstaten centraliseert, zodat profielen en functievereisten beter op elkaar kunnen worden afgestemd. In dezelfde geest moeten meer gerichte stimuleringsmaatregelen worden genomen om werklozen aan te moedigen naar lidstaten met een lage werkloosheid te verhuizen. Het gebrek aan geschoolde arbeidskrachten is het dringendste probleem voor Europese bedrijven, zoals blijkt uit het Safe-verslag dat op 1 juni 2022 door de ECB is gepubliceerd.

3.3.

Het EESC betreurt dat de arbeidsmarkt in de EU nog steeds gefragmenteerd is. De arbeidsmobiliteit is het slachtoffer geworden van de fragmentarische aanpak die tot dusver is gevolgd. Verder onsamenhangend beleid, met name op nationaal niveau, moet worden vermeden. Aangezien de gelijke behandeling van lokale en mobiele werknemers moet worden gewaarborgd, verzoekt het EESC de Europese Commissie om in het kader van de landspecifieke aanbevelingen in het Europees Semester indicatoren op te nemen voor het toezicht op nationaal beleid dat de mobiliteit van werknemers in de EU op de een of andere manier beperkt.

3.4.

De mobiliteit van werknemers en beroepsbeoefenaren in de EU kan alleen toenemen met een betere handhaving van de bestaande regels, een betere toegang tot informatie en een betere samenwerking tussen de lidstaten. Het EESC acht de rol van de Europese Commissie in dit alles van cruciaal belang. Het EESC merkt op dat afzonderlijke lidstaten soms terughoudend zijn om verdere hervormingen van de eengemaakte markt door te voeren uit vrees dat die op korte termijn leiden tot banenverlies, met name in landen die al een achterstand hebben en in landen/sectoren met een lage productiviteit. In theorie helpt het vrije verkeer van werknemers om dit probleem op te lossen, maar vanuit nationaal perspectief zou dat in de tussentijd kunnen leiden tot een verlies van middelen en een potentiële kennis- en vaardighedenvlucht. Derhalve kan het nodig zijn dat de Europese Commissie de negatieve ontwikkelingen in verband met de arbeidsmobiliteit analyseert, met name de braindrain in bepaalde sectoren en regio’s. Tegelijkertijd moeten maatregelen om de braindrain tegen te gaan, gepaard gaan met maatregelen om opwaartse sociale en economische convergentie te bevorderen. Het EESC erkent dat er een aantal variabelen in het spel kan zijn, waaronder de demografische vooruitzichten en het effect daarvan op de omvang en samenstelling van de bevolking in de werkende leeftijd in zowel de landen van herkomst als van bestemming.

3.5.

Hoewel de onderwijs- en validatienormen te allen tijde moeten worden gehandhaafd, verzoekt het EESC de lidstaten om de bureaucratie te verminderen en zich te houden aan het grondbeginsel van gelijke behandeling. In dit verband worden verdere verbeteringen van de mechanismen voor wederzijdse erkenning en van de portalen voor beroepsmobiliteit noodzakelijk geacht. Het EESC neemt kennis van belangrijke verbeteringen aan het Eures-portaal voor beroepsmobiliteit, het Europass-onlineplatform en de Europese classificatie van vaardigheden, competenties, kwalificaties en beroepen (ESCO) en verzoekt de lidstaten om hun desbetreffende portaalsites verder te verbeteren door er de door de nationale wetgeving vereiste minimumarbeidsvoorwaarden in op te nemen. Dit laatste wordt van bijzonder belang geacht om misbruik van arbeidsvoorwaarden voor mobiele werknemers in grensoverschrijdende regio’s en voor werknemers uit derde landen te voorkomen. Het EESC dringt ook aan op verdere inspanningen om de talenkennis te verbeteren, aangezien een gebrek aan talenkennis een belangrijke belemmering vormt voor het vrije verkeer in de EU.

3.6.

Het EESC verzoekt de lidstaten om de mobiliteit van personen met een handicap te vergemakkelijken. Relevant in dit verband is de goedkeuring van een gemeenschappelijke Europese definitie van de gehandicaptenstatus, in overeenstemming met het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap en de wederzijdse erkenning van de gehandicaptenstatus door de lidstaten.

3.7.

Gendergelijkheid beschouwt het EESC als een belangrijke factor voor het vergroten van de arbeidsmobiliteit in de EU, zoals vermeld in SOC/731. Dit moet deel uitmaken van een breder engagement om de normen van democratie en gelijkheid voor iedereen na te leven als middel om de arbeidsmobiliteit te vergroten.

3.8.

Het EESC adviseert de ontvangende lidstaten om personen die in het ontvangende land werken, aan het begin van hun beroepservaring toegang te bieden tot opleidingen, zoals taalprogramma’s, en indien nodig in een later stadium omscholing, om het tekort aan arbeidskrachten in bepaalde sectoren aan te pakken en digitale transities en maatregelen ten behoeve van een klimaatneutrale economie te ondersteunen.

3.9.

Het EESC merkt ook op dat Erasmus+ de arbeidsmobiliteit in de EU zou kunnen vergroten en wijst op een in 2011 uitgevoerde studie (4) waarin wordt geanalyseerd hoe studeren in het buitenland de mobiliteit op de arbeidsmarkt later in het leven beïnvloedt, waarbij de blootstelling aan Erasmus wordt gebruikt als een onafhankelijke bron van variatie om in het buitenland te studeren. Uit de studie bleek dat studeren in het buitenland de kans aanzienlijk vergroot dat iemand na het behalen van een academische kwalificatie in het buitenland gaat werken. Afgestudeerden die in het buitenland hebben gestudeerd, hebben ongeveer 15 procentpunten meer kans om na hun afstuderen in het buitenland te gaan werken.

3.10.

Het EESC is ingenomen met de verbeterde coördinatie van de sociale zekerheid in de EU, maar stelt met enige bezorgdheid vast dat mobiele werknemers, en met name grensarbeiders, nog steeds moeilijkheden ondervinden om toegang te krijgen tot socialebeschermingsstelsels. Het EESC verzoekt de Europese Commissie dan ook om de coördinatie van de sociale zekerheid voortdurend in het oog te houden en te zorgen voor gemeenschappelijke oplossingen voor nieuw ontstane situaties, zoals telewerken vanuit het buitenland. Het belang van een gecoördineerd optreden op het niveau van de Unie kan niet genoeg worden benadrukt. De lidstaten moeten de sociale rechten van mobiele werknemers te allen tijde waarborgen, ook in crisissituaties. Het EESC erkent de bestaande verschillen in pensioenregelingen in de EU, maar het dringt ook aan op meer inspanningen om de pensioenrechten van mobiele werknemers in de hele EU beter te coördineren en te handhaven, eventueel via gerichte landspecifieke aanbevelingen binnen het Europees Semester. Bovendien dringt het EESC aan op meer inspanningen om een Europees socialezekerheidsnummer in te voeren als mogelijkheid om belemmeringen voor de toegang tot sociale zekerheid in grensoverschrijdende situaties uit de weg te ruimen.

3.10.1.

Opgemerkt zij dat het pan-Europese persoonlijke pensioenproduct (PEPP) (5) bijzonder aantrekkelijk zou moeten zijn voor zelfstandigen en voor mobiele werknemers die gedurende hun gehele beroepsleven in verschillende landen werken. De mogelijkheid om grensoverschrijdend van aanbieder van PEPP’s te veranderen, zal ongetwijfeld bijdragen tot de arbeidsmobiliteit, hoewel niet duidelijk is in hoeverre dit het geval zal zijn, aangezien er nog geen PEPP’s beschikbaar zijn.

3.10.2.

Bij de invoering verwelkomde het EESC het PEPP-concept als een cruciale stap om EU-burgers aan te moedigen adequate voorzieningen voor hun pensionering te treffen en als een essentiële bouwsteen van de kapitaalmarktenunie (CMU). Aangezien het aanbod van PEPP’s echter nog moet worden gerealiseerd, acht het EESC het noodzakelijk om in het kader van het actieplan van de CMU (6), uit hoofde van actie 9, meer te doen om de deelname aan bedrijfspensioenregelingen te stimuleren.

3.11.

Het EESC stelt vast dat de COVID-19-pandemie de mogelijkheden voor telewerken duidelijk heeft vergroot (7). Steeds meer werknemers hebben er belang bij om voor een korte periode of tijdelijk vanuit het buitenland op afstand te werken. Het EESC kijkt uit naar de komende onderhandelingen tussen de sociale partners over de herziening en actualisering van de autonome overeenkomst inzake telewerken van 2002, die ter goedkeuring zal worden voorgelegd in de vorm van een wettelijk bindende overeenkomst die via een richtlijn ten uitvoer zal worden gelegd.

3.12.

Het EESC wijst erop dat goede arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden, alsook aspecten inzake de levenskwaliteit, zoals de beschikbaarheid van goede scholen en voorzieningen die aan strenge en duurzame normen voldoen, voor bedrijven noodzakelijk zijn om een concurrentievoordeel te behouden en geschoolde werknemers aan te trekken. Het EESC benadrukt verder het belang van voortdurende investeringen in formele en informele scholing en een leven lang leren, ter ondersteuning van de transitie naar de digitale en koolstofneutrale economie. In een dynamische en snel veranderende omgeving is het van cruciaal belang snel en doeltreffend in te spelen op de veranderende behoeften van de arbeidsmarkt, waarbij de gevolgen van de tekorten aan arbeidskrachten voor de bestaande beroepsbevolking worden erkend. Relevant in dit verband is de raamovereenkomst inzake digitalisering van de Europese sociale partners, waarin staat dat beide partijen zich ertoe verbinden bij- of omscholing te bieden om de digitale uitdagingen van ondernemingen aan te gaan.

3.13.

Het EESC wijst erop dat de procedures voor arbeidsmobiliteit en de detachering van werknemers gedigitaliseerd moeten worden teneinde de uitwisseling van informatie tussen nationale autoriteiten te verbeteren en onevenredige belemmeringen weg te nemen. Dit zal ook helpen om de regels correct te controleren en te handhaven. Het EESC stemt in met het voorstel in de resolutie van het Europees Parlement van 20 mei 2021 — Gevolgen van de EU-regelgeving voor het vrije verkeer van werknemers en diensten: arbeidsmobiliteit binnen de EU als instrument om de behoeften van en vaardigheden voor de arbeidsmarkt op elkaar af te stemmen (2020/2007(INI)) (8) — waarin wordt gepleit voor de oprichting van een centrale helpdesk over de geldende Unieregels voor werknemers en toekomstige werkgevers, die zowel digitaal als fysiek wordt ondergebracht bij de Europese Arbeidsautoriteit (ELA). Zoals bepaald in artikel 5 van de ELA-verordening, moet de ELA de beschikbaarheid, kwaliteit en toegankelijkheid van informatie over arbeidsmobiliteit verbeteren, onder meer door middel van één website voor de hele Unie, die fungeert als enig portaal dat toegang verschaft tot informatiebronnen en -diensten op Unie- en nationaal niveau in alle officiële talen van de Unie. Voorts moet de ELA de lidstaten ondersteunen bij het actualiseren van hun nationale websites.

3.14.

Tegelijkertijd verzoekt het EESC de lidstaten om overheidsdiensten te digitaliseren, met name de relevante socialezekerheidsdiensten, teneinde de mobiliteit van Europese werknemers in de hele EU te vergemakkelijken en tegelijkertijd de overdraagbaarheid van rechten en de naleving van verplichtingen met betrekking tot de mobiliteit van werknemers en beroepsbeoefenaars te garanderen.

3.15.

Tegelijkertijd zou het EESC graag zien dat er in de hele EU een netwerk van informatiepunten komt, met online, maar ook fysieke en telefonische diensten, om werknemers en werkgevers te helpen met vragen over bijvoorbeeld bank- en verzekeringsdiensten.

3.16.

Het EESC benadrukt het belang van de lopende statistische analyse van de arbeidsmobiliteitsstromen om de niet op elkaar aansluitende vaardigheden op de arbeidsmarkten van de EU te helpen aanpakken en de impact van ontwikkelingen zoals de oorlog in Oekraïne en de bewegingen van personen in de werkende leeftijd binnen en tussen de lidstaten van de EU te beoordelen. Het EESC erkent dat afstemming op Europees niveau veel moeilijker is dan op nationaal of regionaal niveau. Niettemin is het EESC van mening dat de Eures-adviseurs een cruciale rol spelen bij het verlenen van weloverwogen steun aan mobiele werknemers.

3.17.

Ook relevant is onderzoek naar de mobiliteit van werknemers uit derde landen en hun arbeidsomstandigheden. Het EESC maakt zich zorgen over de onzekere arbeidsomstandigheden van werknemers uit derde landen in de lidstaten en dringt aan op strengere handhaving van de regels. Het EESC wijst er ook op dat arbeidsmobiliteit vanuit de EU-lidstaten niet voldoende zal zijn om de tekorten aan vakkrachten op te vangen. Ook de arbeidsmigratie vanuit derde landen zal moeten worden vergemakkelijkt en versterkt. In dit verband is het EESC ingenomen met het recente pakket inzake migratiebeleid, maar herhaalt het zijn standpunt dat doeltreffende maatregelen moeten worden genomen om werkloze EU-burgers in staat te stellen de arbeidsmarkt te betreden.

---

(1)  PB C 443 van 22.11.2022, blz. 63.

(2)  https://epc2010.princeton.edu/papers/100976

(3)  Jaarverslag over de arbeidsmobiliteit binnen de EU (2021).

(4)  Parey and Waldinger (2011). Studying abroad and the effect on international labour market mobility; evidence from the introduction of Erasmus.

(5)  EESC-advies: Pan-Europees persoonlijk pensioenproduct (PB C 81 van 2.3.2018, blz. 139).

(6)  Zie het EESC-advies “Een kapitaalmarktenunie ten dienste van mensen en ondernemingen — Een nieuw actieplan” (PB C 155 van 30.4.2021, blz. 20.).

(7)  PB C 220 van 9.6.2021, blz. 13; PB C 220 van 9.6.2021, blz. 106.

(8)  PB C 15 van 12.1.2022, blz. 137.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over zorgen voor meer gelijkheid in de EU

(initiatiefadvies)

(2023/C 75/09)

Rapporteur:	Ozlem YILDIRIM
Corapporteur:	Cristian PÎRVULESCU

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	29.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	26.10.2022
Zitting nr.	573
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	140/13/31

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC verwijst naar de preambule van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, waarin wordt gesteld dat “de Unie haar grondslag [heeft] op de ondeelbare en universele waarden van menselijke waardigheid en van vrijheid, gelijkheid en solidariteit”. Het benadrukt tevens het belang van artikel 20 van het Handvest, waarin het beginsel is verankerd dat eenieder gelijk is voor de wet.

1.2.

Voorts herinnert het EESC eraan dat de toepassing van het gelijkheidsbeginsel niet alleen discriminatie verbiedt, maar ook de samenhangende toepassing van de rechtsregels bevordert.

1.3.

Het EESC dringt er met klem bij de Raad, het Parlement en de Commissie op aan om de bescherming tegen discriminatie bij de toegang tot goederen en diensten verder te ontwikkelen, met name door het voorstel voor een richtlijn betreffende de toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid (1) goed te keuren.

1.4.

Het EESC is van mening dat het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie een solide basis vormt en dat de instrumenten ter bescherming van de grondrechten in de hele Unie op uniforme wijze moeten worden ontwikkeld. Voorts is het van essentieel belang dat alle interacties waarbij en omgevingen en situaties waarin discriminatie kan voorkomen, in aanmerking worden genomen. Het verschil in juridische bescherming leidt tot onaanvaardbare hiërarchieën van rechten en zorgt ervoor dat hele categorieën van mensen geen bescherming genieten.

1.5.

Het huidige Europese beschermingsstelsel is in wezen gebaseerd op de mogelijkheid voor het individuele slachtoffer om een beroep te doen op de rechter en de wet. Uit diverse studies blijkt echter dat de meldingen en de procedures de structurele, intersectionele en systemische dimensie van de ongelijkheden niet aanpakken, en dat het beroep dat slachtoffers op de wet doen, onbeduidend is, statistisch gezien zeer uitzonderlijk en slechts als laatste redmiddel wordt gebruikt (2).

1.6.

Het EESC benadrukt dat de complexe ongelijkheden en gevallen van discriminatie die het gevolg zijn van sociale structuren alleen kunnen worden opgelost met een samenhangend en alomvattend beleid, concrete middelen en mobilisatie op lange termijn. Bewustmaking, zichtbaarheid en opleiding zijn belangrijke hefbomen die in alle geledingen van de samenleving moeten worden geactiveerd.

1.7.

Het EESC is van mening dat de bevordering van gelijkheid en de bescherming van de grondrechten moeten worden geïntegreerd in een bredere maatschappelijke visie, die de instrumenten waarmee de lidstaten en de Europese instellingen steun verlenen aan individuen en publieke en particuliere actoren vermenigvuldigt en versterkt.

1.8.

Het EESC is van mening dat de Unie zich actief moet inzetten voor de erkenning van een algemeen gelijkheidsbeginsel en positieve verplichtingen inzake gelijke kansen en dat de instellingen daartoe een begin moeten maken met de ontwikkeling van de volgende generatie maatregelen ter bevordering van gelijke kansen in Europa.

1.9.

Het EESC erkent dat technologische ontwikkelingen het voor veel burgers gemakkelijker maken om toegang te krijgen tot hun rechten, maar benadrukt dat hierdoor ook nieuwe ongelijkheden kunnen ontstaan, en daarmee ook de behoefte aan nieuwe maatregelen om het beginsel van gelijke behandeling te controleren en te handhaven.

1.10.

Het EESC vindt dat de EU met wetgeving normen moet vaststellen die collectieve actie in de lidstaten vergemakkelijken en de toegang tot en de impact van rechtsmiddelen tegen discriminatie en voor de bescherming van gelijke behandeling verbeteren, zodat de last van rechtszaken niet langer op de schouders van individuele personen rust, een voldoende krachtig rechtsmiddel wordt gecreëerd dat in verhouding staat tot de aan de kaak gestelde praktijken, en van het rechtskader een doeltreffend afschrikkend effect uitgaat om discriminatie tegen te gaan.

1.11.

Het EESC is van mening dat de Unie, uitgaande van haar waarden op het gebied van democratie, rechtsstaat en non-discriminatie op grond van politieke overtuiging, ervoor moet zorgen dat de autoriteiten van de lidstaten politieke actoren, vakbonden en verenigingen veiligheid, gelijke behandeling en bescherming bieden.

1.12.

Ook moet het vermogen van alle burgerlijke actoren, met name diegenen die betrokken zijn bij de bescherming van de mensenrechten, om met de bestaande rechtsinstrumenten te werken en met overheidsinstellingen samen te werken, worden verbeterd.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Het EESC verwijst naar de preambule van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, waarin wordt gesteld dat “de Unie haar grondslag [heeft] op de ondeelbare en universele waarden van menselijke waardigheid en van vrijheid, gelijkheid en solidariteit”. Het benadrukt tevens het belang van artikel 20 van het Handvest, waarin het beginsel is verankerd dat eenieder gelijk is voor de wet.

2.2.

Voorts herinnert het EESC eraan dat de toepassing van het gelijkheidsbeginsel niet alleen discriminatie verbiedt, maar ook de samenhangende toepassing van de rechtsregels bevordert.

2.3.

Vandaag de dag worden meerdere vormen van ongelijkheid en hun intersectionele dimensie door de Europese Unie erkend (met name gender-, etnische, sociale en generationele ongelijkheid).

2.4.

Meer dan twintig jaar na de goedkeuring van het Verdrag van Amsterdam blijkt uit alle Europese en nationale indicatoren dat op het gebied van werkgelegenheid, de toegang tot goederen, onderwijs, alsook tot openbare diensten en sociale bescherming discriminatie op grond van etnische afstamming, ras, geslacht, seksuele gerichtheid, opvattingen en geloof, handicap en leeftijd nog steeds bestaat.

2.5.

Het feit dat discriminatie nog steeds voorkomt, is met name het resultaat van complexe en vaak cumulatieve processen, die voortvloeien uit geïntegreerde processen, systemen en normen die directe en indirecte discriminatie voortbrengen en reproduceren. Deze wirwar van bronnen van ongelijkheid leidt tot situaties die systemisch zijn en reële belemmeringen vormen voor de bevordering van gelijkheid (3).

2.6.

Via zijn leden, maar ook via de activiteiten die rechtstreeks in de lidstaten worden ontplooid, stelt het EESC eveneens een verslechtering vast van het algemene sociale klimaat en een toenemende verspreiding van discriminerend gedrag ten aanzien van kwetsbare personen. Vanuit dit oogpunt is er duidelijk behoefte aan een snel en gecoördineerd optreden op nationaal en Europees niveau.

2.7.

Bovendien zien diverse VN-agentschappen, waaronder de Internationale Arbeidsorganisatie (4), na bijna twee jaar covidcrisis zorgwekkende tekenen van toenemende sociale en territoriale ongelijkheden. De COVID-19-crisis heeft de sociale en economische ongelijkheden verscherpt en het Europese bedrijfsleven zwaar getroffen doordat zij het vermogen van bedrijven om banen te behouden en te creëren heeft aangetast.

2.8.

Een logisch gevolg hiervan is dat arme sociale groepen of groepen van mensen in een precaire situatie noodzakelijkerwijs kwetsbaarder zijn voor discriminatie, wat bovenop andere kwetsbaarheidsfactoren komt. Het EESC benadrukt dat de specifieke aard van deze discriminatie moet worden aangepakt en dat er een krachtig beleid moet worden ontwikkeld om discriminatie van economisch en sociaal achtergestelde mensen in de EU tegen te gaan.

2.9.

Het EESC benadrukt dat de complexe ongelijkheden en gevallen van discriminatie die het gevolg zijn van sociale structuren, alleen kunnen worden opgelost met een krachtig beleid, concrete middelen en mobilisatie op lange termijn. Er is behoefte aan meer en aanzienlijke steun voor nationale instanties voor gelijke kansen en mensenrechten, met name om hun onafhankelijkheid te verbeteren en hun personele en financiële middelen te versterken. Bewustmaking, zichtbaarheid en opleiding zijn belangrijke hefbomen die in alle geledingen van de samenleving en het overheidsbeleid moeten worden geactiveerd.

2.10.

Het EESC is van mening dat de bevordering van gelijkheid en de bescherming van de grondrechten moeten worden geïntegreerd in een bredere maatschappelijke visie, die de instrumenten waarmee de lidstaten en de Europese instellingen steun verlenen aan individuen en publieke en particuliere actoren vermenigvuldigt en versterkt.

2.11.

Het EESC herhaalt dat het volledig achter het nieuwe actieplan inzake de Europese pijler van sociale rechten staat en is van mening dat er veel elementen zijn die overeenstemmen met de bevordering van gelijkheid, de bescherming van de grondrechten en de bestrijding van discriminatie (5). Meer aandacht voor de uitvoering ervan is essentieel om de doelstellingen ervan te verwezenlijken.

2.12.

Conform zijn eerdere adviezen (6) erkent het EESC de inspanningen van de EU op het gebied van de gelijkheid van vrouwen en mannen, de bescherming tegen discriminatie op grond van etnische afstamming, ras of leeftijd, godsdienst, mening of overtuiging, de bescherming van de rechten van lgbtqia+-personen, de rechten van personen met een handicap, alsook de integratie van Roma en de bescherming van de rechten van migranten.

2.13.

Zoals het Comité reeds heeft opgemerkt, biedt het Handvest nog onbenutte mogelijkheden voor instellingen voor de mensenrechten, alsook voor maatschappelijke organisaties en sociale partners. Er zijn verbeteringen nodig om het effect ervan op de bescherming, bevordering, uitvoering en handhaving van het gelijkheidsbeginsel (7) en de preventie van ongelijkheid te vergroten.

2.14.

Het huidige Europese beschermingsstelsel is in wezen gebaseerd op de mogelijkheid voor het individuele slachtoffer om een beroep te doen op de rechter en de wet. Uit alle studies blijkt echter dat de meldingen en de procedures de structurele, intersectionele en systemische dimensie van de ongelijkheden niet aanpakken, en dat het beroep dat slachtoffers op de wet doen, onbeduidend is, statistisch gezien zeer uitzonderlijk en slechts als laatste redmiddel wordt gebruikt (8).

2.15.

Op het gebied van werkgelegenheid is de strijd tegen discriminatie vandaag beperkt tot situaties die overeenstemmen met de discriminatiegronden van artikel 19 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (geslacht, ras of etnische afstamming, godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele gerichtheid).

2.16.

Voorts is de bescherming uit hoofde van de EU-wetgeving met betrekking tot de toegang tot publieke goederen en diensten beperkt tot de discriminatiegronden ras of etnische afstamming en gelijkheid van mannen en vrouwen. Geen enkele andere vorm van ongelijkheid wordt als zodanig behandeld en de bescherming tegen discriminatie verschilt van grond tot grond.

2.17.

De bescherming tegen discriminatie verschilt momenteel van lidstaat tot lidstaat. Sommige bieden namelijk met betrekking tot goederen en diensten bescherming tegen alle vormen van discriminatie op grond van artikel 19, terwijl andere bescherming bieden die verder gaat dan de criteria van dit artikel. Als gevolg daarvan verschilt de bescherming tegen discriminatie, en dus van gelijkheid, van lidstaat tot lidstaat.

2.18.

In het licht van deze bevindingen moet vanuit een inclusieperspectief worden bepaald welke volgende stappen moeten worden gezet om de huidige beperkingen bij het op doeltreffende wijze garanderen van gelijkheid in de Europese Unie te overwinnen.

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.   Bevordering van de bevestiging van een algemeen gelijkheidsbeginsel in de lidstaten

3.1.1.

De huidige situatie in Europa laat zien dat het gelijkheidsbeginsel een ambitie is die met grote onzekerheid omgeven blijft. De Commissie zelf stelt bijvoorbeeld dat tijdens de COVID-19-crisis gelijke toegang tot gezondheidszorg een aanzienlijke uitdaging was in Europa (9).

3.1.2.

Terwijl sommige Europese landen het algemene gelijkheidsbeginsel in hun rechtskader omzetten door het recht op gelijke behandeling in de civiele samenleving, in economische betrekkingen en in betrekkingen met de staat vast te leggen, beteugelen andere alleen discriminatie die uitdrukkelijk bij wet verboden is, zonder positieve verplichting om het gelijkheidsbeginsel uit te voeren (10).

3.1.3.

Dit verschil creëert een aanzienlijke kloof tussen de Europese burgers en ingezetenen met betrekking tot de werkingssfeer van het gelijkheidsbeginsel, de wettelijke bescherming ervan en de vereisten voor de daadwerkelijke toepassing ervan.

3.1.4.

Het EESC dringt er bij de Commissie op aan de structurele moeilijkheden te erkennen die de volledige verwezenlijking van het gelijkheidsbeginsel in de weg staan, zoals blijkt uit de grenzen van wat is bereikt en uit de omvang van de huidige ongelijkheid in Europa. Nationale organisaties voor gelijkheid en mensenrechten moeten actief worden betrokken bij dit permanente evaluatieproces.

3.1.5.

Het EESC is van mening dat de Unie beslist een ambitieus beleid moet voeren om het beginsel van gelijkheid en gelijke kansen te bevorderen, overeenkomstig de waarden die in het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Handvest van de grondrechten zijn verankerd, en wel op al haar bevoegdheidsgebieden. Het EESC steunt daarom het nieuwe initiatief van de Europese Commissie, gebaseerd op de artikelen 157 en 19 van het Verdrag, dat gericht is op de doeltreffendheid van de nationale organen voor gelijkheid, en van de ontwikkeling van hun potentieel, hun talrijke taken en capaciteiten.

3.1.6.

De EU moet over concrete middelen beschikken om het algemene gelijkheidsbeginsel om te zetten in een rechtsbeginsel dat op alle lidstaten van toepassing is en dat bescherming mogelijk maakt die verder gaat dan de ongelijke behandeling op grond van de zeven discriminatiecriteria die in artikel 19 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie zijn vastgelegd. Zo zou het gebruik van de structuurfondsen een van de doeltreffende middelen kunnen zijn voor de daadwerkelijke uitvoering van antidiscriminatiemaatregelen.

3.1.7.

De erkenning van een algemeen beginsel van gelijke behandeling, het creëren van positieve verplichtingen en de erkenning van de systemische dimensie daarvan zijn manieren om economische en sociale ongelijkheid beter te bestrijden.

3.2.   Bestrijding van ongelijkheden en discriminatie in het digitale domein

3.2.1.

Het EESC erkent dat technologische ontwikkelingen het voor veel burgers gemakkelijker maken om toegang te krijgen tot hun rechten, maar is van mening dat hierdoor ook nieuwe ongelijkheden ontstaan op het gebied van de toegang tot rechten en diensten en dat er nieuwe maatregelen nodig zijn om het beginsel van gelijke behandeling te beschermen.

3.2.2.

De digitale transformatie van overheidsdiensten en van de toegang tot goederen en diensten (met name diensten die in een basisbehoefte voorzien) heeft geleid tot een ingrijpende verandering in de relatie met de gebruiker, waarbij fysieke belemmeringen zijn weggenomen, maar nieuwe, digitale belemmeringen zijn ontstaan. Deze transformatie belemmert de toegang tot rechten en diensten voor bepaalde burgers, met name kwetsbare personen, of degenen die in een zwakke positie verkeren of een handicap hebben, alsook voor de meeste ouderen in Europa (11).

3.2.3.

Deze tekortkomingen vragen om de ontwikkeling en uitvoering van nieuw overheidsbeleid voor digitale inclusie en de invoering voor publieke en particuliere exploitanten van positieve verplichtingen ten aanzien van de gebruikers, met inbegrip van gemakkelijke en gratis toegang.

3.2.4.

Naast de technische moeilijkheden bij de toegang, en in verband met de instrumenten die voortvloeien uit algoritmen (12) en biometrische technologieën (13), stelt het EESC vast dat we te maken hebben met nieuwe uitdagingen op het gebied van de schending van rechten en het ontstaan van discriminatie.

3.2.5.

Zoals blijkt uit de werkzaamheden van de Raad van Europa (14) en het Bureau voor de grondrechten (15), leiden algoritmische beslissingen tot besluitvormingsinstrumenten met discriminerende subjectiviteit op basis van het streven naar geautomatiseerde resultaten. De meest relevante rechtsinstrumenten om de risico’s van AI-discriminatie te beperken zijn de wetgeving inzake non-discriminatie en gegevensbescherming. Worden beide doeltreffend gehandhaafd, dan kunnen zij bijdragen tot de bestrijding van illegale discriminatie.

3.2.6.

Het EESC is van mening dat de beheersing van deze effecten een krachtig overheidsbeleid vergt dat van toepassing is op de gehele Europese interne markt, en ook op economische marktdeelnemers van buiten Europa, en dat, in overeenstemming met de wetgeving inzake digitale diensten die momenteel wordt goedgekeurd, de invoering vereist van processen voor toezicht op geautomatiseerde besluitvorming, gegevenscontrole, evaluaties, effectbeoordelingen en correcties bij de ontwikkeling en toepassing van deze technologieën. Ook de goedkeuring van de richtlijn digitale diensten kan bijdragen tot oplossingen.

3.3.   Betere bescherming van gelijke behandeling en betere bestrijding van discriminatie op de arbeidsmarkt

3.3.1.

Het EESC benadrukt het cruciale belang van werkgelegenheid als middel voor integratie en voor het waarmaken van de belofte van gelijkheid voor iedereen.

3.3.2.

Ondanks de historische inzet van de Europese Unie voor de gelijkheid van vrouwen op de arbeidsmarkt herinnert de huidige situatie ons eraan dat vrouwen historisch als eerste te maken krijgen met de gevolgen van crises (op economisch, sociaal, gezondheids- of ander gebied). De gelijkheid van vrouwen en mannen op het werk blijft een van de grootste uitdagingen voor de Europese landen. Tijdens de COVID-19-crisis daalde de arbeidsparticipatie van vrouwen in alle leeftijds- en beroepscategorieën tot 61,8 % in totaal (16).

3.3.3.

Deze ongelijkheden tussen mannen en vrouwen komen bovenop andere vormen van ongelijkheid. Uit een Eurostat-enquête van 2019 bleek dat 68 % van de personen met een handicap het risico liep op armoede of sociale uitsluiting, vergeleken met 28,4 % van de algemene bevolking (17). 21 % van de mensen die zichzelf als LHBT beschouwden, voelde zich op het werk gediscrimineerd, en dit gold ook voor 25 % van de mensen van Maghrebijnse, Afrikaanse of Roma-afkomst (18).

3.3.4.

Uit de Eurobarometer van 2020 over discriminatie blijkt dat 59 % van de Europeanen etnische afstamming of huidskleur als de voornaamste oorzaak van discriminatie beschouwt, en uit onderzoek komt naar voren dat dit met name significant is op het gebied van werkgelegenheid, waar het een aanzienlijk effect heeft op de gelijke kansen en de sociale integratie. Er moeten methoden worden ingevoerd om dergelijke discriminatie voor de rechter aan te tonen, zoals de door de hoogste Franse rechtbanken erkende methode-Clerc, die het mogelijk maakt de loopbaanontwikkeling te vergelijken van personen die op hetzelfde niveau zijn aangenomen (19).

3.3.5.

Het Europees beleid voor de bestrijding van discriminatie op het gebied van werkgelegenheid is momenteel beperkt tot een rechtskader dat het mogelijk maakt discriminatiesituaties voor de rechter te brengen, waarbij het potentiële slachtoffer de zeer zware last wordt opgelegd discriminatie aan te vechten door een of meer rechtsmiddelen tegen zijn of haar werkgever, een dienstverlener of de staat in te stellen.

3.3.6.

De Commissie heeft reeds lang geleden erkend dat discriminatie het resultaat is van collectieve verschijnselen. Op individuele basis procederen is een zware last voor de slachtoffers. Het afzien van gerechtelijke stappen tegen discriminatie is een gedocumenteerd en zeer wijdverbreid verschijnsel (20). Discriminatie op het gebied van werkgelegenheid wordt zelden voor de rechter gebracht en rechtszaken wegens discriminatie bij de toegang tot goederen en diensten komen bijna niet voor. Niet-gerechtelijke mechanismen en procedures ter bevordering van gelijkheid zouden kunnen worden versterkt, evenals steun voor pro-bonowerk door juristen en rechtszaken in het algemeen belang.

3.3.7.

Het EESC is er voorstander van dat de Unie met wetgeving procedurele instrumenten vaststelt ter vergemakkelijking van de toegang tot rechten in de lidstaten, bijvoorbeeld door het gebruik van mechanismen voor collectieve actie die de toegang tot en de impact van rechtsmiddelen ter bestrijding van discriminatie en ter verdediging van gelijke behandeling verbeteren, zodat de last van rechtszaken niet langer op de schouders van individuele personen rust, een voldoende krachtig rechtsmiddel wordt gecreëerd dat in verhouding staat tot de aan de kaak gestelde praktijken, en van het rechtskader een doeltreffend afschrikkend effect uitgaat om discriminatie tegen te gaan.

3.3.8.

Indien de Europese Unie discriminatie op de werkplek doeltreffend wil bestrijden, mogen gerechtelijke procedures bovendien niet het enige middel zijn om op te treden tegen collectieve en systemische discriminatie.

3.3.9.

De Europese Unie moet haar scala aan maatregelen tegen discriminatie uitbreiden tot meer dan alleen de inzet van rechtsmiddelen, door de invoering te eisen van instrumenten waarmee op ongelijkheid kan worden geanticipeerd, bepaalde praktijken kunnen worden gecorrigeerd en discriminatie kan worden voorkomen.

3.3.10.

Het EESC is van mening dat er vergelijkbare beleidsmaatregelen moeten worden genomen ten aanzien van discriminatie op basis van alle in artikel 19 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie vermelde gronden. Derhalve verzoekt het de Commissie: i) zich ertoe te verbinden in het kader van haar werkgelegenheids- en antidiscriminatiebeleid de bestaande maatregelen doeltreffend te handhaven of nieuwe maatregelen te nemen ter bevordering van de gelijkheid op de arbeidsmarkt en de doeltreffende uitvoering van de bestaande wetgeving te waarborgen; ii) ervoor te zorgen dat maatregelen worden genomen om discriminatie op het werk breder te analyseren en de verplichtingen van de werkgevers inzake evaluatie, rapportage en toezicht te bevorderen; iii) bedrijven te helpen praktijken te ontwikkelen op het gebied van discriminatiebestrijding en inclusie.

3.4.   Uitbreiding en harmonisatie van het toepassingsgebied van de bescherming tegen discriminatie binnen de EU

3.4.1.

Het EESC dringt er met klem bij de Europese Unie op aan om de bescherming tegen discriminatie bij de toegang tot goederen en diensten verder te ontwikkelen, met name door het voorstel voor een richtlijn betreffende de toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid goed te keuren.

3.4.2.

Het EESC merkt op dat de huidige bescherming tegen discriminatie bij de toegang tot goederen en diensten een hiërarchie van bescherming tot stand brengt naargelang van de discriminatiegronden en derhalve leidt tot een situatie van ongelijke bescherming van personen op wie de discriminatiegronden van toepassing zijn.

3.4.3.

Hoewel het non-discriminatiebeginsel een pijler is van de bescherming van de grondrechten in de EU, zal de EU, zolang de goedkeuring van de ontwerprichtlijn is opgeschort, haar missie om ervoor te zorgen dat mensen in de Europese openbare ruimte gelijke rechten kunnen genieten, niet vervullen.

3.4.4.

Het EESC roept de Raad, het Parlement en de Commissie op ervoor te zorgen dat de ontwerprichtlijn wordt aangenomen in een versie waarin zijn algemene voorstellen ter verbetering van de toegang tot rechten en rechtsmiddelen zijn verwerkt, waaronder mechanismen om de toegang tot rechten te vergemakkelijken door middel van de vaststelling van procedures voor collectieve actie om de doeltreffendheid daarvan te waarborgen, en de erkenning van de bevoegdheid van nationale antidiscriminatieorganen.

3.4.5.

De EU moet haar inspanningen en samenwerking ter plaatse opvoeren om ervoor te zorgen dat de waardigheid en de grondrechten van lgbtqia+-personen zonder uitzondering worden geëerbiedigd, dat deze personen nergens worden vervolgd en dat hun deelname aan het openbare leven wordt versterkt.

3.5.

Het EESC vindt dat de EU de erkenning van een algemeen beginsel en positieve verplichtingen inzake gelijke kansen actief moet bevorderen. De EU-instellingen moeten ook de nationale organisaties voor gelijkheid en mensenrechten ondersteunen door bindende normen vast te stellen, zodat zij hun potentieel ten volle kunnen benutten en de daadwerkelijke uitvoering van de bestaande wetgeving kunnen waarborgen.

3.6.   Vernieuwing van de bescherming tegen politieke, vakbonds- en civiele discriminatie

3.6.1.

Het EESC stelt vast dat politieke, vakbonds- of werknemersactivisten en burgeractivisten in heel Europa de laatste jaren moeilijkheden kunnen ondervinden bij de uitoefening van hun vrijheid van meningsuiting en van handelen, bijvoorbeeld bij de uitoefening van het recht om te betogen om hun eisen kenbaar te maken of om te onderhandelen.

3.6.2.

Het EESC is van mening dat de Unie en de lidstaten, uitgaande van hun waarden op het gebied van democratie, rechtsstaat en non-discriminatie op grond van politieke overtuiging, en overeenkomstig hun wetgeving en geldende internationale instrumenten, er daadwerkelijk voor moeten zorgen dat de autoriteiten van de lidstaten politieke actoren, sociale partners en verenigingen veiligheid, gelijke behandeling en bescherming bieden.

3.6.3.

Alle lidstaten hebben IAO-verdrag C087 betreffende de vrijheid tot het oprichten van vakverenigingen en de bescherming van het vakverenigingsrecht en IAO-verdrag C098 betreffende het recht zich te organiseren en collectief te onderhandelen geratificeerd. De vrijheid van vereniging en het vakverenigingsrecht moeten ook worden gerespecteerd en bevorderd. Het is van belang dat op nationaal en EU-niveau wordt bekeken hoe alle werkenden toegang kunnen krijgen tot vakbondsvertegenwoordiging en hoe ze hun recht kunnen uitoefenen om zich in een vakvereniging te organiseren en collectieve actie te ondernemen (21). In overeenstemming met de internationaal erkende normen van de Internationale Arbeidsorganisatie dringt het EESC er bij de lidstaten en de Commissie met klem op aan dat zij, in overeenstemming met hun wetgeving, hun stelsels van arbeidsverhoudingen en de toepasselijke internationale instrumenten, de vakbondsvrijheid daadwerkelijk beschermen, alsook het recht zich te organiseren en collectief te onderhandelen.

3.7.   Doeltreffende nationale instellingen om gelijkheid te bevorderen, grondrechten te beschermen en discriminatie te bestrijden

3.7.1.

De toepassing van de Europese en nationale regelgeving op dit gebied wordt al te vaak beperkt door de verschillende juridische, institutionele, organisatorische en financiële aspecten van elke lidstaat.

3.7.2.

Volgens het Comité moeten er concrete plannen, met inbegrip van financiële steun, worden ontwikkeld om de capaciteit van de nationale instellingen te verbeteren.

3.7.3.

Het Comité moedigt de Commissie aan een steunprogramma op te zetten voor nationale instellingen met verantwoordelijkheden op het gebied van de mensenrechten, teneinde hun capaciteiten te verbeteren, te versterken en te stroomlijnen (opstelling, goedkeuring en naleving van internationale normen), met aandacht voor bewustmaking, kennis en het in aanmerking nemen van de specifieke behoeften van alle groepen.

3.7.4.

Ook moet het vermogen van alle sociale en maatschappelijke actoren, met name diegenen die betrokken zijn bij de bescherming van de mensenrechten, om met de bestaande rechtsinstrumenten te werken en met overheidsinstellingen samen te werken, worden verbeterd. Betere steun voor sociale actoren en maatschappelijke organisaties die slachtoffers van discriminatie toegang tot het recht verschaffen, is noodzakelijk. Die kan de vorm aannemen van opleidingen, bewustmaking, overdracht van kennis en goede praktijken, financiële en organisatorische steun, en bescherming tegen aanvallen en lastercampagnes.

3.7.5.

Zoals het al eerder heeft voorgesteld, herhaalt het Comité dat er een doeltreffend en toegankelijk mechanisme moet komen voor het vaststellen en rapporteren van fysieke en verbale aanvallen, intimidatie en pesterijen, waaronder onrechtmatigerechtszaken en haatzaaiende uitlatingen tegen maatschappelijke organisaties, met inbegrip van organisaties die de mensenrechten beschermen (22). Wanneer dergelijke aanvallen in de digitale sfeer plaatsvinden, moeten zij snel worden opgespoord en moeten de desbetreffende publicaties worden verwijderd.

---

(1)  COM(2008) 426.

(2)  Bureau voor de grondrechten, Equality in the EU 20 years on from the initial implementation of the equality directives, april 2021.

(3)  Mulder, J., Indirect sex discrimination in employment, Europees netwerk van juridische deskundigen op het gebied van gendergelijkheid en non-discriminatie, Europese Commissie, 2020.

(4)  Zie met name de 8e editie van het IAO-verslag over de gevolgen van de huidige crisis voor de werkgelegenheid, oktober 2021. Internationale Arbeidsorganisatie (IAO), COVID-19: Waarnemingspost van de IAO — 8e editie, 27 oktober 2021.

(5)  Het actieplan voor de Europese pijler van sociale rechten, COM(2021) 38 (PB C 374 van 16.9.2021, blz. 38).

(6)  Zie met name de adviezen over: De situatie van vrouwen met een handicap (SOC/579) (PB C 367 van 10.10.2018, blz. 20); De situatie van Romavrouwen (SOC/585) (PB C 110 van 22.3.2019, blz. 20); De EU-agenda voor de rechten van gehandicapten 2020-2030 (SOC/616) (PB C 97 van 24.3.2020, blz. 41); Diversiteitsbeheer in de EU-lidstaten (SOC/642) (PB C 10 van 11.1.2021, blz. 7); De strategie voor gelijkheid van lhbtiq’ers 2020-2025 (SOC/667) (PB C 286 van 16.7.2021, blz. 128); Het actieplan inzake integratie en inclusie 2021-2027 (SOC/668) (PB C 286 van 16.7.2021, blz. 134); De strategie voor de rechten van personen met een handicap (SOC/680) (PB C 374 van 16.9.2021, blz. 50, en De strategie voor de ntegratie van de Roma na 2020.

(7)  Advies over de strategie ter versterking van de toepassing van het Handvest van de Grondrechten in de EU (SOC/671) (PB C 341 van 24.8.2021, blz. 50).

(8)  Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten, Gelijkheid in de EU 20 jaar na de eerste uitvoering van de gelijkheidsrichtlijnen, op. cit.

(9)  Europese Commissie, Solidariteit in de gezondheidszorg: verkleining van de ongelijkheid op gezondheidsgebied in de EU (COM(2009) 567 final).

(10)  Crowley, N., Making Europe More Equal: A legal duty?, Equinet, 2016.

(11)  Défenseur des droits: Dématérialisation et inégalités d’accès aux services publics, 2019, en Dématérialisation des services publics: trois ans après, où en est-on?, 2022.

(12)  Gerards, J., Xenidis, R., Algorithmic discrimination in Europe, Europees netwerk van juridische deskundigen op het gebied van gendergelijkheid en non-discriminatie, Europese Commissie, 2020.

(13)  Défenseur des droits, Technologies biométriques: l’impératif respect des droits fondamentaux, 2021.

(14)  Raad van Europa, Zuiderveen Borgesius, F., Discrimination, Artificial Intelligence and algorithmic decision-making, 2018.

(15)  Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten, Op het juiste pad voor de toekomst: artificiële intelligentie en de grondrechten, 2021.

(16)  Europees Instituut voor gendergelijkheid (EIGE), Gender equality and the socio-economic impact of the COVID-19 pandemic.

(17)  Eurostat, Income inequalities, 2019.

(18)  Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten, Gelijkheid in de EU 20 jaar na de eerste uitvoering van de gelijkheidsrichtlijnen, op. cit.

(19)  Chappe, V.A., La preuve par comparaison: méthode des panels et droit de la non-discrimination, Sociologies pratiques, 2011/2 No 23, p. 45 to 55; Décision cadre du Défenseur des droits no 2022-139 du 31 août 2022; Cour de cassation: Cass.soc.10/07/1998 no. 90-41231; Cass.soc. 04/07/2000 no 98-43285; Cass.soc. 28/06/2006, no 04-46419.

(20)  Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten, Gelijkheid in de EU 20 jaar na de eerste uitvoering van de gelijkheidsrichtlijnen, op. cit.

(21)  Zie ook het advies over fatsoenlijke minimumlonen in heel Europa (SOC/632), paragrafen 4.5.3 en 4.5.6 (PB C 429 van 11.12.2020, blz. 159).

(22)  Advies over de strategie ter versterking van de toepassing van het Handvest van de grondrechten in de EU (SOC/671) (PB C 341 van 24.8.2021, blz. 50).