Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over kmo’s, ondernemingen van de sociale economie, ambachten en vrije beroepen — Fit for 55

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/01)

Rapporteur:	Milena ANGELOVA
Corapporteur:	Rudolf KOLBE

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	27.6.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	143/1/0

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen (mkmo’s), of het nu gaat om traditionele bedrijven, familiebedrijven, handelsbedrijven, ondernemingen in de sociale economie, ambachten of vrije beroepen, zijn een essentieel deel van de oplossing om te komen tot een concurrerende, klimaatneutrale, circulaire en inclusieve Europese economie, mits de juiste omstandigheden gecreëerd worden en prevaleren. Mkmo’s genereren een positief effect door hun eigen milieuprestaties te verbeteren en door expertise te verstrekken en oplossingen te bieden aan andere ondernemingen, burgers en de publieke sector. Het EESC erkent en benadrukt de diversiteit en de uiteenlopende behoeften van mkmo’s en dringt erop aan dat bijzondere aandacht wordt besteed aan de kleinste en meest kwetsbare onder hen.

1.2.

Veel mkmo’s hebben onvoldoende kennis van de zich voortdurend ontwikkelende wettelijke voorschriften die in het leven zijn geroepen om klimaatneutraliteit te bereiken, en weten niet hoe ze erop moeten reageren. Bovendien hebben ze moeite bij het vinden van de potentiële zakelijke voordelen en kansen die de groene transitie biedt. Het EESC benadrukt dan ook dat mkmo’s dringend moeten worden geholpen om de groene transitie zo goed mogelijk te begrijpen en aan te pakken.

1.3.

Het EESC dringt aan op brede en gerichte voorlichtings- en bewustmakingsmaatregelen, die op gecoördineerde wijze complementair door de Europese Commissie en de lidstaten, samen met bedrijfsorganisaties, kamers van koophandel, sociale partners en andere relevante belanghebbenden, moeten worden uitgevoerd.

1.4.

Het EESC pleit ook voor een uitgebreid programma om mkmo’s te helpen bij alle problemen waarmee ze bij hun bedrijfsvoering en activiteiten te maken krijgen als het gaat om vergroening en naleving van wetgeving. Aangezien er tussen mkmo’s aanzienlijke verschillen bestaan, zijn sterk op maat gesneden oplossingen en doelgerichte beleidslijnen en maatregelen geboden.

1.5.

Onmiddellijke en gerichte kortetermijnsteun voor mkmo’s is van cruciaal belang om het economische herstel van de bedrijven na de pandemie te stimuleren en ze te helpen de gevolgen van de Russische invasie in Oekraïne, zoals de hoge energieprijzen en tekortschietende levering van materialen en producten, op te vangen. Gezien de buitengewone omstandigheden is het EESC van mening dat er tot het einde van de crisis voldoende flexibiliteit in de tijdschema’s van de Europese Green Deal (EGD) moet worden ingebouwd, waarbij moet worden gewaarborgd dat de doelstellingen niet om enigerlei reden worden losgelaten.

1.6.

Om een efficiënter hulpbronnengebruik door mkmo’s te bevorderen, stelt het EESC voor om in verschillende regio’s “circulariteitshubs” op te richten. Dit moet de samenwerking tussen bedrijven in alle sectoren bevorderen en de ontwikkeling van nieuwe praktijken en processen, waaronder het demonstreren van nieuwe technologieën, vergemakkelijken. Organisaties van mkmo’s, kamers van koophandel, academische kringen, sociale partners en andere relevante stakeholders moeten onlosmakelijk deel uitmaken van het proces.

1.7.

Het EESC acht het van belang om vertegenwoordigers van mkmo’s te betrekken bij het opstellen van sectorale stappenplannen voor klimaatactie op nationaal niveau, alsmede bij het uitstippelen van transitietrajecten op EU-niveau voor verschillende bedrijfsecosystemen, om zo ook de kennis over de uitwisseling van beste praktijken, de juiste toewijzing van middelen en een efficiënte uitvoering te vergroten.

1.8.

Het EESC verzoekt de EU en de lidstaten om groene investeringen van mkmo’s te versnellen door te zorgen voor een gunstig en stimulerend regelgevingsklimaat, waaronder vlotte vergunningsprocedures en het vermijden van omslachtige administratieve verplichtingen, en door een snelle, gemakkelijke, eenvoudige en traceerbare toegang tot financiering te bieden, die is afgestemd op de uiteenlopende behoeften van alle verschillende groepen mkmo’s.

1.9.

Het EESC dringt aan op nauwe samenwerking tussen onderwijsaanbieders en mkmo’s bij het vormgeven van opleidingen om te zorgen voor de competenties en vaardigheden die nodig zijn in de groene transitie, onder meer door bij- en omscholing van zowel werknemers als werkgevers. Daarnaast vindt het EESC dat innovatieactiviteiten voor mkmo’s moeten worden ondersteund door samenwerking met andere bedrijven, hun organisaties, kamers van koophandel, universiteiten en onderzoeksorganisaties te stimuleren en te faciliteren.

1.10.

Het EESC dringt aan op bevordering van de handel in door mkmo’s geproduceerde groene oplossingen, ook in het kader van overheidsopdrachten, door mkmo’s een gelijk speelveld op de interne markt te bieden en door buitenlandse markten voor groene producten, technologieën en diensten toegankelijker te maken voor mkmo’s. EU-bedrijven moeten kunnen rekenen op een concurrerend ondernemingsklimaat ten opzichte van derde landen. Hierbij moeten alle diplomatieke middelen worden ingezet, ook op het gebied van klimaat-, hulpbronnen- en handelsbeleid, en moet bijzondere aandacht worden besteed aan de initiatieven van China en andere opkomende markten.

2.   De groene transitie en mkmo’s

2.1.

Mkmo’s dragen bij tot een banenrijke en duurzame economie. Ze maken samenlevingen hechter doordat ze vaak economische met sociale functies combineren, en op die manier versterken ze de basis van de democratie, eenheid en inclusiviteit. Ze zijn van cruciaal belang voor het economische en sociale herstel en de welvaart, omdat ze in elke uithoek van de EU en met name in afgelegen en plattelandsgebieden zijn gegrondvest, waar ze vaak de enige factor zijn die economische activiteit genereren.

2.2.

De klimaatverandering stuurt niet alleen de transitie naar duurzame energie, maar stuurt vooral ook de hele economie en samenleving in de richting van klimaatneutraliteit, circulariteit en algehele duurzaamheid. De klimaatverandering veroorzaakt extreem weer en natuurrampen en wordt in verband gebracht met andere grote milieuproblemen zoals biodiversiteitsverlies, milieuverontreiniging en de aantasting van natuurlijke hulpbronnen.

2.3.

Het “Fit for 55”-pakket is specifiek bedoeld om de klimaatverandering te beperken en omvat talrijke wetgevingsteksten die op uiteenlopende wijze van invloed zijn op mkmo’s. Het is onderdeel van de implementatie van de EGD, het vlaggenschipinitiatief van de EU dat gericht is op duurzame groei in de sectoren industrie, handel, diensten en energie, vervoer, gebouwen en voedselsystemen. Mkmo’s spelen in al deze sectoren een essentiële rol.

2.4.

Ze zijn bij de uitvoering van de EGD een essentieel onderdeel van de oplossing, mits de juiste omstandigheden gecreëerd worden en prevaleren. Dit positieve effect wordt gegenereerd door enerzijds verbeteringen in de prestaties van de grote verscheidenheid aan mkmo’s en anderzijds door de acties van mkmo’s die expertise verstrekken en oplossingen bieden aan andere ondernemingen, burgers en de publieke sector.

2.5.

De groene transitie hangt nauw samen met de digitale transformatie en mkmo’s moeten beide delen van deze dubbele transitie in goede banen leiden — een tweeledige uitdaging die vanwege de aanzienlijke behoefte aan middelen een hele opgave vormt. Digitalisering is een instrument om de bedrijfsvoering efficiënter te maken en tot nieuwe marktexpansie en internationalisering bij te dragen, en biedt aanzienlijke mogelijkheden om de uitstoot van broeikasgassen, de hoeveelheid afval en het gebruik van natuurlijke hulpbronnen terug te dringen. Maar digitale diensten en apparatuur veroorzaken ook milieueffecten die tegelijkertijd moeten worden beheerst.

2.6.

Mkmo’s proberen werk te maken van de groene en digitale transitie en worstelen tegelijkertijd met het economisch herstel na de pandemie en met de gevolgen van de Russische invasie in Oekraïne. Hoge energieprijzen en een gebrekkige levering van materialen en producten behoren tot de recente problemen die aanzienlijke gevolgen hebben voor mkmo’s en hun activiteiten. Het concurrentievermogen van mkmo’s en het concurrentievermogen van de Europese economie in het algemeen worden verder in gevaar gebracht door de plotselinge stappen van China en andere opkomende markten, die ook profiteren van het vermijden van sancties tegen Rusland en van lagere klimaat- en milieueisen.

2.7.

Klimaat- en milieugerelateerde problemen spelen niet alleen een grote rol bij milieuduurzaamheid, maar vormen ook in hoge mate een essentieel onderdeel van het concurrentievermogen, de winstgevendheid en de algemene economische prestaties van ondernemingen. Mkmo’s vertrouwen op hun eigen waarden en algemene overtuigingen en voldoen daarnaast via verschillende mechanismen aan eisen en verwachtingen op het gebied van klimaat en milieu. Hierbij valt te denken aan: — directe vereisten die voortvloeien uit het regelgevingskader voor mkmo’s, bijv. op het gebied van emissies, energie, materialen en producten, en administratieve verplichtingen; — indirecte effecten van bepaalde vereisten, die van invloed zijn op de beschikbaarheid en de prijzen van productiefactoren zoals energie en materialen, of via andere kosten van het runnen van een bedrijf, waaronder belastingen; — vereisten via de waardeketens in de vorm van verwachtingen van klanten, investeerders en financiers, zoals die met betrekking tot duurzame financiering en rapportage, of via de verwachtingen van andere belanghebbenden.

2.8.

Veel mkmo’s zijn zich niet ten volle bewust van de gevolgen van specifieke klimaat- en milieubeleidsmaatregelen en -eisen voor hun bedrijven en hun toeleverings- en waardeketens, noch van de wijze waarop ze producten en diensten in een vroeg stadium kunnen aanpassen of omschakelen om latere verliezen of zelfs uitsluiting van de markt te voorkomen. Bovendien worden ze geconfronteerd met beperkte personele en financiële middelen voor hun dagelijkse werkzaamheden en voor de ontwikkeling van hun bedrijf en bestaat het risico dat hun beperkte omvang een te grote meervoudige expertise veronderstelt of vereist. Een aanmerkelijk deel van de bedrijven ondervindt moeilijkheden als gevolg van de complexiteit van de zich voortdurend ontwikkelende wetgeving, administratieve lasten, financiële voorschriften en hoge kosten, een gebrek aan specifieke milieudeskundigheid en kennis om de juiste acties te kiezen (1), in combinatie met moeilijkheden om toegang te krijgen tot onder meer nieuwe waardeketens, financiering, personeel en nieuwe bedrijfsmodellen.

2.9.

Het gebrek aan bekendheid met de eisen en de manieren om daarop in te spelen zijn een belangrijke uitdaging, maar dat geldt ook voor de moeilijkheden bij het vaststellen van potentiële zakelijke voordelen en kansen, zoals lagere energie- en materiaalkosten, betere toegang tot financiering, een grotere vraag en nieuwe markten, en een beter imago onder belanghebbenden.

2.10.

Mkmo’s die commercieel iets te bieden hebben op het vlak van circulaire economie, klimaat, biodiversiteit, hernieuwbare energie en andere EGD-thema’s worden van binnenuit geprikkeld om nieuwe businesskansen op die gebieden te verkennen en na te streven en erin te investeren. Ze hebben veel mogelijkheden, bijv. bij de renovatie van gebouwen, de planning en aanleg van infrastructuur, de industriële productie en het onderhoud van apparatuur, het verlenen van juridische en boekhoudkundige diensten en het ontwikkelen van digitale oplossingen. Het transitieproces is in hoge mate afhankelijk van hun slimme oplossingen, gegenereerd door de deskundigen die ze in dienst hebben. Hiermee wordt het belang van hoogwaardig en relevant onderwijs, beroepsonderwijs en -opleiding en voortdurende bijscholing benadrukt.

2.11.

De meest kwetsbare mkmo’s, die ook de grootste behoefte aan informatie hebben, zijn dan weer zij die menen dat de EGD slechts een extra stuk wetgeving is dat de stapel administratieve lasten alleen maar doet groeien, hun huidige bedrijfsmodellen onder druk zet en hun winstgevendheid beperkt in een business-as-usual-scenario. Hieruit blijkt dat alle categorieën mkmo’s, of ze nu kwetsbare achterblijvers, volgers of leiders zijn, steun nodig hebben die anders is en specifiek op hen is gericht (2).

2.12.

Daarnaast zijn er qua capaciteit en mate van paraatheid veel verschillen tussen mkmo’s waar het gaat om de aard en de omvang van klimaat- en milieuvraagstukken, de eisen en verwachtingen die aan deze bedrijven worden gesteld en de mogelijkheden die zich voor hen voordoen. De verschillen vloeien voort uit diverse factoren: de mate waarin het bedrijf gebruikmaakt van natuurlijke hulpbronnen, de grootte van het bedrijf, de positie van het bedrijf in toeleveringsketens en bedrijfsecosystemen, de locatie van het bedrijf, de soorten klanten, de bronnen van productiefactoren en de geografische markten van het bedrijf.

2.13.

Dit vergt sterk aangepaste oplossingen en doelgerichte beleidslijnen en maatregelen die rekening houden met de verschillen tussen bijvoorbeeld middelgrote ondernemingen in de be- en verwerkende industrie, ondernemingen die actief zijn in de horeca en de detailhandel, familiebedrijven en traditionele bedrijven, innovatieve startende ondernemingen, ondernemingen in de sociale economie en ambachten en vrije beroepen.

2.14.

Er bestaan vele verschillen tussen mkmo’s, maar een succesvolle aanpak van de groene transitie begint in elke onderneming met een duidelijk bewustzijn en kennis van actuele kwesties en trends, waardoor het mogelijk wordt de sterke en zwakke punten en de kansen en risico’s van de onderneming te zien en te bepalen hoe ze zich in de groene transitie wil positioneren.

2.15.

De meest concrete inspanningen op bedrijfsniveau houden verband met de planning, organisatie en controle van het gehele bedrijf, met inbegrip van de productie van en handel in goederen en diensten, vervoer en logistiek, alsmede met de aankoop van energie, grondstoffen en andere productiefactoren. Klimaat- en milieuaspecten zijn ook een integrerend onderdeel van innovatieactiviteiten, van de ontwikkeling van vaardigheden en de betrokkenheid van al het personeel en van de communicatie en samenwerking met belanghebbenden.

3.   Beleidslijnen en maatregelen ter ondersteuning van mkmo’s in het kader van “Fit for 55”

3.1.

Om uiteindelijk te kunnen voldoen aan “Fit for 55” en de groene transitie met succes te kunnen volbrengen, moeten mkmo’s grondig worden geïnformeerd en gefaciliteerd om de implicaties van de nieuwe en complexe wetgevingsvoorstellen beter te begrijpen (3). Dit vereist brede en gerichte voorlichtings- en bewustmakingsmaatregelen, die op gecoördineerde wijze complementair worden uitgevoerd door de Europese Commissie en de lidstaten, die in dit verband een cruciale verantwoordelijkheid dragen. Ook bedrijfsorganisaties en kamers van koophandel spelen een centrale rol bij het informeren en ondersteunen van hun leden, aangevuld met aanbieders van onderwijs en opleidingen, regionale ontwikkelingsbureaus, clusterorganisaties, sociale partners en relevante maatschappelijke organisaties.

3.1.1.

Na de Russische invasie in Oekraïne wordt nu open overleg gepleegd over de tijdschema’s voor het EGD-beleid, vanwege de nieuwe buitengewone omstandigheden en de afhankelijkheid van de EU van energie en voedingsmiddelen uit Rusland en Oekraïne. Het EESC erkent dat er sprake is van buitengewone omstandigheden en afhankelijkheden en is van mening dat de groene doelstellingen niet zomaar mogen worden opgegeven, maar dat er in de tijd tot het einde van de crisis wel een logische flexibiliteit moet worden betracht.

3.1.2.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie om niet alleen een passende effectbeoordeling van alle wetgevingsinitiatieven te maken, maar ook een uitgebreide, duidelijke en ondubbelzinnige handleiding te verschaffen over alle bestaande en toekomstige klimaatgerelateerde vereisten en de gevolgen daarvan voor mkmo’s, waarin het volgende aan bod zou moeten komen: — de directe vereisten of beperkingen voor mkmo’s in het kader van de verschillende wetgevingsteksten, uitgesplitst naar de verschillende soorten en categorieën ondernemingen (sector, omvang enz.); — de indirecte effecten op mkmo’s die te verwachten zijn via marktmechanismen, als gevolg van de eisen die op grote ondernemingen zijn gericht.

3.1.3.

Het EESC zou graag zien dat ook voor andere belangrijke milieuvraagstukken wetgevingsrichtsnoeren worden opgesteld. Meer in het algemeen zouden dergelijke handleidingen een vaste waarde moeten worden en met alle toekomstige initiatieven op het gebied van de EGD gepaard moeten gaan. Mkmo’s hebben een stabiel wetgevingskader nodig waarmee ze duidelijke perspectieven krijgen en hun investeringen kunnen plannen. Daarom moeten plotselinge veranderingen, zoals de onlangs in het REPowerEU-plan voorgestelde wijziging van de streefcijfers voor hernieuwbare energiebronnen en energie-efficiëntie, worden vermeden, want zij maken het ondernemingsklimaat nog complexer en onzekerder.

3.2.

Gezien de grote reikwijdte en diepgang van de EGD wordt een totale industriële transformatie beoogd. Volgens het “denk eerst klein”-principe en om te voorkomen dat mkmo’s simpelweg de handdoek in de ring gooien, is er behoefte aan een breed en uitgebreid programma voor steun en capaciteitsontwikkeling. Bedoeling is mkmo’s te helpen bij alle problemen waarmee ze bij hun bedrijfsvoering en activiteiten te maken krijgen als het gaat om vergroening en naleving van wetgeving.

3.2.1.

Het EESC ziet een hoge mate van belangstelling, zoals aangegeven door de Europese Commissie en het EP, om op de al bestaande initiatieven ter bevordering van de kmo-strategie voort te bouwen en verdere mogelijkheden te onderzoeken om de strategie met succes te implementeren. Het EESC dringt erop aan dat deze belangstelling op alle mogelijke gebieden daadwerkelijk in beleid wordt omgezet en wijst op de onmisbare rol van de lidstaten, die in samenwerking met mkmo-organisaties, kamers van koophandel, sociale partners en andere relevante stakeholders moeten optreden.

3.2.2.

Jonge ondernemers zijn cruciaal om ervoor te zorgen dat mkmo’s ook in de toekomst groei en werkgelegenheid kunnen creëren. Hun aandacht voor consumenten en hun aantrekkingskracht voor jonge werknemers, in combinatie met een groeiende bezorgdheid over de groene transitie, moet derhalve specifieker worden geïdentificeerd en aangepakt, bijvoorbeeld in de herstelplannen. Om het volledige potentieel van de hele samenleving te benutten en de diversiteit in het bedrijfsleven te vergroten, moeten bovendien alle belemmeringen voor vrouwelijk ondernemerschap worden weggenomen. Ook de ondernemingszin van alle kwetsbare groepen, zoals personen met een handicap, migranten en minderheden, moet worden gestimuleerd en bevorderd.

3.2.3.

Om de synergiewerking van digitalisering en vergroening in mkmo’s te versterken, moeten beide ontwikkelingen tegelijkertijd in aanmerking worden genomen bij het uitstippelen van beleid en maatregelen. De groene noch de digitale transitie zijn louter technische of financiële aangelegenheden zijn. Daarom moeten belangrijke personele en bedrijfsmatige kwesties worden aangepakt om ervoor te zorgen dat het leeuwendeel van mkmo’s inzet op een duurzame en toekomstbestendige dubbele transitie (4).

3.2.4.

Het EESC verzoekt de Commissie en de lidstaten ook om de gevolgen van de uitvoering van de groene en digitale transitie voor de toeleverings- en waardeketens en de respectieve regionale economische en maatschappelijke ontwikkelingen in het oog te houden, zodat eventuele negatieve effecten voor mkmo’s en de werkgelegenheid in een vroeg stadium kunnen worden gepareerd.

3.3.

Om de ontwikkeling van de dagelijkse bedrijfsvoering in mkmo’s, zoals de productie van goederen en diensten, de productie en het gebruik van energie en de organisatie van de logistiek, te ondersteunen, moet er een adequaat aanbod van praktische adviesdiensten en samenwerkingsplatforms beschikbaar zijn.

3.3.1.

Het EESC verzoekt de EU en de lidstaten om de oprichting van technologische en managementondersteunende diensten voor mkmo’s te versterken en aan te moedigen, door het volledige potentieel van de verschillende instrumenten te benutten, met name bij de uitvoering van de nationale herstel- en veerkrachtplannen en partnerschapsovereenkomsten, met als doel ondernemingen te helpen hun efficiëntie op het gebied van energie en materialen te verbeteren en het genereren van emissies en afval te verminderen, teneinde zowel de kosten als de milieueffecten tot een minimum te beperken. Het EESC pleit er ook voor om milieuaspecten te integreren in de adviesdiensten op digitaal gebied.

3.3.2.

Om een efficiënter hulpbronnengebruik door mkmo’s te bevorderen, stelt het EESC voor om in verschillende regio’s “circulariteitshubs” op te richten. Dit moet de samenwerking tussen bedrijven in alle sectoren bevorderen en de ontwikkeling van nieuwe processen voor recycling en hergebruik van afval en bijproducten, waaronder het demonstreren van nieuwe technologieën, vergemakkelijken.

3.3.3.

Het EESC zou graag zien dat mkmo’s en hun vertegenwoordigers worden betrokken bij het opstellen van sectorale stappenplannen voor klimaatactie op nationaal niveau, alsmede bij het uitstippelen van transitietrajecten op EU-niveau voor verschillende bedrijfsecosystemen, om zo ook de kennis over de uitwisseling van beste praktijken, de juiste toewijzing van middelen en een efficiënte uitvoering te vergroten.

3.4.

Om investeringen in de vergroening van mkmo’s, de economie en de samenleving als geheel te bevorderen en te ondersteunen, moet worden gezorgd voor een gunstig investeringsklimaat en gunstige voorwaarden voor mkmo’s om behoorlijke toegang tot financiering te krijgen.

3.4.1.

Het EESC verzoekt de EU en de lidstaten om investeringen van mkmo’s te versnellen door: — een gunstig en stimulerend regelgevingsklimaat tot stand te brengen, waarbij korte en vereenvoudigde vergunningsprocedures worden gewaarborgd en omslachtige administratieve verplichtingen worden voorkomen; — snelle, gemakkelijke, eenvoudige en traceerbare toegang tot financiering te bieden die is afgestemd op de uiteenlopende behoeften van mkmo’s naargelang hun type, activiteit, locatie, sector enz., ook via gerichte subsidie-instrumenten.

3.4.2.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie om terdege rekening te houden met de indirecte gevolgen die de criteria voor duurzame financiering kunnen hebben voor mkmo’s. Hetzelfde geldt voor de solvabiliteitsvereisten voor banken en andere maatregelen op het gebied van economisch en financieel beleid die een indirect effect hebben op het vermogen van mkmo’s om te investeren en te opereren, dat bijdraagt tot het scheppen en het behoud van arbeidsplaatsen.

3.4.3.

Het EESC dringt erop aan dat bij de toewijzing van overheidsmiddelen voor groene investeringen de voorschriften inzake gezonde concurrentie in acht worden genomen. Het EESC wijst er ook op dat kapitaalstromen in de gaten moeten worden gehouden aan de hand van passende indicatoren. Het is belangrijk mkmo’s gelijkwaardige toegang te verlenen tot overheidsopdrachten en -investeringen, bijv. in algemene infrastructuur, en investeringen in de vergroening van mkmo’s zelf aan te moedigen, bijv. door overheidsfinanciering te gebruiken om particuliere investeringen aan te trekken.

3.4.4.

Naar aanleiding van recente ontwikkelingen op de energiemarkten heeft de Europese Commissie erkend dat mkmo’s kwetsbaar zijn als gevolg van het toenemende risico op energiearmoede (5). Het EESC is ingenomen met de definitie van “kwetsbare micro-ondernemingen” en dringt aan op een extra inspanning om deze ondernemingen de nodige steun te verlenen teneinde deze last te verlichten.

3.5.

Het EESC verzoekt de EU en de lidstaten de handel in groene oplossingen door mkmo’s te stimuleren door het ontwikkelen en waarborgen van passende marktvoorwaarden die: — mkmo’s een gelijk speelveld op de interne markt bieden wat betreft de handel in producten, technologieën en diensten die bijdragen tot de groene transitie; — ervoor zorgen dat mkmo’s adequate toegang krijgen om de publieke sector groene oplossingen aan te bieden in het kader van aanbestedingen in bijvoorbeeld de bouw, technologieën en diensten. Voor dergelijke diensten moeten op kwaliteit gebaseerde procedures verplicht worden gesteld, terwijl de capaciteitsvereisten die de deelname van mkmo’s aan openbare aanbestedingsprocedures belemmeren, moeten worden verminderd; — gelijkwaardige toegang van mkmo’s tot buitenlandse markten voor groene producten, technologieën en diensten faciliteren door middel van multilaterale en bilaterale handelsovereenkomsten. Het EESC moedigt de lidstaten ook aan om bij hun exportbevorderingsactiviteiten terdege rekening te houden met de behoeften van mkmo’s; — voor EU-bedrijven een concurrerend ondernemingsklimaat scheppen ten aanzien van derde landen, door alle diplomatieke middelen in te zetten, ook op het gebied van klimaat, hulpbronnen en handelsbeleid. Specifieke aandacht moet uitgaan naar China en andere opkomende markten, door slagvaardig en gecoördineerd te reageren op hun plotselinge stappen; — ervoor zorgen dat normen ter bevordering van de groene transitie op een mkmo-vriendelijke manier worden opgesteld en ruimte laten voor innovatie door gelijkwaardige alternatieve oplossingen af te dwingen.

3.6.

Om de rol van mkmo’s bij de ontwikkeling van nieuwe groene oplossingen voor bedrijven, consumenten en de samenleving in haar geheel te versterken, roept het EESC op tot de volgende maatregelen: — De verschillende innovatieprogramma’s en -initiatieven moeten voor mkmo’s begrijpelijker en toegankelijker worden en er moeten richtsnoeren worden verstrekt over de diverse financieringsinstrumenten die op het gebied van groene innovatie beschikbaar zijn, waaronder de instrumenten van het Europees Investeringsfonds. — De financiering zou de toegang van mkmo’s tot innovatie-ecosystemen en partnerschappen met toonaangevende grote bedrijven moeten bevorderen. Bovendien zouden de lidstaten de samenwerking tussen mkmo’s en universiteiten en onderzoeksorganisaties bij de ontwikkeling van nieuwe producten, technologieën en oplossingen moeten faciliteren. — Er moet vaart worden gezet achter de ontwikkeling van gemeenschappelijke dataruimten en de gemakkelijke toegang daartoe voor mkmo’s, teneinde bij te dragen tot de ontwikkeling van nieuwe groene en digitale oplossingen, onder meer op basis van AI.

3.7.

Om te zorgen voor de juiste vaardigheden die nodig zijn om bedrijven te ontwikkelen en te runnen in overeenstemming met de groene transitie (6), zou het EESC graag zien dat: — de curricula van beroepsopleidingen en universitaire studies en van methoden voor bij- en nascholing ten volle rekening houden met de competenties en vaardigheden die nodig zijn in de groene transitie, met de nadruk op het bredere proces van vergroening van de werkgelegenheid en de onderlinge afhankelijkheid tussen sectoren; — nauwe samenwerking wordt aangemoedigd tussen onderwijsaanbieders en mkmo’s bij de vormgeving van het opleidingsaanbod, met inbegrip van modules en microcursussen voor bij- en nascholing, om aan de behoeften van ondernemingen te voldoen; — gebruik wordt gemaakt van de sociale dialoog om behoeften vast te stellen en vaardigheden op de werkplek te ontwikkelen. Gezien de omvang en diversiteit van mkmo’s en de specifieke kenmerken van de verschillende nationale stelsels, kent de sociale dialoog en de samenwerking tussen werkgevers en werknemers in mkmo’s verschillende vormen.

3.8.

Het EESC dringt aan op de ontwikkeling van adequate indicatoren en praktische instrumenten die bijdragen tot de systematische monitoring van de activiteiten en effecten van ondernemingen in verband met de groene transitie. Dit zou ook de communicatie met alle verschillende belanghebbenden ten goede moeten komen. Ondertussen verzoekt het EESC de EU-beleidsmakers om mkmo’s geen omslachtige rapportageverplichtingen op te leggen en om ook de indirecte gevolgen voor mkmo’s van de op grote ondernemingen gerichte rapportageverplichtingen te evalueren.

4.   Specifieke opmerkingen over vrije beroepen, ambachten en ondernemingen in de sociale economie

4.1.

Om te zorgen voor een eerlijke ecologische transitie waarbij niemand aan zijn lot wordt overgelaten, is het van cruciaal belang dat bij de formulering van EU-beleid rekening wordt gehouden met de mogelijke gevolgen ervan voor ambachtelijke bedrijven. Deze marktdeelnemers zijn belangrijke actoren voor de lokale economieën, omdat ze onmisbare goederen en diensten leveren die zijn afgestemd op de behoeften van de consument, zelfs in geografische gebieden die minder verbonden zijn met stedelijke centra. Overleg met hun vertegenwoordigers, zoals bedrijfsorganisaties en kamers van koophandel, maakt het mogelijk om tot verstandige beleidsbeslissingen te komen waarbij de mogelijke praktische gevolgen worden meegenomen.

4.2.

Om optimale innovatieve oplossingen te vinden voor de klimaatverandering en andere milieuproblemen, is er onafhankelijke professionele deskundigheid nodig. Vrije beroepen voorzien in deze behoefte op verschillende gebieden van de economie en de samenleving door technische, juridische, financiële en niet-financiële deskundigheid en adviezen te leveren. Het EESC dringt aan op EU-brede maatregelen die de lidstaten ertoe aansporen beroepsregelgeving te bevorderen, zodat de groene en de digitale transitie op passende wijze kunnen worden doorgevoerd, bijv. bij complexe technische benaderingen, om zo de meest marktgestuurde en innovatieve oplossingen te promoten.

4.3.

Er kan voor meer duurzaamheid in de lokale en regionale ruimtelijke ordening worden gezorgd door adviesdiensten voor gemeenten te verbeteren. Het is ook van belang het concept van strategische milieubeoordeling verder te ontwikkelen in de richting van duurzaamheidsbeoordelingen (ecologisch, economisch en sociaal). Bij openbare aanbestedingen in de hele EU moeten klimaat- en andere kwaliteitsgerichte criteria worden toegepast. Op die manier moet innovatie in mkmo’s worden bevorderd en moet de toegang van mkmo’s tot projecten worden vergemakkelijkt, met name op het gebied van planningsdiensten.

4.4.

Bij de transitie naar de circulaire economie zijn nieuwe technieken, producten en processen nodig. In de bouw bijvoorbeeld vereist deze transitie recycling van renovatie- en bouwafval, hergebruik van elementen en de invoering van nieuwe bouwmaterialen, met inbegrip van de erkenning van secundaire bouwmaterialen met kwaliteitsgarantie, en nauwe samenwerking tussen producenten, ambachten, vakmensen en de recyclingindustrie. Ook regionale waardeketens en gebouwenclusters moeten worden versterkt door de ambachten erbij te betrekken.

4.5.

De milieu-uitdagingen voor ondernemingen in de sociale economie zijn in wezen dezelfde als die voor andere ondernemingen, dat wil zeggen, qua problematiek. Er moet echter terdege rekening worden gehouden met de specifieke omstandigheden van deze ondernemingen, overeenkomstig de talrijke EESC-adviezen, door middel van gerichte maatregelen die voortbouwen op het recente actieplan van de EU voor de sociale economie.

---

(1)  Gegevens afkomstig van Flash Eurobarometer 498. Rapport “SMEs, resource efficiency and green markets”, blz. 46, maart 2022.

(2)  Smit, S.J., SME focus — Long-term strategy for the European industrial future, beleidsondersteunende afdeling Economische Zaken, Wetenschapsbeleid en Levenskwaliteit van het EP, PE 648.776 — april 2020.

(3)  Het “Fit for 55”-pakket omvat een breed scala aan wetgevingsinitiatieven, waarover de instellingen nog moeten onderhandelen voordat er een definitief besluit over wordt genomen. Zolang dit proces niet is voltooid, kunnen mkmo’s slechts op gedeeltelijke informatie afgaan en worden ze geconfronteerd met onzekerheid over de toekomst.

(4)  SME focus, beleidsondersteunende afdeling van het EP, april 2020.

(5)  COM(2021) 568 final van 14.7.2021, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX:52021PC0568

(6)  Ook in overeenstemming met PB C 56 van 16.2.2021, blz. 1.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de overdracht van ondernemingen als stimulans voor duurzaam herstel en groei in het midden- en kleinbedrijf

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/02)

Rapporteur:

Mira-Maria KONTKANEN

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	8.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	143/0/0

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De overdracht van ondernemingen is een belangrijk strategisch proces waarbij de continuïteit van ondernemingen wordt gewaarborgd en de werkgelegenheid wordt veiliggesteld. Daarom stelt het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) voor dat in het herstel- en groeibeleid van de Europese Unie en de lidstaten een belangrijke rol wordt toegekend aan de bevordering van de overdracht van ondernemingen.

1.2.

Dankzij de overdracht van ondernemingen kan het sociale weefsel van de plattelandsgebieden waar micro-, kleine en middelgrote ondernemingen (mkmo’s) sterk vertegenwoordigd zijn, in stand worden gehouden. De ontwikkeling van goed functionerende ecosystemen voor de overdracht van ondernemingen en van ondersteunende diensten is essentieel voor de instandhouding van de bestaansmiddelen en de economie van plattelands- en mono-industriële gebieden. Het EESC is van mening dat dit erkend zou moeten worden in het kader van de tenuitvoerlegging van de langetermijnvisie van de EU voor plattelandsgebieden en in het actieplan voor het platteland.

1.3.

Geslaagde overdrachten van ondernemingen dragen ertoe bij dat bestaande banen behouden blijven, nieuwe banen worden geschapen en de werknemers toekomstperspectieven worden geboden in termen van continuïteit van het werk en professionele ontwikkeling. Het EESC moedigt de lidstaten aan om goede praktijken uit te wisselen over de wijze waarop de overdracht van een bedrijf aan de werknemers kan worden vergemakkelijkt, bijvoorbeeld in de vorm van een coöperatie (1) en andere vormen van participatieve ondernemingen in de sociale economie.

1.4.

Hoe eerder ondernemers zich op de overdracht voorbereiden, hoe geslaagder de overdracht doorgaans is. De lidstaten moeten hun bewustmakingsactiviteiten inzake de overdracht van ondernemingen opvoeren en bedrijfs- en andere ondersteunende organisaties uitrusten om de overdracht van mkmo’s te bevorderen en te begeleiden. Het EESC roept de lidstaten ook op mechanismen voor vroegtijdige waarschuwing (2) voor mkmo’s in te voeren en verder te ontwikkelen om de veerkracht, de levensvatbaarheid en uiteindelijk de overdraagbaarheid van de onderneming te ondersteunen.

1.5.

Overname van een bestaand bedrijf moet actief worden gepromoot als een mogelijkheid die voor startende ondernemers even aantrekkelijk is als het zelf opzetten van een bedrijf. Kennis over het kopen van een bedrijf en opvolging moet deel uitmaken van het onderwijs in ondernemerschap, zowel in het middelbaar als in het hoger onderwijs. Het EESC zou dan ook graag zien dat er stimulansen worden ontwikkeld voor de overdracht van kleine bedrijven aan jonge ondernemers. Dergelijke stimulansen zouden kunnen bestaan uit bewustmaking, adviesdiensten, begeleiding en toegang tot financiering. Ook zou het inzicht van jonge ondernemers in de sociale dialoog verder kunnen worden versterkt om bedrijfsoverdrachten voor alle betrokkenen te doen slagen. Evenzo zouden verdere stimulansen voor de overdracht van ondernemingen aan vrouwelijke ondernemers moeten worden ontwikkeld, om het aantal vrouwelijke ondernemers, dat momenteel te laag is, te vergroten.

1.6.

Financiering blijft een obstakel voor het slagen van de overdracht van ondernemingen; voor de meeste bedrijfsoverdrachten is externe financiering nodig. Het EESC dringt er bij elke lidstaat met klem op aan ervoor te zorgen dat er financiële instellingen beschikbaar zijn om de overdracht van mkmo’s te ondersteunen, bijvoorbeeld door hulp te bieden bij het stellen van zekerheden voor bankleningen.

1.7.

Het EESC beveelt de lidstaten aan om nationale belanghebbendenfora inzake de overdracht van ondernemingen op te richten waarin zowel publieke als particuliere belanghebbenden zijn vertegenwoordigd. Fora inzake de overdracht van ondernemingen bieden een systematische en langetermijnaanpak om bedrijfsoverdracht te bevorderen. Daarnaast bieden zij ruimte voor een voortdurende dialoog tussen nationale deskundigen en maken zij een efficiënter gebruik van middelen mogelijk.

1.8.

Het EESC is van mening dat in alle EU-lidstaten onlineplatforms voor bedrijfsoverdracht moeten worden opgezet en dat deze ook toegankelijk moeten zijn voor micro- en kleine ondernemingen. Er moet worden gewerkt aan de onderlinge verbanden en synergieën tussen de verschillende onlineplatforms in de lidstaten en de Europese Commissie zou kunnen faciliteren dat verschillende onlinemarktplaatsen in de EU met elkaar verbonden worden.

1.9.

Gegevens over bedrijfsoverdracht zijn vaak versnipperd, ontoereikend, verouderd en niet vergelijkbaar tussen de EU-lidstaten. Het EESC beveelt de Commissie en de lidstaten dan ook aan om de databank inzake de overdracht van ondernemingen verder te verbeteren.

1.10.

Er moet een regelmatig overzicht van de situatie op het gebied van bedrijfsoverdracht in Europa worden opgesteld, bijvoorbeeld in de vorm van een EU-brede barometer voor de overdracht van ondernemingen, die ook als input kan dienen voor empirisch onderbouwde beleidsvorming. De jaarlijkse assemblee van kleine en middelgrote ondernemingen in de EU (SME Assembly) moet worden gebruikt als een regelmatig forum voor discussie over en uitwisseling van ervaringen met de overdracht van mkmo’s. Ten slotte moeten verschillende bewustmakingsinitiatieven worden overwogen, zoals de organisatie van een nationale en/of Europese week van de overdracht van ondernemingen.

2.   Inleiding

2.1.

Een toename van het aantal geslaagde overdrachten van ondernemingen zou direct ten goede komen aan de werkgelegenheid, de bedrijfscontinuïteit en de Europese economie als geheel. Zoals wordt aangegeven in de voorstellen van de Conferentie over de toekomst van Europa (3), draagt de overdracht van ondernemingen bij aan veerkrachtigere en hechtere samenlevingen.

2.2.

De overdracht van ondernemingen vormt een steeds belangrijker en natuurlijker onderdeel van de strategische ontwikkeling, vernieuwing en groei van mkmo’s. Nu de Europese bevolking vergrijst en het aantal ondernemers dat van plan is zich uit het bedrijfsleven terug te trekken, toeneemt, is het voor de Europese mkmo-sector nog crucialer dat ondernemingen op succesvolle wijze worden overgedragen.

2.3.

Elk jaar worden in heel Europa ongeveer 450 000 bedrijven met 2 miljoen werknemers overgedragen. Geschat wordt dat elk jaar ongeveer 150 000 ondernemingen het risico lopen niet met succes te worden overgedragen, waardoor ongeveer 600 000 banen op de tocht komen te staan. Het gevaar voor een mislukte overdracht is het grootst bij de kleinste ondernemingen (4).

2.4.

Bedrijfsoverdracht kan een complex proces zijn als gevolg van financiële, management-, regelgevings-, administratieve of marktuitdagingen, zoals het met elkaar in contact brengen van verkopers en kopers. Tegelijkertijd vinden de meeste bedrijfsoverdrachten plaats binnen micro-ondernemingen met beperkte middelen. Een overdracht is vaak moeilijker voor kleine ondernemingen waar de eigenaar een dominante rol speelt (5).

2.5.

Een goed functionerend ecosysteem voor de overdracht van ondernemingen is van essentieel belang voor het slagen van een overdracht en helpt om dynamische markten voor de overdracht van ondernemingen tot stand te brengen. Ecosystemen voor de overdracht van ondernemingen bestaan uit diverse publieke en particuliere belanghebbenden: kopers, verkopers, voorgangers, opvolgers, bedrijfsadviseurs zoals bedrijfsmakelaars, accountants, advocaten en consultants, bemiddelaars, financiële instellingen, bedrijfsondersteunende organisaties, beleidsmakers en academici. Bewustmakingsactiviteiten waarmee beoogd wordt de paraatheid voor de overdracht van ondernemingen te vergroten, zijn een belangrijk onderdeel van het ecosysteem. Ook nu nog verschilt de situatie op het gebied van de overdracht van ondernemingen aanzienlijk van lidstaat tot lidstaat en van regio tot regio binnen een lidstaat, zodat er nog ruimte is voor wederzijds leren en verbetering van de ecosystemen voor de overdracht van ondernemingen in heel Europa. De uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de overdracht ligt echter altijd bij de ondernemer.

2.6.

Een geslaagde overdracht van eigendom kan resulteren in een veerkrachtigere, innovatievere en concurrerendere onderneming. Wanneer ondernemingen met nieuwe eigenaren meer groene en digitale bedrijfsmodellen aannemen, draagt de overdracht van ondernemingen ook bij aan de groene en digitale transitie van de mkmo-sector.

2.7.

De COVID-19-pandemie heeft ook duidelijk gemaakt dat de veerkracht van het Europese bedrijfsleven moet worden versterkt en dat de paraatheidsplanning moet worden verbeterd. Om de overdracht te laten slagen, moeten de onderneming en haar bedrijfsmodel solide zijn, alsook bestand tegen externe schokken. Financiële gezondheid en veerkracht vergroten de kans op een geslaagde overdracht.

3.   Achtergrond

3.1.

De overdracht van ondernemingen is sinds het begin van de jaren negentig een onderdeel van het ondernemerschapsbeleid van de EU. In 1994 heeft de Europese Commissie een aanbeveling opgesteld (6) om in de lidstaten de randvoorwaarden voor de overdracht van ondernemingen te verbeteren. In deze aanbeveling werd een reeks maatregelen voor de lidstaten voorgesteld om de situatie voor ondernemingen die zich op een overdracht voorbereiden, te verbeteren. Deze maatregelen omvatten bewustmakings- en voorbereidingsactiviteiten, verbetering van het financiële klimaat voor de overdracht van ondernemingen, het openen van juridische wegen voor herstructurering, het verschaffen van de juridische middelen om de continuïteit van het partnerschap in geval van overlijden van een partner of eigenaar te waarborgen, het waarborgen dat successie- of schenkingsrechten de overdracht van ondernemingen niet in de weg staan en het vergemakkelijken van de overdracht aan derden door middel van passende belastingvoorschriften.

3.2.

Daarna, in 2006, evalueerde de Commissie de aanbeveling en publiceerde zij de mededeling “Uitvoering van het communautair Lissabonprogramma voor groei en werkgelegenheid — Overdracht van ondernemingen — Continuïteit door een nieuwe start” (7). Uit de evaluatie bleek dat de uitvoering van de aanbeveling van 1994 nog verdere inspanningen vergde. In de mededeling van 2006 werd niet alleen aangedrongen op de uitvoering van de aanbeveling van 1994, maar werden ook verdere aanbevelingen voor de bevordering van de overdracht van ondernemingen gedaan, zoals het vergroten van de politieke aandacht voor de overdracht van ondernemingen, het bieden van gespecialiseerde ondersteuning en begeleiding, het organiseren van transparante markten voor de overdracht en het opzetten van nationale, regionale en lokale ondersteunende infrastructuur ter bevordering van de overdracht.

3.3.

In 2013 heeft de Commissie de voortgang van de aanbevelingen van 2006 geëvalueerd. De algemene conclusie was dat er sinds de mededeling van 2006 niet genoeg vooruitgang was geboekt bij de uitvoering van maatregelen om het kader voor de overdracht van ondernemingen te verbeteren. De in de evaluatie genoemde tekortkomingen hadden betrekking op gebieden als fiscale regelingen voor derden of werknemers of op het aanbieden van specifieke ondersteuning en financieringsinitiatieven. In de evaluatie werd er ook op gewezen dat er op EU- of lidstaatniveau niet voldoende beleidsmatige aandacht was voor de overdracht van ondernemingen, in tegenstelling tot de aandacht voor startende ondernemingen.

3.4.

In 2020 publiceerde de Europese Commissie een kmo-strategie voor de EU (8) waarin zij haar toezegging bevestigde om de overdracht van ondernemingen verder te vergemakkelijken en de lidstaten te steunen bij hun inspanningen om een overdrachtsvriendelijk ondernemingsklimaat tot stand te brengen. Onlangs legde Commissie zich toe op het versterken van de empirische basis voor de overdracht van ondernemingen, waarover zij in 2021 een verslag (9) heeft gepubliceerd. De acties van de Commissie en de door de EU gefinancierde goede praktijken kunnen worden gevolgd op de website van de Commissie (10).

3.5.

Het EESC heeft ook het belang van de overdracht van mkmo’s erkend en dringt aan op snelle maatregelen om dergelijke overdrachten tegen redelijke kosten te vergemakkelijken en te stroomlijnen (11). In zijn advies over de kmo-strategie van de EU dringt het EESC er ook op aan om speciale aandacht te schenken aan de grensoverschrijdende overdracht van mkmo’s, aangezien hiermee hoge kosten gepaard gaan en er op dit gebied grote verschillen bestaan tussen de wettelijke bepalingen in de betrokken lidstaten (12). In het follow-upadvies van het EESC over de kmo-strategie van de EU (13) wordt het potentieel geïllustreerd van geslaagde overdrachten van ondernemingen om een onderneming digitaler en duurzamer te maken, in overeenstemming met de dubbele transitiedoelstelling van de EU.

4.   Algemene opmerkingen

4.1.

Gezien de Europese demografie en de vergrijzing onder ondernemers is de overdracht van ondernemingen een steeds belangrijker thema voor mkmo’s. Ongeveer 90 % van de overdrachten van ondernemingen vindt plaats binnen micro-ondernemingen (14).

4.2.

Een toename van het aantal geslaagde overdrachten van ondernemingen komt direct ten goede aan de Europese economie. In vergelijking met startende ondernemingen presteren succesvol overgedragen ondernemingen beter op het gebied van levensvatbaarheid, omzet, winst, innovatief vermogen en werkgelegenheid (15). Volgens de Europese Commissie behouden bestaande ondernemingen gemiddeld vijf banen, terwijl een startende onderneming gemiddeld slechts twee banen schept (16). Bevordering van de overdracht van ondernemingen is dus het best mogelijke middel om de groei van ondernemingen te stimuleren.

4.3.

Dankzij de overdracht van ondernemingen kan het sociale weefsel van plattelandsgebieden waar mkmo’s sterk vertegenwoordigd zijn, in stand worden gehouden; naar schatting is ten minste een derde van de Europese mkmo’s in plattelandsgebieden gevestigd. Dergelijke ondernemingen zorgen voor de economische en sociale cohesie van deze gebieden door middel van hun diensten aan burgers, consumenten en plaatselijke economische activiteiten en door de werkgelegenheid die zij bieden (17). Overdracht van ondernemingen helpt voorkomen dat lokale ambachtelijke expertise verloren gaat. Vaak dragen de lokale ambachten en de detailhandel ertoe bij dat de consument een gevarieerd aanbod op de markt heeft en bieden zij een alternatief voor uniforme detailhandelsketens. Voor de consument betekent een geslaagde overdracht dat de diensten en producten worden voortgezet en vaak zelfs verbeterd. De ontwikkeling van goed functionerende ecosystemen voor bedrijfsoverdracht en van ondersteunende diensten is essentieel voor de instandhouding van de bestaansmiddelen en de economie van plattelands- en mono-industriële gebieden, hetgeen met name van belang is voor de agri- en de voedselverwerkende sector. Geslaagde overdrachten dragen er ook toe bij dat de dubbele transitie in plattelandsgebieden sneller verloopt via een transformatie die door een verandering van eigendom in gang wordt gezet. Het EESC is van mening dat de ontwikkeling van ecosystemen voor bedrijfsoverdracht en van ondersteunende diensten deel moet uitmaken van de uitvoering van de langetermijnvisie van de EU voor plattelandsgebieden en van het actieplan voor het platteland.

4.4.

Bevordering van bedrijfsoverdracht komt ook de werknemers ten goede, omdat daardoor de werkgelegenheid en de bedrijfscontinuïteit in stand worden gehouden. Vooral in mkmo’s zijn werknemers het meest waardevolle actief dat aan de nieuwe eigenaar wordt overgedragen. Daarom is het bij overdracht belangrijk dat het welzijn van de werknemers wordt gewaarborgd. Nieuwe eigenaren zijn vaak enthousiast om het bedrijf te ontwikkelen en te laten groeien. Dit betekent ook betere toekomstperspectieven voor de werknemers in termen van continuïteit van het werk en professionele ontwikkeling. Het EESC moedigt de lidstaten aan om goede praktijken uit te wisselen op het gebied van overdrachten waarbij werknemers kunnen blijven werken en de activiteiten verder kunnen ontwikkelen door hun onderneming over te nemen, bijvoorbeeld in de vorm van een coöperatie en andere vormen van ondernemingen in de sociale economie die in handen zijn van werknemers (18) en die hebben bewezen bestand te zijn tegen crisissituaties. Bevordering van de sociale dialoog en informatieverstrekking aan de werknemers maakt het ook gemakkelijker om tot buy-outs te komen. Dit is in overeenstemming met EESC-advies INT/925 (19), waarin wordt benadrukt dat buy-outs door werknemers goede praktijken zijn om ondernemingen in crisis nieuw leven in te blazen en om kmo’s waarvan de eigenaren geen opvolgers hebben, over te dragen.

4.5.

In het herstel- en groeibeleid van de EU en de lidstaten moet de bevordering van bedrijfsoverdracht een belangrijke rol krijgen. Het EESC onderschrijft de reeds lang bestaande en strategische inspanningen van de Europese Commissie en van organisaties ter bevordering van bedrijfsoverdracht zoals Transeo (20) om in Europa een overdrachtsvriendelijker klimaat te creëren. Er is echter nog ruimte voor verbetering. De mate van aandacht, de huidige algemene functionaliteit van het ecosysteem voor bedrijfsoverdracht en de omvang van de maatregelen ter bevordering van bedrijfsoverdracht verschillen aanzienlijk van lidstaat tot lidstaat. In een zich snel ontwikkelend ondernemingsklimaat moeten ondernemers groeikansen aangrijpen, zowel intern als door overnames. Alle soorten overdrachten van eigendom moeten in overweging worden genomen, met inbegrip van familieopvolgingen, management buy-ins en buy-outs, strategische overnames en buy-outs door werknemers.

4.6.

Om de transitie van Europa naar de digitale en groene economie te laten slagen, moeten mkmo’s erbij worden betrokken. Bedrijfsoverdracht is een natuurlijke manier om het bedrijfsmodel van mkmko’s te vergroenen en digitaler te maken, teneinde hun groene en digitale transitie te ondersteunen. Een geslaagde overdracht van eigendom kan resulteren in een veerkrachtigere, innovatievere en concurrerendere onderneming. Vanuit het oogpunt van hulpbronnen is de aankoop van een bestaand bedrijf met zijn productiemiddelen vaak ook milieuvriendelijker dan het aanschaffen van nieuwe productiemiddelen.

4.7.

Vooral wanneer de onderneming van een ouder wordende ondernemer aan een jongere wordt overgedragen, is het waarschijnlijk dat de jonge ondernemer beter toegerust is om nieuwe technologieën, productiemethoden en duurzame bedrijfsmodellen in de overgenomen onderneming te integreren. Daarom dringt het EESC aan op verdere stimulansen, zoals bewustmaking, adviesdiensten, begeleiding en toegang tot financiering met het oog op de overdracht van mkmo’s aan jonge ondernemers. Ook zou het inzicht van jonge ondernemers in de sociale dialoog verder kunnen worden versterkt, bijvoorbeeld door in ondernemerschapsopleidingen socialedialoogmodules op te nemen. Overname van een bestaand bedrijf moet actief worden gepromoot als een mogelijkheid die voor startende ondernemers even aantrekkelijk is als het zelf opzetten van een bedrijf. Evenzo zouden verdere stimulansen voor de overdracht van ondernemingen aan vrouwelijke ondernemers moeten worden ontwikkeld, om het aantal vrouwelijke ondernemers, dat momenteel te laag is, te vergroten.

4.8.

Voor de overgrote meerderheid van de overdrachten van ondernemingen is externe financiering nodig. De regelgeving in de financiële sector wordt steeds strenger. In dit licht moet de nadruk worden gelegd op twee belangrijke financiële instrumenten om bedrijfsoverdracht te bevorderen. Ten eerste is het duidelijk dat zekerheden nodig zijn om pakketten voor de overdracht van ondernemingen te financieren. Een groeiend aandeel van de bedrijfsactiva bestaat echter uit immateriële activa en het bankwezen moet aan steeds strengere regels voldoen. Elke lidstaat heeft een instantie of organisatie nodig die zekerheden levert voor bankleningen. Ten tweede neemt door de ontwikkeling van het regelgevingskader van de EU de vraag naar aandelenfinanciering toe. Sommige kopers zijn gekwalificeerd om het bedrijf in kwestie te runnen, maar beschikken niet over voldoende eigen vermogen. Het EESC dringt er bij de Commissie met klem op aan een proactieve rol te spelen bij de bevordering van de ontwikkeling van deze beide financiële instrumenten in de lidstaten.

4.9.

Een groeiend aantal micro-, kleine en middelgrote familiebedrijven zal in de toekomst aan derden worden overgedragen. Om kopende derden aan te trekken, moet de onderneming in een levensvatbare en economisch gezonde en aantrekkelijke staat verkeren. Hoe eerder ondernemers zich op de overdracht voorbereiden, hoe geslaagder de overdracht doorgaans is. De lidstaten moeten hun bewustmakingsactiviteiten inzake de overdracht van ondernemingen opvoeren en de bedrijfs- en andere ondersteunende organisaties uitrusten om de overdracht van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen te bevorderen en te begeleiden. Steun in de vorm van vroegtijdige waarschuwing aan een onderneming in financiële moeilijkheden kan een ondernemer ook helpen om de onderneming weer financieel levensvatbaar te maken en op een overdracht voor te bereiden. Daarom roept het EESC de lidstaten op om steunmechanismen voor vroegtijdige waarschuwing voor micro-, kleine en middelgrote ondernemingen in te voeren en deze verder te ontwikkelen.

Een recente studie over de bevordering van de overdracht van ondernemingen in de Europese landen (21) laat zien welke praktijken ter bevordering van de overdracht van ondernemingen in de lidstaten in andere landen kunnen worden overgenomen. Het EESC steunt de aanbeveling in de studie aan de lidstaten om nationale belanghebbendenfora inzake de overdracht van ondernemingen op te richten, waarin zowel publieke als particuliere belanghebbenden zijn vertegenwoordigd. Samenwerking tussen belanghebbenden is nodig op alle niveaus: regionaal, nationaal en internationaal. Fora inzake de overdracht van ondernemingen bieden — via een voortdurende dialoog tussen nationale deskundigen — een systematische en langetermijnaanpak voor de bevordering van de overdracht van ondernemingen en maken een efficiënter gebruik van middelen mogelijk. Uiteindelijk zou een door de Europese Commissie bevorderde grensoverschrijdende dialoog tussen verschillende nationale fora kunnen worden opgezet om de beste praktijken inzake de bevordering van de overdracht van ondernemingen in de EU-lidstaten uit te wisselen.

4.10.

Het EESC beveelt de lidstaten aan om ten volle gebruik te maken van digitale technologieën bij de bevordering van de overdracht van ondernemingen. Onlineplatforms voor de overdracht van ondernemingen, die in de meeste gevallen eigendom zijn van en beheerd worden door particuliere belanghebbenden, zouden in alle lidstaten opgezet moeten worden en ook toegankelijk moeten zijn voor micro- en kleine ondernemingen. Er moet worden gewerkt aan de onderlinge verbanden en synergieën tussen de verschillende onlineplatforms in de lidstaten, en de Europese Commissie zou de toegang tot verschillende onlinemarktplaatsen in de lidstaten kunnen faciliteren. Bovendien neemt het aantal grensoverschrijdende overdrachten van kleine ondernemingen toe. Betere samenwerking tussen nationale onlineplatforms zou een kosteneffectieve manier zijn om kleine ondernemingen in staat te stellen potentiële eigenaars in andere lidstaten te leren kennen.

4.11.

Voor een succesvolle Europese beleidsvorming inzake de overdracht van ondernemingen is betere gegevensverzameling nodig. Ook nu nog zijn de gegevens over bedrijfsoverdracht versnipperd en niet vergelijkbaar. Het EESC beveelt de Commissie en de lidstaten aan de voorgestelde stappen te nemen om de databank inzake de overdracht van ondernemingen te verbeteren. Deze stappen zijn uiteengezet in het recente rapport “Improving the evidence base on transfer of business in Europe: executive summary” (22). Het EESC beveelt ook aan om een EU-brede barometer voor de overdracht van ondernemingen te ontwikkelen. Deze barometer, waarmee om de vier jaar verslag wordt uitgebracht, kan als input dienen voor empirisch onderbouwde beleidsvorming op basis van verbeterde gegevens. Ook moeten verschillende bewustmakingsinitiatieven worden overwogen, zoals de organisatie van een nationale en/of Europese week van de overdracht van ondernemingen.

4.12.

Het EESC stelt voor dat de Europese Commissie niet alleen betere gegevensverzameling ontwikkelt, maar ook de situatie op het gebied van de overdracht van ondernemingen in Europa regelmatig evalueert. De jaarlijkse assemblee van kleine en middelgrote ondernemingen in de EU (SME Assembly) moet worden gebruikt als een regelmatig forum voor discussie over en uitwisseling van ervaringen met de overdracht van mkmo’s.

---

(1)  Zo bestaat er in Frankrijk een kader om de overdracht van een onderneming aan werknemers te organiseren en te faciliteren en om de economische activiteit van de gebieden te versterken door de overdracht van mkmo’s te vergemakkelijken.

(2)  Het mechanisme voor vroegtijdige waarschuwing is een advies- en ondersteuningsdienst voor bedrijven in financiële moeilijkheden die door vroegtijdig in te grijpen faillissementen van levensvatbare bedrijven moet voorkomen.

(3)  Conferentie over de toekomst van Europa, verslag over het eindresultaat, mei 2022.

(4)  Europese Commissie, Business Dynamics: Start-ups, business transfers and bankruptcy, 2011.

(5)  Mededeling van de Europese Commissie: Uitvoering van het communautair Lissabonprogramma voor groei en werkgelegenheid — Overdracht van ondernemingen — Continuïteit door een nieuwe start, 2006, COM(2006) 117 final, blz. 4.

(6)  Aanbeveling van de Europese Commissie van 7 december 1994 inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen.

(7)  Mededeling van de Europese Commissie: Uitvoering van het communautair Lissabonprogramma voor groei en werkgelegenheid — Overdracht van ondernemingen — Continuïteit door een nieuwe start, 2006, COM(2006) 117 final.

(8)  Mededeling van de Europese Commissie “Een kmo-strategie voor een duurzaam en digitaal Europa”, 2020, COM(2020) 103 final.

(9)  Europese Commissie, Uitvoerend Agentschap voor kleine en middelgrote ondernemingen, “Improving the evidence base on transfer of business in Europe: final report”, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, 2021.

(10)  ec.europa.eu/growth/smes/supporting-entrepreneurship/transfer-businesses_en.

(11)  PB C 197 van 8.6.2018, blz. 1.

(12)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 210.

(13)  PB C 194 van 12.5.2022, blz. 7.

(14)  Europese Commissie, Uitvoerend Agentschap voor kleine en middelgrote ondernemingen, “Improving the evidence base on transfer of business in Europe: final report”, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, 2021.

(15)  Tall, Varamäki & Viljamaa, “Business Transfer Promotion in European Countries”, Seinäjoki, 2021, blz. 8.

(16)  Europese Commissie (2006), Overdracht van ondernemingen — Continuïteit door een nieuwe start, Brussel, blz. 3-4.

(17)  SMEunited, “Position on long-term Vision for the EU’s rural areas”, april 2022.

(18)  Bijvoorbeeld werknemersvennootschappen (“sociedades laborales”) in Spanje.

(19)  PB C 286 van 16.7.2021, blz. 13.

(20)  Transeo is een internationale vereniging zonder winstoogmerk die deskundigen op het gebied van overdrachten en overnames van kleine en middelgrote ondernemingen uit Europa en daarbuiten bijeenbrengt.

(21)  Tall, Varamäki & Viljamaa, “Business Transfer Promotion in European Countries”, Seinäjoki, 2021, blz. 8.

(22)  Europese Commissie, Uitvoerend Agentschap voor kleine en middelgrote ondernemingen, “Improving the evidence base on transfer of business in Europe: final report”, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, 2021.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over sociale taxonomie — Uitdagingen en kansen

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/03)

Rapporteur:

Judith VORBACH

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Art. 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	9.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	22.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	123/26/12

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

In dit advies belicht het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) het concept van een sociale taxonomie, teneinde de discussie erover aan te zwengelen. Het EESC verzoekt de Commissie om het verslag te publiceren dat al te lang op zich laat wachten en waarin de bepalingen worden beschreven die nodig zijn om het toepassingsgebied van de taxonomie uit te breiden tot “andere duurzaamheidsdoelstellingen, zoals sociale doelstellingen”, zoals de taxonomieverordening (1) (hierna “de verordening”) voorschrijft. Het EESC pleit voor een operationeel haalbare en conceptueel solide sociale taxonomie, om de kansen waar te maken en tegelijkertijd uitdagingen het hoofd te bieden. De EU-taxonomie moet gericht zijn op een holistische aanpak die zowel ecologische als sociale duurzaamheid omvat. Gezien de uitdagingen van de groene transitie, de economische en sociale gevolgen van de pandemie, de oorlog in Oekraïne als gevolg van de Russische agressie en de hieruit voortvloeiende geopolitieke spanningen, dringt het EESC opnieuw aan op een evenwichtig economisch beleid en op meer aandacht voor sociale doelstellingen.

1.2.

De minimumwaarborgen van de verordening worden toegejuicht en moeten grondig ten uitvoer worden gelegd. Ze zijn echter niet voldoende om sociale duurzaamheid voor werknemers, consumenten en gemeenschappen te garanderen. Een EU-taxonomie zou helpen om tegemoet te komen aan de dringende behoefte aan investeringen op sociaal gebied door dit soort investeringen te stimuleren. Ze zal zelfs aan belang winnen als ze deel uitmaakt van een algemeen beleid dat gericht is op sociale rechtvaardigheid en inclusie. Een rechtvaardige transitie vereist duurzame sociale voorwaarden en een sociale taxonomie kan in dit verband de langverwachte richtsnoeren aanreiken. Het EESC verzoekt de Commissie een schatting te maken van de middelen die nodig zijn om de Europese pijler van sociale rechten ten uitvoer te leggen. Al met al zullen overheidsinvesteringen een cruciale rol blijven spelen op het gebied van de openbare dienstverlening. De financiering van sociale voorzieningen met overheidsgeld en stabiele socialezekerheidsstelsels blijven van essentieel belang. Toch zou een gemeenschappelijk overeengekomen sociale taxonomie richtsnoeren kunnen aanreiken voor beleggingen met positieve sociale effecten.

1.3.

Het EESC beveelt aan dat de Commissie zich in haar verslag laat leiden door de meerlagige en veelzijdige aanpak die door het platform voor duurzame financiering (2) (hierna “het platform” genoemd) is voorgesteld. Het zou nuttig zijn een sociale taxonomie te integreren in het wetgevingsklimaat van de EU inzake duurzame financiering en governance, aangezien we nog veel werk voor de boeg hebben. Met name de voorgestelde richtlijn duurzaamheidsrapportage door bedrijven (CSRD) zou een belangrijke aanvulling vormen op een sociale taxonomie aan de hand waarvan de maatregelen kunnen worden beoordeeld en geëvalueerd. Een goed opgezette sociale taxonomie zou ook bijdragen tot de aanpak van het potentiële probleem van social washing. Het EESC beveelt aan om te beginnen met eenvoudige en duidelijke richtsnoeren en te voorzien in eenvoudige en transparante procedures, en deze in een later stadium geleidelijk aan te vullen. Een nauwe integratie van de sociale taxonomie en de milieutaxonomie moet het einddoel zijn, maar als eerste stap zouden wederzijdse minimumwaarborgen praktisch kunnen zijn.

1.4.

De EU-taxonomie zou moeten aangeven welke maatregelen en bedrijven substantieel bijdragen tot sociale duurzaamheid en een gouden standaard moeten vormen voor een ambitieniveau dat verder reikt dan de bestaande wetgeving. Het EESC is ingenomen met de door het platform voorgestelde doelstellingen, te weten fatsoenlijk werk, een adequate levensstandaard en inclusieve en duurzame gemeenschappen. Hoewel verschillende internationale en EU-beginselen als basis zouden moeten dienen, beveelt het EESC aan om met name te verwijzen naar de Europese pijler van sociale rechten en de relevante duurzameontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s), zoals SDG 8 inzake fatsoenlijk werk. In ieder geval moet de naleving van de mensenrechten en de rechten van werknemers een voorwaarde zijn voor conformiteit met de taxonomie. Naleving van collectieve arbeidsovereenkomsten en mechanismen van medezeggenschap overeenkomstig de respectieve nationale en Europese wetgeving is van cruciaal belang en moet een DNSH-beginsel (3) vormen. Richtsnoeren met positieve sociale effecten, die gebaseerd zijn op het akkoord van de sociale partners, moeten worden geacht in overeenstemming te zijn met de taxonomie. Bedacht moet worden dat de dekkingsgraad van collectieve onderhandelingen van lidstaat tot lidstaat sterk verschilt en in 22 lidstaten is gedaald, een probleem dat terecht is aangepakt door de richtlijn inzake het minimumloon.

1.5.

Het EESC dringt er bij de wetgevers op aan de sociale partners en maatschappelijke organisaties volledig bij de uitwerking van de sociale taxonomie te betrekken, zowel omdat zij als belanghebbenden verslag moeten uitbrengen als om hun inbreng te waarborgen. Het EESC plaatst vraagtekens bij het buitensporige gebruik van gedelegeerde handelingen op het gebied van de taxonomie, aangezien zij een breed scala van beleidskwesties bestrijkt. De taxonomie dient te zorgen voor transparantie voor beleggers, ondernemingen en consumenten. In de toekomst moet eventueel gebruik ervan door overheidsinstellingen als referentie voor steun- en financieringsprogramma’s terdege worden beoordeeld en besproken. Elk gebruik in ruimere zin moet aan passende besluitvorming worden onderworpen. Onnodige inmenging in de nationale wetgeving en de autonomie van de sociale partners moet worden voorkomen. Ten slotte moet het risico van “social washing” worden weggenomen. Er moet worden voorzien in klachtenmechanismen voor vakbonden, ondernemingsraden, consumentenorganisaties en andere vertegenwoordigers van het georganiseerde maatschappelijk middenveld, en de bevoegde nationale autoriteiten moeten meer verantwoordelijkheid krijgen om hun controlerende taken uit te voeren.

1.6.

Het EESC wil nog andere voordelen van een sociale taxonomie onder de aandacht brengen. Ten eerste moet de stijgende vraag naar sociaal georiënteerde beleggingen worden ondersteund door te zorgen voor een betrouwbare taxonomie die een samenhangend concept vormt voor het meten van sociale duurzaamheid. Ten tweede kunnen sociaal schadelijke activiteiten zich vertalen in economische risico’s, en kan een taxonomie helpen om deze risico’s tot een minimum te beperken. Ten derde is transparantie van cruciaal belang voor de efficiëntie van de kapitaalmarkt en kan zij ook bijdragen tot de sociale interne markt als omschreven in artikel 3 VWEU. Transparantie kan een gelijk speelveld bevorderen, oneerlijke concurrentie voorkomen en meer zichtbaarheid verlenen aan bedrijven en organisaties die bijdragen aan sociale duurzaamheid. Ten vierde moet de EU voortbouwen op haar sterke punten en ernaar streven een rolmodel en koploper te worden op het gebied van ecologische en sociale duurzaamheid. Het debat over een EU-ratingbureau moet nieuw leven worden ingeblazen. Het EESC dringt er verder nogmaals op aan dat verstrekkers van financiële en extrafinanciële gegevens terdege worden gereguleerd en gecontroleerd.

1.7.

Het EESC wijst ook op uitdagingen en mogelijke oplossingen. In de eerste plaats rijst er bezorgdheid over afscherming van de markt. Beleggingen gaan echter ook uit van andere criteria, zoals verwacht rendement, die misschien meer gewicht in de schaal leggen dan duurzaamheidsdoelstellingen, en er zijn veel gevallen van synergieën tussen de belangen van beleggers en die van andere belanghebbenden. In ieder geval mogen activiteiten die niet aan de taxonomie voldoen niet als schadelijk worden aangemerkt, en dit moet door de Commissie duidelijk worden gemaakt. Er moet meer aandacht worden besteed aan het effect van duurzame investeringen op de activiteiten van de reële economie. Ten tweede zal er controverse zijn over wat in de taxonomie moet worden opgenomen. Juist daarom moet het bepalen hiervan aan een democratisch debat en democratische besluitvorming worden onderworpen. Op die manier zou een gemeenschappelijk en betrouwbaar begrip van duurzaamheid kunnen worden ontwikkeld, waarnaar de afzonderlijke actoren kunnen en moeten verwijzen. Het succes van de taxonomie hangt samen met de geloofwaardigheid ervan, en de activiteiten die eronder vallen moeten voldoen aan een algemeen aanvaarde definitie van duurzaamheid. Ten derde zou een sociale taxonomie kunnen leiden tot extra rapportageverplichtingen. Het EESC dringt er bij de Commissie op aan deze tot een minimum te beperken en overlappingen te voorkomen. Advies en de verlening van taxonomiegerelateerde diensten door een wettelijk bevoegde instantie zouden met name van nut kunnen zijn voor kleine en middelgrote ondernemingen, coöperaties en bedrijfsmodellen zonder winstoogmerk. Daarnaast dienen financiële instellingen te worden gestimuleerd om beoordelingen van de sociale effecten van investeringen verstrekken, zoals momenteel wereldwijd door op waarden gebaseerde banken wordt gedaan.

2.   Achtergrond van het advies

2.1.

Het EU-kader voor duurzame financiering moet ertoe bijdragen dat particuliere geldstromen worden verlegd naar duurzame economische activiteiten. Het actieplan voor duurzame financiering van 2018 bestaat uit een taxonomie, een kader voor informatieverschaffing door ondernemingen, en beleggingsinstrumenten, met inbegrip van benchmarks, normen en labels, terwijl de vernieuwde strategie voor duurzame financiering van 2021 gericht is op de financiering van de transitie van de reële economie naar duurzaamheid, alsmede op inclusiviteit, veerkracht, de bijdrage van de financiële sector en mondiale doelstellingen. In dit kader heeft de EU gewerkt aan verschillende wetgevingsinitiatieven waarin de EU-taxonomie een sleutelrol speelt. Het EESC verwijst naar zijn respectieve adviezen (4).

2.2.

De EU-taxonomie moet beleggers en bedrijven transparantie bieden en hen helpen bij het identificeren van duurzame beleggingen. De verordening voorziet in een classificatiesysteem dat gericht is op zes milieudoelstellingen op het gebied van beperking van klimaatverandering, aanpassing aan klimaatverandering, water, biodiversiteit, voorkoming van verontreiniging en de circulaire economie. Een ecologisch duurzame belegging moet een significante bijdrage leveren aan het bereiken van een of meer van deze doelstellingen, mag geen van deze doelstellingen significant schaden (beginsel “geen ernstige afbreuk doen”) en moet voldoen aan prestatiedrempels (technische screeningcriteria genoemd). Een ecologisch duurzame belegging moet ook voldoen aan sociale en governance-gerelateerde minimumwaarborgen (artikel 18). Daarom moeten ondernemingen procedures toepassen om ervoor te zorgen dat een activiteit in overeenstemming is met de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen en de leidende beginselen van de VN inzake bedrijfsleven en mensenrechten, de verklaring van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) betreffende de fundamentele principes en rechten op het werk en het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens.

2.3.

Artikel 26 van de verordening draagt de Commissie op om tegen eind 2021 een verslag te publiceren waarin de bepalingen worden beschreven die nodig zijn om het toepassingsgebied van de verordening uit te breiden tot “andere duurzaamheidsdoelstellingen, zoals sociale doelstellingen”. Hieruit blijkt een voornemen om het toepassingsgebied uit te breiden, maar dit vereist nog geen invoering van een sociale taxonomie. In overeenstemming met de verordening kreeg de subgroep sociale taxonomie van het platform de opdracht om de uitbreiding van de taxonomie tot sociale doelstellingen te onderzoeken. Het eindverslag over de sociale taxonomie is in februari 2022 gepubliceerd (5) (later dan aangekondigd), en de Commissie zal naar verwachting haar verslag op basis daarvan opstellen. Bovendien wordt het platform verzocht de Commissie te adviseren over de toepassing van artikel 18, dat wil zeggen, richtsnoeren te verschaffen over de wijze waarop ondernemingen aan de minimumwaarborgen kunnen voldoen, en over de eventuele noodzaak om de vereisten van het artikel aan te vullen.

2.4.

Het platform stelt voor om de structuur voor een sociale taxonomie te integreren in het huidige EU-rechtskader voor duurzame financiering en governance. Als een sociale taxonomie wordt ingevoerd, zorgen andere bepalingen voor een regelgevingskader, waaronder de voorgestelde richtlijn duurzaamheidsrapportage door bedrijven (CSRD), die de richtlijn betreffende de openbaarmaking van niet-financiële informatie (NFI-richtlijn) zal vervangen en verplichte EU-normen voor duurzaamheidsrapportage zal invoeren; de verordening betreffende informatieverschaffing over duurzaamheid in de financiëledienstensector (SFDR), en de richtlijn betreffende passende zorgvuldigheid in het bedrijfsleven op het gebied van duurzaamheid (CSDD). De voorgestelde CSRD schrijft met name voor dat ondernemingen ook informatie over sociale kwesties en rapportage over governance-factoren moeten verstrekken, hetgeen naar verwachting zal leiden tot een betere openbaarmaking met betrekking tot sociale aangelegenheden. Daarom zou deze richtlijn een belangrijke aanvulling zijn op een sociale taxonomie aan de hand waarvan deze zaken kunnen worden gemeten en geëvalueerd.

2.5.

Ondanks enkele verschillen stelt het platform voor de structurele aspecten van de milieutaxonomie te volgen. Er worden drie hoofddoelstellingen voorgesteld, die vergezeld gaan van subdoelstellingen. De doelstelling “fatsoenlijk werk” omvat subdoelstellingen zoals versterking van de sociale dialoog, bevordering van collectieve onderhandelingen en leefbare lonen die een fatsoenlijke levensstandaard garanderen. De doelstelling van een adequate levensstandaard omvat gezonde en veilige producten, hoogwaardige gezondheidszorg en huisvesting. De doelstelling “inclusieve en duurzame gemeenschappen” moet ook gelijkheid, inclusieve groei en duurzame bestaansmiddelen ondersteunen. De voorgestelde minimumwaarborgen hebben betrekking op milieu-, overheids- en sociale doelstellingen om inconsistenties te voorkomen, zoals een onderneming die duurzame activiteiten uitvoert, maar betrokken is bij mensenrechtenschendingen. Bovendien moeten de relevante belanghebbenden worden benaderd, met name de werknemers van de entiteit en de werknemers in de waardeketen, de eindgebruikers en de betrokken gemeenschappen. Er worden ook sociaal gerelateerde DNSH-criteria en een lijst van schadelijke activiteiten voorgesteld.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

Het EESC bepleit een economisch beleid dat is afgestemd op de in artikel 3 van het EU-Verdrag verankerde doelstellingen en op de SDG’s. Geboden is een evenwichtige focus op cruciale beleidsdoelstellingen, met name milieuduurzaamheid, duurzame en inclusieve groei, volledige werkgelegenheid en hoogwaardige banen, billijke verdeling, gezondheid en levenskwaliteit, gendergelijkheid, stabiliteit van de financiële markten en van de prijzen, evenwichtige handel op basis van een eerlijke en concurrerende industriële en economische structuur en stabiele overheidsfinanciën. Het EESC wijst ook op de EU-agenda voor concurrerende duurzaamheid, waarin aan de vier dimensies van deze agenda — milieuduurzaamheid, productiviteit, billijkheid en macro-economische stabiliteit — evenveel belang wordt gehecht om versterkende effecten te bereiken en een succesvolle groene en digitale transitie te bewerkstelligen (6). Gezien de oorlog in Oekraïne als gevolg van de Russische agressie dringt het EESC aan op een evenwichtig economisch beleid dat de economische en sociale gevolgen van het conflict mede kan verzachten, en wijst het op de verklaring in het statuut van de IAO van 1919 dat “een duurzame wereldvrede slechts tot stand kan worden gebracht indien zij is gegrond op sociale rechtvaardigheid”.

3.2.

Het EESC laat zijn licht schijnen over het concept van een sociale taxonomie, met als doel aan te zetten tot discussie hierover en de bewustwording te vergroten. Het EESC pleit voor een goed doordachte, operationeel haalbare en conceptueel solide sociale taxonomie die het mogelijk maakt om de grote mogelijkheden te verifiëren en tegelijkertijd de uitdagingen aan te gaan (zie hieronder). Net als het economisch beleid in zijn geheel moet het concept van financiële duurzaamheid, en in het bijzonder de EU-taxonomie, gericht zijn op een holistische en multidimensionale benadering waarbij we moeten streven naar een gelijke behandeling van ecologische en sociale duurzaamheid. Bovendien kan de groene transitie sociaal schadelijk zijn. Daarom moeten de normen op sociaal gebied worden beschermd en verbeterd, waarbij het streven moet zijn dat niemand wordt uitgesloten. Een rechtvaardige transitie vereist duurzame sociale voorwaarden en een sociale taxonomie kan in dit verband richtsnoeren aanreiken.

3.3.

Het EESC beschouwt een sociale taxonomie als een belangrijke en noodzakelijke aanvulling op de sociale dimensie van de EU en roept de Commissie op om het verslag waarvan er sprake is in artikel 26 tijdig te publiceren. De meerlagige en veelzijdige benadering van het verslag van het platform moet worden gevolgd. Streven naar perfectie en tegelijkertijd rekening houden met alle aspecten van sociale duurzaamheid kan echter leiden tot aanzienlijke vertragingen bij de uitvoering van de sociale taxonomie en houdt zelfs het risico in dat het hele project wordt opgegeven. Daarom beveelt het EESC aan tijdig een begin te maken met het proces aan de hand van eenvoudige en duidelijke richtsnoeren en eenvoudige transparantieprocedures, en om dit vervolgens stap voor stap aan te vullen. Wat de relatie tussen de milieutaxonomie en een sociale taxonomie betreft, moet worden gestreefd naar coherentie en een nauwe integratie van de twee benaderingen. Toch zouden wederzijdse minimumwaarborgen, als eerste stap, praktisch kunnen zijn.

3.4.

Het EESC is verheugd dat het platform een ontwerpverslag over artikel 18 van de verordening heeft gepubliceerd om bedrijven te adviseren over de manier waarop zij de voorschriften van het artikel kunnen toepassen en eventueel een wijziging ervan mogelijk kunnen maken. Met name in de context van sociale duurzaamheid is het van cruciaal belang de werkelijke prestaties van een bedrijf op het gebied van mensenrechten, arbeidsverhoudingen en fatsoenlijk werk te beoordelen. Hoewel de minimumwaarborgen van de milieutaxonomie zeer welkom zijn en grondig ten uitvoer moeten worden gelegd, zouden zij echter nooit een sociale taxonomie kunnen vervangen. Zij zijn bij lange na niet voldoende om sociale duurzaamheid voor werknemers, consumenten en gemeenschappen te garanderen (7). Verder beveelt het EESC aan om samen te werken met lokale sociale partners, maatschappelijke organisaties en sociale ondernemingen om de positieve impact van economische activiteiten op belanghebbenden te volgen en te bevorderen.

3.5.

De sociale taxonomie zal aan belang winnen als ze deel uitmaakt van een algemeen beleid dat gericht is op sociale duurzaamheid en vergezeld gaat van passende regels, bijvoorbeeld inzake zorgvuldigheid op het gebied van de mensenrechten. Zij zal echter nooit in de plaats komen van degelijke overheidsregulering en sociaal beleid. De financiering van sociale voorzieningen met overheidsgeld en stabiele socialezekerheidsstelsels blijft van essentieel belang. De taxonomie mag niet dienen als instrument voor verdringing of privatisering. Overheidsinvesteringen blijven van cruciaal belang voor de openbare dienstverlening en vormen vaak een stimulans voor verdere particuliere beleggingen. De sociale taxonomie zou echter duurzaamheidscriteria kunnen aanreiken voor alle investeerders op het gebied van infrastructuur, gezondheid, onderwijs, opleiding en sociale huisvesting, om sociaal duurzame investeringen in de reële economie mogelijk te maken en om “social washing” te voorkomen. In de toekomst kan de taxonomie ook door overheidsinstellingen worden gebruikt als referentie voor steun- en financieringsprogramma’s. Dit moet uitvoerig worden beoordeeld en besproken.

3.6.

Een sociale taxonomie zou het mogelijk maken om de positieve en negatieve sociale gevolgen van economische activiteiten gedetailleerd na te gaan. Veel van de behandelde punten houden nauw verband met kwesties die traditioneel door de sociale partners en maatschappelijke organisaties worden besproken. Het EESC dringt erop aan dat het maatschappelijk middenveld ten volle wordt betrokken bij de opzet van de sociale taxonomie, met name wat de (sub)doelstellingen, criteria die voortvloeien uit het “geen ernstige afbreuk doen”-beginsel en de vrijwaringsbeginselen betreft. De opzet van de doelstellingen heeft een bepaald effect op werkgevers, werknemers, consumenten en andere belanghebbenden en/of deze hebben rapportageverplichtingen. Het EESC wijst verder op pensioenfondsen als voorbeeld van werknemers die de begunstigden zijn van investeringen. De participatie van belanghebbenden is van cruciaal belang zodat zij zich bij het proces betrokken voelen. Het EESC verwacht dat een sociale taxonomie kan worden ingevoerd door de verordening te herzien, zodat een gewone wetgevingsprocedure zou worden gevolgd. Het buitensporige gebruik van gedelegeerde handelingen in de context van duurzame financiering, en met name bij uitvoering van de taxonomie, is betwistbaar, aangezien de taxonomie vele beleidsaangelegenheden behelst die veel verder gaan dan technische kwesties.

3.7.

Het EESC benadrukt dat het belangrijk is de kwaliteit van informatie op het gebied van sociaal duurzame investeringen te verbeteren en desinformatie over de sociale situatie te voorkomen, om negatieve gevolgen voor alle belanghebbenden te vermijden. Een goed opgezette sociale taxonomie zou aanzienlijk bijdragen tot de oplossing van dergelijke problemen door duidelijk aan te geven welke activiteiten en entiteiten wezenlijk bijdragen tot sociale duurzaamheid. Ze moet een gouden standaard vormen en een hoger ambitieniveau weerspiegelen dan dat waarin de huidige wetgeving voorziet, waarbij het juiste evenwicht moet worden gevonden tussen te ruim en te eng. Terwijl milieucriteria meer op wetenschap zijn gebaseerd, zou een sociale taxonomie, zoals voorgesteld door het platform, meer steunen op normen en mondiaal overeengekomen kaders die misschien niet bindend zijn, maar wel als richtsnoeren kunnen fungeren om sociaal duurzame activiteiten te bevorderen.

3.8.

Naleving van de mensenrechten en de rechten van werknemers moet een voorwaarde zijn voor conformiteit met de taxonomie. Ook naleving van collectieve arbeidsovereenkomsten en mechanismen van medezeggenschap overeenkomstig de respectieve nationale en Europese wetgeving is van cruciaal belang en moet een DNSH-beginsel vormen. Bovendien moeten richtsnoeren die zorgen voor eenvoudige en transparante procedures met positieve sociale effecten en die gebaseerd zijn op de instemming van de sociale partners, een met de taxonomie overeenstemmende economische activiteit vormen. We mogen niet uit het oog verliezen dat de dekkingsgraad van de collectieve onderhandelingen tussen de lidstaten flink uiteenloopt, van slechts 7 % in Litouwen tot 98 % in Oostenrijk. Sinds 2000 is het dekkingsgraad van de collectieve onderhandelingen in 22 lidstaten geslonken; naar schatting vallen er nu minstens 3,3 miljoen werknemers minder onder een collectieve overeenkomst. Een belangrijke rol bij de tenuitvoerlegging van de sociale taxonomie is weggelegd voor de nieuwe richtlijn inzake minimumlonen en de uitgebreide toepassing van collectieve arbeidsovereenkomsten (8). Voorts beveelt het EESC aan om in de voorgestelde wettekst zelf duidelijke richtsnoeren op te nemen voor de toepassing van de minimumwaarborgen, eventueel op basis van het verslag van het platform over artikel 18 van de verordening.

3.9.

Diverse internationale en Europese normen en beginselen kunnen als basis voor de sociale taxonomie dienen. Wat de (sub)doelstellingen betreft, beveelt het EESC aan om te verwijzen naar de Europese pijler van sociale rechten en het bijbehorende actieplan en de relevante SDG’s, te weten SDG 8 (fatsoenlijk werk en economische groei), SDG 1 (geen armoede), SDG 2 (geen honger), SDG 3 (goede gezondheid en welzijn), SDG 4 (kwaliteitsonderwijs), SDG 5 (gendergelijkheid), SDG 10 (ongelijkheid verminderen) en SDG 11 (duurzame steden en gemeenschappen). Door de sociale partners overeengekomen kaderregelingen kunnen ook een belangrijke bron zijn. Het EESC acht het idee van het platform om minimumwaarborgen in te voeren op basis van de leidende beginselen van de VN en de OESO-richtlijnen van cruciaal belang. Daarnaast zouden ook het Europees Sociaal Handvest, het Handvest van de grondrechten van de EU, het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de voorgestelde richtlijn betreffende passende zorgvuldigheid in het bedrijfsleven op het gebied van duurzaamheid waardevolle referentiepunten zijn voor een sociale taxonomie. Tot slot moeten activiteiten worden uitgesloten die als significant schadelijk worden beschouwd, dat wil zeggen, activiteiten die fundamenteel en onder alle omstandigheden strijdig zijn met welke duurzaamheidsdoelstelling dan ook en onmogelijk minder schadelijk kunnen worden gemaakt. Wapens die op grond van internationale overeenkomsten verboden zijn, zoals clusterbommen of antipersoneelmijnen, moeten hier worden opgenomen. Het EESC beveelt ook aan om een concept te ontwikkelen voor de manier waarop met agressieve en oorlogszuchtige regimes moet worden omgegaan.

4.   Een sociale taxonomie als kans

4.1.

Het EESC beveelt ten zeerste aan om gebruik te maken van het potentieel van de taxonomie om te investeren in sociaal duurzame activiteiten en entiteiten en fatsoenlijke banen te scheppen. Ruim 20 % van de EU-burgers dreigt in armoede te vervallen; de pandemie heeft de ongelijkheden vergroot en door de oorlog in Oekraïne zullen de economische en sociale spanningen nog verder oplopen. Wereldwijd is naar schatting ruwweg 3,3 biljoen tot 4,5 biljoen USD per jaar nodig om de SDG’s te verwezenlijken. Goederen die in strijd met de arbeidsgerelateerde mensenrechten zijn geproduceerd, komen via invoer op de EU-markt terecht. In de EU is er ook dringend behoefte aan sociale investeringen, bijvoorbeeld in armoedebestrijding, een leven lang leren en gezondheid (9). De minimumkloof in investeringen in sociale infrastructuur werd van 2018 tot 2030 (10) geraamd op ongeveer 1,5 biljoen EUR. Het EESC verzoekt de Commissie een geactualiseerde raming te maken van de investeringsbehoeften om te voldoen aan de Europese pijler van sociale rechten en om de EU-kerndoelen voor 2030 te halen. Er zijn aanzienlijke openbare en particuliere middelen nodig om sociale duurzaamheid tot stand te brengen.

4.2.

Met behulp van een sociale taxonomie zouden investeerders en ondernemingen de sociale impact van hun investering of activiteit kunnen beoordelen en dit vrijwillig als een essentiële doelstelling kunnen beschouwen. Het EESC wijst op de stijgende vraag naar sociaal georiënteerde beleggingen en juicht toe dat beleggers openstaan voor sociaal duurzame financiering. Er is daarentegen een gebrek aan definitie en standaardisatie, en er zijn ook fundamentele verschillen in de analyse van ESG-ratings en de daarmee samenhangende uitkomsten, afhankelijk van de ratingaanbieder, wat sociaal duurzame beleggingen bemoeilijkt. Een sociale taxonomie zou een coherent concept vormen voor het definiëren en bevorderen van sociale duurzaamheid en het meten van vooruitgang. Zij zou de verantwoordingsplicht kunnen versterken en duidelijke richtsnoeren kunnen aanreiken. Zij zou derhalve de ambities van beleggers op doorslaggevende wijze ondersteunen en zou voor andere marktdeelnemers een stimulans kunnen bieden om sociaal duurzaam te investeren, terwijl zij tegelijkertijd ertoe bijdraagt social washing te voorkomen.

4.3.

Sociaal schadelijke activiteiten kunnen ook economische risico’s met zich meebrengen. Indien een bedrijf in verband wordt gebracht met schending van de mensenrechten kan het worden geboycot, en indien een bedrijf nalaat een zorgvuldige beoordeling uit te voeren op het gebied van de mensenrechten loopt het het risico te worden uitgesloten van overheidsopdrachten. Het kan ook verstrikt raken in dure rechtszaken als gevolg van schendingen van mensenrechten, en de toeleveringsketen kan worden verstoord door stakingen. De economische en politieke risico’s als gevolg van een groeiende kloof tussen rijk en arm kunnen ook gevolgen hebben voor beleggingen. Dit geheel van risico’s zou kunnen worden geminimaliseerd door beleggingsbeslissingen die mede op een sociale taxonomie zijn gebaseerd. Het EESC verwijst ook naar de werkzaamheden van de ECB om het toezicht op en het beheer van systeemrisico’s als gevolg van de veronachtzaming van duurzaamheidsfactoren aan te scherpen. Het EESC wijst erop dat milieurisico’s vaak gepaard gaan met sociale risico’s, bijvoorbeeld wanneer mensen hun huis kwijtraken door een overstroming. Al met al dienen sociale duurzaamheidsrisico’s expliciet aan de orde te worden gesteld en deel uit te maken van de maatregelen van de ECB inzake duurzaamheidsrisico’s.

4.4.

Het EESC wijst er voorts op dat transparantie een essentieel element van marktefficiëntie is. Dit heeft niet alleen betrekking op de kapitaalmarkten. Een sociale taxonomie zou ook kunnen dienen als instrument voor een evenwicht tussen economische vrijheden en sociale rechten en arbeidsrechten (11). Door de transparantie te vergroten kan zij bijdragen tot de sociale interne markt zoals omschreven in artikel 3 VWEU, en eerlijke concurrentie bevorderen. Bovendien kan de sociale taxonomie gelijke concurrentievoorwaarden bevorderen en meer zichtbaarheid geven aan ondernemingen die de mensenrechten en de rechten van werknemers naleven en wezenlijk bijdragen tot sociale duurzaamheid, en kan zij helpen om beleggers aan te trekken. De potentiële transformerende rol van de taxonomie zou worden versterkt door er meer ruchtbaarheid aan te geven. In dat verband wijst het EESC nogmaals op de positieve rol die financiële instrumenten kunnen spelen bij de ontwikkeling van ondernemingen met een sociale impact (12).

4.5.

Tot slot is de EU een internationale voortrekker op het gebied van ecologisch duurzame financiering en draagt zij actief bij aan de wereldwijde inspanningen op dit gebied. Het EESC juicht deze inspanningen toe, maar wijst de Commissie erop dat ook sociale duurzaamheid moet worden bevorderd en dat de SDG’s moeten worden gepromoot. Ook in de context van sociale duurzaamheid moet de EU ernaar streven als rolmodel te fungeren en een voortrekkersrol te vervullen door dit onderwerp in internationale fora aan de orde te stellen. Vooral in tijden van oorlog en internationale spanningen moet een internationale architectuur voor duurzame financiering ook rekening houden met sociale duurzaamheid.

5.   Uitdagingen en mogelijke oplossingen

5.1.

Voornemens van financiële beleggers om in sociaal en milieuopzicht duurzaam te beleggen zijn zeer welkom en moeten worden ondersteund. Deelnemers aan de financiële markten nemen echter hun beleggingsbeslissingen doorgaans op basis van verwachtingen omtrent rendement, risico, liquiditeit en looptijd. Deze motieven kunnen in strijd zijn met de belangen van andere stakeholders en ecologische of sociale doelstellingen tegenwerken of deze zelfs in de schaduw stellen. Het EESC wijst echter ook op tal van mogelijke synergieën tussen de belangen van beleggers en die van andere stakeholders, bijvoorbeeld wanneer verbeteringen in de medezeggenschap van werknemers de productiviteit van ondernemingen ten goede komen of wanneer een economische activiteit bijdraagt aan het welzijn van gemeenschappen. In ieder geval mogen economische activiteiten of bedrijven die mogelijk niet aan de taxonomie voldoen, niet automatisch als schadelijk worden beschouwd. In dat verband rijst er bezorgdheid over marktafscherming, en het EESC verzoekt de Commissie om opheldering en een evenwichtige aanpak. Er moet meer aandacht worden besteed aan het effect van duurzame investeringen op de activiteiten van de reële economie.

5.2.

Er kunnen zich onverenigbaarheden voordoen omdat sociale aangelegenheden op het niveau van de lidstaten en tussen de sociale partners worden geregeld, terwijl de georganiseerde civiele samenleving als geheel ernaar streeft betrokken te worden bij sociale, milieu- en andere beleidskwesties. Het EESC is echter verheugd dat in het verslag van het platform wordt gewezen op het risico van inbreuken op andere regelgeving, en gaat er tevens van uit dat de Commissie er in haar voorstel op zal letten dat tegenstrijdige overlappingen en inmenging in nationale sociale stelsels, arbeidsverhoudingen en regelgeving worden vermeden. Bovendien zou een sociale taxonomie gebaseerd zijn op gemeenschappelijke internationale en Europese verklaringen en beginselen, zoals de Europese pijler van sociale rechten, en een basis vormen voor vrijwillige besluitvorming, zonder een bepaald sociaal beleid voor te staan. Elk gebruik van de taxonomie in ruimere zin dan hierboven bedoeld, moet aan een passend besluitvormingsproces worden onderworpen. Onnodige inmenging in nationale wetgeving en de autonomie van de sociale partners moet worden voorkomen, en verschillen in nationale arbeidsmarktmodellen en systemen voor collectieve onderhandeling moeten worden erkend.

5.3.

Bij de ontwikkeling van een sociale taxonomie en dus van een gestructureerd overzicht van sociaal duurzame activiteiten en sectoren komen ook politieke waarden kijken. Het zal moeilijk zijn te bepalen welke economische activiteit en/of sector als taxonomieconform wordt beschouwd. Dit is precies de reden waarom het opstellen van een taxonomie het onderwerp moet zijn van een politiek debat en democratische besluitvorming (13). Alleen onder deze voorwaarden kan een gemeenschappelijk idee van sociale duurzaamheid worden ontwikkeld waarop individuele actoren kunnen en moeten vertrouwen en waarnaar zij moeten verwijzen. Benadrukt zij dat het succes van de taxonomie ook op sociaal gebied afhangt van een breed draagvlak hiervoor. De opgenomen activiteiten en sectoren moeten voldoen aan een algemeen aanvaarde definitie van duurzaamheid en gebaseerd zijn op algemeen erkende waarden, zoals menselijke waardigheid, gendergelijkheid, billijkheid, inclusie, non-discriminatie, solidariteit, betaalbaarheid, welzijn en diversiteit. De geloofwaardigheid van de taxonomie moet worden gevrijwaard om het project als geheel niet in gevaar te brengen.

5.4.

Er bestaat bezorgdheid dat een sociale taxonomie ondernemingen zou kunnen overbelasten met extra rapportageverplichtingen en de noodzaak om complexe en ingewikkelde informatie te verstrekken, in combinatie met dure auditprocedures. Het EESC dringt er bij de Commissie op aan om deze lasten tot een minimum te beperken en eenvoudige en gemakkelijk waarneembare criteria op te stellen, tevens rekening houdend met overlappingen met andere rapportageverplichtingen. Het EESC is ingenomen met de aanpak van het platform om de doelstellingen van de sociale taxonomie te structureren naar het voorbeeld van de voorgestelde richtlijn duurzaamheidsrapportage door bedrijven. Al met al pleit het EESC voor geordende en samenhangende regelgeving zonder al te veel complexiteit en overlappingen, zodat deze in de praktijk werkt en tegelijkertijd de nodige transparantie biedt. Het zou ook nuttig kunnen zijn dat een gespecialiseerd, wettelijk bevoegd agentschap advies en diensten in verband met taxonomie verleent aan bedrijven en andere organisaties die zich aan de taxonomie willen aanpassen. Dit zou er ook voor zorgen dat ondernemingen met minder verslagleggingsmiddelen toegang hebben tot de taxonomie. Financiële instellingen kunnen echter nog steeds beoordelingen van het sociale effect van investeringen verstrekken, zoals momenteel wereldwijd door op waarden gebaseerde banken wordt gedaan.

5.5.

Hoewel de taxonomie tot doel heeft een betrouwbaar kader te bieden voor sociaal duurzame beleggingen, kan het gevaar van “green washing” of “social washing” niet worden uitgesloten. Het EESC is het met het platform eens dat het louter controleren van toezeggingen en maatregelen geen garantie biedt voor een doeltreffende uitvoering en voor de bescherming van de mensenrechten, noch de ontwikkeling van sociaal duurzame activiteiten ondersteunt. Het is erg moeilijk om te controleren of en af te dwingen dat een bedrijf zich houdt aan zijn doelstellingen op het gebied van sociale duurzaamheid en om de prestaties van het bedrijf in de huidige, vaak zeer complexe toeleveringsketens te beoordelen. Anderzijds wijst het platform op veelbelovende ontwikkelingen op het gebied van kwantificeerbare sociale gegevens, zoals in de context van het herziene sociaal scorebord en de SDG’s. Al met al moet de sociale taxonomie transparant en betrouwbaar zijn en voortdurend worden bijgewerkt. Het EESC stelt in dit verband ook voor om bijvoorbeeld ondernemingsraden en maatschappelijke organisaties hierbij te betrekken.

5.6.

Het EESC stelt voor om de discussie over een EU-ratingbureau, dat zich nu op duurzaamheid zou kunnen richten, nieuw leven in te blazen en zo de voortrekkersrol van de EU op dit gebied te consolideren. Het dringt er verder nogmaals op aan dat verstrekkers van financiële en extrafinanciële gegevens terdege worden gereguleerd en gecontroleerd. Er moet worden voorzien in klachtenmechanismen voor vakbonden, ondernemingsraden, consumentenorganisaties en andere vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld in geval van valse claims omtrent conformiteit met de taxonomie. Het EESC stelt vast dat in de verordening maatregelen en sancties voor inbreuken aan de lidstaten worden overgelaten. In ieder geval moet de verantwoordelijkheid van de bevoegde nationale autoriteiten (14) om hun controlerende taak uit te voeren worden vergroot, en dienen zij in aanvulling daarop verslag uit te brengen aan hun parlementen en het maatschappelijk middenveld.

---

(1)  PB L 198 van 22.6.2020, blz. 13.

(2)  Platform voor duurzame financiering, Europese Commissie (europa.eu).

(3)  DNSH = Do no significant harm, geen ernstige afbreuk doen aan.

(4)  PB C 517 van 22.12.2021, blz. 72.

(5)  Final Report on Social Taxonomy (europa.eu).

(6)  PB C 275 van 18.7.2022, blz. 45.

(7)  PB C 152 van 6.4.2022, blz. 97.

(8)  Richtlijn betreffende toereikende minimumlonen in de EU, artikel 4, lid 2, voorlopig akkoord. De daarin vastgestelde dekkingsdrempel van 80 % voor collectieve onderhandelingen die de lidstaten ertoe verplicht maatregelen te nemen om het percentage te verhogen, moet in een sociale taxonomie worden ondersteund.

(9)  Final Report on Social Taxonomy (europa.eu).

(10)  Europese Commissie, Boosting Investment in Social Infrastructure in Europe, discussienota 074/januari 2018.

(11)  PB C 275 van 18.7.2022, blz. 45.

(12)  PB C 194 van 12.5.2022, blz. 39.

(13)  Zie hiervoor, punt 3.

(14)  Zie de taxonomieverordening, artikel 21.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het door het Cohesiefonds en NGEU gefinancierd klimaataanpassingsfonds

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/04)

Rapporteur:	Ioannis VARDAKASTANIS
Corapporteur:	Judith VORBACH

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	9.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	139/3/3

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De Europese Unie (EU) neemt aanzienlijke stappen om klimaatverandering tegen te gaan en de uitstoot van broeikasgassen (BKG) terug te dringen. Het klimaat-, milieu- en energiebeleid van de EU is gericht op de lange termijn en moet de ergste gevolgen van de wereldwijde klimaatnoodtoestand helpen voorkomen. Dit is echter waarschijnlijk niet afdoende.

1.2.

Ondanks de aanzienlijke inspanningen van de EU zijn de gevolgen van klimaatverandering en hulpbronnenschaarste helaas al voelbaar. We moeten ons dus aanpassen aan een realiteit die wij nog niet eerder hebben meegemaakt. Hoewel de EU zich terecht inzet om een verslechtering van de situatie te voorkomen, is zij niet voorbereid op onvoorziene klimaatcrises, energiecrises en natuurrampen.

1.3.

Sinds 2021 hebben zich twee zeer opmerkelijke noodsituaties voorgedaan waarop de EU-financieringsmechanismen slecht toegerust zijn gebleken. Ten eerste de verwoestende overstromingen en bosbranden in heel Europa in de zomer van 2021. Ten tweede de huidige energiecrisis en de behoefte in de EU aan energieautonomie als gevolg van de Russische invasie van Oekraïne in 2022.

1.4.

Het Solidariteitsfonds van de Europese Unie (SFEU) is het huidige mechanisme van de EU om op natuurrampen te reageren. De jaarlijkse financiële middelen van het SFEU vallen echter in het niet bij de kosten van de door recente natuurrampen veroorzaakte schade en moeten drastisch worden verhoogd. De EU-financiering voor de groene energietransitie is omvangrijker, maar is niet berekend op de urgentie van de huidige behoefte van de EU aan energieautonomie en het enorme risico op energiearmoede, zoals uiteengezet in het advies “De energiearmoede aanpakken en de veerkracht van de EU: uitdagingen vanuit economisch en sociaal oogpunt” (1) van het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC).

1.5.

Het EESC is van mening dat de EU een nieuw financieringsmechanisme nodig hebben waarmee de lidstaten in noodsituaties zoals hierboven beschreven onmiddellijke en substantiële steun kan worden verleend. Het EESC stelt derhalve voor een nieuw klimaataanpassingsfonds in het leven te roepen. Deze middelen zouden uit bestaande EU-fondsen — met name het Cohesiefonds en de herstel- en veerkrachtfaciliteit — moeten worden overgeheveld, maar via dit nieuwe fonds efficiënt en coherent moeten worden beheerd.

1.6.

Modernisering van het financieringskader zou ook kunnen inhouden dat het toepassingsgebied van de bestaande programma’s wordt uitgebreid, dat er meer middelen voor worden uitgetrokken en dat NextGenerationEU als model voor een nieuw financieringsinstrument wordt beschouwd.

1.7.

Gezien de aanzienlijke investeringsbehoeften zou de Commissie ook moeten nagaan of het klimaataanpassingsfonds kan worden versterkt door investeringen en bijdragen uit de particuliere sector aan te moedigen. Wat meer bepaald natuurrampen betreft, moeten de Commissie en de lidstaten zich ook inspannen om met name in risicogebieden de verzekeringsdekking uit te breiden en te vergemakkelijken en het verzekeringsstelsel gebruiken om een sterkere klimaatveerkracht te financieren, teneinde de afhankelijkheid van financiële steun van de EU te verminderen.

1.8.

Het klimaataanpassingsfonds moet aanpasbaar en flexibel zijn en moet in de komende jaren en decennia meteen kunnen reageren op nieuwe en opkomende crises.

1.9.

Het is van essentieel belang dat de werking van het klimaataanpassingsfonds, dat meer gericht is op snelle en dringende reacties, strookt met het overkoepelende klimaat-, milieu- en energiebeleid van de EU, dat op lange termijn de afhankelijkheid van noodmaatregelen zal verminderen en mens en natuur zal beschermen.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Het EESC erkent dat de aanpak van de klimaatcrisis strookt met de verbintenissen die de EU in het kader van de Europese Green Deal is aangegaan om de Overeenkomst van Parijs en de duurzameontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) uit te voeren. Hoewel de bestrijding van de oorzaken van de klimaatverandering voorop moet staan in het klimaatbeleid van de EU, wijst het EESC erop dat er, parallel aan plannen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, robuuste en gestroomlijnde financieringsmechanismen beschikbaar moeten zijn om de klimaat- en energiegerelateerde noodsituaties aan te pakken waarmee de bevolking van de EU nu al wordt geconfronteerd.

2.2.

Het EESC pleit voor een nieuw klimaataanpassingsfonds, een voorstel dat door verschillende leden van het Europees Parlement wordt gesteund (2). Dit mechanisme moet met bestaande middelen uit het Cohesiefonds en de herstel- en veerkrachtfaciliteit worden gefinancierd, waarbij alles in één fonds wordt samengebracht. Dat zal de efficiëntie en de reactietijden verbeteren en het makkelijker maken om centraal te monitoren waar de financiering het hardst nodig is. Het fonds moet de EU beter in staat stellen om lidstaten te helpen snel op te treden bij noodsituaties op klimaat-, milieu- en energiegebied. In de huidige context zou het dienstig zijn om twee van de grootste noodsituaties van dit moment aan te pakken: het herstel na steeds frequentere natuurrampen en de dringende transitie naar groene energie en het streven naar Europese energieautonomie, zij het met de nodige flexibiliteit om toekomstige crises het hoofd te bieden.

2.3.

Er gaan al EU-middelen naar de energietransitie en het herstel na rampen, maar verschillende problemen belemmeren de doeltreffendheid ervan. Het bestaande Solidariteitsfonds van de Europese Unie (SFEU), dat is opgezet om gemeenschappen na een natuurramp te helpen bij het herstel, is gewoonweg te klein voor de omvang van de hedendaagse klimaatrampen. De financiering van de energietransitie is ambitieuzer, maar nog lang niet voldoende. Bovendien wordt die via meerdere fondsen beheerd, wat een risico van incoherentie of overlapping inhoudt. Daar komt bij dat korte- en langetermijndoelstellingen inzake de bestrijding van klimaatverandering door elkaar heen lopen. Door de Russische invasie in Oekraïne moet de EU haar energieautonomie vergroten, en daardoor is duidelijk geworden hoezeer onze energieafhankelijkheid van vijandige landen ons vermogen ondermijnt om doortastend te reageren op internationale gebeurtenissen.

2.4.

Het EESC pleit derhalve voor de oprichting van een klimaataanpassingsfonds dat specifiek bedoeld is om dreigende noodsituaties op het gebied van milieu, klimaat en energie het hoofd te bieden en om de EU te helpen zich aan te passen aan een nieuwe realiteit waarin dergelijke crises helaas steeds vaker voorkomen. Het klimaataanpassingsfonds moet dienen als een financieringsreserve die kan worden aangesproken in tijden van acute investeringsbehoeften.

2.5.

Het fonds moet flexibel en solide genoeg zijn voor snelle en ambitieuze investeringen om in de onmiddellijke behoeften van de EU te voorzien, maar tegelijk consistent blijven met het klimaat- en energiebeleid op lange termijn. Het moet klimaatgerelateerde middelen uit het Cohesiefonds, het bestaande SFEU en middelen uit de herstel- en veerkrachtfaciliteit die voor milieuhervormingen zijn bestemd, combineren. Door deze middelen te bundelen in één fonds dat specifiek op dringende maatregelen gericht is, zal de respons efficiënter zijn en de monitoring van de dringendste investeringsbehoeften gemakkelijker. Het moet er nog beter voor zorgen dat het geld zo snel mogelijk daar terecht komt waar het nodig is.

2.6.

Modernisering van het financieringskader kan ook inhouden dat het toepassingsgebied wordt uitgebreid en dat bestaande programma’s worden opgeschaald. Gezien het gemeenschappelijke belang en de urgentie van de bestrijding van de klimaatverandering en de catastrofale gevolgen ervan wijst het EESC er ook op dat de financieringsmethode moet worden verbeterd. Zelfs als (terecht) een gouden regel voor groene investeringen zou worden ingevoerd, dan nog zouden sommige lidstaten wellicht niet in staat zijn om de benodigde enorme investeringsbedragen bijeen te brengen zonder de houdbaarheid van hun overheidsfinanciën in gevaar te brengen. Het EESC beveelt daarom aan om NextGenerationEU als model voor de financiering van het klimaataanpassingsfonds te overwegen. Subsidies en/of leningen uit dit fonds moeten worden vrijgegeven op voorwaarde dat de begunstigde lidstaat of regio investeert in de bestrijding van de klimaatverandering of de gevolgen daarvan, bijvoorbeeld in hernieuwbare en koolstofvrije energie. Dergelijke beleidsmaatregelen moeten worden gekoppeld aan de verplichte betrokkenheid van de sociale partners en van maatschappelijke organisaties. Ook moet het in het cohesiebeleid verankerde partnerschapsbeginsel in acht worden genomen.

2.7.

Het EESC wijst erop dat het klimaataanpassingsfonds alleen niet zal volstaan om de gevolgen van natuurrampen op te vangen en de kosten van de aanpassing aan de klimaatverandering te dekken met het oog op een grotere veerkracht. In dat verband vestigt het EESC de aandacht op de “klimaatbeschermingskloof”, d.w.z. het aandeel niet-gedekte economische verliezen als gevolg van klimaatgerelateerde rampen. De verzekeringsdekking tegen natuurrampen in Europa blijft laag: tussen 1980 en 2017 werd slechts ongeveer 35 % van de verliezen als gevolg van natuurrampen gedekt (3). Daarom is het belangrijk om rampenverzekeringen in de lidstaten te onderzoeken en te promoten. Ook moeten nationale verzekeringsregelingen worden bevorderd waarmee gebruikers worden aangezet om in aanpassing aan de klimaatverandering te investeren, zodat de druk op de EU-middelen afneemt en proactieve investeringen worden aangemoedigd. Overleg tussen belanghebbenden en innovatieve verzekeringsproducten kunnen helpen om binnen het verzekerings- en herverzekeringsstelsel nieuwe oplossingen voor risico-overdracht te ontwikkelen, waarbij stabiliteit op de financiële markten en consumentenbescherming prioriteit krijgen (4). Daarmee zou de capaciteit van het klimaataanpassingsfonds verbeterd worden, zodat het klaar is voor toekomstige uitdagingen.

2.8.

EU-middelen spelen ook een belangrijke rol als startkapitaal om particuliere investeringen, onder meer in aanpassing aan de klimaatverandering, aan te trekken.

3.   Het klimaataanpassingsfonds als instrument voor herstel na rampen en paraatheid

3.1.

In een interinstitutionele EU-studie wordt in niet mis te verstane bewoordingen gewezen op de dringende noodzaak om een klimaatcatastrofe af te wenden: “een stijging met 1,5 oC is het maximum dat de planeet kan verdragen; als de temperaturen na 2030 nog verder stijgen, krijgen we te maken met nog meer droogte, overstromingen, extreme hitte en armoede voor honderden miljoenen mensen — de waarschijnlijke ondergang van de kwetsbaarste bevolkingsgroepen” (5).

3.2.

Het begint te dagen dat we jammerlijk onvoorbereid zijn op de uitdagingen van de klimaatverandering. In 2021 werden de EU-lidstaten geconfronteerd met ongekende verwoestingen door natuurrampen, van dodelijke overstromingen in Duitsland en de Benelux tot catastrofale bosbranden in Griekenland en Spanje. Verwoesting en natuurrampen zullen waarschijnlijk eerder regel dan uitzondering worden in het licht van de klimaatcrisis en andere oorzaken van milieuafbraak. Hoe meer doeltreffende maatregelen ter bestrijding van de klimaatcrisis en de aantasting van het milieu worden uitgesteld, afgezwakt of verhinderd, hoe groter de risico’s zullen worden.

3.3.

De overstromingen in West-Europa in de zomer van 2021 (6) hebben aan minstens 240 mensen het leven gekost en ontelbare anderen raakten ontheemd. In Griekenland werden tijdens een hittegolf maar liefst 500 bosbranden geteld (7).

3.4.

Niet alleen de omvang van de vernielingen en het aantal doden als gevolg van milieurampen waren in 2021 ongekend groot, maar ook de financiële gevolgen voor de getroffen gemeenschappen. De overstromingen in West-Europa hebben naar schatting voor 38 miljard EUR aan schade aangericht (8). In Griekenland keurde de minister-president een steunpakket van 500 miljoen EUR goed voor het eiland Evia, dat het zwaarst door de branden was getroffen (9).

3.5.

Geen enkel deel van de wereld is gevrijwaard van de toenemende gevaren van natuurrampen. Ook is geen enkele EU-lidstaat opgewassen tegen de enorme uitdagingen, noch wat betreft middelen en materieel om droogtes, bosbranden en overstromingen het hoofd te bieden, noch wat betreft de financiële middelen die nodig zijn om de getroffen gebieden weer op te bouwen.

3.6.

Investeringen uit het klimaataanpassingsfonds om natuurrampen het hoofd te bieden, zouden de lopende uitgaven uit de Europese structuur- en investeringsfondsen voor rampenparaatheid en -preventie moeten aanvullen. Er zijn enorme investeringen nodig om klimaatbestendigheid op te bouwen, bijvoorbeeld in de bouw van dijken en overstromingsbestendige gebouwen, bescherming tegen kusterosie, apparatuur om bosbranden te monitoren en in te dammen en technologie om zoet water te besparen en op te slaan in gebieden die door droogte worden getroffen. De structuur- en investeringsfondsen moeten preventief werken om eventuele schade te beperken, terwijl het klimaataanpassingsfonds bedoeld moet zijn om snel te reageren wanneer dergelijke preventieve maatregelen bepaalde schade niet hebben kunnen voorkomen.

3.7.

Het EESC benadrukt dat de voorspelde gevolgen van de klimaatcrisis een veel krachtiger steunmechanisme vergen dan het huidige. De middelen van het SFEU zijn beperkt tot in totaal 500 miljoen EUR per jaar (10). Sinds de oprichting ervan in 2002 hebben 28 verschillende Europese landen via dit fonds meer dan 7 miljard EUR aan steun ontvangen (11). Dat is indrukwekkend, maar bij lange na niet genoeg om alleen al de kosten van de schade door natuurrampen in 2021 te dekken.

3.8.

Bij natuurrampen bestaat er een groter risico op dodelijke slachtoffers onder bepaalde bevolkingsgroepen die de getroffen gebieden niet gemakkelijk kunnen verlaten. Het gaat met name om ouderen, personen met een handicap en kinderen. Er moet gericht worden geïnvesteerd om ervoor te zorgen dat de hulpdiensten beschikken over het nodige materiaal en extra reddingswerkers om alle mensen te helpen die speciale aandacht nodig hebben. Bovendien zijn mensen met minder middelen minder goed in staat om getroffen gebieden te verlaten vanwege de kosten die gepaard gaan met het vinden van andere huisvesting en hun beperkte toegang tot persoonlijke mobiliteitsmiddelen. Het klimaataanpassingsfonds moet dit probleem aanpakken.

4.   Het klimaataanpassingsfonds: op naar groene energie

4.1.

Aanpassing aan de klimaatverandering betekent volgens het EESC ook aanpassing aan een nieuwe realiteit van duurzame energieproductie. Door de recente ontwikkelingen staat de EU voor enorme en dringende uitdagingen op het gebied van de energieonafhankelijkheid die niet waren voorzien toen het meerjarig financieel kader (MFK), NextGenerationEU en het kader voor economische governance werden opgesteld. Onder verwijzing naar het REPowerEU-plan van de Commissie (12) en de conclusies van de Europese Raad is het EESC er volledig mee eens dat na de Russische invasie van Oekraïne de argumenten voor energie-onafhankelijkheid en de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen nog nooit zo sterk zijn geweest.

4.2.

Het EESC benadrukt dat de aandacht moet gaan naar groene en koolstofvrije energietechnologieën, verbeterde energie-efficiëntie en een lagere vraag naar energie, die kunnen helpen om het aanbod en de betaalbaarheid van energie in de EU te verhogen. Dit beschermt tegen prijsstijgingen, die de economische groei belemmeren, de ongelijkheden vergroten, tot energiearmoede leiden, de productiekosten opdrijven en het concurrentievermogen van de EU aantasten. Het EESC is met name ingenomen met de versnelde uitrol van innovatieve op waterstof gebaseerde oplossingen en van kostenconcurrerende hernieuwbare elektriciteit in de industrie.

4.3.

De noodzaak om dringend en ambitieus te investeren in de overgang naar groenere vormen van energieproductie in de EU is groter dan ooit. Terwijl de productie van groene energie en energieautonomie altijd tot de langetermijndoelstellingen van de EU moeten behoren, dwingt de huidige context de EU om dringend op zoek te gaan naar betaalbare energie uit alternatieve bronnen, zonder afbreuk te doen aan haar energiedoelstellingen. De dringende behoefte aan investeringen om burgers betaalbare energie uit alternatieve bronnen aan te bieden, kan door het klimaataanpassingsfonds doeltreffender en efficiënter vervuld worden dan door de bestaande mechanismen.

4.4.

Naar de mening van het EESC wordt het steeds duidelijker dat energieafhankelijkheid afbreuk doet aan het responsvermogen van de EU ten aanzien van landen als Rusland, zoals duidelijk is gebleken bij de reactie van de EU op de invasie van Oekraïne. De huidige te grote afhankelijkheid van Russisch gas ondermijnt het vermogen van de EU en haar lidstaten om snel maatregelen te nemen zonder de eigen bevolking bloot te stellen aan het risico van brandstoftekorten en energiearmoede. Helaas bieden plannen om aardgas uit de VS aan te kopen geen duurzame of milieuvriendelijke oplossing (13).

4.5.

Het klimaataanpassingsfonds moet dienen als een middel om onze dringende behoefte aan in de EU opgewekte groene en koolstofvrije energie te financieren, met ambitieuze aankopen van bestaande technologieën en investeringen in de ontwikkeling van nieuwe technologieën om een emissievrije economie tot stand te brengen. Het EESC waarschuwt dat de oorlog in Oekraïne er niet toe mag leiden dat de EU haar sociale en milieudoelstellingen uit het oog verliest, want die vormen de basis voor de opbouw van economische kracht op de lange termijn.

4.6.

Wat het terugdringen van het energieverbruik betreft, verschilt de vooruitgang sterk van lidstaat tot lidstaat. In 2018 hadden slechts 11 van de 27 lidstaten de totale binnenlandse energievraag teruggebracht tot onder hun streefcijfer voor 2020. Al met al is de EU nog ver verwijderd van haar doelstellingen voor 2030, zodat extra inspanningen nodig zijn. Het aandeel hernieuwbare energie in het bruto-eindverbruik van energie in de EU is gelukkig gestaag toegenomen. In het “Fit for 55”-pakket is voorgesteld het aandeel hernieuwbare energie in het energieverbruik tegen 2030 op te trekken tot 40 %. Het aandeel hernieuwbare energie in het energieverbruik varieert ook aanzienlijk binnen de EU, maar dat geldt ook voor de capaciteit om hernieuwbare energie op te wekken, als gevolg van budgettaire beperkingen en geografische omstandigheden. In sommige landen is de geïnstalleerde fotovoltaïsche capaciteit per hoofd van de bevolking vrij laag, ondanks het grote potentieel op dit gebied. Andere landen halen een hoog aandeel hernieuwbare energie dankzij de gunstige geografische mogelijkheden voor waterkrachtcentrales.

4.7.

Het opvoeren van de inspanningen voor de groene energietransitie zal gepaard gaan met nieuwe financieringsbehoeften, en zal dringend moeten gebeuren in het licht van de energiecrisis en de groeiende behoefte van de EU aan energieautonomie. Om de “Fit for 55”-voorstellen kracht bij te zetten met ambitieuzere doelstellingen en kortere termijnen voor hernieuwbare energie, bijvoorbeeld door de uitrol van zonne- en windenergie en verbetering van de energie-efficiëntie, is een krachtige financieringsrespons nodig. De Commissie is voornemens deze financieringsbehoeften in het kader van de REPowerEU-voorstellen (14) te beoordelen op basis van een inventarisatie van de behoeften van de lidstaten en van de grensoverschrijdende investeringsbehoeften. Het EESC juicht dit toe, maar wijst er ook op dat de huidige financieringsinstrumenten op EU- en nationaal niveau niet toereikend zullen zijn en dat actie nodig is om hernieuwbare energie nu tot een oplossing te maken. De uitgaven voor hernieuwbare energie in het kader van het klimaataanpassingsfonds moeten ook worden opgevoerd door particuliere investeringen aan te trekken. Het fonds kan daarbij het startkapitaal leveren.

4.8.

Bij het opvoeren van de investeringen om de energieonafhankelijkheid van de EU te vergroten, moet de nadruk liggen op de overschakeling op groene en hernieuwbare energie. Om te slagen heeft de EU, naast de meer rechtstreekse investeringen via het klimaataanpassingsfonds, aanzienlijke langetermijninvesteringen in onderzoek en innovatie en nieuwe productie- en consumptiemethoden nodig zodat we iedereen beter van schone en betaalbare energie kunnen voorzien. De onderzoeks- en innovatieagenda van de EU is al duidelijk op dit doel gericht en biedt potentieel voor tastbare vooruitgang. Deze nadruk op onderzoek moet echter gepaard gaan met een verbintenis van de lidstaten om groenere vormen van energieopwekking in te voeren, en zij moeten in staat zijn af te stappen van meer traditionele vormen van energieproductie, met name lidstaten die nog sterk afhankelijk zijn van steenkool.

4.9.

Het EESC is ingenomen met de middelen die in het MFK en de NextGenerationEU reeds voor klimaatbeleid zijn uitgetrokken, maar benadrukt dat de meest directe milieudreigingen voor de EU-burgers zijn veranderd sinds deze instrumenten zijn opgesteld en dat een nieuwe aanpak nodig is. Naast de oprichting van dit nieuwe fonds dringt het EESC er bij de Commissie op aan het financieringskader onder de loep te nemen om financieringstekorten en aanvullende financieringsbehoeften met betrekking tot diverse aspecten van het klimaatbeleid in kaart te brengen.

5.   Het bestaande klimaat- en energiebeleid van de EU robuust maken en aanvullen met het klimaataanpassingsfonds

5.1.

Het klimaataanpassingsfonds moet tegemoetkomen aan een zeer specifieke leemte in de EU-financiering, d.w.z. het moet voldoende middelen ter beschikking hebben om snel te kunnen reageren op klimaat-, milieu- en energienoodtoestanden. Het fonds moet echter consistent zijn en stroken met het overkoepelende EU-beleid op deze gebieden.

5.2.

De klimaatcrisis is een grensoverschrijdend structureel probleem, wat betekent dat de werking van onze economie structureel moet veranderen. Daardoor is het absoluut noodzakelijk dat regeringen naar structurele oplossingen zoeken in plaats van enkel aan symptoombestrijding te doen.

5.3.

Het probleem van de klimaatverandering wordt nog verergerd door de enorme verschillen in de manier waarop individuen en groepen worden betrokken en getroffen. Die verschillen hebben te maken met de koolstofvoetafdruk: de CO2-uitstoot per hoofd van de bevolking verschilt aanzienlijk van lidstaat tot lidstaat en van regio tot regio. Ook zien we verschillen in de gevolgen van de klimaatverandering, het vermogen om zich aan te passen en om te gaan met de uitdagingen en de gevolgen van het klimaatbeleid, en de aanstaande grote structurele veranderingen.

5.4.

De gevolgen van de klimaatverandering lopen sterk uiteen binnen en tussen de EU-lidstaten, afhankelijk van hun geografische ligging en de toestand en opbouw van hun economie. Zo leeft 7 % van de Europese bevolking in gebieden met een hoog overstromingsrisico, terwijl bij 9 % juist 120 dagen per jaar geen regen valt.

5.5.

Voor een rechtvaardige transitie zijn ook duurzame sociale voorwaarden nodig, in overeenstemming met de duurzameontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) en de Europese pijler van sociale rechten. Daarnaast pleit het EESC voor een omvattende benadering van milieuduurzaamheid. Het verwijst hierbij naar de taxonomieverordening, waarin zes milieudoelstellingen worden vastgesteld: beperking van de klimaatverandering, aanpassing aan de klimaatverandering, duurzaam gebruik en bescherming van water en mariene hulpbronnen, de transitie naar een circulaire economie, voorkoming en beheer van verontreiniging, en bescherming en herstel van biodiversiteit en ecosystemen.

5.6.

Met een goedgekeurde begroting van meer dan 330 miljard EUR in de huidige programmeringsperiode is het cohesiebeleid momenteel het grootste en belangrijkste gemeenschappelijke investeringsinstrument in Europa en speelt het daarom een cruciale rol bij de aanpak van de klimaatcrisis. De verschillen binnen en tussen de lidstaten, die via het cohesiebeleid aangepakt moeten worden, zullen waarschijnlijk ook beïnvloed worden door de klimaatverandering en de gevolgen ervan. In het plan voor herstel en veerkracht ligt de nadruk ook sterk op het klimaat. We zien duidelijk dat investeringen niet geschuwd worden, maar er is behoefte aan een duidelijk en gestructureerd overzicht van de EU-middelen die bestemd zijn om de klimaatverandering aan te pakken, en van de manier waarop deze worden beheerd.

5.7.

Het EESC benadrukt ook dat lokale en regionale overheden een duidelijk politiek engagement moeten aangaan om de klimaatdoelstellingen te bereiken. Er moet dringend meer overleg komen tussen de nationale, regionale en lokale overheden over het plannen en uitvoeren van nationale maatregelen inzake klimaatverandering op regionaal en lokaal niveau, over de rechtstreekse toegang tot financiering voor lokale overheden en over het toezicht op de voortgang van de goedgekeurde maatregelen. De sociale partners en het maatschappelijk middenveld moeten hierbij betrokken worden om een evenwichtige aanpak te waarborgen waarbij rekening wordt gehouden met de belangen van alle groepen.

5.8.

Het EESC wijst op de cruciale rol van lokale, sociale en regionale partners in de strijd tegen de gevolgen van de klimaatverandering. Helaas krijgen veel van deze actoren ruim onvoldoende financiële middelen om de uitdagingen waar ze mee te maken krijgen, aan te pakken. Onder meer het Fonds voor een rechtvaardige transitie moet worden versterkt om betere steun te bieden.

5.9.

Het EESC dringt erop aan dat de transitie naar milieuduurzaamheid inclusief moet zijn en in overeenstemming met de SDG’s en de Europese pijler van sociale rechten. Belangrijk is wel dat hierbij nieuwe, hoogwaardige groene banen gecreëerd en gewaarborgd worden. Zo wordt namelijk, door de ontwikkeling van alternatieve klimaatneutrale economische sectoren voor de regionale bevolking, gezorgd voor opleiding en inclusieve sociale maatregelen. De mogelijke regressieve gevolgen van het klimaatbeleid en structurele veranderingen moeten daardoor gecompenseerd worden. Openbare aanbestedingen en staatssteunmaatregelen voor bedrijven moeten bijvoorbeeld gekoppeld worden aan het scheppen van hoogwaardige banen, en de rechten van werknemers, milieunormen en fiscale verplichtingen eerbiedigen. Daarnaast moeten kwetsbare personen beschermd worden tegen de gevolgen van de klimaatverandering. Energiearmoede moet te allen tijde vermeden worden. Tot slot wijst het EESC op het beginsel “geen ernstige afbreuk doen” uit de EU-taxonomie, wat inhoudt dat beleidsmaatregelen geen milieudoelstellingen mogen schaden.

5.10.

Aangezien formeel en niet-formeel onderwijs belangrijk zijn om de klimaatcrisis te bestrijden, is het essentieel om te investeren in toegankelijk onderwijs over klimaatverandering en actief burgerschap. Onderwijs over duurzaamheid is een krachtig instrument voor jongeren, waarmee ze deel kunnen nemen aan de discussies over de concrete richting die het klimaatbeleid moet uitgaan. De rol van onderwijs en opleiding in de strijd tegen de klimaatverandering wordt steeds meer erkend.

---

(1)  https://www.eesc.europa.eu/nl/our-work/opinions-information-reports/opinions/tackling-energy-poverty-and-eus-resilience-challenges-economic-and-social-perspective (zie bladzijde 88 van dit Publicatieblad).

(2)  Regional development MEPs suggest to set-up a Climate Change Adaptation Fund | Nieuws | Europees Parlement.

(3)  Economic losses from climate-related extremes in Europe — Europees Milieuagentschap.

(4)  Een klimaatveerkrachtig Europa tot stand brengen — de nieuwe EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering (COM(2021) 82 final, paragraaf 2.2.3) en Strategie voor de financiering van de transitie naar een duurzame economie (COM(2021) 390 final, delen II en III, maatregel 2c), dashboard over onderverzekering en discussienota van de Europese Autoriteit voor verzekeringen en bedrijfspensioenen (Eiopa).

(5)  ESPAS_Report.pdf, blz. 8.

(6)  https://www.brusselstimes.com/belgium-all-news/199487/europes-summer-floods-amount-to-worlds-second-most-costly-natural-disaster-of-2021

(7)  https://www.reuters.com/world/europe/greece-starts-count-cost-after-week-devastating-fires-2021-08-09/

(8)  Europe's summer floods amount to world's second-most costly natural disaster of 2021 (brusselstimes.com).

(9)  https://www.reuters.com/world/europe/greece-starts-count-cost-after-week-devastating-fires-2021-08-09/

(10)  EU-Solidariteitsfonds.

(11)  https://ec.europa.eu/regional_policy/nl/funding/solidarity-fund/

(12)  REPowerEU-plan, COM(2022) 230 final.

(13)  U.S., EU strike LNG deal as Europe seeks to cut Russian gas | Reuters.

(14)  COM(2022) 230 final.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over cryptoactiva — Uitdagingen en mogelijkheden

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/05)

Rapporteur:	Philip VON BROCKDORFF
Corapporteur:	Louise GRABO

Besluit van de voltallige vergadering	24.3.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	9.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	22.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	148/0/3

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is zich bewust van de toenemende marktkapitalisatie van cryptoactiva en is sterk voorstander van het voorstel van de Europese Commissie voor een verordening betreffende markten in cryptoactiva (MiCA), dat zich richt op de regulering van cryptoactiva in de EU en dat op 30 juni 2022 heeft geresulteerd in een voorlopig politiek akkoord tussen de medewetgevers (1).

1.2.

Het EESC dringt ook aan op een krachtig regelgevend en operationeel instrument om de financiële tracering en belastingnaleving van cryptoactiva te verbeteren.

1.3.

Het EESC beveelt met klem aan dat autoriteiten zich houden aan het beginsel “dezelfde activiteit, dezelfde risico’s, dezelfde regels”. Dit betekent dat voor ondernemingen die transacties verrichten in cryptoactiva waarbij vergelijkbare risico’s moeten worden afgedekt als bij traditionele transacties, voortgebouwd dient te worden op al bestaande regelgevingskaders. Dat is noodzakelijk om asymmetrieën tussen analoge diensten en activa te voorkomen die door technische aspecten onder verschillende kaders zouden kunnen vallen.

1.4.

Een regelgevingskader voor cryptoactiva moet in alle rechtsgebieden, en niet alleen binnen de EU, uniform zijn. Ter bescherming van klanten moeten binnen en buiten de EU normen worden vastgesteld die een gelijk speelveld garanderen. Het EESC steunt de verordening inzake geldovermakingen (2) (TFR), hoewel deze in sommige opzichten verder gaat dan in het geval van traditionele financiële transacties. Tegelijkertijd is het EESC echter voorstander van innovatie in de EU en is het belangrijk dat gewone, op blockchaintechnologie gebaseerde producten die niet financieel van aard zijn, worden behandeld als hun fysieke tegenhangers en niet als financiële instrumenten, conform het beginsel “dezelfde activiteit, dezelfde risico’s, dezelfde regels”.

1.5.

Gezien de klimaatverbintenissen van de EU in het kader van de Green Deal neemt het EESC met bezorgdheid kennis van de milieugevolgen van cryptovaluta en aanverwante mining-activiteiten. Nieuwe DLT’s zoals blockchain lijken weliswaar een duurzame infrastructuur te kunnen creëren voor een koolstofarme toekomst, maar overtuigend bewijs daarvoor ontbreekt.

1.6.

Als belangrijkste onderliggende technologie voor cryptoactiva kan blockchain de risico’s helpen aanpakken die zich momenteel het meest voordoen op de markt. De potentiële voordelen van blockchain variëren van realtimetransacties die risicovermindering en beter kapitaalbeheer mogelijk maken, tot verbeterde effectiviteit van de regelgeving, bijvoorbeeld door blockchain te gebruiken voor ken-uw-klantcontroles of antiwitwascontroles.

1.7.

Technologische ontwikkelingen kunnen helpen de bestaande beperkingen inzake belastingnaleving aan te pakken en aldus de transparantie en de kwaliteit van de gegevens die ter controle naar de belastingdiensten worden gezonden te verbeteren, en belastingfraude en illegale transacties aan te pakken.

1.8.

Verdere technologische ontwikkelingen op het gebied van blockchain zouden banken er ook toe kunnen aanzetten samen te werken binnen het blockchainecosysteem, zodat zij informatie en ervaringen kunnen delen met de bredere blockchaingemeenschap via een op blockchain gebaseerd handelsfinancieringsplatform.

1.9.

Tot slot staat het EESC er volledig achter dat de ECB toezicht houdt op ontwikkelingen in cryptoactiva en de mogelijke gevolgen daarvan voor het monetaire beleid en op de risico’s die cryptoactiva kunnen inhouden voor de goede werking van marktinfrastructuren en betalingen, alsook voor de stabiliteit van het financiële stelsel.

2.   Achtergrond

2.1.

De marktkapitalisatie van cryptoactiva is in 2021 meer dan verdrievoudigd tot 2,6 biljoen USD, maar toch blijven cryptoactiva een klein deel uitmaken van de totale activa van het wereldwijde financiële stelsel (3). Qua aantallen zijn cryptoactiva vergelijkbaar met sommige van de gevestigde activaklassen, al komen ze bij lange na niet in de buurt van het belang van staatsobligaties, aandelenmarkten en derivaten. De snelle groei van cryptoactiva heeft verschillende nieuwe spelers in het ecosysteem aangetrokken met een toenemend aantal aangeboden cryptoactiva, waarvan sommige “virtuele valuta’s” of digitale “munten” of “tokens” worden genoemd. De belangrijkste cryptoactiva van dit moment zijn de Bitcoin en de Ether, die samen ongeveer 60 % van de totale marktkapitalisatie van cryptoactiva vertegenwoordigen.

2.2.

Het afgelopen jaar heeft de vraag naar een klasse van cryptoactiva, de zogeheten stablecoins (4), een ongekende groei gekend, geholpen door ontwikkelingen in de technologie, met name blockchain. Met name de handelsvolumes van stablecoins zijn groter dan die van bijna alle andere cryptoactiva, vooral omdat ze intensief worden gebruikt voor de afwikkeling van spot- en derivatentransacties op beurzen. De relatieve prijsstabiliteit van stablecoins helpt ook houders van cryptoactiva te beschermen tegen de volatiliteit die gepaard gaat met cryptoactiva die geen stablecoin zijn.

2.3.

Gedecentraliseerde financiën of DeFi (5) op basis van blockchaintechnologie en het verlenen van financiële diensten met behulp van stablecoins en andere cryptoactiva is een van de belangrijkste redenen van de toename van de vraag naar cryptoactiva, omdat het gebruikers in staat heeft gesteld cryptoactiva te verhandelen zonder een tussenpersoon. Ook hoeft er tijdens een transactie geen evaluatie van het kredietrisico van de cliënt worden uitgevoerd. Interessant is dat bij dergelijke transacties vooral institutionele spelers uit ontwikkelde economieën betrokken zijn, waar gewoonlijk transacties in stablecoins plaatsvinden (6).

2.4.

Blockchain- of “distributed ledger”-technologie (DLT) kan worden omschreven als één groot openbaar bestand dat wordt gedeeld en opgeslagen in een enorm netwerk van computers en dat alle transacties in cryptoactiva bevat. Aangezien ze openbaar worden gedeeld en de inhoud ervan wordt gevalideerd, is het onmogelijk om transacties terug te draaien of te wijzigen. Het openbare dossier dat door het gebruik van DLT tot stand komt, sluit frauduleuze transacties dan ook uit.

2.5.

Tijdens het hoogtepunt van de COVID-19-crisis, een tijd van marktstress, bereikte de waarde van Bitcoin medio februari 2020 een piek van 10 367,53 USD, om medio maart van datzelfde jaar te dalen tot 4 994,70 USD. De sterke stijging en daling van de waarde had echter weinig te maken met de pandemie en het effect daarvan op de aandelenmarkt (7). Het schijnbaar grillige gedrag van de waarde van Bitcoin is een gevolg van het verschijnsel dat delvers en deskundigen “halving” (halvering) noemen. Bitcoin wordt elke vier jaar gehalveerd, elke keer wanneer er 210 000 blokken zijn gedolven. Het vond plaats in 2012 en vertoonde dezelfde voorspelbare fluctuaties in de Bitcoin-koers. In dit patroon is sinds 2012 niet veel verandering gekomen.

2.6.

Op dit moment lijken cryptoactiva geen wezenlijk risico voor de financiële stabiliteit op te leveren, zoals de Raad voor financiële stabiliteit (FSB) in zijn verslag van 2018 heeft bevestigd. Dit gezegd zijnde, heeft de FSB zelf zijn bezorgdheid geuit over de risico’s die een verhoogde marktkapitalisatie met zich mee zou kunnen brengen, met name risico’s met betrekking tot het beleggersvertrouwen, risico’s die voortvloeien uit de directe en indirecte blootstelling van financiële instellingen, en risico’s die voortvloeien uit het gebruik van cryptoactiva als betaal- en ruilmiddel.

2.7.

Dezelfde bezorgdheid werd geuit door de Europese toezichthoudende autoriteiten (EBA, ESMA en Eiopa), die de consumenten hebben gewaarschuwd dat veel cryptoactiva zeer riskant en speculatief zijn, en niet geschikt zijn voor de meeste kleine beleggers of als betaal- of ruilmiddel. Hun standpunt is dat consumenten de zeer reële kans lopen om al hun geïnvesteerde geld te verliezen als zij cryptoactiva met een hoog risico kopen. Ze waarschuwen ook dat consumenten zich bewust moeten zijn van de risico’s van misleidende reclame, die vaak ook via sociale media en influencers wordt verspreid. Consumenten moeten met name op hun hoede zijn als er snelle of hoge opbrengsten worden beloofd.

2.8.

De directe verbindingen tussen cryptoactiva en systeemrelevante financiële instellingen en financiële kernmarkten nemen weliswaar snel toe, maar zijn momenteel beperkt. Niettemin is de institutionele betrokkenheid bij de markten voor cryptoactiva, zowel voor beleggers als voor aanbieders van diensten, het afgelopen jaar toegenomen, zij het vanaf een laag niveau. Indien het huidige traject van schaalvergroting en verwevenheid van cryptoactiva met deze instellingen zou aanhouden, zou dit gevolgen kunnen hebben voor het mondiale financiële stelsel.

2.9.

De groei in omvang en verwevenheid van cryptoactiva versterkt de noodzaak en het belang voor cryptoactiva om consistente, vergelijkbare en objectieve controles te ondergaan met als doel verslag uit te brengen over de nauwkeurigheid en volledigheid van de financiële informatie die wordt gerapporteerd aan het publiek. In september 2020 diende de Commissie dan ook een wetgevingsvoorstel in om de regelgeving inzake cryptovaluta’s in cryptoactiva te harmoniseren en te legitimeren (8). Het voorstel biedt een uitgebreid kader voor de regulering van en het toezicht op emittenten en aanbieders van cryptoactiva en verleners van diensten voor cryptoactiva, teneinde consumenten en de integriteit en stabiliteit van het financiële stelsel te beschermen. Op 30 juni 2022 hebben de medewetgevers een voorlopig politiek akkoord bereikt. De definitieve wetgevingstekst zal naar verwachting in de komende maanden worden gepubliceerd en in werking treden. Het standpunt van het EESC hierover is te vinden in zijn advies over Cryptoactiva en “distributed ledger”-technologie (9).

3.   Risico’s van cryptoactiva

3.1.

De snelle groei van cryptoactiva wordt over het algemeen gekenmerkt door een slechte operationele opzet, zwak beheer van cyberrisico’s en zwakke governancekaders. Een combinatie van deze drie verhoogt de risico’s voor cliënten, waarbij cyberbeveiliging een probleem kan zijn op het gebied van cryptoactiva. Gestolen cryptoactiva vinden doorgaans hun weg naar illegale markten en worden gebruikt om verdere criminele activiteiten te financieren. Zo ook vragen criminelen in de context van gijzelsoftware-aanvallen slachtoffers vaak om het losgeld te betalen in cryptovaluta’s zoals Bitcoin (10). De verordening inzake digitale operationele veerkracht voor de financiële sector (DORA), waarover de medewetgevers onlangs overeenstemming hebben bereikt en waaraan momenteel de laatste hand wordt gelegd zodat zij gepubliceerd kan worden, voorziet in uniforme vereisten voor de beveiliging van netwerk- en informatiesystemen ter ondersteuning van de bedrijfsprocessen van financiële entiteiten, waaronder aanbieders van cryptoactivadiensten. Dat is nodig om een hoog gemeenschappelijk niveau van digitale operationele veerkracht te bereiken.

3.2.

Het ecosysteem van cryptoactiva staat ook tot op zekere hoogte bloot aan concentratierisico’s, doordat de handel wordt gedomineerd door een relatief klein aantal entiteiten (11). Uit onderzoek is gebleken dat minder dan 10 000 mensen wereldwijd samen 4,8 miljoen bitcoins bezitten (12). Dat is bijna een derde van de 18,5 miljoen bitcoins die tot nu toe zijn gedolven. Deze hadden een marktwaarde van bijna 600 miljard USD. Die situatie is niet wezenlijk veranderd. Het Bitcoin-ecosysteem wordt dus nog steeds gedomineerd door grote en geconcentreerde spelers, of het nu gaat om grote delvers, bitcoin-houders of wisselaars (13). Deze concentratie maakt Bitcoin vatbaar voor systeemrisico’s en impliceert ook dat het merendeel van de baten van verdere invoering waarschijnlijk onevenredig zal terechtkomen bij een kleine groep deelnemers (14).

3.3.

In zijn laatste verslag (15) stelt de FSB dat marktsystemen zoals het bankwezen grotendeels zijn afgeschermd tegen de volatiliteit van cryptoactiva. De FSB waarschuwt echter voor het toenemende belang van digitale activa in de activiteiten van financiële instellingen. Een faillissement van een belangrijke stablecoin (die op grote schaal voor betalingen wordt gebruikt) zou de financiële stabiliteit verder kunnen aantasten, in een tijd van toenemende onzekerheid vanwege de oorlog in Oekraïne, met aanhoudend hoge grondstofprijzen. Een falende stablecoin zou ook kunnen leiden tot liquiditeitstekorten binnen het bredere ecosysteem van cryptoactiva, waardoor handelsvolumes worden beperkt.

3.4.

Zoals het EESC in een eerder advies (16) heeft opgemerkt, staat het volledig achter de inspanningen in de EU om het toezicht op cryptoactiva uit te breiden. Vanwege hun vermeende anonimiteit kunnen cryptoactiva echter nog steeds ten prooi vallen aan criminele bedoelingen, ondanks verbeteringen in het volgen ervan. Cryptoactiva zijn de laatste tijd ook de favoriete valuta bij cyberaanvallen, waarbij gijzelsoftware wordt gebruikt om systemen te hacken en vervolgens Bitcoin-betalingen worden geëist in ruil waarvoor waardevolle gegevens van het bedrijf niet vernietigd of gelekt zullen worden. Bovendien is het aantal meldingen van ponzi-stelsels met cryptovaluta’s toegenomen. De ECB beweert ook dat cryptovaluta’s worden gebruikt om sancties te omzeilen die zijn opgelegd aan Russische oligarchen vanwege de oorlog in Oekraïne (17). Het risico dat cryptoactiva worden misbruikt om de sancties tegen Rusland te omzeilen, herinnert er in belangrijke mate aan dat deze markten aan de vereiste normen moeten voldoen, met inbegrip van informatie over beleggers, antiwitwas- en openbaarmakingsvereisten.

3.5.

Misleidende informatie en een gebrek aan transparantie zijn ook zeer zorgwekkend. Sommige cryptoactiva worden agressief aangeprezen bij het publiek, waarbij gebruik wordt gemaakt van marketingmateriaal en andere informatie die onduidelijk, onvolledig, onnauwkeurig of opzettelijk misleidend kan zijn en waarbij de potentiële winsten worden overdreven en de risico’s worden genegeerd. Marketing gebeurt vaak op sociale media via influencers die niet vertellen of zij een financieel motief hebben om bepaalde cryptoactiva aan de man te brengen, met name de in opkomst zijnde “non fungible token”-kunst (NFT-kunst), die door allerlei beroemdheden en sporters wordt aangekocht.

3.6.

De toezichthoudende autoriteiten van de EU zijn van mening dat de extreme prijsschommelingen van cryptoactiva een groot risico vormen voor beleggers, hoewel soortgelijke risico’s zich ook kunnen voordoen bij wereldwijde schommelingen op de aandelenmarkten. In feite zijn veel cryptoactiva onderhevig aan plotse en extreme prijsschommelingen, waardoor ze zeer speculatief zijn, waarbij de koersen hoofdzakelijk afhangen van de vraag van beleggers. Extreme prijsschommelingen doen nieuwe twijfels rijzen over de toekomst van cryptovaluta’s als activaklasse.

3.7.

Zorgwekkend is dat beleggers het in het geval van cryptoactiva vaak vrijwel onmogelijk vinden om schadeclaims of andere rechtsvorderingen in te dienen wegens bijvoorbeeld misleidende informatie, met name omdat deze activa tot dusverre niet onder de bestaande bescherming van de huidige EU-regelgeving voor financiële diensten vallen. Beleggers worden ook niet beschermd door de depositogarantiestelsels van banken, aangezien deze alleen betrekking hebben op valuta’s en niet op cryptoactiva, aandelen of obligaties.

3.8.

In de EU moet met de uiteindelijke inwerkingtreding van MiCA het huidige gebrek aan harmonisatie tussen de lidstaten worden aangepakt. Wat belastingen betreft, zijn er verschillende benaderingen in de lidstaten, en een aantal lidstaten heft vermogenswinstbelasting op uit cryptoactiva voortvloeiende winsten tegen tarieven van 0-50 %. In 2020 heeft de EU met het aannemen van het pakket digitaal geldwezen, teneinde fintech te reguleren, het potentieel van digitale financiële diensten in termen van innovatie en concurrentie erkend, terwijl de risico’s ervan toch worden beperkt.

3.9.

Het EESC dringt aan op een doeltreffend regelgevend en operationeel instrument om de tracering en belastingnaleving van cryptoactiva te verbeteren. Het EESC is zich bewust van de problemen die worden veroorzaakt door het ontbreken van gecentraliseerd toezicht op cryptoactiva, de pseudo-anonimiteit ervan, de waarderingsmoeilijkheden, de hybride kenmerken en de snelle evolutie van de onderliggende technologie, maar is van mening dat naleving van de belastingwetgeving op basis van een symmetrische aanpak haalbaar is. Volgens een recente studie (18) bedroeg het potentieel aan belastinginkomsten uit de vermogenswinst aan bitcoins in de EU in 2020 in totaal 850 miljoen EUR. Daaruit blijkt duidelijk dat deze sector een grote hoeveelheid belastinginkomsten kan opleveren. Hierbij wordt er uiteraard van uitgegaan dat inkomsten uit cryptoactiva moeten worden belast, net als traditionele financiële instrumenten. Dat vereist op zijn beurt een correcte handhaving van fiscale verplichtingen op basis van een juiste opgaaf, en toegang tot gegevens die aan belastingdiensten worden verstrekt. Een extra voordeel van een betere tracering in realtime van verkopen door bedrijven zou een efficiëntere btw-inning zijn.

3.10.

Er zij op gewezen dat sommige cryptoactiva kunnen worden aangemerkt als financiële instrumenten binnen het toepassingsgebied van de richtlijn markten voor financiële instrumenten II (MiFID II), of als elektronisch geld binnen het toepassingsgebied van de richtlijn elektronisch geld, of als fondsen binnen het toepassingsgebied van de tweede richtlijn betalingsdiensten. Het probleem is dat sommige lidstaten op nationaal niveau op maat toegesneden regels hebben ingevoerd voor cryptoactiva die buiten de huidige EU-regelgeving vallen, hetgeen leidt tot fragmentatie van de regelgeving. Dit verstoort de concurrentie op de eengemaakte markt, waardoor het voor dienstverleners op het gebied van cryptoactiva moeilijker wordt om hun activiteiten over grenzen heen uit te breiden en geeft aanleiding tot regelgevingsarbitrage.

3.11.

Het EESC is het ermee eens dat de voorkeur uitgaat naar een holistische aanpak die betrekking heeft op zowel cryptoactiva die voor bestaande financiële instrumenten kunnen doorgaan als cryptoactiva die momenteel buiten het toepassingsgebied van de regelgeving vallen, maar de autoriteiten dienen zich daarbij wel aan het beginsel “dezelfde activiteit, dezelfde risico’s, dezelfde regels” te houden. Dit betekent dat voor ondernemingen die transacties verrichten in cryptoactiva waarbij vergelijkbare risico’s moeten worden afgedekt als bij traditionele transacties, voortgebouwd dient te worden op al bestaande regelgevingskaders. Dat is noodzakelijk om asymmetrieën te voorkomen tussen analoge diensten en activa die door technische omstandigheden onder verschillende kaders zouden kunnen vallen. Om risico’s te beperken is het bovendien zaak dat er na innovaties op het gebied van cryptoactiva altijd doeltreffende regelgevende maatregelen worden genomen.

3.12.

Ten slotte zijn de milieugevolgen van cryptoactiva en bijbehorende delvingactiviteiten enorm belangrijk, gezien de klimaatverbintenissen van de EU in het kader van de Green Deal. Een recente studie van De Nederlandsche Bank (2021) meldt dat de koolstofvoetafdruk van het Bitcoin-netwerk toeneemt, met een totaal elektriciteitsverbruik van het netwerk dat vergelijkbaar is met het elektriciteitsverbruik van Nederland en resulterende milieukosten van 4,2 miljard EUR (19). Dit gezegd zijnde, kan het relevant zijn om het elektriciteitsverbruik van de mondiale banksector te vergelijken. In dit verband merkt het EESC op dat opkomende DLT’s, zoals blockchain, naar het schijnt worden gebruikt om de levering van duurzame infrastructuur voor een koolstofarme toekomst mogelijk te maken. Maar concreet bewijs hiervoor ontbreekt vooralsnog. Positief is dat ontwikkelaars in de energiesector DLT-technologie proberen te gebruiken om de energiedistributie te decentraliseren, energienetwerken te beheren door middel van slimme contracten en vraagresponsdiensten aan te bieden die verband houden met elektriciteitsgebruik en aanbodprognoses.

4.   Mogelijkheden die voortvloeien uit cryptoactiva

4.1.

In het licht van de bovengenoemde risico’s is het onduidelijk of cryptovaluta’s ooit een gangbaar ruilmiddel zullen worden. Het is echter niet onredelijk te voorspellen dat de tekortkomingen die cryptoactiva hebben gekenmerkt, zoals de verwerkingscapaciteit en het zeer hoge energieverbruik voor de delving ervan, met toekomstige technologische ontwikkelingen kunnen worden verholpen. Hetzelfde kan worden gezegd van de bijbehorende risico’s van criminele activiteiten en het witwassen van geld, waar het illegale aandeel van het transactievolume in cryptovaluta’s daalde van 0,62 % in 2020 tot 0,15 % in 2021 (20) en wetshandhavingsinstanties steeds beter worden in het opsporen en in beslag nemen van illegale cryptovaluta’s. In het licht hiervan merkt het EESC op dat de Europese Commissie sinds de publicatie van haar fintechactieplan in maart 2018 zowel de kansen als de uitdagingen die cryptoactiva met zich meebrengen, heeft bestudeerd.

4.2.

Hoezeer er ook een solide wetgevingskader voor cryptoactiva moet komen, zoals uiteengezet in het voorstel van de Commissie (21), is het EESC toch van mening dat blockchain, als de belangrijkste onderliggende technologie voor cryptoactiva, de bestaande risico’s in hoge mate zou kunnen ondervangen. De potentiële voordelen van blockchain variëren van realtimetransacties die risicovermindering en beter kapitaalbeheer mogelijk maken, tot verbeterde effectiviteit van de regelgeving, bijvoorbeeld door blockchain te gebruiken voor ken-uw-klantcontroles of antiwitwascontroles. Bovendien zorgt blockchain voor een verbeterde cyberveiligheid, aangezien het hacken van een op blockchain gebaseerd ecosysteem exorbitante middelen zou vereisen qua netwerk- en rekenkracht. Er is ook een enorm potentieel voor integratie met andere opkomende technologieën, zoals artificiële intelligentie en het internet der dingen, om de technologie voor cryptoactiva te ondersteunen.

4.3.

Zoals eerder opgemerkt, is het gebrek aan transparantie en informatie een ernstig probleem rond cryptoactiva, hetgeen leidt tot zowel pseudo-anonimiteit als schaarse belastinggegevens. Verdere technologische ontwikkelingen kunnen helpen de bestaande beperkingen aan te pakken en aldus de transparantie en de kwaliteit van de gegevens die voor nalevingsdoeleinden naar de belastingdiensten worden gezonden, te verbeteren, en belastingfraude en illegale transacties aan te pakken. Daarnaast zouden synergieën tussen blockchain en artificiële intelligentie een oplossing kunnen bieden, aangezien blockchaintechnologie hoogwaardige gegevens oplevert voor AI-toepassingen, transparante patronen voor benchmarkingstudies en de integriteit van een geautomatiseerde belastingaanslag waarborgt.

4.4.

Verdere technologische ontwikkelingen op het gebied van blockchain zouden banken er ook toe kunnen aanzetten samen te werken binnen het blockchainecosysteem, zodat zij informatie en ervaringen kunnen delen met de bredere blockchaingemeenschap via een op blockchain gebaseerd handelsfinancieringsplatform. Een dergelijke infrastructuur zou een volledig geïntegreerde end-to-end verhandelings-, afwikkelings- en bewaardienst voor digitale activa kunnen bieden op basis van blockchain. Het zou ook een veilige omgeving kunnen bieden voor de uitgifte en verhandeling van digitale activa, en de tokenisering van bestaande effecten en niet-bancaire activa mogelijk kunnen maken om voorheen niet-verhandelbare activa verhandelbaar te maken.

4.5.

Om dit te bereiken, moet er natuurlijk een robuust regelgevingskader zijn. Dit gezegd zijnde, moet het regelgevingskader consistent zijn in alle rechtsgebieden en niet alleen binnen de EU. Om de consument te beschermen moeten binnen en buiten de EU normen worden vastgesteld die zijn gebaseerd op de beginselen van een gelijk speelveld. In dit verband steunt het EESC de verordening inzake geldovermakingen (TFR), hoewel deze op sommige punten verder gaat dan in het geval van traditionele financiële transacties. Tegelijkertijd is het EESC echter voorstander van innovatie in de EU en is het belangrijk dat gewone, op blockchaintechnologie gebaseerde producten die niet financieel van aard zijn, net zo worden behandeld als hun fysieke tegenhangers en niet als financiële instrumenten, conform het beginsel “dezelfde activiteit, dezelfde risico’s, dezelfde regels”.

4.6.

De laatste overweging betreft de mogelijke invoering van een digitale euro. Er moet duidelijk worden gemaakt dat een digitale euro niet tot de cryptoactiva behoort, maar een andere verschijningsvorm van de euro is (22). Met een digitale euro zouden EU-burgers in de hele eurozone digitale betalingen kunnen doen, net zoals zij daar contant geld kunnen gebruiken voor fysieke betalingen. Invoering van een digitale euro heeft natuurlijk haar voors en tegens, maar lijkt wel een logische stap nu betalingen steeds meer gedigitaliseerd worden. Dat is om twee belangrijke redenen van cruciaal belang: een digitale euro zou enig tegenwicht kunnen bieden aan de marktdominantie ven de VS op het gebied van stablecoins, en het is van belang dat de ECB toezicht blijft houden op ontwikkelingen in cryptoactiva en de mogelijke gevolgen daarvan voor het monetaire beleid en op de risico’s die cryptoactiva kunnen inhouden voor de goede werking van marktinfrastructuren en betalingen, alsook voor de stabiliteit van het financiële stelsel.

---

(1)  De definitieve tekst zal naar verwachting tegen eind september 2022 door het Coreper worden goedgekeurd en daarom hoogstwaarschijnlijk niet beschikbaar zijn vóór de goedkeuring van dit EESC-advies.

(2)  De TFR vloeit in wezen voort uit de aanbeveling van de FATF om betalingsdienstaanbieders te verplichten geldovermakingen vergezeld te doen gaan van informatie over de betaler en de begunstigde. Nieuwe technologieën, zoals bij de overmaking van cryptoactiva worden gebruikt, zullen onder de TFR vallen.

(3)  Assessment of Risks to Financial Stability from Crypto-assets.

(4)  Liao en Caramichael, “Stablecoins: Growth Potential and Impact on Banking”, International Finance Discussion Papers No 1334, Washington: Board of Governors of the Federal Reserve System (2022).

(5)  DeFi komt neer op het decentraal verlenen van financiële diensten, d.w.z. zonder een tussenpersoon, zodat een en ander gemakkelijker verloopt. Zodra zij door individuele personen zijn ontwikkeld, worden DeFi-toepassingen uitgerold op de blockchain, waar zij steeds meer een eigen leven gaan leiden naarmate het beheer ervan wordt overgedragen aan de gebruikersgemeenschap. De ultieme vorm van een DeFi-toepassing is een gedecentraliseerde autonome organisatie (DAO). Dit verschilt hemelsbreed van het traditionele financiële stelsel, waar centrale intermediairs de controle hebben over de toegang tot financiële diensten. Bij DeFi’s komt meer kijken dan het gebruik van blockchaintechnologie; het is eerder zo dat het ontbreken van tussenpersonen (mogelijk gemaakt door blockchain) tot DeFi’s leidt.

(6)  Chainalysis (2021).

(7)  Zie Sajeev, K.C., Afjal, M., “Contagion effect of cryptocurrency on the securities market: a study of Bitcoin volatility using diagonal BEKK and DCC GARCH models”, SN Bus Econ 2, 57 (2022).

(8)  Voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad betreffende markten in cryptoactiva en tot wijziging van Richtlijn (EU) 2019/1937, COM(2020) 593 final van 24.9.2020.

(9)  PB C 155 van 30.4.2021, blz. 31.

(10)  Crypto-assets: Key developments, regulatory concerns and responses.

(11)  Het concentratierisico is niet absoluut en beperkt zich tot het ecosysteem van cryptoactiva. Het heeft geen betrekking op de concentratie van rijkdom zoals beschreven in bijvoorbeeld Forbes World's Billionaires List.

(12)  Makarov, I., Schoar, A., “Blockchain Analysis of the Bitcoin Market” (18 april 2022).

(13)  Cryptomining is het proces waarbij door het oplossen van complexe wiskundige problemen nieuwe blokken aan de blockchain worden toegevoegd. Het doel van mining is transacties in cryptovaluta te controleren en een “proof of work” te kunnen leveren. Daarbij wordt deze informatie toegevoegd aan een blok op de blockchain, die als grootboek voor mining-transacties fungeert.

(14)  Makarov, I., Schoar, A., “Blockchain Analysis of the Bitcoin Market” (18 april 2022).

(15)  Assessment of Risks to Financial Stability from Crypto-assets.

(16)  EESC-advies over Cryptoactiva en “distributed ledger”-technologie (PB C 155 van 30.4.2021, blz. 31).

(17)  Volgens ECB-president Christine Lagarde worden cryptovaluta gebruikt om sancties tegen Rusland te omzeilen.

(18)  Thiemann, A. (2021), “Cryptocurrencies: An empirical View from a Tax Perspective”, JRC Working Papers on Taxation and Structural Reforms No 12/2021, Europese Commissie, Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek , Sevilla, JRC126109.

(19)  Trespalacios, J.P., en Dijk, J., “The carbon footprint of bitcoin”, De Nederlandsche Bank, serie DNB Analyse, 2021.

(20)  The Chainalysis 2022 Crypto Crime Report.

(21)  Voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad betreffende markten in cryptoactiva en tot wijziging van Richtlijn (EU) 2019/1937, COM(2020) 593 final.

(22)  Zie het lopende initiatiefadvies over een digitale euro.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over gezondheidswerkers en zorgstrategie voor de toekomst van Europa

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/06)

Rapporteur:	Danko RELIĆ
Rapporteur:	Zoe TZOTZE-LANARA

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	6.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	194/4/3

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) houdt vast aan het beginsel dat sterke en veerkrachtige gezondheidsstelsels alleen kunnen worden gebaseerd op en ontwikkeld door goed opgeleide, bekwame en gemotiveerde gezondheidswerkers, hetgeen van fundamenteel belang is voor een succesvol gezondheidsbeleid en bijgevolg ook voor de verwezenlijking van een op de mens gerichte gezondheidszorg voor iedereen en het “recht op gezondheid” zoals is aanbevolen door de Conferentie over de toekomst van Europa, waarbij alle Europeanen gelijke en houdbare toegang tot betaalbare, preventieve, curatieve en hoogwaardige gezondheidszorg wordt gewaarborgd.

1.2.

Het EESC is ingenomen met het initiatief om op EU-niveau maatregelen te nemen ter versterking van de langdurige zorg en de voor- en vroegschoolse educatie en opvang in het kader van de Europese pijler van sociale rechten, hetgeen zal bijdragen tot hoogwaardige, toegankelijke, billijke en betaalbare zorgdiensten en zal helpen de gendergelijkheid en sociale rechtvaardigheid te versterken.

1.3.

Het EESC dringt aan op een transformatieve benadering van de zorg, waarbij de mens, zijn rechten en zijn behoeften centraal staan en mensen ook betrokken worden bij discussies, raadplegingen en besluiten ter zake. Het verzoekt de Commissie met klem een ambitieuze zorgstrategie uit te werken die kan bijdragen tot cohesie en opwaartse convergentie op het vlak van gezondheidszorg en langdurige zorg tussen en binnen de lidstaten.

1.4.

Een Europese zorggarantie kan ervoor zorgen dat iedereen die in de EU woont een leven lang toegang heeft tot betaalbare en hoogwaardige gezondheidszorg en zorgdiensten, dat tekorten in de zorg worden aangepakt en dat fatsoenlijke arbeidsomstandigheden worden bevorderd door opleidingsmogelijkheden te bieden. Ondersteuning en betere erkenning van mantelzorgers en beleid dat erop gericht is problemen in verband met betaalde en onbetaalde mantelzorg aan te pakken, zijn essentieel voor een efficiënt gebruik van de middelen.

1.5.

Efficiënte, verantwoordingsplichtige en goed gefinancierde openbare diensten blijven cruciaal om gelijke toegang tot kwaliteitszorg te garanderen. Het EESC verzoekt de Europese Unie daarom complementariteit tussen alle aanbieders van zorgdiensten op basis van solidariteit te waarborgen, investeringen in de sociale economie aan te moedigen en actoren van de sociale economie in de zorgsector te ondersteunen.

1.6.

Bij de personeelsplanning moet rekening worden gehouden met de ontwikkeling van digitale technologieën, aangezien innovaties op deze gebieden mogelijkheden bieden voor het creëren van nieuwe werkomgevingen en omstandigheden waarin zorg wordt verleend, en nieuwe vaardigheden vereisen. Ondersteuning van de digitalisering van diensten voor langdurige zorg is essentieel om de digitale kloof en de digitale armoede aan te pakken.

1.7.

Het EESC stelt voor om het actieplan voor gezondheidswerkers en zorgpersoneel in de Europese Unie te actualiseren (1). Het ontwikkelen van geïntegreerde planning en prognosemodellen betreffende het gezondheidspersoneel en het aanpassen van de vaardigheden van gezondheidswerkers en werknemers in de langdurige zorg zijn van essentieel belang om de voorzieningen in kwestie toegankelijker te maken en kwalitatief te verbeteren. Een geactualiseerd plan zou kunnen zorgen voor betere gegevensverzameling waarbij het potentieel van digitalisering in de hele EU wordt benut, en voor het ontwikkelen van methoden om de behoeften aan arbeidskrachten en vaardigheden beter te voorspellen.

1.8.

Het EESC benadrukt dat het recht op mobiliteit binnen de EU moet worden geëerbiedigd. Grensoverschrijdende mobiliteit voegt een extra dimensie toe aan de personeelsplanning in de gezondheidszorg. De oprichting van een Europese dienst voor monitoring van het zorgpersoneel om de lidstaten te helpen bij het opzetten en onderhouden van planningsstructuren en het coördineren van grensoverschrijdende aspecten van de planning zou voor de langere termijn een nuttig element op infrastructuurgebied kunnen zijn.

1.9.

De sociale dialoog tussen regeringen, werkgevers en werknemers en hun vertegenwoordigende organisaties is van cruciaal belang voor een transformatieve zorgstrategie en veerkrachtige gezondheids- en zorgstelsels in de EU; zorgverleners en zorgontvangers moeten worden betrokken bij het in kaart brengen van een inclusief, veerkrachtig en gendergelijk zorg- en gezondheidsecosysteem.

2.   Algemene opmerkingen over zorg

2.1.

Langdurige zorg, die van vitaal belang is voor de sociale bescherming en het welzijn van de EU-burgers, omvat een reeks diensten en bijstand voor mensen die gedurende langere perioden geestelijk en/of lichamelijk kwetsbaar en/of gehandicapt zijn, afhankelijk zijn van hulp in hun dagelijks leven en/of permanente verpleging nodig hebben door professionele of niet-professionele betaalde/onbetaalde zorgverleners thuis of in verpleeg- en verzorgingsinstellingen (2).

2.2.

De COVID-19-pandemie heeft de veerkracht en de toereikendheid van de zorgstelsels in de hele EU zwaar op de proef gesteld, hetgeen wijst op structurele problemen, zoals onderfinanciering en personeelstekort in veel landen, die nog kunnen verergeren als gevolg van de aanhoudende economische/politieke uitdagingen, de inflatie, de onzekerheid en de energiecrisis.

2.3.

In de Europese pijler van sociale rechten is het recht op zorg en het recht voor iedereen op toegang tot kwaliteitsvolle formele zorgdiensten op basis van behoefte verankerd. De nieuwe Europese zorgstrategie, die door de voorzitter van de Europese Commissie Von der Leyen in haar toespraak over de staat van de Unie in 2021 werd aangekondigd, omvat twee aanbevelingen van de Raad, over kinderopvang (herziening van de Barcelona-doelstellingen) en over langdurige zorg. Het Europees Parlement heeft aanbevolen de verlening van levenslange zorg te verbeteren op basis van de behoeften van zorgontvangers en zorgverleners, en heeft er bij de Commissie op aangedrongen de lidstaten te ondersteunen bij de ontwikkeling van hoogwaardige zorgdiensten (3).

2.4.

Het EESC heeft verschillende adviezen uitgebracht over zorgverlening in de EU (4), waarin het erop wijst dat er moet worden geïnvesteerd in hoogwaardige, duurzame en toegankelijke zorg voor iedereen, en dat tekorten in de kinderopvang en langdurige zorg moeten worden aangepakt. De door het EESC vastgestelde tekortkomingen betreffen “de algemene toegankelijkheid van de zorgverlening, de diversificatie en versnippering van het dienstenaanbod, de gebrekkige regulering van deze diensten, problemen met de coördinatie tussen beheersniveaus, problemen met het koppelen van gezondheidsdiensten en sociale diensten, de toenemende commercialisering van diensten en de behoefte aan preventiebeleid en -maatregelen”. Het EESC verzet zich tegen stereotypering en andere vormen van discriminatie jegens ouderen en pleit voor door digitalisering ondersteunde zorg waarbij de mens centraal staat. In dit verband beveelt het EESC aan optimaal gebruik te maken van digitalisering om onnodig papierwerk voor gezondheidswerkers te verminderen en de meest geslaagde elementen van slimme regelgeving toe te passen.

3.   Een transformatieve benadering van de zorg

3.1.

Om tot een doeltreffende Europese zorgstrategie te komen moet er worden geijverd voor een transformatieve en ambitieuze aanpak waarin mensen en hun grondrechten en behoeften centraal staan en die ervoor zorgt dat zij kunnen deelnemen aan raadplegingen en besluiten. Deze aanpak moet een bijdrage kunnen leveren aan cohesie en opwaartse convergentie tussen en binnen de lidstaten.

3.2.

Een Europese zorggarantie die deze transformatie belichaamt, zou waarborgen dat iedereen die in de EU woont een leven lang toegang heeft tot betaalbare en hoogwaardige zorg, zou een samenhangend kader bieden voor de lidstaten om diensten van hoge kwaliteit en strategieën voor levenslange zorg te leveren, en zou de arbeidsomstandigheden en opleiding voor zorgverleners verbeteren en mantelzorgers ondersteunen.

3.3.

Grootschalige investeringen in de zorgeconomie en -infrastructuur zijn nodig voor een transformatieve benadering waarmee hardnekkige tekorten in de zorg kunnen worden aangepakt, waardoor tegen 2035 mogelijk ongeveer 300 miljoen banen kunnen worden gecreëerd, hetgeen ook de gendergelijkheid en de toegang van vrouwen tot de arbeidsmarkt zou verbeteren (5).

3.4.

Hoewel er in de lidstaten verschillende modellen bestaan, blijven efficiënte, verantwoordingsplichtige en goed gefinancierde overheidsdiensten van cruciaal belang om gelijke toegang tot hoogwaardige zorg te waarborgen en onbetaalde zorgverleners, met name vrouwen, te ondersteunen. Het EESC wijst erop dat er werk moet worden gemaakt van zoveel mogelijk complementariteit en synergie tussen alle verstrekkers van zorg en gezondheidsdiensten in de publieke en de particuliere sector (profit en non-profit) teneinde dekking voor iedereen tot stand te brengen (6), waarbij met beste praktijken en positieve voorbeelden in de lidstaten rekening wordt gehouden en nationale specifieke kenmerken en verschillen in acht worden genomen.

3.5.

Privatiseringstendensen en de toepassing van marktgestuurde praktijken zoals risicoselectie en maximalisering van winst op zorg en gezondheid kunnen de ongelijkheden vergroten en de meest kwetsbaren met onvervulde zorgbehoeften treffen. Uitgaande van solidariteit, eerbiediging van de nationale bevoegdheden en subsidiariteit heeft de langdurige zorg en de kinderverzorging op EU- en lidstaatniveau behoefte aan sterke socialebeschermingsstelsels en openbare voorzieningen, sociale investeringen en actoren uit de sociale economie — bijvoorbeeld onderlinge maatschappijen — om optimale gemeenschaps- en thuiszorg te kunnen bieden door adequaat opgeleide verzorgers (7).

3.6.

De structuur- en investeringsfondsen van de EU kunnen worden gebruikt om investeringen in de zorg te ondersteunen. Wat gezondheidszorg en langdurige zorg betreft, moet de Commissie haar landspecifieke aanbevelingen beter afstemmen op het Europees Semester en de lidstaten waar nodig helpen om prioritair in te zetten op toereikende financiering als productieve investering in plaats van als economische last.

4.   Arbeidsomstandigheden, uitdagingen en werkgelegenheidspotentieel

4.1.

Ongeveer 6,3 miljoen mensen werken in de sector langdurige zorg in de EU, terwijl 44 miljoen mensen frequent langdurige mantelzorg verlenen aan familieleden of vrienden, in een van de wereldwijd snelst groeiende sectoren (8). Naar verwachting zullen er tussen nu en 2030 zo’n 7 miljoen banen in de medische en zorgsector bijkomen (9).

4.2.

Belangrijke uitdagingen waar de zorgsector in alle lidstaten in verschillende mate mee geconfronteerd wordt, zijn onder meer personeelstekorten, onaantrekkelijke en veeleisende arbeidsomstandigheden, vergrijzing van het personeel en onderfinanciering als gevolg van bezuinigingen op de sociale en de gezondheidsbegroting tijdens de economische crisis van 2008 (10). In bijna alle EU-landen blijft de banengroei achter bij de stijgende vraag, als gevolg van de mentaal en fysiek zware omstandigheden die ervoor zorgen dat zorgwerkers de sector verlaten — een trend die nog is verergerd door de pandemie, met negatieve gevolgen voor de gezondheid en veiligheid van zowel zorgontvangers als zorgwerkers.

4.3.

Een transformatieve aanpak moet gendergelijkheid bevorderen, aangezien meer dan 80 % van de arbeidskrachten in de zorgsector vrouw is, vrouwen de belangrijkste zorgverleners en zorgontvangers zijn in formele en informele omgevingen (11) en gemiddeld ouder zijn dan de algemene beroepsbevolking in de EU. Aangezien vrouwen de overgrote meerderheid van de zorgtaken in het gezin op zich nemen, zouden toegankelijke en betaalbare voor- en vroegschoolse educatie en opvang (ECEC) en diensten voor langdurige zorg meer vrouwen in staat stellen de arbeidsmarkt te betreden. Het recht op minstens vijf werkdagen zorgverlof per jaar, dat met de richtlijn betreffende het evenwicht tussen werk en privéleven is ingevoerd, zal mantelzorgers die werk en zorgtaken proberen te combineren, enige steun bieden. Door een gebrek aan voldoende betaald verlof echter is het niet mogelijk om volledig gebruik te maken van dit met de richtlijn verleende recht, en kunnen genderongelijkheden nog groter worden.

4.4.

Ondanks de zware arbeidsomstandigheden, de specifieke eisen inzake vaardigheden/bekwaamheden en kwalificaties, en de hoge gezondheids- en veiligheidsrisico’s op het werk, liggen de lonen in de sector in veel EU-landen onder het gemiddelde (12). In verscheidene lidstaten staan de vakbondsvorming, het bereik van de collectieve onderhandelingen, de tevredenheid met het werk en de verhouding personeel-gebruiker op een laag niveau; de pandemie heeft onder meer een gebrekkige voorziening van persoonlijke beschermingsmiddelen aan het licht gebracht.

4.5.

Onbetaalde mantelzorg, of familiezorg, is een hoeksteen van de langdurige zorg in Europa, maar thuiszorg en gemeenschapsgebaseerde zorg blijven in veel landen onderontwikkeld en moeilijk toegankelijk (13). Gezien het effect van mantelzorgverlening op de levenskwaliteit beveelt het EESC met klem beleid aan waarmee de “formalisering” van mantelzorg wordt bevorderd en mantelzorgers worden ondersteund, en dat bijdraagt tot een efficiënt gebruik van middelen.

4.6.

Het EESC spreekt zijn bezorgdheid uit over de wijdverbreide onzekere zorgarbeid door zwartwerkers, meestal vrouwen, die als inwonenden zorg verlenen en meestal afkomstig zijn uit migrantengroepen of categorieën mobiele burgers. Deze grijze zone, die nog wordt verergerd door het gebrek aan toegang tot formele zorg en de economische noodzaak, vraagt om een samenhangende beleidsaanpak, met de benodigde aandacht voor de procedures voor certificering van vaardigheden, regulering en/of verblijfsvergunningen.

4.7.

Naarmate de vraag naar langdurige zorg toeneemt, zal de sector profiteren van hogere en meer stimulerende lonen, effectieve collectieve vertegenwoordiging en collectieve onderhandelingen, en meer opleiding. Overheidsfinanciering ter verbetering van de arbeidsomstandigheden (bijvoorbeeld via eisen bij overheidsopdrachten) kan helpen het personeelstekort op te vangen en langdurige zorg van hoge kwaliteit te waarborgen. Professionalisering, het definiëren van kwaliteit en het opstellen van normen om de kwaliteit te beoordelen en te meten, alsmede harmonisatie van normen tussen de lidstaten zijn van essentieel belang voor de vernieuwing van de sector (14).

5.   Overige opmerkingen

5.1.

Met de pandemie is duidelijk geworden dat er sprake is van fragmentatie en versnippering, met name wat betreft bevoegdheden op het vlak van voorzieningen en financiering in vele lidstaten. Dit toont aan dat er behoefte is aan betere integratie van volksgezondheid en nationale zorgstelsels (15), die het best in staat zijn om te zorgen voor toegankelijkheid voor iedereen en voor efficiëntie.

5.2.

Een opkomende grote uitdaging die gecoördineerde maatregelen in de nieuwe zorgstrategie vereist, betreft de preventie en aanpak van geestelijke gezondheidsproblemen die het gecombineerde gevolg zijn van de pandemie en de toenemende incidentie van mentale aandoeningen (bijv. dementie), mede als gevolg van de vergrijzing.

5.3.

Zoals blijkt uit recente ervaringen met de preventie en beheersing van COVID-19 in instellingen voor langdurige zorg (16), zijn doeltreffende beoordeling, efficiënt en gestroomlijnd extern toezicht en inspectie in zowel openbare als particuliere zorginstellingen van cruciaal belang om misbruik te voorkomen en veiligheid en kwaliteit te waarborgen, met name voor kwetsbare bevolkingsgroepen, ouderen en kinderen, waarbij bestaande goede praktijken in de lidstaten moeten worden benut.

5.4.

De ontwikkeling van gestandaardiseerde gegevensverzameling en indicatoren voor langdurige zorg in de hele EU is van vitaal belang voor een succesvolle zorgstrategie op het niveau van de lidstaten, met inbegrip van rapportageverplichtingen en regelmatige evaluaties, uit te voeren aan de hand van efficiënte, gestroomlijnde procedures. Met name voor een toereikend aanbod aan kinderverzorging zijn kwantitatieve en kwalitatieve doelstellingen nodig om de vooruitgang te meten en de Barcelona-doelstellingen te halen en te overtreffen.

5.5.

Steun voor de digitalisering van diensten voor langdurige zorg is essentieel om de digitale kloof te dichten. Er moet bijzondere aandacht worden besteed aan toegankelijkheid, ondersteunende systemen, verbetering van de digitale geletterdheid en aan digitalisering ten behoeve van de kwaliteit van het werk, bij- en nascholing en nieuwe diagnose-, monitoring- en behandelingsmethoden.

5.6.

Het EESC veroordeelt de oorlogsmisdaden van de Russische Federatie in Oekraïne tegen zorg- en gezondheidswerkers, patiënten, kinderen, ziekenhuizen en andere faciliteiten. Naast de doden en gewonden heeft deze agressie ernstige gevolgen voor het volksgezondheids- en zorgstelsel in Oekraïne. Een en ander noopt tot gerichte hulp- en steunmaatregelen, ook al omdat de crisis in Oekraïne overal gevolgen heeft en tal van aspecten van het sociale en economische leven beïnvloedt.

5.7.

De sociale dialoog tussen regeringen, werkgevers en werknemers en hun vertegenwoordigende organisaties is essentieel voor een transformatieve zorgstrategie en veerkrachtige gezondheidsstelsels in de EU; belangrijk is dat degenen die zorg ontvangen en verlenen, worden betrokken bij het in kaart brengen van een inclusiever, veerkrachtig en gendergelijk zorg- en gezondheidsecosysteem, in samenwerking met het maatschappelijk middenveld en andere belanghebbenden, bijv. de kerk en filantropische instellingen.

6.   Algemene opmerkingen over gezondheidswerkers

6.1.

Een goede gezondheidszorg is een pijler van een stabiele, veilige en welvarende samenleving, en de organisatie ervan is een verantwoordelijkheid van de overheid. In veel landen is het de gangbare praktijk om goedkoop en snel gezondheidswerkers uit andere Europese landen aan te werven. Dit wordt gezien als de normaalste zaak van de wereld, waaraan ontstellend weinig wordt gedaan.

6.2.

Het EESC houdt vast aan het beginsel dat sterke en veerkrachtige gezondheidsstelsels alleen kunnen worden gebaseerd op en ontwikkeld door goed opgeleide, bekwame en gemotiveerde gezondheidswerkers, hetgeen van fundamenteel belang is voor een succesvol gezondheidsbeleid en bijgevolg voor de verwezenlijking van gezondheidszorg voor iedereen en van het recht op gezondheid. De aanbevelingen van de Conferentie over de toekomst van Europa hebben tot doel een “recht op gezondheid” tot stand te brengen, dat alle Europeanen gelijke toegang voor iedereen garandeert tot betaalbare, preventieve, curatieve en hoogwaardige gezondheidszorg.

6.3.

De Europese gezondheidsunie zou op EU-niveau de bescherming tegen, preventie van, paraatheid voor en respons op gevaren voor de menselijke gezondheid moeten verbeteren. In dat verband is het welslagen van alle belangrijke initiatieven binnen de Europese gezondheidsunie sterk afhankelijk van hoogwaardige gezondheidswerkers.

6.4.

In een aantal adviezen (17) heeft het EESC het vraagstuk van de gezondheidswerkers in diverse andere contexten en activiteiten aan de orde gesteld. Vooral tijdens de pandemie staan de gezondheidswerkers in de frontlinie en geven zij in de moeilijkste tijden blijk van een buitengewone mate van solidariteit.

6.5.

Het EESC steunt de maatregelen die moeten worden genomen om banen in de gezondheidszorgsector aantrekkelijker te maken voor jongeren. Dit is een van de belangrijkste voorwaarden voor het creëren van voldoende personele capaciteit in de gezondheidszorgstelsels om te voorzien in de behoeften aan gezondheidszorg, gezondheidsbevordering en ziektepreventie.

6.6.

Gegevens over aantallen, migratie, vaardigheden en andere bijzonderheden in verband met de gezondheidswerkers moeten worden gestandaardiseerd en voortdurend tussen de lidstaten worden uitgewisseld. Talrijke gebeurtenissen (de COVID-19-pandemie, aardbevingen, overstromingen, de Russische invasie in Oekraïne enz.) tonen aan hoe belangrijk een snelle reactie is, vooral in crisissituaties.

6.7.

De werkgelegenheid in de gezondheidsdiensten en sociale dienstverlening is in de OESO-landen tussen 2000 en 2017 met 48 % gestegen (18). Naarmate de bevolking vergrijst en verandert, zal ook de vraag naar gezondheidszorg toenemen en veranderen: naar schatting zal de wereldwijde vraag naar gezondheidswerkers in 2030 bijna verdubbeld zijn (19).

6.8.

Zelfs vóór de COVID-19-pandemie was de capaciteit om basisgezondheidsdiensten te verlenen in veel landen beperkt als gevolg van aanhoudende tekorten aan arbeidskrachten in de gezondheidszorg; voor 2030 wordt een wereldwijd tekort van 18 miljoen zorgprofessionals voorspeld (20).

6.9.

Het is van belang de beginselen van de mogelijke overdracht of combinatie van vaardigheden en taken (taakverschuiving/vaardigheidsmix) duidelijk te omschrijven. Tussen instellingen voor de opleiding van gezondheidswerkers moet coördinatie plaatsvinden, zodat zij adequaat kunnen inspelen op de behoeften van het nationale gezondheidszorgstelsel door tijdig het aantal inschrijvingen en de curricula aan te passen.

6.10.

Bij de ontwikkeling van de personele middelen in de gezondheidszorg en de sociale zorg moet worden uitgegaan van het beginsel van coördinatie, intersectorale samenwerking en integratie van de zorg, met als gemeenschappelijk doel de continuïteit van de zorg voor de burgers volgens het 24/7/365-model te bewerkstelligen.

6.11.

Bijzondere aandacht moet worden besteed aan de beschikbaarheid van behandeling in lokale gemeenschappen, met name in dunbevolkte gebieden, afgelegen of geïsoleerde plattelandsgebieden en op eilanden, waar actiever gebruik moet worden gemaakt van moderne oplossingen voor vervoer en telegeneeskunde.

7.   Personeelsplanning in de gezondheidszorg

7.1.

Het EESC is van mening dat de personeelsplanning in de gezondheidszorg gericht moet zijn op het scheppen van de voorwaarden voor een beroepsuitoefening die de kwaliteit van de zorg en de veiligheid van de patiënten ten goede komt. Tegelijkertijd moet de capaciteit voor hoogwaardige opleiding op alle niveaus worden gewaarborgd.

7.2.

Personeelsmanagement in de gezondheidszorg moet binnen het gehele overheidsbestuur gezien worden als een strategisch belangrijke activiteit gezien de essentiële rol die de overheden van de lidstaten vervullen, en moet multisectoraal geïmplementeerd worden, rekening houdend met verschillende perspectieven en prioriteiten.

7.3.

Personeelsmanagement in de gezondheidszorg moet alle fasen van de “levenscyclus van beroepsbeoefenaars” bestrijken, van de aanwerving van toekomstige studenten tot de inzet van gepensioneerden. Waar het gaat om opleiding, indienstneming en bevordering moet de procedure voor de selectie van kandidaten transparant en eerlijk zijn, zonder enige vorm van discriminatie.

7.4.

Bij personeelsplanning in de gezondheidszorg is het van belang dat de behoeften van burgers en zorgwerkers in aanmerking worden genomen en duidelijk worden weergegeven. In plannings- en managementprocedures moeten de methoden worden vastgesteld waarmee alle behoeften van professionals in kaart kunnen worden gebracht, van arbeidsvoorwaarden, materiële rechten, promotiekansen, voldoende tijd en middelen voor leren en onderzoek tot de totstandbrenging van een duurzaam evenwicht tussen privé- en beroepsleven.

7.5.

De personeelsplanning in de gezondheidszorg moet een afspiegeling zijn van de planning van de structuur, maar ook van de maatregelen en processen om de gestelde doelen te verwezenlijken. Zo dient er te worden gedefinieerd wat er moet worden bereikt en op welke specifieke manier.

7.6.

Het EESC stelt voor om het actieplan voor gezondheidswerkers en zorgpersoneel in de Europese Unie te actualiseren (21). Het ontwikkelen van geïntegreerde planning en prognosemodellen betreffende het gezondheidspersoneel en het aanpassen van de vaardigheden van gezondheidswerkers en werknemers in de langdurige zorg zijn van essentieel belang om de voorzieningen in kwestie toegankelijker te maken en kwalitatief te verbeteren.

7.7.

De sociale partners en alle belanghebbende maatschappelijke organisaties moeten een actieve rol spelen bij de personeelsplanning in de gezondheidszorg. Het is noodzakelijk de relaties vast te stellen tussen de verschillende beroepsgroepen, de specifieke behoeften van de bevolking en het systeem voor bepaalde competenties.

7.8.

Het vaststellen van onaantrekkelijke geografische gebieden of werkterreinen met een tekort aan personele middelen is noodzakelijk om de rechten te waarborgen en gezondheidswerkers voldoende stimulansen te bieden. Het EESC stelt voor dat de Europese Commissie aanbeveelt hoeveel middelen er in verhouding tot de bevolkingsgrootte minimaal nodig zijn om universele basisgezondheidsdiensten te garanderen en noodsituaties het hoofd te kunnen bieden, rekening houdend met de geografische spreiding en de bevolkingspiramide (22).

7.9.

Als basis voor deze aanbevelingen is het van belang dat de internationale gegevensverzameling wordt verbeterd om de categorieën gegevens waar mogelijk te harmoniseren, zodat verschillen kunnen worden vastgesteld en verkeerde interpretaties van gegevens kunnen worden voorkomen. Het is belangrijk de nationale afwijkingen van de geharmoniseerde categorieën in heel Europa weer te geven om de gegevens in de juiste context te kunnen plaatsen (23).

7.10.

Het vraagstuk van de financiële middelen zal naargelang van de economische omstandigheden in elke lidstaat verschillend worden aangepakt. Volgens studies zouden de lidstaten bij de systeemplanning in het algemeen en de personeelsplanning in de gezondheidszorg in het bijzonder, rekening moeten houden met zowel de bredere omgeving als met de mogelijkheden van de overheid om hierop van invloed te zijn (24).

7.11.

Bij de personeelsplanning moet rekening worden gehouden met de ontwikkeling van digitale technologieën, aangezien innovaties op deze gebieden mogelijkheden bieden voor het creëren van nieuwe werkomgevingen en omstandigheden waarin zorg wordt verleend, en nieuwe vaardigheden vereisen.

8.   Arbeidsomstandigheden

8.1.

Arbeidsomstandigheden zijn een belangrijke factor in de beslissing van mensen om in de zorg te gaan of blijven werken of deze te verlaten. Het is dan ook van belang om een samenhangend beleid te voeren op gebieden als onderwijs, werkgelegenheid, gezinsleven, financiën en migratie. In veel discussies over personeelsplanning in de gezondheidszorg ligt de nadruk op beroepsmatige beloning als sleutelfactor bij het aanwerven en vasthouden van personeel. Dat neemt niet weg dat ook de toegang tot onderwijs en opleiding, met inbegrip van professionele ontwikkeling en de mogelijkheid om vaardigheden op peil te houden, praktische voorwaarden zoals beschikbaarheid van zorg, officiële werktijden, een veilige personeelsbezetting, zinvolle mogelijkheden voor beroepsontwikkeling en evenwicht tussen werk en privéleven allemaal bijdragen tot een gezonde werkomgeving die stimuleert dat mensen kiezen voor de medische sector als een aantrekkelijke en duurzame carrièremogelijkheid (25).

8.2.

Europese en internationale medische organisaties merken op dat artsen die in ziekenhuizen, huisartsenpraktijken en privépraktijken werken, in hun dagelijkse werkzaamheden steeds vaker worden geconfronteerd met situaties van — soms extreem — geweld, zonder dat er enige aanleiding voor is (26). Het EESC roept de Europese Commissie en alle betrokkenen op om blijk te geven van politiek engagement en zich bewust te zijn van de dringende noodzaak om gezondheidswerkers bij de uitoefening van hun werk te beschermen.

8.3.

Gezondheidswerkers lopen het risico infectieziekten op te lopen door blootstelling op het werk. De overdracht van ziekten leidt tot ziekteverzuim, morbiditeit en in sommige gevallen sterfte onder de gezondheidswerkers. Dit resulteert uiteindelijk in minder personeel en heeft daardoor gevolgen voor de kwaliteit van de patiëntenzorg en de veiligheid.

8.4.

Gezondheidswerkers kunnen ook last hebben van psychologische stress en mogelijk psychische stoornissen die zowel hun werk als hun privéleven beïnvloeden. De laatste jaren is er een toename van het aantal meldingen van gezondheidswerkers die hun beroepspraktijk verminderen of vervroegd met pensioen gaan wegens burn-out, depressie of andere geestelijke gezondheidsproblemen (27). Het EESC dringt erop aan dat er wordt geïnvesteerd in openbare geestelijke gezondheidsdiensten, zodat alle zorgwerkers volledige en vrije toegang tot deze diensten hebben.

9.   Mobiliteit

9.1.

Het EESC benadrukt dat het recht op mobiliteit zowel binnen als buiten de EU moet worden geëerbiedigd. Grensoverschrijdende mobiliteit moet worden vergemakkelijkt ten behoeve van de individuele werknemer en de beroepsgroep in haar geheel, aangezien zij de gelegenheid biedt tot kennisoverdracht en wederzijds leren, hetgeen de patiëntenzorg en uiteindelijk het gehele gezondheidszorgstelsel ten goede komt. Waar het gaat om migratie als gevolg van economische noodzaak of ongunstige arbeidsomstandigheden is het van cruciaal belang de onderliggende oorzaken van dit verschijnsel vast te stellen en aan te pakken en de situatie van arbeidskrachten in de zorgsector te verbeteren (28).

9.2.

Grensoverschrijdende mobiliteit voegt een extra dimensie toe aan de personeelsplanning. De oprichting van een Europese dienst voor monitoring van het zorgpersoneel om de lidstaten te helpen bij het opzetten en onderhouden van planningsstructuren en het coördineren van grensoverschrijdende aspecten van de planning zou voor de langere termijn een nuttig element op infrastructuurgebied kunnen zijn. Dit moet worden gekoppeld aan EU-processen, met name het Europees Semester en de pandemiegerelateerde planning die wordt overwogen in het kader van een toekomstige EU-verordening inzake ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid (29).

9.3.

De lidstaten moeten een ethisch aanstellingsbeleid voeren in overeenstemming met de mondiale gedragscode van de WHO voor de internationale aanwerving van gezondheidspersoneel (30). De aanwerving van zorgwerkers uit het buitenland mag niet worden beschouwd als een simpele manier om het tekort aan binnenlands gezondheidspersoneel op te vangen. Waar sprake is van asymmetrische mobiliteitsstromen, moet worden gestreefd naar het creëren van evenwichtsmechanismen die tot win-win-uitwisselingen leiden.

10.   Overige opmerkingen

10.1.

Efficiënt leiderschap is van cruciaal belang voor zorgpersoneelsmanagement op alle niveaus; het is een complex en zeer gewaardeerd onderdeel van gezondheidszorgonderwijs. Steeds meer wordt erkend dat het essentieel is voor het bereiken van hoge normen inzake onderwijs, onderzoek en klinische praktijk.

10.2.

Bijgevolg moeten hoogwaardige en toereikende opleidingen en ontwikkeling op het gebied van leiderschap deel uitmaken van de curricula van alle beroepen in de gezondheidszorg (31).

---

(1)  De Europese Commissie heeft in 2012 haar actieplan voor gezondheidswerkers in de EU gepubliceerd.

(2)  Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie. (2014), “Adequate social protection for long-term care needs in an ageing society: report jointly prepared by the Social Protection Committee and the European Commission”, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, https://data.europa.eu/doi/10.2767/32352, blz. 14.

(3)  Resolutie van het Europees Parlement van 15 november 2018 over zorgdiensten in de EU ter bevordering van gendergelijkheid, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2018-0464_NL.html

(4)  PB C 129 van 11.4.2018, blz. 44; PB C 487 van 28.12.2016, blz. 7; PB C 204 van 9.8.2008, blz. 103; brochure en EESC-advies over economische, technologische en sociale veranderingen in geavanceerde gezondheidsdiensten voor ouderen (PB C 240 van 16.7.2019, blz. 10; EESC-advies “Naar een nieuw zorgmodel voor ouderen: leren van COVID-19” (PB C 194 van 12.5.2022, blz. 19).

(5)  Addati, L., Cattaneo, U., en E. Pozzan, “Care at work: Investing in care leave and services for a more gender equal world of work” (rapport uit 2022), IAO, Genève, https://www.ilo.org/global/topics/care-economy/WCMS_838653/lang--en/index.htm

(6)  https://www.who.int/publications/i/item/WHO-HIS-SDS-2018.53

(7)  Zie het advies van het EESC over de effecten van sociale investeringen op de werkgelegenheid en de overheidsbegrotingen (PB C 226 van 16.7.2014, blz. 21).

(8)  Eurofound (2020), “Long-term care workforce: Employment and working conditions”, Bureau voor publicaties van de EU, Luxemburg, https://www.eurofound.europa.eu/nb/publications/customised-report/2020/long-term-care-workforce-employment-and-working-conditions

(9)  Barslund, Mikkel et. al (2021), Studie “Policies for long-term carers” (2021). Brussel, Europees Parlement, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2021/695476/IPOL_STU(2021)695476_EN.pdf

(10)  https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/186932/12-Summary-Economic-crisis,-health-systems-and-health-in-Europe.pdf

(11)  Europese Commissie, directoraat-generaal Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie, “Long-term care report: Trends, challenges and opportunities in an ageing society” (2021), volume I, hoofdstuk 3, Publicatiebureau, blz. 12 en 28, https://data.europa.eu/doi/10.2767/677726

(12)  Zie voetnoot 11, blz. 68-70.

(13)  Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie (2018); Zigante, V., “Informal care in Europe: Exploring formalisation, availability and quality”, Publicatiebureau, https://data.europa.eu/doi/10.2767/78836

Spasova, S., et al. (2018), Challenges in long-term care in Europe — A study of national policies 2018, European Social Policy Network (ESPN), Brussel: Europese Commissie, https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=8128&furtherPubs=yes

(14)  Zie voetnoot 11, hoofdstuk 3.

(15)  Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie (2014), “Adequate social protection for long-term care needs in an ageing society: Report jointly prepared by the Social Protection Committee and the European Commission”, blz. 36, Publicatiebureau, https://data.europa.eu/doi/10.2767/32352 en Pan-European Commission on Health & Sustainable Development (2021), “Drawing light from the pandemic: a new strategy for health and sustainable development”, https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0015/511701/Pan-European-Commission-health-sustainable-development-eng.pdf

(16)  Danis, K., Fonteneau, L., et al. (2020), High impact of COVID-19 in long-term care facilities, suggestion for monitoring in the EU/EEA, Euro Surveillance: European Communicable Disease Bulletin, 25(22), https://doi.org/10.2807/1560-7917.ES.2020.25.22.2000956

(17)  PB C 286 van 16.7.2021, blz. 109; PB C 429 van 11.12.2020, blz. 251; PB C 242 van 23.7.2015, blz. 48; PB C 143 van 22.5.2012; PB C 18 van 19.1.2011, blz. 74; PB C 77 van 31.3.2009, blz. 96.

(18)  https://one.oecd.org/document/ECO/WKP(2021)43/en/pdf

(19)  Liu, J.X., Goryakin, Y., Maeda, A., Bruckner, T., Scheffler, R., Global Health Workforce Labour Market Projections for 2030, Human Resources for Health, 2017; 15:11 (https://human-resources-health.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12960-017-0187-2).

(20)  https://www.who.int/health-topics/health-workforce#tab=tab_1

(21)  In 2012 heeft de Europese Commissie haar actieplan voor gezondheidswerkers in de EU gepubliceerd.

(22)  Beleid van het Permanent Comité van Europese Artsen (CPME) inzake arbeidskrachten in de gezondheidszorg (https://www.cpme.eu/policies-and-projects/professional-practice-and-patients-rights/health-systems-and-health-workforce).

(23)  Zie voetnoot 2.

(24)  Russo, G., Pavignani, E., Guerreiro, C.S., Neves, C., “Can we halt health workforce deterioration in failed states? Insights from Guinea Bissau on the nature, persistence and evolution of its HRH crisis”, Human Resources for Health, 2017; 15(1):12.

(25)  Zie voetnoot 2.

(26)  https://www.cpme.eu/api/documents/adopted/2020/3/EMOs.Joint_.Statement.on_.Violence.FINAL_.12.03.2020.pdf

(27)  Dyrbye, L.N., Shanafelt, T.D., Sinsky, C.A., Cipriano, P.F., Bhatt, J., Ommaya, A., West, C.P., en Meyers, D., 2017, Burnout Among Health Care Professionals: A Call to Explore and Address This Underrecognised Threat to Safe, High-Quality Care, NAM Perspectives, Discussion Paper, National Academy of Medicine, Washington, DC.

(28)  Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie. (2014). “Adequate social protection for long-term care needs in an ageing society: report jointly prepared by the Social Protection Committee and the European Commission”, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, https://data.europa.eu/doi/10.2767/32352 blz. 14.

(29)  Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie. (2014). “Adequate social protection for long-term care needs in an ageing society: report jointly prepared by the Social Protection Committee and the European Commission”, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, https://data.europa.eu/doi/10.2767/32352 blz. 14.

(30)  https://www.who.int/publications/m/item/migration-code

(31)  Van Diggele, C., Burgess, A., Roberts, C., & Mellis, C. (2020), Leadership in healthcare education, BMC Medical Education, 20 (Suppl. 2), 456, https://doi.org/10.1186/s12909-020-02288-x

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de EU-jeugdtest

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/07)

Rapporteur:

Katrīna LEITĀNE

Besluit van de voltallige vergadering	24.2.2022
Rechtsgrond	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	6.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	158/0/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Politieke participatie is de basis van elke functionerende democratie. Eerbied voor democratie, mensenrechten en de rechtsstaat is voor jonge Europeanen de belangrijkste troef van de EU (1). Het is essentieel dat jongeren inspraak hebben in beslissingen die van invloed zijn op hun toekomst, want ook de onrechtstreekse gevolgen daarvan kunnen een grote impact hebben op jongeren en de komende generaties. Ook beleid dat niet rechtstreeks op jongeren gericht is of niet beschouwd wordt als een onderdeel van het klassieke jeugdbeleid, kan nog steeds een grote invloed hebben op het leven van jongeren. Het is belangrijk om efficiënte mechanismen te creëren die de bestaande participatiemechanismen aanvullen, in overeenstemming zijn met de democratische beginselen en afgestemd zijn op de behoeften van jongeren. Dat kan bijdragen aan betere en doeltreffendere beleidsvorming.

1.2.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is van mening dat onderwijs een van de doeltreffendste manieren is om jongeren te bereiken en hen te informeren over alle soorten participatie en de waarden van het Europese project. Bestaande steunprogramma’s voor formeel en niet-formeel onderwijs, zoals Erasmus+ en het Europese Solidariteitskorps, hebben een positieve invloed gehad op de standpunten van jongeren over democratische participatie en de waarden en beginselen van de Europese Unie.

1.3.

Het EESC wijst erop dat jongeren dringend meer betrokken moeten worden bij beleidsvorming door hen op een betekenisvolle en passende manier te laten participeren. De volgende stap bestaat uit toezicht, evaluatie en effectbeoordelingen, zodat er rekening kan worden gehouden met de standpunten van jongeren wanneer beleidsbeslissingen worden genomen. Participatie in het beleidsvormingsproces creëert vertrouwen onder jongeren en in bredere zin, en zorgt ervoor dat ze beschouwd worden als zijnde van belang in dit proces. Er moet zichtbaar en transparant gecommuniceerd worden over de resultaten van hun participatie tijdens die processen. Dat is essentieel om vertrouwen te kweken tussen jongeren en beleidsmakers (2). Daarnaast is het van groot belang om groepen met verschillende behoeften te bereiken en bij dat proces te betrekken.

1.4.

Het EESC is het ermee eens dat maatschappelijke organisaties van essentieel belang kunnen zijn om jongeren bij maatschappelijke uitdagingen te betrekken, m.a.w. om hen te laten deelnemen aan beleidsvorming en het democratische proces. Dergelijke organisaties kunnen dienstdoen als verbindende en ondersteunende netwerken om jongeren te helpen in contact te komen met officiële overheidsinstanties en actieve burgers te worden. Het EESC steunt acties van deze organisaties en jonge burgers en pleit voor maatregelen zodat zij die acties kunnen uitvoeren.

1.5.

Het EESC moedigt de EU-instellingen en lidstaten aan om maatregelen en mechanismen in te voeren die ervoor moeten zorgen dat op elk beleidsterrein rekening wordt gehouden met het jongerenperspectief. Tegelijk moeten jongeren daardoor de kans krijgen om consistente en deskundige input te geven over de uitdagingen waar ze mee te kampen hebben. Die structuren moeten ook mechanismen voor een transparante, zichtbare follow-up en toezicht omvatten en bestaande instrumenten voor jongerenparticipatie aanvullen zonder dat dit tot verminderde financiering leidt. De nodige middelen moeten worden vrijgemaakt zodat jongeren op een betekenisvolle manier aan de beleidsvorming kunnen deelnemen.

1.6.

Als jongeren aan beleids- en besluitvormingsprocessen deelnemen, kunnen de huidige en toekomstige tendensen die van invloed zijn op het leven van jongeren en de toekomstige generaties in kaart worden gebracht en kan hierin meer inzicht worden gekregen, wat kan helpen om regelgeving en beleid te verbeteren. Dat kan de taak voor de opstellers van een voorstel ook vergemakkelijken, aangezien zij kwalitatieve input kunnen krijgen om secundaire gegevens aan te vullen.

1.7.

Het EESC wil benadrukken dat de EU-jeugdtest gebaseerd is op de doelstellingen van de EU-strategie voor jongeren (3) en het Europees Jaar van de Jeugd. Daarin wordt beklemtoond dat het belangrijk is om voor jongeren relevante thema’s in de beleidsvorming te integreren, wat een sectoroverschrijdende aanpak noodzakelijk maakt. Dat is ook een van de maatregelen in het verslag over het eindresultaat (4) van de Conferentie over de toekomst van Europa, die gesteund werd door alle stemgerechtigden in de plenaire vergadering en de deelnemende burgers. Jongeren moeten de kans krijgen om veranderingen op gang te brengen en een betere toekomst te smeden zodat het Europees Jaar van de Jeugd ook na afloop een blijvende impact nalaat.

1.8.

Het EESC is ingenomen met de verwijzing naar de EU-jeugdtest (“jongerentoetsing”) in de mededeling van de Commissie over de resultaten van de Conferentie over de toekomst van Europa (5). Het benadrukt echter dat het voorstel van de Commissie niet in overeenstemming is met de doelstellingen en middelen van het oorspronkelijke voorstel en te weinig aandacht schenkt aan betekenisvolle betrokkenheid van jongerenorganisaties en -deskundigen en de integratie van voor jongeren relevante thema’s in alle beleidsmaatregelen. Ook houdt het voorstel geen rekening met de langetermijngevolgen van beleid voor toekomstige generaties. Het EESC vindt dat een EU-jeugdtest als apart instrument deel zou moeten uitmaken van de toolbox voor betere regelgeving, aangezien toekomstige generaties en jongeren bijzondere aandacht verdienen.

1.9.

Het EESC pleit voor meer samenwerking tussen de instellingen om bestaande succesvolle initiatieven op elkaar af te stemmen, zoals de EU-jongerendialoog, “Jouw Europa, jouw mening!” en het Europees Jongerenevenement, en om hen, in overeenstemming met de EU-strategie voor jongeren, te verbinden aan toekomstige initiatieven zoals de EU-jeugdtest. Daarnaast somt het EESC een reeks voorstellen op over jongerenparticipatie in het Comité zelf en is het van plan om de EU-jeugdtest in zijn werkzaamheden op te nemen.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.    De rol van jongeren in het Europese project

2.1.1.

Jongeren zijn de motor achter het Europese project. Hun creativiteit, energie en enthousiasme houden Europa draaiend. Het jaar 2022 is dan ook uitgeroepen tot het Europees Jaar van de Jeugd. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, verklaarde: “Europa heeft zijn jongeren stuk voor stuk nodig” en “Onze Unie moet een ziel en een visie hebben die hen aanspreekt” (6).

2.1.2.

In het huidige democratische klimaat kan het Europees project niet doeltreffend en naar behoren worden verwezenlijkt zolang er geen aandacht gaat naar het debat over politieke participatie van jongeren (7) binnen democratische tradities en geopolitieke contexten. Margaritis Schinas, vicevoorzitter voor de bevordering van onze Europese levenswijze, verklaarde: “Het Europees Jaar van de Jeugd moet voor een ommekeer zorgen in de manier waarop we jongeren betrekken bij beleids- en besluitvorming.” De onderliggende reden is dat jongeren de kans moeten krijgen (8) om op een betekenisvolle manier te participeren.

2.1.3.

Volgens enquêtes van Eurobarometer (9) heeft minder dan de helft (47 %) van de Europeanen vertrouwen in de EU en heeft slechts 44 % een positief beeld van de Unie. De toekomst van het Europese project hangt voor een groot deel af van de mate waarin jongeren zich associëren met de Europese waarden en van hun bereidheid om een Europese identiteit te omarmen. De actieve deelname van jongeren aan politieke en besluitvormingsprocessen is van cruciaal belang: hun leven van morgen wordt immers bepaald door de beslissingen van vandaag. Daarom moeten er participatie-instrumenten in het leven worden geroepen zodat ook de mening van jongeren kan worden gehoord. Op alle niveaus moeten jongeren meer kunnen deelnemen aan het maatschappelijke en democratische leven om de toekomstige welvaart van Europa te verzekeren. De democratische volwassenheid van de EU heeft immers invloed (10) op de vorm van politieke participatie van jongeren.

2.1.4.

Het initiatief van de EU om een Conferentie over de toekomst van Europa te houden was een stimulans om de participatieve burgerdialoog in de hele Unie te bevorderen. Een andere mogelijkheid om vooruitgang te boeken, bestaat erin de bestaande mechanismen voor jongerenparticipatie doeltreffender te maken en nieuwe mechanismen te ontwikkelen. Zoals voorgesteld in de eindresultaten van de Conferentie over de toekomst van Europa, kan dat onder meer gaan om een “jeugdtest” (11), een wetgevingstoetsing die een mechanisme voor effectbeoordeling en raadplegingen omvat waar jongerenvertegenwoordigers bij betrokken zijn (12).

2.1.5.

De jeugdtest fungeert als een strategische prognose voor de beleidsvorming. Strategische prognoses zijn een waardevol concept dat de Europees Commissie in het beleidsvormingsproces wil gebruiken. Aangezien die prognoses voortbouwen op concepten zoals horizonverkenning, megatrendanalyse, scenarioplanning en visieontwikkeling, is het onvermijdelijk dat het perspectief van jongeren en toekomstige generaties ter sprake komt. Hoewel tijdens het prognoseproces wordt erkend dat de toekomst niet vastligt, wordt er wel informatie verzameld over mogelijke scenario’s, met als doel zich voor te bereiden op nieuwe uitdagingen. In de dialoog tussen de generaties kunnen waardevolle instrumenten worden ingebouwd om ervoor te zorgen dat deze tendensen en toekomstscenario’s worden meegenomen in beleidsvoorstellen. Analyses die rekening houden met het perspectief van jongeren en toekomstige generaties kunnen en moeten bijdragen aan een beter en doelgerichter beleid waarmee de uitdagingen van toekomstige generaties kunnen worden aangepakt.

2.1.6.

Als we beter beleid willen ontwikkelen dat klaar is voor toekomstige uitdagingen, moeten we daarin de rechten van jongeren en toekomstige generaties erkennen en beschermen zodat er geen negatieve gevolgen zijn voor specifieke generaties en maatschappelijke groepen. Die groepen worden momenteel vaak genegeerd of beschouwd als deel van andere groepen, maar dat komt niet overeen met de realiteit. Bijgevolg is het beleid niet opgewassen tegen uitdagingen, wat bijdraagt aan het groeiende wantrouwen en de afkeer van officiële instellingen.

2.2.    Behoefte aan betekenisvolle jongerenparticipatie

2.2.1.

Betekenisvolle betrokkenheid houdt in dat de macht gedeeld wordt, dat beslissingen met andere belanghebbenden genomen kunnen worden onder transparante voorwaarden waar alle betrokkenen van op de hoogte zijn. Goed doordachte verantwoordingsprocessen vergroten het vertrouwen van alle belanghebbenden in politieke participatieprocessen. De verantwoordelijkheden van de verschillende actoren moeten voor alle belanghebbenden duidelijk zijn.

2.2.2.

Sinds de wereldwijde financiële crisis in de late jaren 2000 (13) is het vertrouwen van jongeren in overheidsinstellingen getaand. Hun idee van politieke invloed en vertegenwoordiging in de besluitvorming is nog niet veranderd. Participatie van jongeren in het democratische leven kan verschillende vormen aannemen. 39 % van hen beschouwt stemmen op lokaal, nationaal of Europees niveau als de doeltreffendste manier om de eigen stem te laten horen bij de besluitvormers (14). Het aandeel jongeren dat dit soort democratische participatie vertrouwt, is echter nog steeds zeer gering. Als jongeren zich liever niet met politiek inlaten, komt dat meestal doordat ze zich niet echt betrokken voelen en weinig vertrouwen hebben, en omdat ze het gevoel hebben dat het geen zin heeft om te participeren als toch niemand rekening houdt met hun bijdrage. Een van de belangrijkste obstakels voor jongeren om te participeren is het idee dat besluitvormers “toch niet luisteren naar mensen zoals ik” (15). Met andere woorden: het bevorderen van vertrouwen en dialoog tussen jongeren en overheidsinstellingen is cruciaal om ervoor te zorgen dat onze samenlevingen voorbereid zijn om toekomstige schokken het hoofd te bieden (16).

2.2.3.

Een meerderheid (70 %) (17) van de jongeren heeft het gevoel dat ze niet veel of helemaal geen inspraak hebben in belangrijke besluiten, wetten of beleidsmaatregelen die van invloed zijn op de EU als geheel. 40,8 % (18) van de jongeren denkt dat ze niet veel invloed hebben op de onderwerpen die in openbare of politieke debatten aan bod komen, en 24,8 % zegt zelfs dat ze helemaal geen invloed hebben. Twee derde van de respondenten is bovendien van mening dat jongeren meer invloed op het overheidsbeleid zouden kunnen uitoefenen als politici zich bewuster zouden zijn van de thema’s waar zij van wakker liggen. Meer dan 50 % denkt dan weer dat die doelstelling ook bereikt zou kunnen worden als jongerenorganisaties een grotere rol in de politiek zouden mogen spelen.

2.2.4.

Jongeren participeren tegenwoordig op een andere manier. Ze hebben een voorkeur voor niet-geïnstitutionaliseerde, en vooral niet-electorale vormen van politiek engagement (19). Steeds meer onderzoek toont aan dat dit te maken heeft met het tanende vertrouwen in overheidsinstellingen en ontevredenheid over de manier waarop de representatieve democratie werkt. De onconventionele politieke participatie van jongeren is steeds losser, geïndividualiseerder en persoonlijker geworden. Ze zetten zich liever in voor afzonderlijke kwesties en thema’s en hebben een voorkeur voor rechtstreeks activisme en protest als een soort “persoonlijke levenskeuze” (20). In het algemeen zijn jongeren politiek erg gemotiveerd. Als het om jongerenparticipatie gaat, houden deskundigen inzake politieke participatie zich niet langer bezig met de vraag óf jongeren willen participeren, maar wel waar en hoe ze hun politieke standpunten willen uitdrukken (21). Aangezien jongeren tegenwoordig op heel uiteenlopende manieren invloed op het beleid en de politiek proberen uit te oefenen, moet er dringend rekening worden gehouden met de onconventionele aard van politieke participatie, participatieve besluitvorming, en uitgebreide communicatie- en transparantiemechanismen binnen een democratisch institutioneel kader. De beleidsvorming in overheidsinstanties moet dienovereenkomstig worden aangepast en ontworpen zodat alle groepen jongeren worden bereikt en betrokken worden bij beleidsbeslissingen. Participatiemechanismen moeten inclusief zijn en de communicatie erover moet een divers publiek bereiken, ook groepen bij wie dat wat lastiger is.

2.2.5.

Door jongeren geleide organisaties hebben expertise en kennis ontwikkeld op het gebied van allerlei onderwerpen waar de jeugd mee te maken heeft. Als zij betrokken worden bij het beleidsvormingsproces, zal dat leiden tot coherentere en aangepaste regels en voorschriften. Dat idee wordt ook versterkt door het alsmaar groeiende aantal jongeren dat zich bij deze organisaties aansluit (22).

2.2.6.

Een betekenisvolle dialoog met jongeren is cruciaal. De participatie van jongeren moet daarom worden verbeterd. Daarbij moet de aandacht met name gaan naar het gebrek aan democratische jongerenvertegenwoordiging en een jongerenperspectief buiten de traditionele jeugdbeleidsterreinen. Jongeren willen meedoen aan het uittekenen van de beleidsmaatregelen die later van invloed zullen zijn op hun leven. Rechtvaardigheid tussen de generaties (23) is hét middel om de ongelijkheid tussen de generaties in vergrijzende samenlevingen te corrigeren.

2.2.7.

Met de bestaande instrumenten om de gevolgen van beleidsmaatregelen voor jongeren te analyseren, zoals instrument #31 uit de toolbox voor betere regelgeving, worden geen mogelijkheden geschapen voor het integreren van jongerenbelangen in het beleid of voor de inclusie van jongerenorganisaties en jongeren met relevante expertise, die systematisch zouden kunnen laten weten hoe jongeren over bepaalde kwesties denken. Bovendien is het zo, afgaande op de beschikbare publicaties, dat dergelijke instrumenten minder vaak gebruikt worden dan op grond van de relevantie en het belang van de voorstellen noodzakelijk wordt geacht.

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.    De EU-jeugdtest

3.1.1.

Het voorstel is gebaseerd op drie pijlers: raadpleging, effectbeoordeling en risicobeperkende maatregelen (24). Het voorziet in een kader dat bedoeld is om de doeltreffendheid en efficiëntie van beleid te verbeteren op basis van versterkte jongerenparticipatie en de integratie van jongerenbelangen in de beleidsvorming. Daarnaast houdt het rekening met kwetsbare jongeren, bijvoorbeeld jongeren met een handicap, NEET’s (25) (jongeren zonder werk, onderwijs of opleiding), jongeren die in afgelegen gebieden wonen enz. De EU-jeugdtest bestaat uit verschillende onderdelen en biedt een coherente structuur om kwalitatieve en betere beleidsmaatregelen op te stellen teneinde kwesties te behandelen waar toekomstige generaties mee te maken kunnen krijgen.

3.1.2.

Tijdens de eerste stap van de EU-jeugdtest wordt bepaald of een toekomstig ontwerpvoorstel van belang is en/of gevolgen heeft voor jongeren en toekomstige generaties. Dat zal helpen om te bepalen of er een volledige jeugdtest van dat beleid moet worden uitgevoerd. Aan de hand van een checklist bepalen de beoordelaars of het ontwerpvoorstel daadwerkelijk relevant is voor jongeren, alsook wat de rechtstreekse en onrechtstreekse gevolgen van het voorstel zijn voor jongeren en toekomstige generaties. Wordt besloten dat het voorstel relevant is, dan gaat de jeugdtest over tot de fase van brede raadpleging, effectbeoordeling en risicobeperkende maatregelen. De indicatoren van de checklist zouden gebaseerd zijn op de behoeften en ideeën van jongeren zodat de checklist kan detecteren welke voorstellen voor hen relevant zijn.

3.1.3.

Tijdens de volgende stap is het de bedoeling dat de beoordelaars de jongerenbelanghebbenden op een betekenisvolle manier raadplegen, zodat er systematisch voldoende expertise voorhanden is voor een diepgaande analyse. Op basis van die raadpleging proberen de beoordelaars te achterhalen welke mogelijke gevolgen van het geteste beleidsvoorstel de jongeren bezighouden. Dit participatieonderdeel moet transparant zijn en plaats bieden aan een brede groep jongerenvertegenwoordigers, door jongeren geleide organisaties en jongeren met relevante expertise om input te verstrekken. Op die manier wordt gewaarborgd dat kwesties in beleidsvoorstellen steeds systematisch worden behandeld. Als jongerenorganisaties, jongerenvertegenwoordigers en jongeren met relevante expertise daarbij worden betrokken, kan dat zeer gevarieerde en unieke achtergrondinformatie opleveren voor de effectbeoordeling. Via betekenisvolle samenwerking kunnen de beoordelaars een algemeen overzicht krijgen op basis van de overkoepelende kennis en expertise die de jongeren hebben aangeleverd. Dankzij die input kan de effectbeoordeling voldoende gedetailleerd zijn om de uitdagingen en aspecten in kaart te brengen waarop beleid een ontwrichtend effect kan hebben.

3.1.4.

Op basis van de beschikbare gegevens die tijdens het proces worden verzameld, de resultaten van de raadplegingen en de thema’s in de checklist kunnen de beoordelaars de effectbeoordeling en een prognoseanalyse voor toekomstige generaties opstellen.

3.1.5.

Is er een negatief effect, dan moet de beoordelaar risicobeperkende maatregelen voorstellen die in de eerste plaats gericht zijn op kwetsbare en kansarme jongeren. Het is raadzaam dat de beoordelaars tijdens de raadpleging vragen opnemen over mogelijke risicobeperkende maatregelen die aan de analyse kunnen worden toegevoegd. Het wordt aanbevolen in de komende jaren te evalueren wat het beleid voor gevolgen heeft en hoe de negatieve gevolgen ervan door risicobeperkende maatregelen zijn tegengegaan.

3.1.6.

De EU-jeugdtest mag geen surrogaat zijn van betekenisvolle samenwerking met jongeren in het algemeen, maar is bedoeld om bestaande participatiemechanismen aan te vullen.

3.1.7.

Het voorstel was de vrucht van een reeks discussies met de grootste jongerennetwerken van Europa, en sinds de test (en de gestructureerde dialoog, de voorloper ervan) in het leven is geroepen, werd hij met name genoemd in verschillende aanbevelingen van de EU-jongerendialoog. De jongeren lieten duidelijk verstaan dat ze transparante beleidsvormingsprocedures willen waardoor ze kunnen bijdragen aan het eindresultaat ervan en het vervolgens kunnen monitoren.

3.1.8.

Het voorstel is daarnaast geïnspireerd op de kmo-toets, een voorbeeld van een geschikt effectbeoordelingsinstrument op EU-niveau, dat op drie pijlers berust: raadpleging, effectboordeling en risicobeperkende maatregelen (26). Bovendien is de EU-jeugdtest, net als de kmo-toets, ook bedoeld als afzonderlijk instrument in de toolbox voor betere regelgeving met als doel het belang van jongeren voor de toekomst van Europa te benadrukken, in overeenstemming met de mededeling van de voorzitter van de Europese Commissie.

3.1.9.

Het voorstel is gebaseerd op effectbeoordelingsinstrumenten voor jongeren die al in verschillende lidstaten bestaan, zoals Oostenrijk, Duitsland, Frankrijk, België (Vlaanderen) maar ook buiten de EU, zoals in Nieuw-Zeeland en Canada.

3.1.10.

Dankzij de voorgestelde effectbeoordeling wordt in het beleid rekening gehouden met de behoeften en verwachtingen van jongeren en wordt verder gekeken dan de traditionele jeugdbeleidsterreinen. Slechts een klein deel van de voorstellen van de Europese Commissie wordt geanalyseerd vanuit een jongerenperspectief. Een aanzienlijk deel van deze voorstellen heeft echter rechtstreekse en onrechtstreekse gevolgen voor de levenskwaliteit van jongeren.

3.1.11.

Er wordt voorgesteld om de EU-jeugdtest op te nemen in de publiek toegankelijke effectbeoordelingen inzake betere regelgeving en hem te publiceren op de Europese Jongerensite. De doeltreffendste manier moet echter verder worden onderzocht. Het directoraat-generaal Communicatie wordt niettemin aangemoedigd om de test actief te promoten en hem zo bekend te maken. Het secretariaat-generaal moet dan weer de goedkeuring ervan in de verschillende DG’s ondersteunen. De instellingen die besluiten om de EU-jeugdtest te gebruiken, kunnen hem ook publiceren, onder meer op de website van het EESC. Zodra de beoordeling en de definitieve versie van een voorstel gepubliceerd zijn, kunnen de jongerenbelanghebbenden die betrokken zijn bij de raadpleging, zien op welke manier er rekening is gehouden met hun bijdrage.

3.1.12.

De EU-jeugdtest wordt gezien als een structuur die op lokaal, regionaal en nationaal niveau kan worden ingevoerd in samenwerking met de instellingen van de Europese Unie.

3.1.13.

De EU-jeugdtest kan een verbetering voor het beleid betekenen, maar moet wel gebaseerd zijn op zinvolle participatiemechanismen. Gebruikmaking van de kennis van de betrokkenen kan immers tot efficiëntie en verbeteringen leiden.

3.2.    Jongerenparticipatie binnen het EESC

3.2.1.

Het EESC vindt het belangrijk dat jongeren meehelpen om de toekomst van Europa vorm te geven (27). Daarom voert het verschillende succesvolle initiatieven uit zoals “Jouw Europa, jouw mening!”, de rondetafelconferenties voor jongeren over klimaat en duurzaamheid, en de EU-jongerentop over klimaatverandering, die georganiseerd wordt door het EESC en het Europees Parlement. In 2021 nam het EESC voor het eerst een jongerenafgevaardigde mee in zijn officiële delegatie naar de COP26 van het UNFCCC als follow-up van het EESC-advies NAT/788 (28). Daarnaast zal het EESC in het kader van het Europees Jaar van de Jeugd met zijn prijs voor het maatschappelijk middenveld 2022 doeltreffende, innovatieve en creatieve initiatieven belonen die bedoeld zijn om voor en met jonge Europeanen aan een betere toekomst te werken.

3.2.2.

Het EESC zal ernaar streven om jongeren en jongerenorganisaties een luidere stem te geven via gestructureerdere, betekenisvolle en doelgerichte mechanismen voor jongerenparticipatie om de interne betrokkenheid van jongeren en jongerenorganisaties bij de werkzaamheden van het EESC te vergroten. Het EESC moet daarvoor de volgende stappen ondernemen: — transparante en sectoroverschrijdende coördinatiemechanismen moeten worden ingevoerd om standpunten van jongeren in de werkzaamheden en wetgeving van het EESC te integreren; — bij belangrijke adviezen kunnen jongerendeskundigen met relevante expertise aan het woord worden gelaten; — in het kader van het Europees Jaar van de Jeugd moet “jeugd” het gemeenschappelijke onderwerp zijn voor de ronde van initiatiefadviezen van dit najaar; — er moeten thematische debatten met Europese jongeren- en basisorganisaties worden gehouden om nationale en Europese invalshoeken beter met elkaar te verbinden; — er kan jaarlijks een reeks onderwerpen in verband met jongeren worden geselecteerd voor EESC-studies (29); — in alle adviezen moet het EESC steeds rekening houden met het intergenerationele perspectief (zoals reeds het geval is voor het genderperspectief); — er moeten levendige betrekkingen met andere EU-instellingen worden aangeknoopt om mechanismen voor jongerenparticipatie in kaart te brengen en voorlichtingsactiviteiten met jongeren en jongerenorganisaties op nationaal, regionaal en lokaal niveau te versterken; — de resolutie over jongerenparticipatie bij het EESC die werd opgesteld door de Coördinatiegroep voor het Europees Jaar van de Jeugd, moet worden goedgekeurd; — er moet een rubriek “jongerenparticipatie” worden gecreëerd op de website van het EESC waarin de vroegere, huidige en toekomstige activiteiten in verband met jongeren worden belicht, zoals adviezen, openbare hoorzittingen, evenementen enz.; — er moet een permanente structuur binnen het EESC worden opgericht zodat de werkzaamheden op het gebied van jongerenparticipatie bij het Comité en andere instellingen ook na 2022 zullen worden voortgezet.

3.2.3.

Het EESC zal verder bekijken hoe het de EU-jeugdtest in zijn werkzaamheden kan toepassen zodat het jongeren er consequent bij kan betrekken.

3.2.4.

Het EESC nodigt de Europese Commissie uit om te reageren op dit initiatiefadvies en het voorstel voor de EU-jeugdtest, en om samen te brainstormen over de uitvoering ervan.

---

(1)  Desk research European Youth in 2021.

(2)  Influencing and understanding political participation patterns of young people, Europees Parlement, 2021.

(3)  Resolutie van de Raad van de Europese Unie over de EU-strategie voor jongeren 2019-2027.

(4)  Conferentie over de toekomst van Europa, Verslag over het eindresultaat, mei 2022.

(5)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX:52022DC0404&qid=1660827033223

(6)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/speech_21_4701

(7)  Deželan, T., Moxon, D., “Influencing and understanding political participation patterns of young people: The European perspective”, studie, 2021.

(8)  Barta, O., Boldt, G., Lavizzari, A., “Meaningful youth political participation in Europe: concepts, patterns and policy implications”, onderzoeksstudie, 2021.

(9)  Eurobarometer 96 — Winter 2021-2022.

(10)  Kitanova, M., “Youth political participation in the EU: evidence from a cross-national analysis”, Journal of Youth Studies, vol. 23, nr. 7, 2020 (studie ontvangen in 2018).

(11)  https://www.youthforum.org/files/YFJ_EU_Youth_Test.pdf

(12)  Verslag over het eindresultaat van de Conferentie over de toekomst van Europa.

(13)  Governance for Youth, Trust and Intergenerational Justice — Fit for all generations? Highlights.

(14)  Flash Eurobarometer over jongeren en democratie, uitgevoerd tussen 22 februari en 4 maart 2022.

(15)  European Parliament Youth Survey Report (september 2021).

(16)  Governance for Youth, Trust and Intergenerational Justice — Fit for all generations? Highlights.

(17)  European Parliament Youth Survey Report (september 2021).

(18)  Youth Survey Report (onder het voorzitterschapstrio Duitsland-Portugal-Slovenië, januari 2022).

(19)  Youth Survey Report (onder het voorzitterschapstrio Duitsland-Portugal-Slovenië, januari 2022).

(20)  Youth Survey Report (onder het voorzitterschapstrio Duitsland-Portugal-Slovenië, januari 2022).

(21)  Deželan, T., Moxon, D., “Influencing and understanding political participation patterns of young people: The European perspective”, studie, 2021.

(22)  Eurobarometer over het Europees Jaar van de Jeugd: Jonge Europeanen zijn alsmaar meer betrokken, Europese Commissie, 2022.

(23)  Governance for Youth, Trust and Intergenerational Justice — Fit for all generations? Highlights.

(24)  https://www.youthforum.org/files/Concept-Note_final.pdf en https://www.youthforum.org/files/YFJ_EU_Youth_Test.pdf

(25)  PB C 152 van 6.4.2022, blz. 27.

(26)  Toolbox voor betere regelgeving — kmo-toets.

(27)  SOC/706, Europees Jaar van de Jeugd (PB C 152 van 6.4.2022, blz. 122) en SOC/589, Een nieuwe EU-strategie voor jongeren (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 142).

(28)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 44.

(29)  Er loopt momenteel een EESC-studie over gestructureerd engagement van jongeren: lokale, nationale, Europese en internationale goede praktijkvoorbeelden in kaart brengen om de nodige en gepaste mechanismen uit te werken die ervoor moeten zorgen dat de stem van de Jeugd wordt gehoord.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de rol van technologieën voor koolstofverwijdering bij het koolstofarm maken van de Europese industrie

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/08)

Rapporteur:	Andrés BARCELÓ DELGADO
Corapporteur:	Monika SITÁROVÁ

Besluit van de voltallige vergadering	18.1.2022
Rechtsgrondslag	Art. 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Adviescommissie Industriële Reconversie (CCMI)
Goedkeuring door de afdeling	24.6.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	229/0/7

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) herhaalt dat het de toezeggingen in het kader van de Green Deal alsook de versterking van de strategische autonomie op het gebied van energievoorziening en industrieel leiderschap volmondig steunt.

1.2.

De gevolgen van de aanhoudende oorlog in Oekraïne voor de beschikbaarheid van energie en grondstoffen mogen niet worden genegeerd, en deze situatie moet op de voet worden gevolgd in het kader van het Europees Semester.

1.3.

Wil de groene transitie in de maakindustrie slagen, dan moet worden uitgegaan van een voldoende en passende hernieuwbare-energiemix voor elektrificatie en de productie van groene waterstof. Technologieën voor koolstofdioxideverwijdering (CDR), koolstofafvang en -opslag (CCS) en koolstofafvang en -gebruik (CCU) zullen de industrie helpen om klimaatneutraliteit te bereiken. Om de Green Deal-doelstellingen te kunnen halen, moet in heel Europa meer hernieuwbare energie worden geproduceerd.

1.4.

Om de decarbonisatie te doen slagen is een ingrijpende transformatie van de industriële activiteiten nodig (in de komende dertig jaar). Hoewel er al veel koolstofarme technologieën bestaan, zijn de niveaus van technologische paraatheid (TRL) (1) laag. Om deze baanbrekende technologieën op te schalen en breed toe te passen, zijn ambitieuze technologische routekaarten nodig; de EU moet innovatie bevorderen via het Klimaat- en het Innovatiefonds.

1.5.

De ontwikkeling van technologieën en het opleiden en bijscholen van arbeidskrachten zijn voor de groene transitie in de maakindustrie dan ook cruciaal. De sociale dialoog op Europees, nationaal en regionaal niveau moet de bewustmaking verbeteren, een draagvlak creëren en een groene en rechtvaardige transitie in de industrie ondersteunen. Capaciteitsopbouw en projecten voor het vaststellen van belangrijke vaardigheden zullen essentieel zijn om te zorgen voor een geslaagde industriële transitie waarbij niemand aan zijn lot wordt overgelaten.

1.6.

Een toename van het gebruik van alternatieve grondstoffen — met name duurzame biomassa — kan bijdragen tot de duurzame verwijdering van koolstof uit de atmosfeer; dit houdt in dat wordt ingezet op duurzaam beheer van productieve grond (landbouw- en bosgrond) en het gebruik van biomassa in producten met een lange levensduur, waardoor de voordelen van koolstofverwijdering nog langer doorwerken. Dit zou er bovendien toe bijdragen dat de EU minder afhankelijk wordt van ingevoerde grondstoffen en hulpbronnen.

1.7.

Het EESC dringt erop aan dat het concurrentievermogen van de Europese industrie behouden blijft: de EU is een pionier op het gebied van CO2-emissiereductie, maar heeft andere partijen nodig om haar klimaatambities waar te maken. Aangezien de klimaatcrisis de hele wereld treft, moet de Europese Unie er in diplomatiek opzicht meer voor ijveren om derde landen er daadwerkelijk toe te bewegen dat ze hun inspanningen ter bestrijding van deze crisis opvoeren. Niet alleen zijn de beleidsdoelstellingen van de EU ambitieus, zij zal ook steeds meer een voortrekkersrol gaan spelen bij het koolstofarm maken van de industrie, dankzij haar politieke steun en de praktische kennis van zowel bedrijven als werknemers in verband met de industriële capaciteit, de nodige technologieën en de manier waarop kan worden geanticipeerd op veranderingen, zodat concrete stappen kunnen worden gezet.

1.8.

Als er binnen de EU een solide industriële basis blijft bestaan, zal de Europese samenleving ook in de toekomst kunnen rekenen op welvaart, kwaliteitsbanen en engagement in de strijd tegen klimaatverandering. De Europese industrie moet in Europa investeren, met een passend regelgevingskader, zowel in O&O&I als in materiële vaste activa, teneinde haar concurrentiepositie te behouden.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

In de Europese klimaatwet is een ambitieuze emissiereductiedoelstelling voor 2030 vastgesteld, terwijl tegelijkertijd het streven naar een klimaatneutrale EU in 2050 is bevestigd. Wil de EU haar doel bereiken, dan is het zaak om alle activiteiten met betrekking tot de uitstoot van broeikasgassen te analyseren en trajecten uit te stippelen teneinde tegen 2050 tot een netto-nuluitstoot te komen.

2.2.

De maakindustrie is verantwoordelijk voor 20 % (2) van de Europese emissies. De CO2-intensieve maakindustrieën in Europa zijn de ijzer- en staalindustrie, de cementindustrie, de chemische en petrochemische industrie, de pulp- en papierindustrie, de meststoffenindustrie, de glas- en keramiekindustrie, de olieraffinaderijen en de non-ferrometaalindustrie (hoofdzakelijk aluminium). De uitstoot van broeikasgassen door de industriële sector omvat koolstofdioxide (CO2) afkomstig van energiegebruik, van het gebruik van fossiele brandstoffen voor niet-energiedoeleinden en van niet-fossiele brandstofbronnen, alsook niet-CO2-gassen.

2.3.

De groene transitie van de maakindustrie is van vitaal belang om aan de Europese klimaatwet te voldoen. Er zal een technologietransitie komen en in het verlengde daarvan zal er in de verschillende industrieën sprake zijn van veranderingen in werkmethoden, vaardigheden en competenties. Daarnaast zullen echter ook maatregelen aan de vraagzijde nodig zijn om het gebruik van koolstofarme producten en nieuwe bedrijfsmodellen (industriële symbiose, circulariteit, vraagrespons) te bevorderen.

3.   De maakindustrie op weg naar klimaatneutraliteit

3.1.

In dit initiatiefadvies ligt de nadruk op industriële sectoren die onder het ETS vallen. Energiebedrijven, vervoer en gebouwen vallen er dus niet onder.

3.2.

Naast de uitdaging van decarbonisatie is het verbeteren van de energie-efficiëntie een absolute noodzaak voor elke industriële sector. Hoewel dit niet voldoende zal zijn om de Europese industrie koolstofvrij te maken, kan energie-efficiëntie de uitstoot als gevolg van energieverbruik aanzienlijk verminderen. Er zal een verschuiving plaatsvinden van fossiele brandstoffen naar technologieën die geen broeikasgassen uitstoten, voornamelijk met hernieuwbare energie. Nutsbedrijven en overheidsinstanties zijn verantwoordelijk voor de energietransitie van fossiele brandstoffen naar uitstootvrije technologieën.

3.3.

Kijkt men naar de uitdaging om tot decarbonisatie te komen, dan kunnen industriesectoren als volgt worden ingedeeld: — sectoren die hun productieproces radicaal moeten wijzigen: staal (geïntegreerd proces), meststoffen en de chemische industrie; — sectoren die de energiedrager in het productieproces moeten veranderen: staal (elektrische boogovens), glas, keramiek, papier enz.; — “moeilijk te beperken sectoren”, zoals de cementsector, die de tijdens het productieproces uitgestoten CO2 moeten opvangen en opslaan (of gebruiken) om klimaatneutraal te worden; — sectoren die kunnen profiteren van technologieën voor koolstofafvang en -gebruik, om producten met een hoge toegevoegde waarde te ontwikkelen, zoals olieraffinaderijen en de chemische en petrochemische industrie.

3.4.

Industriële hoogrenderende warmte-krachtkoppeling (wkk) (3) zal zeker bijdragen tot meer energie-efficiëntie, maar kan de industrie niet koolstofvrij maken. Ook het gebruik van warmte met een lage enthalpie uit de industrie voor stadsverwarming zou een manier kunnen zijn om de totale energie-efficiëntie te verhogen. Dit zou misschien kunnen worden meegenomen tijdens de transitie naar volledige decarbonisatie.

3.5.

Met technologieën voor koolstofdioxideverwijdering (CDR) wordt reeds uitgestoten CO2 aan de atmosfeer onttrokken, waardoor “negatieve” emissies worden gecreëerd. CCS-gerelateerde technologieën, zoals bio-energie met koolstofafvang en -opslag (BECCS) en directe afvang uit de lucht en opslag (DACCS), vormen belangrijke elementen in het arsenaal aan negatieve-emissietechnologieën. Deze technologieën hebben potentieel om de klimaatverandering te beperken, maar bevinden zich thans nog maar in de demonstratiefase. Andere CDR-technologieën omvatten activiteiten ter vergroting van natuurlijke koolstofputten, zoals bebossing en herbebossing, en vallen buiten het bestek van dit advies.

De uitdaging voor de toekomst van CDR in de maakindustrie bestaat erin een evenwicht te vinden waarbij met het oog op mitigatie gebruik wordt gemaakt van koolstofafvang en -opslag, naast andere technologieën voor koolstofreductie en -verwijdering. De reductie en verwijdering van broeikasgasemissies moet stroken met de Overeenkomst van Parijs en de Europese klimaatwet. Met CCS kan de EU de verwijdering van broeikasgassen in het noodzakelijke tempo voortzetten, maar het doel moet zijn om op lange termijn koolstofopslag te voorkomen.

3.6.

Waterstof geproduceerd met behulp van hernieuwbare energie (groene waterstof) lijkt sectoroverschrijdend de oplossing te zijn voor de decarbonisatie. Zo is er een project in Zweden dat erop is gericht de uitstoot van broeikasgassen bij staalproductie uit te bannen door gebruik te maken van hernieuwbare waterstof. In Finland loopt er een project waarbij oplossingen zullen worden getoond om blauwe en later groene waterstof te produceren en CO2 op te vangen en permanent op te slaan in de Oostzee.

4.   De maakindustrie op weg naar decarbonisatie

4.1.

Van alle Europese industrieën richten wij ons op de sectoren met een groot verbeteringspotentieel en een grote impact op de vermindering van de Europese CO2-uitstoot. In de maakindustrie ligt de focus op sectoren die op hun weg naar koolstofneutraliteit meer obstakels moeten overwinnen. In dit advies ligt de nadruk op de staalindustrie, de cementindustrie, de chemische en petrochemische industrie, olieraffinaderijen, de pulp- en papierindustrie, de meststoffenindustrie, de glasindustrie en de keramische industrie.

4.2.

Alvorens technologieën te beschrijven die van invloed zouden kunnen zijn op de vermindering en verwijdering van de CO2-uitstoot, moeten we overwegen over te schakelen van energiebronnen die zijn afgeleid van fossiele brandstoffen op emissievrije energiebronnen en andere hernieuwbare bronnen. Deze bronnen kunnen zijn: windenergie, fotovoltaïsche energie en thermische zonne-energie, waterkracht, geothermische energie, biomassa en biobrandstoffen.

4.3.

Sommige industrieën zouden bestaande of nieuwe technologieën in hun processen moeten toepassen om de uitstoot van broeikasgassen tot nul terug te dringen en tot een klimaatneutrale samenleving te komen. Afhankelijk van elke industrie en haar huidige uitstoot van broeikasgassen kan het nodig zijn een of meer stappen te ondernemen.

4.4.

Deze eerste stap zou “slechts” een verandering in het productie- of energiebevoorradingsproces kunnen lijken. In veel andere situaties kunnen verder onderzoek en verdere ontwikkeling nodig zijn, bijvoorbeeld om de huidige aardgasbranders aan te passen aan waterstof of om warmtepompen te kunnen gebruiken. Ook de wisselwerking tussen waterstof en de materialen of producten moet de nodige aandacht krijgen.

4.5.

Staalindustrie: De uitdaging voor de traditionele staalindustrie (geïntegreerd proces, waarvoor reductie van ijzererts nodig is) heeft al geleid tot de invoering van verschillende nieuwe technologische benaderingen, die nu gericht zijn op de vervanging van hoogovens door lichtboogovens die worden gevoed met sponsijzer (direct-gereduceerd ijzer, DRI) dat wordt geproduceerd met behulp van groene waterstof. Andere reeds onderzochte alternatieven zijn gebaseerd op CCS-technologieën, maar kunnen er niet voor zorgen dat de BKG-reductiedoelstelling wordt gehaald. Elektrolyse van ijzererts zou tot wel 87 % minder CO2 kunnen uitstoten dan het huidige geïntegreerde proces (als de elektriciteitsvoorziening volledig koolstofvrij wordt gemaakt). Waterstofplasmareductie is gericht op een CO2-uitstoot van nul. In feite zou de staalproductie met waterstof tot 95 % minder CO2 kunnen uitstoten dan het huidige geïntegreerde proces (als gebruik wordt gemaakt van volledig koolstofvrije elektriciteit), maar door de energie die bij de waterstofproductie verloren gaat, zou dit uiteindelijk het energieverbruik van de industrie doen toenemen. Staal dat in lichtboogovens wordt geproduceerd, stoot slechts 14 % van de broeikasgassen van het geïntegreerde proces uit en de belangrijkste uitdaging daarbij is de vervanging van het aardgas voor de rollenovens door groene waterstof of elektriciteit op basis van inductie. CCU (waarbij gebruik wordt gemaakt van de afvalgassen van hoogovens) kan de uitstoot met maximaal 65 % verminderen indien het volledig wordt toegepast (de CO2-reductie hangt ook af van de volledige levenscyclus van de resulterende chemische producten). Verschillende van deze technologieën bevinden zich in een verder gevorderd stadium van ontwikkeling: de Steelanol-demonstratie-installatie (momenteel in aanbouw — TRL 9) gebruikt afvalgas om bio-ethanol te produceren en het Carbon2Chem-project (TRL 7-8) beoogt afvalgas te gebruiken als grondstof voor chemicaliën.

4.6.

Cementindustrie: Slechts 37 % van de uitstoot in de cementindustrie is afkomstig van brandstoffen, terwijl de overige 63 % het resultaat is van een chemische reactie van de grondstof (procesemissies). Het gebruik van brandstoffen uit hernieuwbare bronnen (biomassa of waterstof) zal de emissiegraad dan ook met maximaal 35 % verminderen. Momenteel worden technologieën getest die CO2 in de toekomst mogelijk kunnen opvangen en beheren of opslaan (aminemethode en calciumkringloop). Een andere manier om de uitstoot terug te dringen is de ontwikkeling van zogeheten klinkerarme cementvarianten, die momenteel een TRL van 5-7 hebben. Dergelijke cementvarianten hebben een emissiegraad die tot 30 % lager is dan die van zuiver portlandcement.

4.7.

Chemische industrie: In de chemische industrie wordt met de elektrificatie van productieprocessen, zoals de elektrificatie van stoomkraakinstallaties, beoogd de CO2-uitstoot per kraakinstallatie met 90 % te verminderen. De chemische sector levert een belangrijke bijdrage aan het herstel van duurzame koolstofcycli. Chemische producten vormen een enorm koolstofreservoir dat de koolstof voor tien tot veertig jaar kan vastleggen. Vandaag de dag is de hoeveelheid koolstof die in chemische producten besloten ligt vergelijkbaar met de totale uitstoot van de industrie voor de productie van die producten. Zelfs als het grootste deel van deze koolstof in de atmosfeer terechtkomt wanneer producten aan het einde van hun gebruik worden verbrand, is het opzetten van een ambitieuze strategie voor een circulaire economie een eerste vereiste om duurzame en klimaatveerkrachtige koolstofcycli tot stand te brengen door koolstof “in de kringloop” te houden. De chemische sector kan bijdragen tot emissiereductie in andere sectoren door koolstof te “absorberen” en op te slaan in producten.

4.8.

Pulp- en papierindustrie: In de pulp- en papierindustrie zal een combinatie van procesverbeteringen, waaronder de transitie naar Industrie 4.0, samen met investeringen in de modernste productietechnologieën, naar verwachting leiden tot een vermindering van 7 miljoen ton CO2 tegen 2050. Door gebruik te maken van haar ter plaatse aanwezige wkk-faciliteiten kan de industrie zich op de energiemarkt begeven door gebruik te maken van overschotten aan fluctuerende hernieuwbare energie. De daarmee gepaard gaande decarbonisatievoordelen kunnen oplopen tot 2 miljoen ton. Verdere omschakeling van industriële installaties op koolstofarme tot koolstofvrije energiebronnen zal naar verwachting een emissiereductie van 8 miljoen ton CO2 opleveren. Naast enkele van de baanbrekende concepten die in het “Two team Project” (4) zijn vastgesteld, zoals de Deep Eutectic Solvents-technologie die nu in ontwikkeling is, zouden andere innovatieve en disruptieve oplossingen de emissiereductie-inspanning met ongeveer 5 miljoen ton CO2 kunnen aanvullen.

4.9.

Olieraffinaderijen: Olieraffinaderijen kunnen op twee manieren bijdragen tot de energie- en klimaattransitie van de economie van de EU: i) door de CO2-voetafdruk van hun productieproces aanzienlijk te verkleinen, en ii) door brandstoffen en andere producten van fossiele oorsprong geleidelijk te vervangen door brandstoffen en andere producten op basis van biogeen of gerecycled CO2. De geleidelijke vervanging van fossiele energie door bio-energie in combinatie met CCU- en CCS-technologieën zal zelfs resulteren in een negatieve uitstoot van broeikasgassen. De netto-uitstoot van broeikasgassen tijdens het gebruik van brandstoffen en andere raffinageproducten kan radicaal worden verminderd door bij de grondstoffen geleidelijk over te schakelen van ruwe olie op duurzame biomassa en gerecycled CO2. De resulterende brandstoffen zullen na verbranding geen of zeer weinig netto CO2 aan de atmosfeer toevoegen en zo bijdragen tot het decarboniseren van het vervoer, met name de vervoerswijzen die moeilijker te elektrificeren zijn. Investeringen en nieuwe projecten op deze gebieden zijn gaande. Zo zijn drie van de ongeveer tachtig grote raffinaderijen in de EU omgebouwd tot bioraffinaderijen, waarbij ruwe olie volledig is vervangen door duurzame biomassa (5). Voor deze klimaattransitiestrategie zijn minder financiële middelen nodig dan voor andere oplossingen, aangezien de raffinaderijen zelf en het logistieke systeem voor de distributie van de producten grotendeels kunnen worden aangepast en hergebruikt.

4.10.

Meststoffen: De meststoffenindustrie onderzoekt momenteel of zij aardgas als grondstof kan vervangen door groene waterstof. In de hele EU worden verschillende proefprojecten (6) ontwikkeld en zodra groene waterstof beschikbaar komt en de kosten ervan zijn geregeld, zal de industrie overgaan tot volledige decarbonisatie.

4.11.

Concluderend kan worden gesteld dat de maakindustrie potentieel heeft om haar productie te decarboniseren door middel van energie-efficiëntie, procesoptimalisering en de omslag naar hernieuwbare energie. Investeringen in O&O&I zullen nodig zijn om de doelstelling van koolstofneutraliteit tegen 2050 te halen. CCS- en CCUS-technologieën zijn ook van belang voor maakindustrieën, zoals de cementindustrie, en wanneer biomassa de energiebron is.

5.   Vaardigheden en competenties in de toekomstige maakindustrie

5.1.

Nieuwe industriële processen zullen ongetwijfeld vragen om nieuwe werkmethoden. Industrieën en de mensen die er werken zullen hun taken in de industrie moeten aanpassen, waarbij de nadruk ligt op vermindering van de CO2-uitstoot vanaf de allereerste stappen in de productieprocessen.

5.2.

De groene transitie van de maakindustrie zal de productie in velerlei opzicht veranderen door de volledige inzet van nieuwe productietechnologieën en de benutting van digitalisering. Er zullen nieuwe vaardigheden en bij- en omscholing nodig zijn om een rechtvaardige transitie te bewerkstelligen waarbij niemand aan zijn lot wordt overgelaten. Voorts is het belangrijk dat EU-burgers en -werknemers, kleine en middelgrote ondernemingen, sociale ondernemingen en regionale deskundigen worden uitgenodigd om een proactieve rol te spelen bij de onvermijdelijke veranderingen in hun leefomgeving.

5.3.

De EU moet ervoor zorgen dat de kennis over nieuwe technologieën en de wijze waarop deze in de huidige industrieën kunnen worden toegepast, bij de werknemers in de industrie terechtkomt. Overheden en bedrijven moeten er in het kader van de sociale dialoog naar streven optimaal gebruik te maken van bestaande vaardigheden en de decarbonisatiedoelstellingen te verwezenlijken.

5.4.

De volledige toepassing van groene waterstof in de industrie zal voor veel industrieën van cruciaal belang zijn. Maar daarnaast zal de toepassing van de CDR-technologieën van invloed zijn op de vaardigheden en competenties in de maakindustrie en ook zeer sterk in de toeleveringsketen.

6.   EU-optreden en randvoorwaarden

6.1.

Het Europese rechtskader en de nationale regelgeving moeten helpen de industrie koolstofvrij te maken. Daarbij moet er rekening mee worden gehouden dat de mogelijkheden in verband met de transitie en/of de voor de transitie nodige investeringen van lidstaat tot lidstaat en van regio tot regio in Europa sterk zullen verschillen.

6.2.

Het Fonds voor een rechtvaardige transitie, dat is bestemd voor steun aan regio’s die sterk afhankelijk zijn van koolstofintensieve industrieën, is een positieve eerste stap. De reikwijdte, die beperkt is tot regio’s die sterk afhankelijk zijn van steenkool, bruinkool, turf, olieschalie en koolstofintensieve industrieën, is echter te eng. Net als het Europees Parlement pleit het EESC voor een drastische verhoging van het budget van het Fonds voor een rechtvaardige transitie, zodat ook steun kan worden verleend aan andere sectoren die te maken zullen krijgen met het koolstofvrij maken van de industrie. Er moeten extra middelen worden uitgetrokken voor de overgang van de ene baan naar de andere, het scheppen van alternatieve hoogwaardige banen in dezelfde regio’s en een goede opleiding, omscholing en bijscholing van werknemers.

6.3.

De groene transitie in de industrie vereist toegang tot grote hoeveelheden koolstofneutrale energie en grondstoffen tegen een betaalbare, stabiele en concurrerende prijs. Er zal in Europa aanzienlijk moeten worden geïnvesteerd, onder meer in energie-infrastructuur, om te voldoen aan de behoefte van de industrie aan grote hoeveelheden hernieuwbare energie.

6.4.

Om de Europese economie naar de doelstelling van nettoklimaatneutraliteit in 2050 te leiden moet het EU-regelgevingskader de voorwaarden scheppen om de enorme hoeveelheden — financiële, technologische en intellectuele — middelen vrij te maken die nodig zijn om zo snel mogelijk werk te kunnen maken van investeringen in koolstofarme technologieën, waaronder koolstofverwijderingstechnologieën.

6.5.

Er zijn regelmatige prikkels nodig om de toepassing van koolstofafvang in maakindustrieën aan te moedigen, zowel op Europees niveau — via het Innovatiefonds — als in elke lidstaat, maar zonder dat dit ten koste gaat van de eengemaakte markt, die een van de hoekstenen van de EU is. Er zullen aanvullende EU-initiatieven nodig zijn om particuliere investeringen aan te trekken en te mobiliseren.

6.6.

Er moeten op Europees niveau strategische allianties worden gesloten om de ontwikkeling van deze industrie te versnellen, zodat de EU op dit gebied het voortouw kan nemen. De huidige staatssteunregels zouden kunnen worden aangepast om dit mogelijk te maken.

6.7.

Bijzondere aandacht moet worden besteed aan O&O-activiteiten, met een dialoog hierover op Europees niveau. Het Innovatiefonds moet het instrument bij uitstek zijn om deze activiteiten te kanaliseren.

6.8.

Het beleid betreffende overheidsopdrachten moet worden gebruikt om de markten voor groene producten te stimuleren wanneer producenten hun broeikasgasuitstoot verlagen ten opzichte van “bruine” producten.

6.9.

De geconstateerde vertraging bij het aanpakken van de klimaatuitdaging en de tijdsdruk betekenen dat de verslaglegging en de aanbevelingen van het Europees Semester aan elke lidstaat een aantal kernprestatie-indicatoren moet bevatten om de industrie te helpen de noodzakelijke decarbonisatie te bereiken.

6.10.

Het strategisch prognoseverslag moet op gezette tijden de balans opmaken van de vorderingen, de meest veelbelovende scenario’s/opties en de zwakke punten in de pogingen om de klimaatdoelstellingen te verwezenlijken. Dit is des te belangrijker omdat het richtsnoeren kan opleveren voor dringende investeringen met een hoog risico, maar ook voor een redelijke bundeling van middelen, zowel verticaal als horizontaal.

6.11.

Een reeks waarschuwingssignalen wijst op een ongelijk speelveld en het risico op “koolstoflekkage” naar derde landen, waardoor de transitie naar een koolstofvrije economie wordt belemmerd. Hieruit blijkt eens te meer hoe belangrijk het is de concurrentievermogentoets in te voeren als instrument voor het filteren van risico’s en voor oriëntatie.

6.12.

Er zijn duidelijk gemeten verschillen in emissieconcentraties per lidstaat en in emissies per hoofd van de bevolking, per economische sector en per regio. Gezien de tijdsdruk moet voorrang worden gegeven aan het boeken van de snelste en grootste resultaten om stappen te zetten naar een koolstofvrije economie. Derhalve moet sterk de nadruk worden gelegd op metallurgie, minerale materialen en chemicaliën, alsook op de sector hernieuwbare brandstoffen. Innovaties in een vroeg stadium en de wil om ze te gebruiken en te verkopen, verschillen afhankelijk van de grootte van de ondernemingen, waarbij zeer grote concerns een voordeel hebben bij het eerstgenoemde, en kmo’s bij het tweede. Intersectorale én verticale kennisoverdracht moeten dan ook aangemoedigd en gefaciliteerd worden door een gunstig ondernemingsklimaat te scheppen.

---

(1)  TRL: Technology Readiness Levels (technologische-paraatheidsniveaus) zijn verschillende punten op een schaal die wordt gebruikt om het voortgangs- of het maturiteitsniveau van een technologie te meten.

(2)  Europees Milieuagentschap.

(3)  Wkk: warmte-krachtkoppeling.

(4)  https://www.cepi.org/two-team-project-report/

(5)  Gela, Venice biorefinery (eni.com) en La Mède (TotalEnergies.com).

(6)  Fertiberia heeft in Puertollano, Spanje, een koolstofvrije kunstmestfabriek opgericht.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de energietransitie en de digitale transitie in plattelandsgebieden

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/09)

Rapporteur:	John COMER
Corapporteur:	Luís MIRA

Besluit van de voltallige vergadering	20.1.2022
Rechtsgrondslag	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Afdeling Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu
Goedkeuring door de afdeling	30.6.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	173/1/2

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is van mening dat een gecombineerde strategie voor de energietransitie en de digitale transitie in plattelandsgebieden niet de mate van aandacht en steun heeft gekregen die men zou verwachten. Het dringt aan op een snelle uitvoering van de langetermijnvisie van de Commissie voor de plattelandsgebieden van de EU en op de mobilisering van belanghebbenden via het EU-plattelandspact. De meest kwetsbare plattelandsgebieden verdienen speciale aandacht, zodat niemand aan zijn lot wordt overgelaten. Het is van essentieel belang dat de nadruk wordt gelegd op energiearmoede en armoede op het platteland.

1.2.

Het toekomstige succes van Europa zal grotendeels afhangen van de vraag of we erin slagen plattelandsgebieden te behandelen op een manier die in evenwicht is met de aanpak die stedelijke gebieden te beurt vallen. Plattelandsgemeenschappen mogen niet worden benadeeld op het stuk van digitalisering en opties voor energiegebruik, bijvoorbeeld vanwege het feit dat er meer personenauto’s moeten worden gebruikt als gevolg van het gebrek aan openbaar vervoer.

1.3.

De rol van lokale gemeenschappen moet worden benut voor de verwezenlijking van een rechtvaardige energietransitie in combinatie met gemeenschapsontwikkeling, door hernieuwbare-energiegemeenschappen en energiegemeenschappen van burgers op te richten en bestaande energiegemeenschappen uit te breiden, waarbij burgers, lokale overheden en kmo’s vrijwillig bijeenkomen om sociale en economische voordelen te bevorderen.

1.4.

Het EESC dringt erop aan dat de volgende beleidsmaatregelen en instrumenten worden geïntensiveerd: — hernieuwbare energie: het huidige beleid inzake hernieuwbare energie wordt in de eerste plaats ingegeven door de noodzaak om de capaciteit te vergroten, en niet zozeer door de noodzaak om meer synergie tot stand te brengen met het welzijn van plattelandsgemeenschappen. Het is van essentieel belang dat de capaciteit op het gebied van hernieuwbare energie wordt gemaximaliseerd en dat alle aspecten van plattelandsontwikkeling worden gekwantificeerd en worden aangepakt; — aanbestedingen: het huidige aanbestedingsbeleid voor installaties voor hernieuwbare energie is niet gunstig voor plattelandsgemeenschappen, omdat het in de eerste plaats gericht is op kostenverlaging en niet op de sociaal-economische behoeften van de plattelandsbewoners. Alle installaties voor hernieuwbare energie moeten zo kostenefficiënt mogelijk worden opgezet en een zinvolle bijdrage leveren aan de sociaaleconomische behoeften van plattelandsgemeenschappen en plattelandsburgers; — elektriciteitsopslag: de sector elektriciteitsopslag moet groeien. Een van de belangrijkste uitdagingen zal de seizoensgebonden zekerheid van de elektriciteitsvoorziening zijn. Batterijopslag en slimme elektrificatie in combinatie met respons aan de vraagzijde zullen in dit verband helpen. Groene waterstofopslag zal nodig zijn als back-up; — specifieke financiering, door middelen van de nationale plannen voor herstel en veerkracht te oormerken om ervoor te zorgen dat het geld daadwerkelijk wordt besteed in plattelandsgebieden.

1.5.

Het EESC roept de Commissie op een wet inzake digitalisering van plattelandsgebieden (Digital Rural Act) voor te stellen als derde onderdeel van de digitale strategie van de EU, naast de wet inzake digitale markten en de wet inzake digitale diensten. Digitalisering zal nieuwe kansen bieden, vooral voor jongeren, en zou de bevolkingstrends kunnen veranderen, doordat mensen in staat worden gesteld thuis en vanuit werkhubs op het platteland te werken.

1.6.

Om ervoor te zorgen dat de herstel- en veerkrachtplannen van de EU of de lidstaten ten volle kunnen profiteren van de bijdrage van plattelandsgebieden, acht het EESC het absoluut noodzakelijk dat een snelle internetconnectiviteit beschikbaar is op het hele grondgebied, met inbegrip van dunbevolkte gebieden. Het EESC dringt er bij de regeringen op aan om ofwel de voorwaarden te scheppen zodat particuliere exploitanten deze dienst kunnen verlenen, ofwel een staatsbedrijf in te schakelen om deze dienst te verlenen.

1.7.

Overheidsinstanties en dienstverleners moeten gebruiksvriendelijke toepassingen ontwikkelen die specifiek zijn afgestemd op de realiteit van de levensstijl en de activiteiten op het platteland. De toepassing van deze technologieën zal bijvoorbeeld de koolstofvoetafdruk van de landbouw verkleinen (precisielandbouw) en de toegankelijkheid van afgelegen gebieden (m.b.v. drones) helpen verbeteren. Indien de particuliere sector deze oplossingen niet aanbiedt moet de overheid het initiatief nemen.

1.8.

Plattelandsgebruikers van verschillende leeftijden moeten een passende opleiding en bijscholing kunnen krijgen om deze nieuwe digitale technologieën te gebruiken. De inclusiviteit in probleemgebieden moet ook de toegang tot de vereiste apparatuur mogelijk maken, hetzij door gedeeld gebruik, hetzij door overheidssubsidie voor de aankoop ervan.

1.9.

Het EESC concludeert dat de uitrol van digitale technologieën in plattelandsgebieden noodzakelijk is om de energietransitie te ondersteunen. Het energiesysteem op het platteland moet worden gedecentraliseerd, wat een enorme behoefte aan meer en betere interconnectie met zich meebrengt, wat op zijn beurt de inzet van digitale technologieën vereist om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen en efficiënte energiestromen te waarborgen. De digitale toepassing op het platteland zal zeer energie-efficiënt moeten zijn vanwege de lagere benuttingsgraad en de lagere bevolkingsdichtheid. IT-connectiviteit met een laag energieverbruik is een must voor plattelandsgebieden.

1.10.

Aangezien 30 % van de EU-bevolking in plattelandsgebieden woont, is een rechtvaardige energietransitie op het platteland een essentieel onderdeel van de rechtvaardige transitie naar een klimaatneutrale, duurzame en welvarende Europese Unie, in overeenstemming met de Territoriale Agenda 2030.

1.11.

De Commissie heeft voorgesteld om 20 % van NextGenerationEU in de digitale economie te investeren. Het EESC beveelt aan dat alle lidstaten ten minste 10 % van deze middelen besteden aan de digitalisering van het platteland, zonder extra bureaucratische rompslomp te creëren.

2.   De energietransitie in plattelandsgebieden

Inleiding

2.1.

Er bestaat algemene wetenschappelijke consensus over het feit dat de mens de mondiale klimaatverandering het meest beïnvloedt door de uitstoot van koolstofdioxide die vrijkomt bij de verbranding van fossiele brandstoffen.

2.2.

Klimaatwetenschapper Michael Mann zegt in zijn boek “The New Climate War” dat onze planeet nu is opgewarmd tot in de gevarenzone en dat we nog niet de nodige maatregelen nemen om de grootste wereldwijde crisis die we tot nu toe hebben meegemaakt, af te wenden.

2.3.

Door de stijgende zeespiegel heeft de klimaatverandering op sommige plaatsen al een gevaarlijk niveau bereikt. Venetië en Miami staan in dit opzicht voor grote uitdagingen. In het Amazonegebied zijn op grote schaal bossen gekapt en is droogte ontstaan als gevolg van de klimaatverandering. Het feit dat de Arctische ijskap sneller smelt dan verwacht is zeer zorgwekkend.

2.4.

Alle belanghebbenden in de wereld moeten onmiddellijk actie ondernemen tegen klimaatverandering, door middel van mitigatie- en aanpassingsmaatregelen om de uitstoot van broeikasgassen (BKG) te verminderen. Een snelle vermindering van het gebruik van fossiele brandstoffen moet een onmiddellijke prioriteit zijn.

Plattelandsgebieden

2.5.

130 miljoen mensen, oftewel 30 % van de EU-bevolking, wonen in plattelandsgebieden. Plattelandsgebieden zijn divers en worden sterk beïnvloed door hun ligging. In vele gebieden, vooral in Zuid-Europa, zal de klimaatverandering de waterschaarste geleidelijk doen toenemen, overstromingen verergeren en de intensiteit en frequentie van bosbranden doen toenemen. In Noord-Europa kunnen en zullen meer regenval en stormen aanzienlijke en kostbare schade aan de infrastructuur veroorzaken. Hogere temperaturen zullen de watercyclus intensiveren en de frequentie van ernstige stormen doen toenemen. Deze omstandigheden tonen de noodzaak aan van een zo snel mogelijke energie- en digitale transitie in plattelandsgebieden.

2.6.

De energietransitie op het platteland heeft niet de aandacht gekregen die men zou verwachten. Dit is verrassend omdat de middelen die nodig zijn voor de productie van hernieuwbare energie sterk verbonden zijn met plattelandsgebieden. Het merendeel van de infrastructuur voor hernieuwbare energie, zoals windturbines, zonne-energiecentrales en biogasinstallaties, bevindt zich in plattelandsgebieden. Ook transmissienetwerken zijn een kenmerk van plattelandsgebieden. Veel plattelandsbewoners vinden dat deze structuren hen worden opgelegd en dat de stedelijke gebieden er meer baat bij hebben.

2.7.

Plattelandsgebieden hebben, afhankelijk van hun ligging, uiteenlopende en verschillende behoeften. Zij kunnen als volgt worden ingedeeld: — plattelandsgebieden binnen het pendelgebied van een stad (in een straal van 60 km) en waarvan de ontwikkeling geïntegreerd is met de stad; — plattelandsgebieden die geen deel uitmaken van de stedelijke arbeidsmarkt maar wel een stroom van goederen en milieudiensten en andere economische activiteiten in en uit de regio kennen; — afgelegen plattelandsgebieden waar de plaatselijke economie grotendeels afhankelijk is van de uitvoer van primaire activiteiten, zoals landbouwproducten, uit de regio. Deze gebieden worden meestal gekenmerkt door een verspreide bevolking en een gebrekkige openbare dienstverlening.

2.8.

Deze verschillende plattelandsgebieden worden bij de uitvoering van een energietransitie geconfronteerd met vele en uiteenlopende uitdagingen, hetgeen wijst op het belang van een rechtvaardige transitie teneinde het gewenste doel te bereiken.

2.9.

Veel plattelandsgebieden zijn fysiek geïsoleerd, kennen weinig economische diversiteit en een lage bevolkingsdichtheid. In veel gevallen verhogen lage inkomens en een vergrijzende bevolking de kwetsbaarheid van plattelandsgemeenschappen. Bij mensen die alleen wonen in geïsoleerde plattelandsgebieden en weinig sociale contacten hebben verloopt de uitvoering van de energietransitie bijzonder moeilijk. Energiearmoede vormt in deze gebieden een groot probleem.

2.10.

De invoering van slimme meters is een essentieel onderdeel van de energietransitie op het platteland. Tot dusver lijkt de uitrol van slimme meters in plattelandsgebieden nogal traag te verlopen. We moeten er ook voor zorgen dat huishoudens met een laag inkomen en mensen met beperkte computervaardigheden optimaal gebruik kunnen maken van slimme meters als onderdeel van een rechtvaardige energietransitie waarbij niemand wordt achtergelaten. In het kader van de faciliteit voor herstel en veerkracht is 25 miljard EUR uitgetrokken voor de ondersteuning van digitale vaardigheden en onderwijs. De lidstaten moeten een passend deel van dit fonds bestemmen voor opleidingen op het gebied van digitale vaardigheden en geletterdheid voor plattelandsbewoners. Het feit dat delen van Europa geen internet hebben, is een onaanvaardbare situatie die zo snel mogelijk moet worden verholpen.

2.11.

Het EESC heeft er in zijn advies “Naar een alomvattende strategie voor duurzame plattelands- en stadsontwikkeling” (1) op gewezen dat het landbouw-, voedsel- en plattelandsbeleid moet worden afgestemd op het beleid inzake klimaatverandering en biodiversiteit. Het multifunctionele aspect van de landbouw is even belangrijk als de bevordering van niet-agrarische activiteiten, zoals de oprichting van bedrijven in de sector schone energiediensten om werkgelegenheid te scheppen. Het potentieel van e-commerce moet worden verkend.

2.12.

De mededeling “Een langetermijnvisie voor de plattelandsgebieden van de EU” (2) omvat een plattelandspact dat onder meer de territoriale cohesie moet bevorderen en nieuwe kansen moet creëren om innovatieve bedrijven aan te trekken. De uitvoering van deze visie zou een rechtvaardige energietransitie in plattelandsgebieden aanzienlijk vergemakkelijken. Het EESC heeft zich in zijn advies (3) over de mededeling positief uitgelaten over deze aanpak.

Vervoer

2.13.

De vervoersvoorziening op het platteland is een belangrijk probleem vanwege het slechte openbaar vervoer, de geringe bevolkingsdichtheid en de grote afstand tot winkels en diensten. Bovendien leggen plattelandsbewoners die in stedelijke centra werken, vaak lange afstanden af om naar hun werk te reizen.

2.14.

Er is behoefte aan lokale en nationale planning om te voorzien in een multimodaal vervoerssysteem dat de overgang naar hernieuwbare energie mogelijk maakt. Een dergelijk systeem moet keuzes en alternatieven bieden voor personen- en goederenvervoer.

2.15.

Het goederenvervoer in plattelandsgebieden vergt specifieke aandacht voor de energietransitie. Zo moeten bijvoorbeeld de levering van landbouwproductiemiddelen en het transport van landbouwproducten een belangrijk onderdeel vormen van de planning voor de energietransitie. Elektrisch aangedreven vrachtwagens en vrachtwagens op waterstof moeten het doel zijn. Op korte termijn kunnen duurzame biobrandstoffen en hybride voertuigen helpen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen.

2.16.

De sterke toename van onlineaankopen, vooral in plattelandsgebieden, wijst op het belang van een vermindering van de BKG-uitstoot van bestelwagens. Het gebruik van elektrisch aangedreven bestelwagens zou hiervoor een goede oplossing zijn, zodra er adequate oplaadinfrastructuur voorhanden is. Bovendien moeten koeriersbedrijven de aankoop van elektrisch aangedreven bestelwagens financieren. De onmiddellijke prioriteit is de uitstoot op alle mogelijke manieren te beginnen verminderen.

2.17.

Een beter openbaar vervoer in plattelandsgebieden, met minder uitstoot van broeikasgassen, sociale inclusie en kansen voor plattelandsontwikkeling, moet prioriteit krijgen. Openbaar vervoer op het platteland moet in het kader van de energietransitie als een openbaar goed worden beschouwd en derhalve is overheidsfinanciering nodig om duurzaam openbaar vervoer te bevorderen en te faciliteren.

2.18.

Personenauto’s worden beschouwd als een onmisbaar vervoermiddel op het platteland, aangezien het leven op het platteland zonder auto’s onhaalbaar zou zijn. De prioriteit moet zijn de plattelandsbewoners te helpen en aan te moedigen het gebruik van de eigen auto, waar mogelijk, te beperken en zo snel mogelijk over te schakelen op voertuigen met een lage uitstoot. Financiële steun ter bevordering van de aankoop van elektrische voertuigen moet een hoofddoelstelling zijn voor de energietransitie in plattelandsgebieden.

2.19.

Batterijopslag is een doeltreffend middel om de nettovraagcurve voor hernieuwbare elektriciteit af te vlakken. Het wijdverbreide gebruik van elektrische voertuigen (EV’s) kan in dit verband helpen. Wanneer EV’s elektriciteit kunnen terugsturen naar het net, kan de elektrische vloot fungeren als een batterijopslagmedium naast andere vormen van batterijopslag. Het moet voor consumenten financieel aantrekkelijk zijn om elektriciteit uit EV’s terug te leveren aan het net, zoals uiteengezet in het EESC-advies over de verordening betreffende de uitrol van infrastructuur voor alternatieve brandstoffen (4).

Toerisme

2.20.

Plattelandsgebieden zijn vaak afhankelijk van toerisme als een belangrijke bron van inkomsten. Derhalve moeten plattelandsgebieden beschikken over een adequate infrastructuur voor alternatieve brandstoffen om de toeristische sector aan te moedigen en tegelijk de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Autoverhuurbedrijven moeten worden aangemoedigd om over te schakelen op voertuigen met een lage uitstoot en bij voorkeur op elektrische voertuigen. De energietransitie in plattelandsgebieden vereist maatregelen om meer inkomsten uit toerisme mogelijk te maken.

Hernieuwbare elektriciteit

2.21.

Hernieuwbare elektriciteit, zoals wind, zon en biogas, is een belangrijk onderdeel van het rurale landschap. De harmonisatie van de wetgeving tussen de lidstaten moet de belangen van prosumenten bevorderen en beschermen en moet aanzetten tot investeringen in infrastructuur voor hernieuwbare energie. De capaciteit om de geproduceerde energie aan het nationale net te verkopen, moet in alle lidstaten mogelijk worden gemaakt. Er moeten adequate compensatieregelingen komen voor de hernieuwbare energie die door de prosumenten wordt geproduceerd en de energie die wordt verbruikt om de energieonafhankelijkheid van plattelandsgebieden te waarborgen.

2.22.

Recente veilingen voor de gecentraliseerde inkoop van hernieuwbare elektriciteit zijn steeds wijder verbreid en hebben in veel gevallen de bouwkosten van wind- en zonne-energie-installaties omlaag weten te brengen. In het algemeen is de ontwikkeling van elektriciteit op het platteland in de eerste plaats gekoppeld aan het koolstofvrij maken van de energiesector en zijn er geen synergieën met de doelstellingen voor plattelandsontwikkeling. Plattelandsbewoners maken vaak bezwaar tegen dergelijke ontwikkelingen omdat zij weinig voordeel voor de plaatselijke gemeenschap verwachten.

2.23.

Coöperaties en andere plaatselijke organisaties moeten worden betrokken bij het maken van afspraken over locaties voor installaties voor duurzame elektriciteit, zowel op het land als in kustgebieden. Plaatselijke gemeenschappen moeten een aandeel hebben in dergelijke faciliteiten en er een plaatselijk voordeel uit halen.

2.24.

In deze grote projecten wordt de ontwikkeling van hernieuwbare energie in de eerste plaats gekoppeld aan het koolstofvrij maken van de energiesector; er is weinig aandacht voor plattelandsontwikkeling. Kleinschalige windmolenparken, kleine zonne-energiecentrales en anaerobe vergisters die door coöperaties en de plaatselijke bevolking worden geëxploiteerd, kunnen meer gericht worden ingezet voor plattelandsontwikkeling en de sociale en economische integratie van plattelandsgemeenschappen. Deze twee systemen moeten met elkaar in evenwicht worden gebracht. Hernieuwbare-energiegemeenschappen en energiegemeenschappen van burgers zijn een manier om een rechtvaardige energietransitie te bewerkstelligen in combinatie met gemeenschapsontwikkeling.

2.25.

Uit een casestudy op het Zweedse platteland (Ejdemo en Söderholm, 2015) bleek dat de werkgelegenheidskansen in de context van plattelandsontwikkeling zeer bescheiden waren bij afwezigheid van regelingen voor gemeenschapsuitkeringen.

2.26.

Een energiegemeenschap van burgers is een rechtspersoon waarin burgers, kmo’s en lokale overheden zich als eindgebruikers verenigen om samen te werken bij de opwekking van hernieuwbare energie. Een voorbeeld daarvan is de gemeente Feldheim (een klein dorp ten zuidwesten van Berlijn), die zelfvoorzienend is geworden op energiegebied. Zij hebben in hun achtertuin windturbines geplaatst en een onafhankelijk net geïnstalleerd. De bewoners betalen minimumprijzen voor elektriciteit. Dankzij de bouw van een biogasinstallatie kon het dorp een stadsverwarmingsnet aanleggen. Dit is een uitstekend voorbeeld van een functionerende gemeenschap voor hernieuwbare energie. Het toont ook aan dat een bottom-upbenadering van vitaal belang is voor de toekomst van de plattelandsgebieden (5).

2.27.

Vraagsturing verschuift het elektriciteitsverbruik naar perioden waarin het systeem aan de vraag kan voldoen. We moeten de nettovraagcurve voor elektriciteit tijdens piekperioden afvlakken om stroomonderbrekingen te voorkomen wanneer meer groene elektriciteit wordt geproduceerd. Het gebruik van batterijopslag, waterkrachtopslag en slimme elektrificatie zal zorgen voor flexibiliteit bij het afvlakken van de nettovraagcurve.

2.28.

De Europees commissaris voor Energie, Kadri Simson, zei in een toespraak tot Ierse parlementsleden in Dublin dat Brussel door de oorlog in Oekraïne gedwongen is om sneller een einde te maken aan de invoer van Russische brandstof. Ze zei dat de EU, in het kader van de nog overeen te komen voorstellen, ernaar zal streven om tegen 2030 45 % van haar energieverbruik uit hernieuwbare bronnen te halen. Dat is een stijging ten opzichte van het huidige streefcijfer van 32 % en meer dan het dubbele van het aandeel van 22 % in 2020. Het EESC onderschrijft deze nieuwe doelstelling, maar waarschuwt dat deze alleen kan worden bereikt indien snel vooruitgang wordt geboekt met nieuwe en grotere investeringen in de energietransitie op het platteland.

2.29.

De wind waait niet altijd, dus een back-up zal nodig zijn. Groene waterstof kan als back-up dienen om aan de wisselende vraag naar elektriciteit te voldoen en kan worden opgeslagen tot het nodig is.

Landbouw

2.30.

De landbouwactiviteit is van cruciaal belang voor de ontwikkeling en de welvaart van de meeste plattelandsgebieden. Deze sector van de plattelandseconomie staat voor enorme uitdagingen bij het verwezenlijken van de energietransitie.

2.31.

Er is niet veel gedaan om de koolstofvoetafdruk van landbouwmachines te verkleinen.

2.32.

In de nabije toekomst lijkt het gebruik van duurzame biobrandstof de beste mogelijkheden te bieden om de uitstoot terug te dringen, aangezien bestaande machines kunnen worden gebruikt, mits zij naar behoren worden aangepast.

2.33.

Duurzame biobrandstoffen zijn niet goedkoop om te produceren en kunnen meer dan twee keer zo duur zijn als diesel. De prijzen kunnen in de toekomst licht dalen.

2.34.

In de toekomst, wanneer elektrisch aangedreven landbouwmachines op grotere schaal beschikbaar komen, zal het mogelijk zijn de uitstoot aanzienlijk te verminderen.

2.35.

Landbouw is meestal een weinig winstgevende onderneming, zodat de kapitaalkosten voor de overschakeling op elektrisch aangedreven machines uiterst moeilijk te financieren zouden zijn. Het oplossen van het probleem van de financiering van de overschakeling op elektrische of waterstofmachines zal een belangrijke kwestie zijn bij de energietransitie van plattelandsgebieden.

2.36.

Het gebruik van zonnepanelen op landbouwbedrijfsgebouwen zou landbouwers in staat stellen groene stroom te gebruiken; aangezien de landbouw een grootverbruiker van elektriciteit is, zou dit een belangrijke winst betekenen in de energietransitie. Eventuele overschotten kunnen aan het net worden terugverkocht.

2.37.

Precisielandbouw is een gegevensgestuurde benadering van landbouwbeheer die de productie en de opbrengst kan verbeteren en de koolstofvoetafdruk van de landbouw kan verkleinen. Dit is mogelijk dankzij de vooruitgang in de digitale technologie met teledetectie, gps en satellietbesturingssystemen voor tractoren. Dit alles zal van belang zijn bij de energietransitie in de landbouw, in combinatie met de behoefte aan investeringen, opleiding en bijscholing.

2.38.

Landbouwers kunnen mogelijkheden hebben om overtollige elektriciteit aan het net te verkopen, aangezien melkvee- en rundveehouders op hun bedrijven grote daken hebben. Sommige landbouwers kunnen wellicht partners worden in de oprichting van biomassacentrales en gas verkopen aan het gasnet. Het gebruik van houtafval in biomassacentrales is belangrijk om het bosbeheer te faciliteren in gebieden waar dergelijk materiaal beschikbaar is.

2.39.

De gevolgen van de oorlog in Oekraïne nopen ons ertoe de voedselzekerheid in de EU opnieuw onder de loep te nemen. Land moet bij voorrang worden gebruikt voor de productie van voedsel. Er mag geen concurrentie zijn met de installatie van zonnepanelen op industriële schaal noch met de productie van biomassa voor hernieuwbare energie: zij moeten eerder complementair zijn.

Biomethaan

2.40.

Biomethaan is een biogas waaruit koolstofdioxide, waterstofsulfide en water zijn verwijderd; het kan dan rechtstreeks in het gasnet worden geïnjecteerd of worden gebruikt in een voertuig dat op gas rijdt.

2.41.

Anaerobe vergisters moeten worden gebouwd in de buurt van een plaats waar voldoende drijfmest voorhanden is. Overschotten aan kuilgras en kuilmaïs kunnen ook worden gebruikt, mits dit niet in conflict komt met de voedsel- en voederproductie.

2.42.

Er is behoefte aan verder onderzoek om de efficiëntie van anaerobe vergisters te verbeteren en de aan het proces verbonden kosten te verlagen.

2.43.

Het gebruik van anaerobe vergisters moet worden bevorderd en gefinancierd als onderdeel van de energietransitie in plattelandsgebieden.

2.44.

Energie uit biomassa kan worden gebruikt om warmte te produceren of elektriciteit op te wekken. Biomassa zal een cruciale rol spelen bij de opwekking van hernieuwbare elektriciteit.

Plattelandswoningen

2.45.

Veel huishoudens op het platteland kunnen micro-opwekkingstechnologieën installeren, zoals zonnepanelen en kleine windturbines, met de mogelijkheid om een eventueel overschot aan energie terug te verkopen aan het net.

2.46.

Huishoudens met een laag inkomen hebben financiële steun nodig om micro-opwekkingsinstallaties te installeren. Dit zou een belangrijke energietransitie in plattelandshuishoudens teweegbrengen.

2.47.

Plattelandswoningen zijn over het algemeen minder goed geïsoleerd en minder energie-efficiënt dan huizen in de stad. Veel plattelandswoningen zijn vrijstaande huizen op aan het weer blootgestelde plaatsen.

2.48.

In het kader van de energietransitie is een groot investeringsprogramma nodig om plattelandswoningen beter te isoleren en energie-efficiënter te maken. Een dergelijke investering zal een grote stap voorwaarts betekenen in het terugdringen van het energieverbruik en het koolstofvrij maken van de verwarming van plattelandswoningen. Een subsidieregeling zal nodig zijn aangezien de kapitaalkosten van een groot aanpassingsplan zeer hoog zijn. Huishoudens met een laag inkomen en huishoudens die met brandstofarmoede te kampen hebben, zullen speciale hulp nodig hebben om een dergelijke overgang te bewerkstelligen.

3.   De digitale transitie in plattelandsgebieden

3.1.

In 2021 presenteerde de Europese Commissie haar visie op de digitale transformatie van Europa tegen 2030. In de eerste plaats benadrukte zij de noodzaak van de wetgevingsvoorstellen voor de wet digitale markten en de wet digitale diensten om te zorgen voor een veiligere digitale ruimte, waar de grondrechten van de gebruikers worden beschermd, en om een gelijk speelveld tot stand te brengen voor Europese bedrijven in de digitale wereld.

3.2.

Om een groeiende wereldbevolking te voeden met minimale milieugevolgen en op een manier die koolstofneutraliteit bevordert, is in plattelandsgebieden digitale en technologische infrastructuur nodig om een efficiënt en nauwkeurig gebruik van hulpbronnen in de landbouw te vergemakkelijken. Ondanks het feit dat 30 % van de Europese bevolking in plattelandsgebieden woont en deze gebieden 80 % van het grondgebied van de 27 lidstaten beslaan, ondervindt de digitalisering in plattelandsgebieden meer problemen die, indien ze niet worden aangepakt, de digitale ambities van Europa zullen ondermijnen. Het Europese wetgevingskader voor de wet inzake digitalisering van plattelandsgebieden is bedoeld om deze problemen aan te pakken door de bevordering van: — gelijke breedbandnetwerkdekking voor alle Europese regio’s: momenteel is de dekking goed in de grote stedelijke centra en slecht op het platteland; om de digitaliseringsdoelstellingen te halen, moet dit probleem dringend worden aangepakt om te voorkomen dat de kloof tussen de regio’s nog groter wordt; — infrastructuur: zorgen voor particuliere investeringen in de ontwikkeling van laatstekilometerinfrastructuur, rekening houdend met niet-financiële voordelen zoals sociaal-economische externaliteiten; — capaciteitsopbouw: verbetering van de digitale geletterdheid van personen die in plattelandsgebieden wonen; — geschiktheid: bevordering van de ontwikkeling van toepassingen die voorzien in de behoeften van de agrarische en plattelandsgemeenschap, die weinig gebruik maken van digitale diensten die voor de stedelijke omgeving zijn ontworpen.

3.3.

De wet inzake digitalisering van plattelandsgebieden zal, als wetgevingsmechanisme van de Europese Commissie, net als de wet digitale markten en de wet digitale diensten, een geheel van regels, verplichtingen en verantwoordelijkheden vaststellen die ervoor moeten zorgen dat de Europese plattelandsgebieden gebruik kunnen maken van een reeks initiatieven, instrumenten en vormen van toegang die, vanwege de lage bevolkingsdichtheid, economisch ongunstig zijn voor particuliere investeringen. Op die manier zal de wet inzake digitalisering van plattelandsgebieden ervoor zorgen dat de digitalisering plaatsvindt in plattelandsgebieden, waar de behoefte daaraan omgekeerd evenredig is met de verkregen financiële opbrengsten.

3.4.

Tot slot zal de wet inzake digitalisering van plattelandsgebieden de grootste voorloper zijn van de Europese Green Deal, de “van boer tot bord”-strategie en de koolstofneutraliteit van Europa in 2050, aangezien de overgang naar een eerlijk, gezond en milieuvriendelijk voedselsysteem alleen mogelijk zal zijn als technologie en digitalisering beschikbaar en toegankelijk zijn voor de landbouw- en plattelandswereld.

3.5.

Zoals werd benadrukt in het EESC-advies “Ontwikkeling van inclusieve, veilige en betrouwbare digitalisering voor iedereen” (6), mag het belang van digitalisering niet worden onderschat. Digitalisering kan immers ook “de mobiliteit op de arbeidsmarkt ondersteunen, de productiviteit en flexibiliteit op de werkplek vergroten en de integratie van werk en privéleven mogelijk maken wanneer werknemers vanuit huis werken”. Daarvoor is een uitgebreide reeks digitale vaardigheden nodig, ongeacht of werknemers in stedelijke of plattelandsgebieden wonen. Op afgelegen locaties zijn er echter nog andere, veelzijdige hindernissen. Daarom dringt het EESC erop aan dat de agenda voor digitale vaardigheden specifieke steun bevat voor Europese burgers die in plattelandsgebieden wonen. Deze aanpak, die centraal moet staan in de wet inzake digitalisering van plattelandsgebieden, moet tegelijkertijd helpen om de digitale kloof te overbruggen en de vruchten te plukken van de digitale transformatie van de samenleving.

---

(1)  EESC-advies “Naar een alomvattende strategie voor duurzame plattelands- en stadsontwikkeling” (PB C 105 van 4.3.2022, blz. 49).

(2)  COM(2021) 345 final.

(3)  Advies van het EESC over een langetermijnvisie voor de plattelandsgebieden van de EU (PB C 290 van 29.7.2022, blz. 137).

(4)  EESC-advies over de verordening betreffende de uitrol van infrastructuur voor alternatieve brandstoffen (PB C 152 van 6.4.2022, blz. 138).

(5)  Verslag Workshop Europees Plattelandsparlement — Workshop 21.

(6)  EESC-advies over de ontwikkeling van inclusieve, veilige en betrouwbare digitalisering voor iedereen (PB C 374 van 16.9.2021, blz. 11).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over overheidsinvesteringen in energie-infrastructuur als onderdeel van de oplossing van klimaatproblemen

(initiatiefadvies)

(2022/C 486/10)

Rapporteur:	Thomas KATTNIG
Corapporteur:	Lutz RIBBE

Besluit van de voltallige regering	20.1.2022
Rechtsgrond	Artikel 52, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Vervoer, Energie, Infrastructuur en Informatiemaatschappij
Goedkeuring door de afdeling	7.9.2022
Goedkeuring door de voltallige vergadering	22.9.2022
Zitting nr.	572
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	162/7/8

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De klimaatcrisis heeft enorme gevolgen voor Europa en de rest van de wereld. Terwijl er de afgelopen jaren steeds meer mogelijkheden zijn gekomen om ons doeltreffend aan de klimaatverandering aan te passen, wijzen deskundigen op een gebrek aan financiering, een te beperkt engagement bij de burgers en de particuliere sector en uitblijvend politiek leiderschap.

1.2.

Om te voorzien in de toenemende energiebehoefte en om te voldoen aan de klimaatdoelstellingen is een verdubbeling van de investeringen in het elektriciteitsnet tot 55 miljard EUR per jaar nodig, evenals een verhoging van de middelen voor de opbouw van schone productiecapaciteit tot 75 miljard EUR per jaar (1). Tegen die achtergrond zijn overheidsinvesteringen in slimme en hernieuwbare energiesystemen en in opslaginfrastructuur van groot belang met het oog op het waarborgen van de voorzieningszekerheid, de bestrijding van energiearmoede, betaalbare prijzen en het scheppen van banen.

1.3.

Het EESC steunt de voorstellen van de Commissie om de vergunningsprocedures voor hernieuwbare energie te versnellen en te stroomlijnen en om zogenaamde “doelgebieden” voor dergelijke projecten vast te stellen. De energietransitie kan hiermee een stuk dichterbij worden gebracht. Des te belangrijker is het dat zo concreet mogelijk wordt vastgesteld welke vereenvoudigingen voor de zogenaamde “go-to-gebieden” gelden.

1.4.

In Europese energiewetgeving wordt klimaatbescherming niet aangemerkt als doelstelling van de netregulering. Als gevolg hiervan is het ook voor nationale regelgevende instanties moeilijk om te zorgen voor stimulansen voor het transformeren, uitbreiden en moderniseren van de distributienetten voor elektriciteit in overeenstemming met de vereisten van de klimaatneutraliteit.

1.5.

Met het oog op de toekomstige opzet van energiesystemen en -infrastructuur heeft het EESC herhaaldelijk benadrukt dat alle consumenten — huishoudens, ondernemingen en energiegemeenschappen — actief bij de ontwikkeling van intelligente energiesystemen moeten worden betrokken en dat er moet worden voorzien in stimulansen, zodat het maatschappelijk middenveld kan deelnemen aan de energietransitie en ook kan bijdragen tot de financiering.

1.6.

Van alle grote economieën investeert de EU echter het minst in schone energietechnologieën die nodig zijn om de economie koolstofarm te maken, hetgeen haar concurrentievermogen aantast. Sinds het begin van de liberalisering zijn de investeringen door elektriciteitsmaatschappijen afgenomen. Deze afname van investeringen heeft tot knelpunten in de voorziening geleid en remt de verdere ontwikkeling van hernieuwbare energie. Het EESC kan zich dan ook vinden in het voorstel van de Commissie om voor de uitvoering van het REPowerEU-plan gebruik te maken van de herstelplannen en de herstel- en veerkrachtfaciliteit, alsook van aanvullende financiering uit het Cohesiefonds en het gemeenschappelijk landbouwbeleid.

1.7.

De opzet en de regulering van de markt moeten worden aangepast aan de nieuwe realiteit waarin de toekomst aan hernieuwbare energiebronnen is (incl. decentralisatie van de productie en energie meer ter plaatse verbruiken), de nodige voorwaarden voor individuele actoren scheppen en een passende consumentenbescherming verzekeren. Het EESC is verheugd over het voornemen van de Commissie om na te gaan hoe de opzet van de elektriciteitsmarkt kan worden geoptimaliseerd en spreekt zich krachtig uit voor marktbeoordelingen, aan de hand waarvan het gedrag van alle potentiële spelers op de energiemarkt en de opzet van de energiemarkt worden geanalyseerd. Sowieso is het belangrijk dat er voorafgaand aan elk voorstel een uitgebreide effectbeoordeling wordt verricht.

1.8.

Het EESC beveelt opnieuw aan de “gouden regel” toe te passen bij overheidsinvesteringen, teneinde de productiviteit te waarborgen en de sociale en ecologische basis voor het welzijn van toekomstige generaties te beschermen.

1.9.

Gemengde financiering waarbij ook particuliere investeerders worden betrokken, is alleen een optie wanneer is gegarandeerd dat de financiering transparant is en de overheid niet in ongerechtvaardigde mate duurder uit is dan in geval van overheidsfinanciering. Over gerechtvaardigde extra kosten moet volledige transparantie bestaan. Het is bij dergelijke gemengde-financieringsmodellen dan ook des te belangrijker dat rechten en plichten helder worden omschreven, aansprakelijkheidskwesties worden verduidelijkt en er een efficiënt en snel systeem voor conflictoplossing wordt opgezet, om extra kosten op lange termijn en lastige kwesties omtrent de aansprakelijkheid te voorkomen.

1.10.

Het EESC onderstreept dat de “rechtvaardige transitie” niet alleen een kwestie van financiering van de transitie is. Zij omvat ook het doel voor fatsoenlijk werk en kwalitatief hoogwaardige werkgelegenheid en sociale zekerheid te zorgen en het concurrentievermogen van Europese ondernemingen in stand te houden, en vereist bijzondere maatregelen op alle niveaus, en met name op regionaal niveau.

1.11.

Het EESC is ervan overtuigd dat er in het bijzonder op moet worden gelet dat de uitbreiding van de netten wordt omschreven als een kwestie van zwaarwegend openbaar belang, dat klimaatbescherming wordt aangemerkt als doelstelling van de regulering en dat in het algemeen plannen voor hernieuwbare energie en voor het elektriciteitsnet beter op elkaar worden afgestemd. Hiervoor zijn concrete voorschriften in de Europese wetgeving noodzakelijk.

1.12.

De ontwikkelingen van het laatste decennium, de uitdagingen rond de uitbreiding van het net, de enorme stijging van de energieprijzen, het gevaar van cyberaanvallen en niet in het minst de oorlog in Oekraïne geven duidelijk aan waar het in wezen om gaat: de vraag wie in de toekomst zeggenschap heeft over zulke essentiële infrastructuur als het energienet. Er is dus primair sprake van een openbaar belang. Dat zou dienovereenkomstig een openbaar eigendom vereisen, dat het algemeen belang dient en bestaande ongelijkheden verhelpt.

1.13.

De vraag met betrekking tot de voor- en nadelen van openbaar en particulier eigendom en/of particuliere financiering van energie-infrastructuren voor een goed werkende energiemarkt is zonder twijfel belangrijk en moet worden geanalyseerd in het kader van de door de Commissie geplande beoordeling van de opties voor het optimaliseren van de opzet van de energiemarkt. De resultaten van een dergelijke analyse kunnen dienen als een waardevol besluitvormingsinstrument voor de lidstaten, die verantwoordelijk zijn voor de besluitvorming over publieke of particuliere eigendom van energie-infrastructuur. Elektriciteit is volgens het EESC niet alleen een belangrijk strategisch basisproduct voor de economie van de hele EU, maar ook een publiek goed. Het EESC roept de Europese Commissie dan ook op om de impact van de privatisering en liberalisering van de Europese energiesector op de stabiliteit, de betrouwbaarheid van de voorziening en de werking van de elektriciteitsmarkt grondig te analyseren. De bevindingen zouden vervolgens gebruikt moeten worden om de hele energiesector opnieuw vorm te geven, met de mogelijkheid om de rol van de nationale en publieke sectoren te versterken.

2.   Achtergrond

2.1.

De klimaatcrisis heeft nu al gevolgen voor miljarden mensen over de hele wereld, maar ook voor ecosystemen, zoals blijkt uit de meest recente rapporten van de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC). En dat terwijl de temperatuurstijging nog niet het in Parijs vastgestelde doel van 1,5 oC heeft bereikt. Bijzonder problematisch is dat de systemen en groepen die het zwaarst zullen worden getroffen door hitte, droogte, overstromingen, ziekten en water- en voedseltekorten, vaak over de minste middelen beschikken om daarop te reageren.

2.2.

In de afgelopen jaren zijn de mogelijkheden voor een doeltreffende aanpassing aan de klimaatverandering toegenomen. Toch volstaan de maatregelen die in veel delen van Europa zijn getroffen en zijn gepland niet. Deskundigen wijzen op een gebrek aan financiering, een te beperkt engagement bij de burgers en de particuliere sector en uitblijvend politiek leiderschap.

2.3.

Dat in Europa momenteel — vanwege de oorlog in Oekraïne — snel grote hoeveelheden geld ter beschikking worden gesteld voor militaire doeleinden, doet vrezen dat daarmee financiële middelen zullen worden vastgelegd, met mogelijke vertragingen bij de klimaatbescherming tot gevolg. Het EESC is dan ook ingenomen met de maatregelen en instrumenten die de Commissie in het REPowerEU-plan (2) heeft aangekondigd om de EU minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen, met name uit Rusland, door energiebesparende maatregelen te nemen, de transitie naar hernieuwbare energie te versnellen, de diversificatie van leveranciers te bevorderen en de krachten te bundelen om een veerkrachtiger energiesysteem en een echte energie-unie tot stand te brengen.

2.4.

Om de klimaatdoelstellingen te behalen, moet de capaciteit aan hernieuwbare energie meer dan verdubbeld worden. De kosten voor groene elektriciteit die niet kan worden gebruikt of getransporteerd, waardoor de prestaties van de installatie moeten worden beperkt, belopen in grote landen zoals Duitsland momenteel al meerdere honderden miljoenen euro’s per jaar. Dit economische verlies zal sterk toenemen wanneer de elektriciteitsnetten en opslagcapaciteiten niet snel worden uitgebreid en de mogelijkheden om de elektriciteit direct ter plaatse te gebruiken niet tegelijkertijd worden verbeterd. Bij de planning en regulering van de energienetten is het belangrijk dat de ontwikkeling van de netten wordt afgestemd op de doelstelling van klimaatneutraliteit. De distributienetwerken spelen in dit verband een cruciale rol, aangezien de meeste installaties voor hernieuwbare energie daarop worden aangesloten.

2.5.

Om die uitdagingen het hoofd te kunnen bieden, is een verdubbeling van de investeringen in het elektriciteitsnet tot 55 miljard EUR per jaar nodig, evenals een verhoging van de middelen voor de opbouw van schone productiecapaciteit tot 75 miljard EUR per jaar (3). In dit verband onderstreept het EESC de meerwaarde van de voorstellen van de Commissie voor snelle vergunningsprocedures voor projecten op het gebied van hernieuwbare energie en de vaststelling van zogenaamde “doelgebieden” voor dergelijke projecten. Het EESC steunt de versnelling en stroomlijning van de vergunningsprocedures voor hernieuwbare energie. Daarbij moet bijzondere aandacht worden besteed aan de distributienetwerken, aangezien de hernieuwbare energie normaal gesproken hierin wordt ingevoerd.

2.6.

Tegen die achtergrond zijn overheidsinvesteringen in slimme systemen voor hernieuwbare energie met het oog op het waarborgen van de voorzieningszekerheid, de bestrijding van energiearmoede, betaalbare prijzen en het scheppen van banen van groot belang. De milieutransitie in het kader van de Europese Green Deal zal ongetwijfeld enorme gevolgen hebben voor de werkgelegenheid in CO2-intensieve sectoren. Tegelijkertijd biedt een passende uitbreiding van de overheidsinvesteringen in klimaatneutrale energiesystemen talloze nieuwe arbeidskansen. Daarvoor moet voldoende budgettaire bewegingsruimte worden gecreëerd via een hervorming van het begrotingskader, zoals het EESC in zijn initiatiefadvies “Hervorming van het begrotingskader van de EU voor een duurzaam herstel en een rechtvaardige transitie” van oktober 2021 heeft voorgesteld.

2.7.

In Europese energiewetgeving wordt klimaatbescherming niet aangemerkt als doelstelling van de netregulering. Als gevolg hiervan is het ook voor nationale regelgevende instanties moeilijk om te zorgen voor stimulansen voor het transformeren, uitbreiden en moderniseren van de distributienetten voor elektriciteit in overeenstemming met de vereisten van de klimaatneutraliteit.

2.8.

Met het oog op de toekomstige opzet van energiesystemen en -infrastructuur heeft het EESC meermaals benadrukt dat alle gebruikers — huishoudens, ondernemingen en energiegemeenschappen — actief bij de ontwikkeling van slimme energiesystemen moeten worden betrokken. Wat dit betreft, zijn er helaas alleen beloften gedaan, maar geen duidelijke initiatieven van de grond gekomen. Het EESC dringt erop aan dat er eindelijk stimulansen komen om prosumenten, gemeenschappen voor hernieuwbare energie of energiegemeenschappen van burgers aan te sporen tot actie, zodat het maatschappelijk middenveld kan deelnemen aan de energietransitie en consumenten de mogelijkheid hebben om actief aan de markt deel te nemen. Op die manier kan ook het probleem met de steeds stijgende kosten voor de beperking van de prestaties van installaties voor hernieuwbare energie als gevolg van netcongesties worden verzacht.

2.9.

Het EESC pleit ervoor dat de EU-voorschriften inzake de trans-Europese energienetwerken (TEN-E) beter worden afgestemd op de doelstellingen van de Europese Green Deal, die met name de decarbonisatie van het energiesysteem, de overgang naar klimaatneutraliteit, de ontwikkeling van hernieuwbare energieën, de energie-efficiëntie en de beperking van het risico op energiearmoede omvatten. Aangezien energienetwerken een essentiële rol vervullen op het gebied van evenwicht, veerkracht en ontwikkeling van het energiesysteem, verzoekt het EESC om een duidelijkere opname van de verordening in een dynamiek van integratie van het energiesysteem, teneinde elke vorm van koolstofvrije energie te bevorderen, en om elke vorm van desintegratie te verhinderen. Het initiatief van de Raad en het Parlement om naast hernieuwbare energie ook de distributienetwerken aan te merken als “zwaarwegend openbaar belang” moet in dit verband worden verwelkomd.

2.10.

De huidige prijsstijgingen vormen een belasting voor Europese burgers en ondernemingen. Het EESC stelt tot zijn spijt vast dat de beleidsmakers in het verleden geen gehoor hebben gegeven aan zijn oproep (4) om de strategische afhankelijkheid van onbetrouwbare derden te verminderen, en dat deze afhankelijkheid zelfs is toegenomen. Rusland is de grootste exporteur van aardolie, aardgas en kolen naar de EU en veel kerncentrales zijn afhankelijk van Russische splijtstofstaven en technologieën. De actuele energieprijzencrisis zou Europese burgers en ondernemingen veel minder hard hebben getroffen als Europa de invoer van fossiele brandstoffen reeds zoals beloofd zou hebben beperkt. Het EESC is dan ook ingenomen met de inspanningen in het REPowerEU-plan om deze afhankelijkheid, met name van Rusland, snel te verminderen. Het EESC steunt de inspanningen van de EU-instellingen en de lidstaten om het probleem van de energieprijzen in overeenstemming met de mededeling van oktober 2021, de mededeling over de elektriciteitsmarkt (COM(2022) 236 final) en de instrumenten waarin de tijdelijke kaderregeling inzake staatssteun voorziet doeltreffend aan te pakken.

2.11.

In de huidige context wijst het EESC er opnieuw op dat het doel echter niet primair moet bestaan in een diversifiëring van de afhankelijkheden, maar zo veel mogelijk in een “strategische onafhankelijkheid en autonomie op energiegebied”. Hernieuwbare energie en waterstof zullen een drijvende kracht in het decarbonisatieproces zijn en de productie hiervan moet zo veel mogelijk binnen de EU plaatsvinden.

2.12.

In sommige regio’s komt momenteel vloeibaar aardgas (lng) in aanmerking als alternatief voor de invoer van gas uit Rusland, naast grootschalige energiebesparingsmaatregelen. Op de lange termijn is groene waterstof, mits in voldoende mate en tegen een redelijke prijs beschikbaar, een optie die verenigbaar is met de klimaatdoelen. Zolang de EU de volledige hoeveelheid benodigde gassen niet zelf kan produceren — wat bij lng duidelijk het geval is, terwijl zij bij waterstof nog onafhankelijk van de invoer kan worden — moeten de juiste lessen worden getrokken uit de Russische ramp. Het EESC herinnert eraan dat Europa bij middelen die Russisch gas moeten vervangen bijzonder waakzaam moet zijn met betrekking tot de gevolgen hiervan voor het milieu en nieuwe afhankelijkheden van derde landen die de Europese waarden zoals democratie, de eerbiediging van de mensenrechten en de rechtsstaat niet delen.

2.13.

Van alle grote economieën investeert de EU echter het minst in schone energietechnologieën die nodig zijn om de economie koolstofarm te maken, hetgeen haar concurrentiepositie in de wereld aantast. Bovendien waarschuwt de Europese Rekenkamer ervoor dat de REPowerEU-strategie mogelijk niet genoeg geld zal vrijmaken. Het EESC kan zich dan ook vinden in het voorstel van de Commissie om voor de uitvoering van het REPowerEU-plan gebruik te maken van de herstelplannen en de herstel- en veerkrachtfaciliteit, alsook van aanvullende financiering uit het Cohesiefonds en het gemeenschappelijk landbouwbeleid.

2.14.

Volgens de EU en sommige EU-lidstaten moet gezien de gevolgen van de oorlog in Oekraïne nu definitief de weg worden ingeslagen naar meer energieonafhankelijkheid en klimaatneutraliteit. Het EESC juicht dit toe. Er is echter een gemengd beeld te zien: er wordt overwogen meer vloeibaar gas en opnieuw kolen te gaan gebruiken, waardoor de energietransitie mogelijk verder weg komt te liggen. Het EESC staat daar kritisch tegenover, maar beseft wel dat diversificatie van het energieproductiepalet op korte termijn als noodmaatregel bijdraagt tot de zekerheid van de energievoorziening. Naast wind- en zonne-energie moet er dus gebruikgemaakt worden van de grote verscheidenheid aan koolstofarme energiebronnen, die economisch en ecologisch binnen een energiesysteem passen. Het EESC verzoekt tegelijkertijd om meer inspanningen in verband met de ecologische transformatie van het energiesysteem.

2.15.

De Europese Federatie van ambtenarenvakbonden (EPSU) heeft een verslag (5) gepubliceerd waarin wordt bevestigd dat de liberalisering van het energiesysteem maar weinig antwoorden heeft geboden op de aanhoudende klimaatcrisis. De wijdverbreide toepassing van haalbare alternatieven voor energiebronnen die koolstof uitstoten, is grotendeels mogelijk gemaakt door aanzienlijke overheidssubsidies en niet door de vrije mededinging op de markt. Uit het verslag blijkt dat de verplichtingen uit hoofde van de Overeenkomst van Parijs niet kunnen worden nagekomen zonder een aanpassing van het huidige model voor het energiesysteem in Europa.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

Gezien de snelle klimaatverandering en de huidige energiecrisis zijn op de korte termijn investeringen in infrastructuur nodig om de nagestreefde klimaatneutraliteit tegen 2050 te bereiken en de energievoorziening te waarborgen. Tegelijkertijd hebben de stijgende energieprijzen de zwakke plekken van de energiemarkt blootgelegd. Er moeten fundamentele vragen over de energietoekomst worden gesteld, om een milieuvriendelijke, betaalbare en betrouwbare energievoorziening en het recht op energie te waarborgen. Het EESC wijst er uitdrukkelijk op dat overheidsinvesteringen dringend noodzakelijk zijn, wil de EU onafhankelijk kunnen worden van de invoer van Russisch gas. Het steunt de maatregelen die de Commissie in dit verband in het REPowerEU-plan heeft voorgesteld.

3.2.

Daarnaast moet de vormgeving van de markt evenveel aandacht krijgen als de regulering ervan, het scheppen van de noodzakelijke voorwaarden voor afzonderlijke spelers en het verzekeren van een passende consumentenbescherming. Het EESC is verheugd over het voornemen van de Commissie om na te gaan hoe de opzet van de elektriciteitsmarkt kan worden geoptimaliseerd en neemt nota van haar analyse van de elektriciteits- en gasmarkten en van de voorgestelde maatregelen om de hoge energieprijzen aan te pakken, van de voorstellen om de energienetwerken en de opslagcapaciteit te verbeteren, alsook van de hernieuwde beloften om de markttoegang voor kleine spelers (prosumenten) te verbeteren en de voorzieningszekerheid veilig te stellen.

3.3.

De opzet en de regulering van de markt moeten worden aangepast aan de nieuwe realiteit waarin de toekomst aan hernieuwbare energiebronnen is. Daarbij gaat het erom de productie te decentraliseren en energie meer ter plaatse te verbruiken. Daartoe moeten echter nog de nodige voorwaarden voor individuele actoren worden geschapen en een passende consumentenbescherming worden verzekerd. Er moeten marktbeoordelingen komen waarin het gedrag van alle potentiële spelers op de energiemarkt en de opzet van de energiemarkt worden geanalyseerd. Sowieso is het belangrijk dat er voorafgaand aan elk voorstel een uitgebreide effectbeoordeling wordt verricht. Het EESC wijst erop dat er dringend iets gedaan moet worden aan de hoge elektriciteitsprijzen, met inbegrip van de koppeling van de elektriciteits- en de gasprijzen, die hun weerslag hebben op de economieën van de lidstaten.

3.4.

Lange tijd is voorbijgegaan aan de vraag in welke mate en met welke marktopzet voorzieningszekerheid kan worden bereikt met marktinstrumenten. In principe belooft een energiesysteem dat is gebaseerd op (voor een aanzienlijk deel op de eigen markt geproduceerde) hernieuwbare energie een hoge mate van voorzieningszekerheid. Dit ontstaat echter niet vanzelf, maar vereist het juiste regelgevingsklimaat. Met name intelligente netten, die duidelijke signalen geven aan de vele miljoenen producenten en verbruikers zodat zij zich gedragen op een wijze die aansluit op het systeem en zo kunnen bijdragen tot de voorzieningszekerheid, zijn belangrijk.

3.5.

Wat de financiering van infrastructuurprojecten betreft, bleken strikte begrotingsregels voor de publieke sector in het verleden steeds de grootste belemmering voor de uitvoering te vormen. Daarom moeten projecten in verband met de Europese Green Deal, energieonafhankelijkheid en de digitale sector worden uitgesloten van die regelingen die dergelijke overheidsinvesteringen verhinderen. In het verlengde van zijn advies over de hervorming van het begrotingskader van de EU (6) pleit het EESC er daarom voor dat bij overheidsinvesteringen de “gulden regel” wordt toegepast om de productiviteit en de sociale en ecologische basis voor het welzijn van de toekomstige generaties veilig te stellen.

3.6.

Gemengde financiering waarbij ook particuliere investeerders worden betrokken, is alleen een optie wanneer is gegarandeerd dat de financiering transparant is en de overheid niet in ongerechtvaardigde mate duurder uit is dan in geval van overheidsfinanciering. Over gerechtvaardigde extra kosten moet volledige transparantie bestaan. In een verslag van de Europese Investeringsbank is vastgesteld dat PPP’s in het Europese wegvervoer bijvoorbeeld gemiddeld 24 % duurder waren dan vergelijkbare projecten met traditionele financiering (7). Het is bij dergelijke gemengde-financieringsmodellen dan ook des te belangrijker dat rechten en plichten helder worden omschreven, aansprakelijkheidskwesties worden verduidelijkt en er een efficiënt en snel systeem voor conflictoplossing wordt opgezet, om extra kosten op lange termijn en lastige kwesties omtrent de aansprakelijkheid te voorkomen.

3.7.

De Commissie wijst er terecht op dat overheidsinvesteringen particuliere middelen kunnen en moeten genereren. In REPowerEU wordt echter niet ingegaan op de herfinanciering van de desbetreffende overheidsmiddelen. De afschaffing van subsidies voor fossiele brandstoffen zou een manier kunnen zijn om deze herfinanciering te organiseren. Een andere mogelijkheid zou kunnen bestaan in het belasten van “windfall profits”, die hun oorsprong vinden in de grote olie- en gascrisis en tot uiting komen in enorme extra winsten voor met name grote oliemaatschappijen. Het EESC vreest dat de combinatie van extreem hoge winsten van energiebedrijven en toenemende energiearmoede als gevolg van torenhoge energieprijzen tot een gevaarlijke uitbarsting in de samenleving kan leiden. Het EESC stelt voor om deze winsten met behulp van belastingen af te romen en als financiële compensatie door te sluizen naar energieverbruikers, bijv. financieel zwakkere huishoudens of energie-intensieve bedrijven, en te gebruiken voor de uitbreiding van de productie van duurzame energie en de noodzakelijke netwerkinfrastructuur, temeer daar dit in sommige lidstaten al wordt besproken of toegepast. Teneinde energiebedrijven niet te ontmoedigen om in koolstofarme oplossingen te investeren, zou een dergelijke belasting volgens het EESC zeer omzichtig moeten worden gedefinieerd. Het vraagt de Commissie om onverwijld met voorstellen voor maatregelen ter zake te komen.

3.8.

Het doel en de opzet van infrastructuur is in de eerste plaats dat zij werkt, en niet dat zij stroom van A naar B transporteert als doel op zich en op die manier een gestaag rendement oplevert. De ontwikkelingen van het laatste decennium, de uitdagingen rond de uitbreiding van het net, de enorme stijging van de energieprijzen, het gevaar van cyberaanvallen en niet in het minst de oorlog in Oekraïne geven duidelijk aan waar het in wezen om gaat: de vraag wie in de toekomst zeggenschap heeft over zulke essentiële infrastructuur als het energienet. Er is dus primair sprake van een openbaar belang. Dat zou dienovereenkomstig een openbaar eigendom vereisen, dat het algemeen belang dient en bestaande ongelijkheden verhelpt.

3.9.

Het EESC onderstreept dat de “rechtvaardige transitie” niet alleen een kwestie van financiering van de transitie is. Zij omvat ook het doel voor fatsoenlijk werk en kwalitatief hoogwaardige werkgelegenheid en sociale zekerheid te zorgen en het concurrentievermogen van Europese ondernemingen in stand te houden, en vereist bijzondere maatregelen op alle niveaus, en met name op regionaal niveau. Verdere sleutelfactoren bij een “rechtvaardige transitie” zijn een actieve en organiserende rol van de publieke sector en het waarborgen van een democratische deelname van de sociale partners op alle niveaus.

3.10.

Het energienet maakt deel uit van de kritieke infrastructuur. Het uitvallen of een belemmering van deze infrastructuur kan leiden tot desastreuze voorzieningstekorten en de openbare veiligheid in gevaar brengen. Kritieke infrastructuur, zoals vervoer en verkeer, de gezondheidszorg, financiën en beveiliging — om er maar een paar te noemen — zijn in Europa als gevolg van de liberaliserings- en privatiseringsgolf in de afgelopen decennia steeds meer in handen van particuliere actoren gekomen. Dit is problematisch omdat de sectoren met elkaar verbonden zijn en de kwetsbaarheid van de ene sector het functioneringsvermogen van de andere kritieke infrastructuur beperkt of belemmert (domino-effect). Deze wederzijdse afhankelijkheid kan enerzijds moeilijk worden ingeschat, terwijl anderzijds het waarborgen van het functioneringsvermogen in het openbaar belang is. Met name bij verstoringen op de markt of in het geval van een ramp is het van doorslaggevend belang dat openbare coördinatie-instanties met beschikkingsbevoegdheid kunnen ingrijpen om een ruimtelijk gecoördineerde veerkracht te kunnen waarborgen. Wat elektriciteit betreft zijn deze risico’s bijzonder groot: zonder elektriciteit is het functioneren van een geavanceerde 21e-eeuwse samenleving zo goed als ondenkbaar, en grootschalige stroomuitval zou zo’n samenleving als geheel lamleggen.

3.11.

Gezien het feit dat gebouwen in Europa goed zijn voor ongeveer 40 % van het energieverbruik, is met name voor de energietransitie en de verhoging van de energie-efficiëntie in de sector wonen een slimme combinatie van nieuwe technologieën, renovaties die op doeltreffende wijze kunnen worden uitgevoerd en de bevordering van nieuwe modellen voor de participatie van burgers essentieel. De richtlijn inzake de interne markt voor elektriciteit bevordert deze participatie van verbruikers bij de productie van hernieuwbare elektriciteit en vormt een belangrijke basis voor het draagvlak voor de decentrale energieopwekking. In dit verband is een harmonisatie voor de volledige Europese ruimte van belang, zodat zo veel mogelijk huishoudens in Europa kunnen deelnemen aan de energietransitie. Concepten zoals het delen van energie en door burgers opgewekte energie in het algemeen bieden nuttige perspectieven voor het gebruik van energienetten voor een kleinschalige voorziening die op de behoeften is gericht en het net ontlast.

3.12.

Het EESC bevestigt zijn standpunt dat moet worden gestreefd naar de grootst mogelijke emissiereductie tegen de laagst mogelijke sociaaleconomische kosten. Het beveelt aan een combinatie te gebruiken van instrumenten die compatibel zijn met een goed gereguleerde markt en waar nodig regelgevende maatregelen, waaronder door het meerjarig financieel kader en NextGenerationEU geschraagde financiële instrumenten, om een efficiënter energieklimaat tot stand te helpen brengen. Het moet echter ook duidelijk zijn dat de overheid situaties moet verhelpen waarin, op basis van een zorgvuldige analyse, sprake is van goed onderbouwde aanwijzingen dat marktfalen bestaat of dreigt, bijvoorbeeld door middel van investeringen of ingrijpen in de markt.

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.

Investeringen in energie-infrastructuur moeten de voorzieningszekerheid en de uitbreiding van hernieuwbare energie snel, efficiënt en kosteneffectief bevorderen in het belang van de consument en van de economie. In dat verband gaat het om een cruciale vraag: wie heeft in de toekomst zeggenschap over zulke essentiële infrastructuur als het energienet en de opslaginfrastructuur? Sinds het begin van de liberalisering zijn de investeringen door elektriciteitsmaatschappijen afgenomen. Die afname van de investeringen — in het net en in de opwekking — heeft tot knelpunten in de voorziening geleid en remt de verdere ontwikkeling van hernieuwbare energie.

4.2.

Uit economisch oogpunt rijst de vraag waarom een energienet dat voor investeerders een aantrekkelijke investering vormt, omdat het betrouwbaar is, niet eveneens aantrekkelijk zou moeten zijn voor de staat. De dividenden die jaarlijks door particuliere ondernemingen worden uitgekeerd, zouden in de publieke sector opnieuw geïnvesteerd kunnen worden in het algemene belang en zouden de overheidsbegroting ontlasten. Niet in de laatste plaats omdat in het verleden reeds bij enkele gedeeltelijke privatiseringen is gebleken dat openbaar eigendom alleen al uit financieel oogpunt de verstandigste beslissing zou zijn geweest. Een reeks lidstaten heeft inmiddels weer gekozen voor openbare of gedeeltelijk openbare structuren. Tegelijkertijd kan een trend worden waargenomen waarbij structuren opnieuw onder gemeentelijk beheer worden gebracht. De vraag met betrekking tot de voor- en nadelen van openbaar en particulier eigendom en/of particuliere financiering van energie-infrastructuren voor een goed werkende energiemarkt is zonder twijfel belangrijk en moet worden geanalyseerd in het kader van de door de Commissie geplande beoordeling van de opties voor het optimaliseren van de opzet van de energiemarkt. De resultaten van een dergelijke analyse kunnen dienen als een waardevol besluitvormingsinstrument voor de lidstaten, die verantwoordelijk zijn voor de besluitvorming over publieke of particuliere eigendom van energie-infrastructuur.

4.3.

Tegen deze achtergrond worden de lokale en regionale energievoorziening en het opnieuw onder gemeentelijk beheer brengen van nutsbedrijven — met name in verband met decentralisatiestrategieën — belangrijker. In deze context spelen overheidsinvesteringen een essentiële rol voor de decentrale energieopwekking op het niveau van gemeenten. Verdere mogelijkheden voor de bevordering, zoals de directe verstrekking van financiële middelen via fondsen, moeten worden onderzocht. Daken op openbare gebouwen zijn bijzonder goed geschikt om volledige wijken te voorzien van goedkope zonne-energie.

4.4.

In enkele lidstaten worden financiële stimulansen geboden om de uitbreiding van fotovoltaïsche energie te forceren. Oostenrijk, België, Litouwen, Luxemburg en Spanje verzoeken er in een brief aan de Commissie om dat administratieve gebouwen, supermarkten, platte daken en industriële installaties onder bepaalde voorwaarden verplicht moeten worden voorzien van fotovoltaïsche installaties. Ook bij nieuwe en gerenoveerde huizen moeten fotovoltaïsche installaties de norm worden. Zij verzoeken de Commissie meer geld uit de EU-begroting beschikbaar te stellen voor de uitbreiding hiervan. Het EESC staat positief tegenover dit idee en verzoekt de Commissie te analyseren welke investeringen, reguleringen en flankerende maatregelen zoals onderzoek en ontwikkeling nodig zijn om de uitbreiding van fotovoltaïsche installaties en de productie van zonne-energie in de EU te bevorderen.

4.5.

Energie als collectief goed: in dit verband wijst het EESC op de uitvoering van de gemeenschappelijke waarden van de Unie met betrekking tot diensten van algemeen economisch belang in de zin van artikel 14 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU), die zijn vastgelegd in Protocol nr. 26 bij het EU-Verdrag en het VWEU, betreffende de diensten van algemeen belang. Dit kan zorgen voor meer efficiëntie en betaalbaarheid en kan marktfalen voorkomen.

4.6.

De huidige energiecrisis onderstreept het bijzondere belang van energie als maatschappelijk relevant goed. Naast het behoud van hoogwaardige banen en werkgelegenheid wordt het verband tussen sociale en ecologische aspecten duidelijk. Openbaar eigendom kan de democratische controle, overheidsinvesteringen, de voorzieningszekerheid en een eerlijke verdeling van de kosten voor de omschakeling van de energiesector naar hernieuwbare energiebronnen waarborgen.

4.7.

Om verkeerde en slechte investeringen te vermijden moeten bestaande vaagheden en tegenstrijdigheden met betrekking tot de essentiële structuren van het nieuwe energiesysteem, de opzet van de markt, de rollen op de markt en de marktregels uit de wereld worden geholpen en moeten met name de sociale gevolgen voor werknemers en consumenten onmiddellijk worden opgehelderd. Daarbij speelt een eerlijke verdeling van de investeringslasten een centrale rol. Hetzelfde geldt ook voor de eerlijke verdeling van de mogelijke opbrengsten. De vraag hoe de noodzakelijke investeringen en de rentabiliteit kunnen worden verzekerd, is een van de belangrijkste vragen die moeten worden aangepakt om op de lange termijn een werkende energiemarkt te waarborgen. Het EESC neemt nota van de desbetreffende conclusies in de studie van ACER en van de mededeling over de elektriciteits- en gasmarkten en is ingenomen met het voornemen van de Commissie om de elektriciteitsmarkt aan een beoordeling te onderwerpen.

4.8.

Een belangrijk aspect bij de energietransitie zal de coördinatie en organisatie zijn van de betrekkingen tussen importeurs, regionale netbeheerders, energiegemeenschappen van burgers, zelfverbruikers en energiegemeenschappen die hun elektriciteit ter plaatse gebruiken, alsook opslagbedrijven en leveranciers.

---

(1)  Dat is de conclusie van de brancheorganisatie voor de elektriciteitssector, Eurelectric.

(2)  REPowerEU-plan (COM(2022) 230 final).

(3)  Dat is de conclusie van de brancheorganisatie voor de elektriciteitssector, Eurelectric.

(4)  EESC-advies over de energieprijzen (PB C 275 van 18.7.2022, blz. 80).

(5)  A Decarbonised, Affordable and Democratic Energy System for Europe,

https://www.epsu.org/sites/default/files/article/files/Going%20Public_EPSU-PSIRU%20Report%202019%20-%20EN.pdf

(6)  Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de hervorming van het begrotingskader van de EU voor een duurzaam herstel en een rechtvaardige transitie (PB C 105 van 4.3.2022, blz. 11).

(7)  EIB 2006. Ex Ante Construction Costs in the European Road Sector: A Comparison of Public-Private Partnerships and Traditional Public Procurement, economisch en financieel verslag 2006/01, Blanc-Brude, F., Goldsmith, H., en Välilä, T., https://www.eib.org/attachments/efs/efr_2006_v01_en.pdf