Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het combineren van ambitieuze duurzaamheids- en sociale doelstellingen met een gunstig klimaat voor micro-, kleine en middelgrote ondernemingen

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/01)

Rapporteur:

Bruno CHOIX

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	30.9.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	227/0/9

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen maken 99,8 % uit van alle Europese ondernemingen en bieden werk aan 82,4 miljoen mensen. Zij zijn van uitermate groot belang voor het economische herstel en om de sociale en milieudoelstellingen van de EU te halen. Dankzij hun kleinschaligheid en lokale aanwezigheid zijn micro-, kleine en middelgrote ondernemingen bij uitstek geschikt om deze uitdagingen aan te gaan; zij behalen dan ook goede resultaten, ook in tijden van crisis.

1.2.

In het licht van het bovenstaande hebben micro-, kleine en middelgrote ondernemingen behoefte aan een regelgevingsklimaat dat is aangepast aan hun specifieke eigenschappen. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) vraagt dat de “Small Business Act”, het beginsel “denk eerst klein” en de strategie voor kleine en middelgrote ondernemingen daadwerkelijk worden toegepast. Administratieve lasten, in het bijzonder in verband met transparantie en rapportage, moeten strikt worden beperkt, aangezien iedere verplichting kosten met zich meebrengt.

1.3.

Het EESC steunt het voornemen van beter wetgeven en beveelt aan sociale partners, beroepsgroepen en kamers van koophandel systematisch bij alle wetgevingsfasen (de uitwerking van openbare raadplegingen, effectbeoordelingen en amendementen) te betrekken. Het verzoekt de Commissie terdege rekening te houden met de resultaten van effectbeoordelingen. Het “one in, one out”-beginsel moet spoedig, daadwerkelijk en op evenwichtige wijze worden toegepast, om tot ambitieuze sociale en milieuwetgeving te komen. Tot slot beveelt het EESC aan de coördinatie tussen kmo-gezanten te versterken, zowel op nationaal als Europees niveau.

1.4.

Het EESC verzoekt de Europese instellingen om systematisch te kijken naar alternatieven voor transparantie- en rapportageverplichtingen die tot buitensporige lasten leiden.

1.5.

Nationale en regionale initiatieven voor de sociale dialoog in micro-ondernemingen, de ambachtelijke sector en de sector van vrije beroepen bevorderen het sociaal engagement, de dialoog tussen bedrijfsleiders en werknemers en conflictpreventie, en verdienen dan ook aanmoediging.

1.6.

Het EESC stelt vast dat het potentieel van beroepsgroepen en -verenigingen en kamers van koophandel beter moet worden benut om de innovatie op sociaal, milieu- en governancegebied te bevorderen; ook moeten micro-, kleine en middelgrote ondernemingen beter worden begeleid. Het beveelt de Commissie en de lidstaten aan gebruik te maken van de expertise en het netwerk van deze groepen en organisaties, in plaats van nieuwe zwaarwegende en bindende bepalingen vast te stellen.

1.7.

Het EESC zou graag zien dat de toegang van bedrijfsleiders tot een leven lang leren wordt gewaarborgd, vanaf het moment dat zij hun functie opnemen of een bedrijf overnemen, zodat zij de vaardigheden kunnen verwerven die noodzakelijk zijn voor goed bedrijfsbeheer, de sociale dialoog en de groene en de digitale transitie.

2.   Achtergrond en algemene opmerkingen

2.1.

Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen staan centraal in de Europese economie en zijn door hun aanwezigheid op het gehele grondgebied van essentieel belang om lokale gemeenschappen met een kwetsbare economie te ondersteunen en de veerkracht van het hele systeem te bevorderen.

2.2.

Herstel maakt het mogelijk de arbeidsparticipatie en de verdeling van rijkdom te vrijwaren en is dan ook de enige manier om ontvolking te vermijden, te meer daar het herstel in Europa op duurzaamheidsdoelstellingen is gebaseerd.

2.3.

Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen worden gemobiliseerd voor de groene en digitale economie. De circulaire economie, duurzame ontwikkeling en de sociale dialoog zitten in het DNA van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, ambachtelijke ondernemingen en vrije beroepen. Het EESC roept de Europese instellingen op vertrouwen te hebben in het ontwikkelingspotentieel van deze ondernemingen en hun leidende rol bij de dubbele transitie te ondersteunen (gerichte programma’s op het gebied van financiering, techniek en engineering en op maat gesneden beleid), en er met name op toe te zien dat zij geen belemmeringen ondervinden.

2.4.

Het EESC merkt op dat tal van ondernemingen en overheidsinstanties innoveren om micro-, kleine en middelgrote ondernemingen te helpen de circulaire economie in hun bedrijfsmodel te integreren (voorkomen van afval en onverkochte producten en bevorderen van reparatie, hergebruik en recyclage), overeenkomstig de doelstellingen van de EU.

2.5.

Ondanks de “Small Business Act” van 2008 hebben de wetgevers in de afgelopen 13 jaar er meestal voor gekozen regels vast te stellen die voor alle ondernemingen gelden, in plaats van wetgeving aan te nemen die rekening houdt met de administratieve en financiële capaciteit van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen. Deze regels worden vervolgens aangepast aan kleinere ondernemingen, waardoor deze met nieuwe lasten worden geconfronteerd en hun concurrentie-, innovatie- en banenscheppend vermogen wordt aangetast. De manier waarop rekening wordt gehouden met de resultaten van de kmo-toets is voor verbetering vatbaar. Het toenemend aantal transparantie- en openbaarmakingsmaatregelen zou nadelig kunnen zijn. Zo zijn met de algemene verordening gegevensbescherming (1) weinig duidelijke procedures ingevoerd die micro-, kleine en middelgrote ondernemingen ertoe verplichten naar richtsnoeren te verwijzen of een beroep te doen op externe deskundigen, hetgeen kosten meebrengt. In de machineverordening zijn soortgelijke verplichtingen vastgelegd; zo worden evaluatieprocedures via certificering door externe entiteiten opgelegd. Bij de richtlijn inzake het witwassen van geld (2) is voor alle ondernemingen een verplichting ingevoerd om melding te maken van de uiteindelijke begunstigden, hetgeen in verschillende lidstaten kosten met zich meebrengt.

2.6.

Uit het verslag van de Raad voor regelgevingstoetsing van 2020 blijkt dat de impact van wetgevingsvoorstellen op kleine en middelgrote ondernemingen onvoldoende wordt geanalyseerd.

2.7.

Het EESC is tevreden met de kmo-strategie die de Commissie in 2020 heeft gepubliceerd. Het steunt de resolutie van het Europees Parlement (3) waarin staat dat de juiste administratieve en technische voorwaarden en een goed regelgevingskader aanwezig moeten zijn om micro-, kleine en middelgrote ondernemingen te helpen hun prestaties, en met name milieuprestaties, te verbeteren, en dat buitensporige administratieve en regeldruk het vermogen van kmo’s om optimaal te presteren kan belemmeren.

2.8.

Het EESC heeft positief gereageerd op de mededeling over beter wetgeven, waarin wordt benadrukt dat betere wetgeving cruciaal is met het oog op duurzame ontwikkeling. Zo mag de wetgeving niet enkel gericht zijn op economische groei, maar moet worden gestreefd naar een evenwicht tussen economische, duurzame en maatschappelijke aspecten.

2.9.

Desondanks is er in verschillende wetgevingsvoorstellen en debatten sprake van nieuwe rapportageverplichtingen voor micro-, kleine en middelgrote ondernemingen (duurzaamheidsrapportage door ondernemingen (4), beloningstransparantie (5) en zorgvuldigheidsplicht). Deze verplichtingen kunnen een directe of indirecte — in verband met eisen van grote ondernemingen in de waardeketen — impact hebben op micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, en kosten met zich meebrengen, terwijl deze ondernemingen niet beschikken over de daarvoor noodzakelijke personele en financiële middelen, waardoor hun activiteiten, hun bedrijfsmodel en bijgevolg hun voortbestaan in gevaar komen, zeker in tijden van crisis.

2.10.

Toch slagen micro-, kleine en middelgrote ondernemingen erin bemoedigende resultaten te behalen, die soms zelfs beter zijn dan de nationale gemiddelden, en dit zonder dat verplichtingen werden opgelegd. Het EESC zou graag zien dat de wetgeving wordt toegesneden op de 21 miljoen Europese micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, in plaats van dat zij wordt afgestemd op de 0,2 % grotere ondernemingen en vervolgens ook op de andere ondernemingen wordt toegepast. Er moet naar worden gestreefd om zowel aan de behoeften van bedrijfsleiders als aan de behoeften van hun grote aantal werknemers te voldoen. Het EESC verzoekt voorts dat systematisch alternatieven voor rapportage worden voorgesteld.

3.   Kosten en baten van rapportagemaatregelen

3.1.

Een schatting van de kosten en administratieve lasten door de Commissie is vaak weinig transparant en nadelig voor de micro-, kleine en middelgrote ondernemingen. Daarbij komen nog de indirecte gevolgen van verplichtingen met betrekking tot de waardeketen, die voor de Commissie moeilijk te becijferen zijn. Zoals aangegeven in de mededeling over beter wetgeven worden amendementen van het Parlement en de Raad zelden aan een effectbeoordeling of kmo-toets onderworpen. Tot slot gaat de omzetting van maatregelen in nationaal recht soms gepaard met aanvullende kosten.

3.2.

Om aan de toenemende verplichtingen te voldoen, kunnen bedrijfsleiders niet anders dan zelf actie te ondernemen, waardoor tijd verloren gaat die zij aan hun activiteit zouden moeten spenderen, of moeten zij een beroep doen op externe expertise. Beide methoden hebben een impact op de activiteiten van de ondernemingen en brengen extra kosten met zich mee. Deze zijn verhoudingsgewijs hoger in micro-ondernemingen dan in grote ondernemingen. Het EESC wijst er bovendien op dat de nieuwe rapportagemaatregelen afzonderlijk beschouwd misschien miniem lijken, maar samen wel een aanzienlijke impact hebben.

3.3.

Op terreinen zonder rapportageplicht kunnen goede resultaten worden waargenomen: veel micro-, kleine en middelgrote ondernemingen investeren onder impuls van hun beroepsgroep of kamers van koophandel in de circulaire economie, omdat zij dat als gunstig beschouwen voor hun ontwikkeling en imago (6). De kleinschaligheid van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen vergemakkelijkt de uitwisselingen tussen werkgever en werknemer, waardoor de loonkloof tussen mannen en vrouwen er vaak kleiner is dan op nationaal niveau enz. (7) De landen die voor kleine en middelgrote ondernemingen drempels hebben vastgesteld voor bepaalde sociale-wetgevingsmaatregelen, melden dat er weinig beroepsprocedures zijn, hetgeen aantoont dat deze ondernemingen een voorbeeldfunctie kunnen vervullen zonder dat hun zware maatregelen worden opgelegd. Het EESC heeft er in diverse adviezen voor gepleit (8) om na te denken over de definitie van kleine en middelgrote ondernemingen.

3.4.

Micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, waaronder ook sociale ondernemingen, zijn volwaardige actoren van de circulaire economie, aangezien zij met hun lokale diensten de sociale samenhang bevorderen, banen scheppen die niet naar derde landen kunnen worden verplaatst en rijkdom genereren in gebieden waar de industrie en bepaalde openbare diensten niet aanwezig zijn, en zakelijke en werkgelegenheidskansen bieden aan kwetsbare maatschappelijke groepen. Van de personen die een duale opleiding volgen, doet meer dan de helft dat in micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, die op deze manier actief kunnen bijdragen aan de werkgelegenheid voor jongeren. Hun bedrijfsmodel en kleinschaligheid bevorderen de uitvoering van artificiële intelligentie waarbij de mens de controle houdt, en brengen de kwaliteit van het arbeidsleven en participatieve governance onder de aandacht.

3.5.

Extra rapportagemaatregelen worden vaak als een oneerlijke last beschouwd die een negatieve impact heeft op de activiteiten van ondernemingen en het risico met zich meebrengt dat zij geen toegang krijgen tot overheidsopdrachten of financiering, zonder dat er aanzienlijke vorderingen worden geboekt met betrekking tot het beleid dat zij vaak zelf hebben geïnitieerd. Dit alles wakkert het gevoel aan dat Europa te bureaucratisch is en geen voeling heeft met de situatie in de praktijk.

3.6.

Bovendien is het EESC van mening dat de sociale en milieudoelstellingen alleen kunnen worden bereikt door de oorzaken van onevenwichtigheden weg te nemen en niet door de bindende vereisten uit te breiden.

3.7.

Om een klimaat te bevorderen dat kleine en middelgrote ondernemingen ten goede komt, moet bijzondere aandacht worden besteed aan demografische veranderingen, die als gevolg hebben dat er aanzienlijk minder gekwalificeerde werknemers beschikbaar zijn en de productiviteit van kleine en middelgrote ondernemingen dus daalt. Beroepsonderwijs en -opleiding, het leren en de ontwikkeling van vaardigheden, inclusief groene en digitale vaardigheden, moeten een prioriteit blijven.

4.   Beter wetgeven

4.1.

Beter wetgeven houdt in dat een goed evenwicht wordt gezocht tussen economische, duurzame en sociale factoren. Het EESC beveelt de Commissie aan om zich bij effectbeoordelingen meer te verlaten op sociale partners, beroepsgroepen en kamers van koophandel op Europees, nationaal, regionaal en lokaal niveau.

4.2.

Iedere transparantiemaatregel brengt kosten met zich mee. Het EESC herinnert de Commissie eraan dat de “Small Business Act” en het beginsel “denk eerst klein” moeten worden uitgevoerd, overeenkomstig haar verbintenissen. Naar aanleiding van de mededeling over beter wetgeven verzoekt het EESC om nieuwe directe en indirecte administratieve lasten tot het minimum te beperken.

4.3.

Het EESC vraagt dat de Commissie met het EESC van gedachten wisselt bij het opstellen van raadplegingen, zodat de specifieke eigenschappen van kleine en middelgrote ondernemingen op een meer gerichte wijze in aanmerking kunnen worden genomen, via objectieve vragen die zijn aangepast aan alle ondernemingsvormen. Het benadrukt tevens dat de voorkeur moet worden gegeven aan korte raadplegingen in alle talen van de EU, om het de respondenten gemakkelijker te maken.

4.4.

Het EESC vraagt dat de Commissie het netwerk van kmo-gezanten en de coördinatie tussen deze gezanten versterkt, op nationaal niveau en in de uitwisselingen met de Commissie.

4.5.

Het EESC neemt nota van het “one in, one out”-beginsel dat de Commissie heeft beloofd te zullen toepassen. Het terugdringen van de administratieve lasten moet samen met de sociale partners worden bestudeerd, zodat de lasten worden verminderd zonder de strategische doelstellingen in gevaar te brengen en de hoge EU-normen op economisch, sociaal en milieugebied te verlagen. Te dien einde vraagt het EESC dat de Commissie de operationele en methodologische gegevens verstrekt die nodig zijn om de onnodige lasten te identificeren. De termijn voor de uitvoering van dit beginsel lijkt niet te zijn aangepast aan het werkprogramma van de Commissie, dat voorziet in de publicatie van verschillende belangrijke documenten in de komende maanden. Het EESC verzoekt de Commissie zo snel mogelijk na te gaan welke administratieve lasten kunnen worden weggenomen. Voorts verzoekt het de Commissie om, iedere keer dat lasten worden weggenomen, vervolgens ook de vermindering van de lasten in de nationale wetgeving te controleren, om de efficiëntie van het beginsel en een gelijke behandeling te waarborgen.

4.6.

Het EESC vraagt dat ieder nieuw voorstel, zeker wanneer het directe of indirecte transparantie- en rapportagemaatregelen omvat, aan een echte effectbeoordeling wordt onderworpen. De kmo-toets zou door alle instellingen moeten worden toegepast. De toets moet een economische en juridische analyse behelzen, en de gebruikte bronnen moeten openbaar worden gemaakt. Voorts moet de toets bij iedere nieuwe versie van een tekst worden uitgevoerd, in de fase van het voorstel en tijdens de onderhandelingen. Het EESC beveelt aan om bij iedere effectbeoordeling de sociale partners, in het bijzonder werkgeversorganisaties, te raadplegen, ten behoeve van de analyse van bepalingen met betrekking tot micro-, kleine en middelgrote ondernemingen. De resultaten van effectbeoordelingen moeten door de Commissie naar behoren in aanmerking worden genomen bij het vaststellen van de beleidsoptie waarnaar de voorkeur uitgaat. Overeenkomstig de voorstellen in de mededeling over beter wetgeven vraagt het EESC dat het Parlement en de Raad de impact van hun amendementen op micro-, kleine en middelgrote ondernemingen documenteren.

4.7.

Uit het verslag van de Raad voor regelgevingstoetsing blijkt dat het aantal voorstellen dat bepalingen omvat die aan kleine en middelgrote ondernemingen zijn aangepast, aanzienlijk is gedaald (van 22 % in de periode 2017-2019 tot 15 % in 2020). Het EESC vraagt dat indien er transparantiemaatregelen worden goedgekeurd, de instellingen in een drempel voorzien, om de lasten voor micro-, kleine en middelgrote ondernemingen te beperken. In 2023 zou één digitale toegangspoort worden ingevoerd; het EESC zou graag zien dat dit proces wordt versneld.

5.   Alternatieven voor de openbaarmaking van informatie

5.1.

Om de algemene uitrol van maatregelen die als bestraffend kunnen worden beschouwd, te voorkomen, beveelt het EESC de Commissie aan om in ieder voorstel alternatieven voor rapportageverplichtingen op te nemen.

5.2.

In veel lidstaten bestaan er specifieke adviesorganen waar sociale partners overleg kunnen plegen over sociale en economische maatregelen en hun concrete toepassing. Veel nationale organisaties van kleine en middelgrote ondernemingen kunnen hun belangen behartigen. Het EESC beveelt de Commissie aan om meer te steunen op verenigingen van kleine en middelgrote ondernemingen, sociale partners, beroepsgroepen en kamers van koophandel op Europees, nationaal, regionaal en lokaal niveau. Hun ervaring, expertise en actief netwerk zorgen ervoor dat zij zich in de beste positie bevinden om micro-, kleine en middelgrote ondernemingen te ondersteunen en te stimuleren en instrumenten te ontwikkelen die in overeenstemming zijn met de sociale en milieudoelstellingen. Het is belangrijk dat hun de financiële en personele middelen ter beschikking worden gesteld die noodzakelijk zijn om ondersteunende acties op te zetten.

5.3.

Het EESC merkt op dat de Commissie een aantal instrumenten heeft ontwikkeld die van belang kunnen zijn voor micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, maar dat deze het doelpubliek niet bereiken. Het EESC beveelt een versterkte mobilisering van kmo-gezanten aan, zodat deze instrumenten kunnen worden aangepast aan de behoeften van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen en de bekendheid en het gebruik ervan worden bevorderd.

5.4.

Het EESC stelt voor in te zetten op het bevorderen en het benutten van nationale en regionale maatregelen die de sociale dialoog in micro-ondernemingen, de ambachtelijke sector en de sector van vrije beroepen (9) bevorderen, door werknemers en werkgevers informatie/advies te verstrekken over de wettelijke of contractuele bepalingen die op hen van toepassing zijn, door overleg te plegen over kwesties die specifiek ondernemingen en hun werknemers betreffen en hierover adviezen uit te brengen en door bij te dragen aan het voorkomen van conflicten door informatie en aanbevelingen voor werknemers en werkgevers.

5.5.

Het EESC roept de lidstaten op beroepsorganisaties te ondersteunen bij hun inspanningen op het gebied van opleiding, advies en ondersteuning ten behoeve van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen, teneinde aan de sociale en milieuvereisten te voldoen. Dergelijke inspanningen moeten voorrang krijgen op bindende bepalingen.

5.6.

In lijn met zijn advies “Naar circulaire overheidsopdrachten” (10) vraagt het EESC dat overheidsdiensten micro-, kleine en middelgrote ondernemingen zouden ondersteunen om ervoor te zorgen dat zij een goed begrip hebben van duurzamere overheidsopdrachten, in het bijzonder op lokaal niveau, en om erop toe te zien dat er in de aanbestedingsspecificaties een evenwicht is tussen kwalitatieve en kwantitatieve criteria.

5.7.

Bedrijfsleiders in micro-, kleine en middelgrote ondernemingen moeten een leven lang toegang hebben tot opleiding, op dezelfde wijze als werknemers, ook wanneer een nieuw bedrijf wordt opgericht of een bedrijf wordt overgenomen. Om tot een pool te komen van bedrijfsleiders en overnemers van bestaande activiteiten die in staat zijn sociale, milieu- en economische uitdagingen aan te pakken, acht het EESC het noodzakelijk deelname aan op nieuwe vaardigheden afgestemde opleidingscycli voor te stellen en aan te moedigen.

5.8.

Het EESC stelt voor maatregelen ter verbetering van de koolstofbalans van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen financieel te ondersteunen, zonder dat dit de ontwikkeling van ondernemingen belemmert of extra lasten met zich meebrengt.

5.9.

Het EESC beveelt aan systemen voor certificering van ondernemingen aan te moedigen, die op vrijwillige basis werken, kosteloos zijn en waarbij een derde partij betrokken is ten behoeve van de geloofwaardigheid (11). Daarbij moet erop worden toegezien dat deze systemen de toegang tot de markt niet belemmeren en het aantal systemen beperkt blijft teneinde een verwarrende situatie voor de consumenten te vermijden.

---

(1)  Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming) (PB L 119 van 4.5.2016, blz. 1).

(2)  Richtlijn (EU) 2018/843 van het Europees Parlement en de Raad van 30 mei 2018 tot wijziging van Richtlijn (EU) 2015/849 inzake de voorkoming van het gebruik van het financiële stelsel voor het witwassen van geld of terrorismefinanciering, en tot wijziging van de Richtlijnen 2009/138/EG en 2013/36/EU (PB L 156 van 19.6.2018, blz. 43).

(3)  Resolutie van het Europees Parlement van 16 december 2020 over een nieuwe strategie voor Europese kmo’s [2020/2131(INI)].

(4)  Voorstel voor een richtlijn betreffende duurzaamheidsrapportage door ondernemingen [2021/0104(COD)].

(5)  Voorstel voor een richtlijn ter versterking van de toepassing van het beginsel van gelijke beloning van mannen en vrouwen voor gelijke of gelijkwaardige arbeid door middel van beloningstransparantie en handhavingsmechanismen [2021/0050(COD)].

(6)  In Nederland heeft bijvoorbeeld een ambachtelijk bedrijf maatregelen ter bevordering van de circulaire economie genomen, zonder dat het aan transparantieplicht onderworpen was: https://www.deb.nl/ondernemersverhalen/slagerij-van-koppen-dacht-na-over-duurzaamheid/.

(7)  “Les entreprises de proximité au féminin” (maart 2019):

https://u2p-france.fr/sites/default/files/etude_les_entreprises_de_proximite_au_feminin.pdf.

(8)  PB C 345 van 13.10.2017, blz. 15 en PB C 81 van 2.3.2018, blz. 1.

(9)  “Commissions paritaires régionales interprofessionnelles de l’artisanat” (CPRIA: https://cpria.proximeo-france.fr/) en “commissions paritaires régionales pour les professions libérales” (CPR-PL).

(10)  PB C 341 van 24.8.2021, blz. 16.

(11)  Bv. Répar’acteurs: https://www.artisanat.fr/reparacteurs#:~:text=Le%20label%20%C2%AB%20R%C3%A9par’acteurs%20%C2%BB,de%20la%20r%C3%A9duction%20des%20d%C3%A9chets.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over reclame en moderne en verantwoorde consumptie

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/02)

Rapporteur:

Thierry LIBAERT

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	30.9.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	132/0/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) beklemtoont dat de reclamesector zwaar getroffen is door de COVID-19-crisis en dan ook steun dient te krijgen van de Europese Unie (EU). Tegen de achtergrond van de digitalisering en de concurrentie van de GAFA-bedrijven is reclame meer dan ooit tevoren een belangrijke hefboom voor economische activiteit en banen.

1.2.

Wel moet er een breed debat komen over de noodzaak om meer respect aan de dag te leggen voor de consument en de uitdagingen in verband met de groene transitie en de strijd tegen de klimaatverandering; bedoeling is met name dat de reclamesector zich aanpast aan de doelstellingen van het Akkoord van Parijs.

1.3.

Het EESC roept de reclamesector op zich ertoe te verbinden zijn koolstofvoetafdruk te verkleinen; ook moet de sector overeenkomstig de EU-doelstellingen tegen 2050 koolstofneutraal zijn en tegen 2030 55 % minder broeikasgassen uitstoten, dit met het oog op het streven om tegen 2050 tot een volledig koolstofneutrale samenleving te komen.

1.4.

Het EESC zou graag zien dat alle actoren uit de reclamesector zich ertoe verbinden de milieu-impact in hun eigen branche te verminderen. Dat kan door het energieverbruik van digitale reclameschermen terug te brengen en ze beter recycleerbaar te maken, door bij het opstellen van reclameaffiches en -folders te kiezen voor papier van duurzaam beheerde bossen (PEFC- en FSC-keurmerken) en voor inkt die voldoet aan de Reach- en GreenGuard-normen, en door de technische, energetische en logistieke impact van audiovisuele producties te verkleinen.

1.5.

De reclamesector zou milieuvriendelijke initiatieven van actoren die niet over voldoende financiële middelen beschikken (kmo’s, starters, coöperaties enz.) vaker pro bono moeten ondersteunen.

1.6.

De sector moet meer interne opleidingen aanbieden over de uitdagingen van de groene transitie, maar ook studenten communicatie moeten inzicht krijgen in deze problematiek.

1.7.

Het EESC zou graag zien dat de reclamesector een debat op gang brengt over de ideaalbeelden die de reclame ons voorhoudt en wat die vertegenwoordigen. Als aan de hand van concrete en feitelijke informatie producten worden aangeprezen die de milieuvoetafdruk helpen verkleinen, zal reclame de groene omslag niet in de weg staan maar juist in een stroomversnelling brengen.

1.8.

De inspanningen om de regulering van de sector op Europees niveau te versterken en “greenwashing” en misleidende milieuclaims tegen te gaan, moeten worden voortgezet en gericht zijn op harmonisatie tussen de EU-lidstaten.

1.9.

Het EESC hoopt dat niet alleen aandacht zal uitgaan naar de aspecten die verband houden met de ecologische transitie maar dat ook een bijzondere inspanning zal worden geleverd met betrekking tot reclame die gericht is op jongeren, met name op de sociale netwerken.

1.10.

Reclame kan nooit volledig verantwoord zijn als de reclame-industrie in Europa weigert haar verantwoordelijkheid op te nemen waar het gaat om desinformatie. De Europese Commissie moet de strijd tegen het te gelde maken van desinformatie opvoeren (1).

1.11.

Om te voldoen aan de nieuwe verwachtingen van de samenleving moet de reclamesector zich meer openstellen voor het maatschappelijk middenveld en vaker overlegmomenten creëren met de verschillende doelgroepen.

2.   Definities

2.1.

We houden ons hier aan de EU-definitie van reclame, die als volgt luidt: “Iedere mededeling bij de uitoefening van een commerciële, industriële […] activiteit of van een vrij beroep ter bevordering van de afzet van goederen of diensten”. Reclame voor institutionele doeleinden (ter verbetering van de reputatie van een bedrijf) of door overheidsorganen of verenigingen valt echter niet onder deze definitie.

2.2.

Verantwoorde reclame betekent reclame waarbij verantwoordelijkheid aan de dag wordt gelegd ten aanzien van de grote maatschappelijke en milieu-uitdagingen, waaronder de noodzaak om de klimaatverandering tegen te gaan.

3.   Reclame als motor van economische activiteit en werkgelegenheid in Europa

3.1.

Reclame is nauw verbonden met groei en werkgelegenheid. Waar veel wordt uitgegeven aan reclame is ook sprake van een sterkere economische groei, en vice versa (2). Volgens een studie uit 2017 van de World Federation of Advertisers met betrekking tot 2016, zou de 92 miljard EUR die in Europa sensu stricto aan reclame werd besteed 643 miljard EUR aan extra welvaart hebben opgeleverd (3).

3.2.

Reclame zorgt voor extra groei: volgens verschillende studies ligt het multiplicator- en overloopeffect van 1 EUR aan reclame-investeringen tussen de 5 en de 7. Voor België zou de vermenigvuldigingsfactor 5 bedragen (2,2 miljard EUR aan reclame-uitgaven heeft de Belgische economie 13 miljard EUR opgebracht) (4).

3.3.

Reclame versnelt de verspreiding van nieuwe producten en diensten en soms ook van innovatie, wat overduidelijk blijkt uit de gebruiksduur van bepaalde apparatuur, zoals computers en telefoons. De snellere verspreiding van nieuwe producten doet vragen rijzen over het milieueffect ervan.

3.4.

Reclame bevordert de concurrentie. Zonder reclame zouden we allemaal gebruikmaken van dezelfde bank die haar tarieven naar eigen goeddunken zou kunnen vaststellen. Over het algemeen leveren alle banken vergelijkbare diensten, het is de reclame die mede het verschil maakt. Hetzelfde geldt voor veel andere economische sectoren (energie, handel enz.).

3.5.

Tal van sectoren, met name de media, overleven dankzij reclame. In veel EU-landen is reclame ook de grootste inkomstenbron voor de geschreven pers, radio en televisie. Daardoor ontstaat evenwel een afhankelijkheidsrelatie die de inhoud van producties soms kan beïnvloeden en vragen doet rijzen over de redactionele onafhankelijkheid.

3.6.

Reclame is goed voor een omzet van 140 miljard EUR (2018) in Europa; 280 000 bedrijven, vaak kleine en middelgrote ondernemingen, houden zich al dan niet fulltime bezig met bedrijfscommunicatie en hebben 998 000 mensen in dienst (5).

3.7.

Reclame heeft indirecte gevolgen voor tal van aanverwante beroepen in bijvoorbeeld de sectoren audiovisuele productie, kunsten en fotografie. Uit een Belgisch onderzoek is gebleken dat 87 000 mensen of een baan hebben die wordt gefinancierd door reclame-inkomsten of via toeleveringsketens betrokken zijn bij de productie van reclame.

3.8.

Als alle uitgaven voor bedrijfscommunicatie worden meegerekend, moeten daar nog de aanzienlijke bedragen bij worden opgeteld die jaarlijks in de EU worden uitgegeven aan sponsoring van podiumkunsten en culturele en sportactiviteiten.

4.   Een impact die verder reikt dan de economische en sociale aspecten

4.1.

Wat het effect op de pers aangaat wordt algemeen aangenomen dat dankzij reclame een breder publiek toegang heeft gekregen tot de media. Zonder reclame zouden de prijzen van kranten de hoogte inschieten en teruglopende reclame-inkomsten zouden voor veel kranten het einde betekenen.

4.2.

Het is ook dankzij reclame dat er gratis kranten kunnen verschijnen en miljoenen mensen dagelijks het nieuws kunnen lezen.

4.3.

Voorts mag niet voorbij worden gegaan aan het artistieke en creatieve aspect. Het is een feit dat tal van regisseurs, fotografen en ontwerpers hun loopbaan zijn begonnen in de reclame.

4.4.

Bepaalde plekken waar reclame is vergroeid met het stadslandschap zijn uitgegroeid tot toeristische trekpleisters, denken we maar aan Times Square in New York en Piccadilly Circus in Londen. Reclame wekt een stad tot leven en bepaalt de uitstraling van bepaalde plekken. Het spreekt vanzelf dat er heel wat aan te merken valt op de manier waarop reclame de openbare ruimte in de greep heeft.

4.5.

Reclame biedt ons een optimistische kijk en verhaalt over geluk, plezier en schoonheid. In de huidige context van voortdurende crisis draagt reclame optimistische en inspirerende boodschappen uit. Soms geeft reclame ons zelfs levenslessen mee, zoals “Don’t imitate, innovate” (Hugo Boss), “Zorg voor jezelf” (Garnier) en “Impossible is Nothing” (Adidas). Met andere woorden, reclame laat ons de wereld door een roze bril zien. Deze positieve kijk zou de ecologische transitie vooruit kunnen helpen.

5.   Het reclamemodel en de maatschappelijke en milieugevolgen ervan

5.1.

Reclame heeft directe gevolgen voor de uitstoot van broeikasgassen en is van invloed op het papierverbruik alsook op het verbruik van diverse hulpbronnen (met name door de nieuwe lcd-schermen) en het energieverbruik via het internet of de audiovisuele media. In de praktijk wordt bij de keuze voor een bepaalde manier van reclame voeren nooit serieus gekeken naar de impact op de uitstoot van broeikasgassen of de bredere milieu-impact (bv. recycleerbaarheid van het reclamemedium).

5.2.

Buitenreclame heeft overigens een specifiek milieueffect. Zo wordt met name gebruikgemaakt van lichtreclames en digitale borden, waarvan het energieverbruik en het effect op het vlak van lichtvervuiling zeker niet uit te vlakken zijn. Uitgaande van een standaardpaneel van 200 kg is naar schatting acht ton materiaal nodig om één digitaal reclamescherm te vervaardigen (6).

5.3.

Reclame is erop gericht mensen meer te doen kopen dan ze nodig hebben en zet aan tot overconsumptie. Er zijn tal van voorbeelden van producten en gadgets waarvan het werkelijke nut uiteindelijk uiterst beperkt is en soms absoluut niet in verhouding staat tot de milieu-impact. Sommige producten worden maar één keer gebruikt en dan weggegooid. Reclame kneedt de behoeften en verwachtingen van individuen en houdt daarbij niet noodzakelijkerwijs rekening met het collectieve belang, maar enkel met de belangen van de handelaars.

5.4.

Het feit dat reclame in grootstedelijke gebieden alomtegenwoordig is dreigt ertoe te leiden dat alle grote Europese steden op elkaar gaan lijken. Reclamecampagnes zijn overal identiek, zodat stadslandschappen steeds eenvormiger worden en inboeten aan kwaliteit. Dat is te wijten aan het feit dat het merendeel ervan uit de koker van een handvol adverteerders komt.

5.5.

Reclameboodschappen staan vaak haaks op waarden als delen, solidariteit en gematigdheid. Reclame schetst een beeld van geluk dat berust op het verwerven van spullen en wil ons doen geloven dat alles te koop is. Om gelukkig te zijn, moeten we meer bezitten en consumeren. Uit opiniepeilingen blijkt echter geen sterk statistisch verband tussen consumptie en geluksbeleving: geluk wordt vooral bepaald door het geloof in bepaalde waarden, hechte familiebanden en fysieke sociale contacten. Reclame kan voor consumenten ook een bron van voortdurende ontevredenheid zijn, omdat zij ertoe worden aangezet steeds meer te consumeren, en met name voor kansarme groepen die niet de middelen hebben om de aangeprezen producten en diensten te kopen, kan reclame een bron van frustratie zijn.

5.6.

Zonder het te beseffen, geven Europese bedrijven meer dan 400 miljoen EUR uit aan desinformatiewebsites (7). Het is algemeen bekend dat de belangrijkste bronnen van desinformatie uit zijn op financieel gewin; zo brengt onlinereclame heel wat geld op dankzij referencing.

5.7.

Het EESC heeft vastgesteld dat reclame op sociale netwerken steeds vaker niet als dusdanig wordt gepresenteerd maar schuilgaat achter min of meer bekende influencers. Naar schatting wordt bij meer dan een kwart (26,6 %) van de advertenties op sociale netwerken geen melding gemaakt van het merk en de commerciële intentie (8). Dit schept verwarring die schadelijk is voor het vertrouwen in merken; de Wet inzake digitale diensten zou hier soelaas kunnen bieden door te bepalen dat de naam van de instantie die verantwoordelijk is voor de verspreiding van de reclame, verplicht bekend moet worden gemaakt (9).

6.   De ontwikkeling van reclame versnellen om het model beter af te stemmen op de uitdagingen van de ecologische transitie

6.1.

Nu de klimaatproblematiek steeds urgenter wordt, is het moeilijk te bevatten dat de reclamesector zich er niet formeel toe heeft verbonden de Overeenkomst van Parijs te zullen naleven. Het Europees Parlement (EP) heeft onlangs een resolutie aangenomen om de uitstoot van broeikasgassen met 55 % te verminderen tegen 2030, en op 14 juli 2021 heeft de Europese Commissie haar “Fit for 55”-pakket gelanceerd, met twaalf voorstellen om dit doel te bereiken. Alle sectoren moeten hun steentje bijdragen aan deze collectieve inspanning en de reclamesector heeft, net als de andere sectoren, amper 10 jaar de tijd om deze belangrijke doelstelling te realiseren.

6.2.

De meeste adverteerders zijn zich maar al te goed bewust van de problemen waar de klimaatverandering ons voor stelt en zien wel in dat zij de hoge verwachtingen van de samenleving niet naast zich neer kunnen leggen. Zij strijden al jaren tegen misleidende milieuclaims en greenwashing, maar nu is het tijd om die inspanningen op te voeren.

6.3.

Dit streven wordt door de Europese Commissie gesteund. In 2012 heeft DG JUST een werkgroep opgericht (Multi-Stakeholder Group on Environmental Claims). Er werden verschillende rapporten gepubliceerd, in 2013 en vervolgens in 2016. Deze documenten hebben tot een beter begrip van het probleem van misleidende milieuclaims geleid en hebben een impact gehad op de tenuitvoerlegging van Richtlijn 2005/29/EG van het Europees Parlement en de Raad (10) betreffende oneerlijke handelspraktijken. De Europese Commissie zal naar verwachting eind 2021 een bijgewerkte versie van deze richtsnoeren publiceren. In de definitieve tekst moet de toepassing van Richtlijn 2005/29/EG waar het gaat om misleidende milieuclaims verder worden verduidelijkt. In 2020 hebben de nationale autoriteiten voor consumentenbescherming onder leiding van de Europese Commissie een aantal websites van bedrijven die beweren milieuvriendelijke producten te verkopen, uitgekamd. Conclusie was dat hun beweringen in 42 % van de gevallen overdreven, vals of misleidend waren en mogelijk als oneerlijke handelspraktijken in de zin van de EU-regels kunnen worden aangemerkt (11).

6.4.

Recenter is het nieuwe actieplan voor de circulaire economie dat de Europese Commissie op 11 maart 2020 heeft gepubliceerd, en waarin voor het eerst ook aandacht wordt besteed aan de verantwoordelijkheid van de reclamesector. Zo vermeldt de Commissie in paragraaf 2.2 dat zij de consument beter wil beschermen tegen greenwashing. Bedrijven zullen hun milieuclaims moeten onderbouwen aan de hand van methoden om de milieuvoetafdruk van producten en van organisaties te bepalen. In paragraaf 3.2 staat te lezen dat de Commissie stimulansen wil ontwikkelen om de bezettingsgraad van voertuigen te verhogen (bijvoorbeeld door in reclames minder automobilisten te laten zien die alleen in hun auto zitten).

6.5.

Het EP heeft in november 2020 een door zijn Commissie interne markt en consumentenbescherming (IMCO) opgesteld initiatiefverslag goedgekeurd met de titel “Naar een duurzamer eengemaakte markt voor het bedrijfsleven en consumenten” (12). Het EP benadrukt in deze tekst “het belang van verantwoorde reclame waarin openbare normen inzake het milieu en de gezondheid van consumenten worden geëerbiedigd”.

6.6.

Ook het EESC heeft het nodige initiatief getoond waar het gaat om het verbieden van misleidende milieuclaims, en heeft onder meer een advies uitgebracht over “Milieu-, sociale en gezondheidsclaims op de interne markt” (13). Daarnaast heeft het een advies goedgekeurd met de titel “Naar een EU-strategie voor duurzame consumptie” (14), waarin wordt onderstreept dat een beter wetgevingskader voor reclame belangrijk is met het oog op duurzamere consumptie. Meer recentelijk ten slotte heeft het er in het advies over een nieuwe consumentenagenda (15) op gewezen dat betere consumentenvoorlichting noodzakelijk is en dat de strijd moet worden aangebonden met greenwashing.

7.   Een pleidooi voor Europese reclame die kan bijdragen tot een duurzamere en meer verantwoorde consumptie

7.1.

Het EESC is voorstander van een op stimulansen gebaseerde aanpak waarbij wordt uitgegaan van het verantwoordelijkheidsbesef van de adverteerders zelf. Deze benadering is zowel ingegeven door de vooruitgang die de sector heeft geboekt, met name bij de bestrijding van misleidende milieuclaims, als door de vooruitgang op regelgevingsgebied. Bovendien is het zeker in deze bijzonder zware tijden zaak om steun te verlenen aan een sector die groei en werkgelegenheid creëert. Als de Europese reclamemodellen belemmerd worden, dreigt dat in de kaart te spelen van de digitale reclame, die hoofdzakelijk in handen is van de GAFA-bedrijven, die er nog steeds in slagen de Europese belastingen grotendeels te ontwijken. Wel zal ook dit model zich in de toekomst moeten aanpassen als gevolg van de veranderende regels inzake cookies. Het EESC erkent evenwel dat strengere regelgeving kan worden overwogen voor bepaalde soorten producten die een bijzondere impact hebben, zoals fossiele brandstoffen.

7.2.

In het licht van de huidige economische crisis zou het EESC graag zien dat er snel buitengewone financiële steun wordt verleend aan de kleinste en kwetsbaarste actoren in de reclamesector (kleine en middelgrote ondernemingen), zodat zij in de huidige context het hoofd boven water kunnen houden; in ruil daarvoor zouden deze ondernemingen structurele veranderingen moeten doorvoeren op de hierboven beschreven gebieden.

7.3.

De hele Europese reclamesector plus de reclamebureaus die in de EU actief zijn, moeten hun beleid ter vermindering van de uitstoot van broeikasgassen afstemmen op de doelstellingen van de Overeenkomst van Parijs van 2015, en meer specifiek op de recente EU-doelstelling van een reductie met 55 % tegen 2030.

7.4.

Alle economische actoren in de reclamesector moeten de doelstellingen van de groene transitie erkennen en ze in hun werkmethoden integreren, door middel van evaluaties van hun broeikasgasbalans, reductietrajecten en actieplannen voor het bereiken van de doelstellingen. Bij deze verschuiving in de functie van reclame moet de nodige flexibiliteit aan de dag worden gelegd, met name om ook de middelgrote bureaus mee te krijgen en te ondersteunen.

7.5.

De reclamesector moet zich ertoe verbinden de koolstofvoetafdruk van reclamecampagnes onder de loep te nemen, om zo betere praktijken te kunnen ontwikkelen, groenere productiealternatieven te kunnen voorstellen en te kunnen bekijken of het haalbaar is bedrijven naar Europa terug te halen.

7.6.

De reclamesector zou meer pro-bonowerk moeten verrichten voor organisaties die zich inzetten voor sociale inclusie en de strijd tegen klimaatverandering. Meer in het algemeen moet het maatschappelijk middenveld nauwer worden betrokken bij de regelgeving inzake reclame, eventueel via vernieuwde vormen van governance.

7.7.

De sector moet systematisch opleidingen organiseren over de uitdagingen in verband met de uitdagingen van de groene transitie en meer verantwoorde reclamepraktijken. Zo moeten reclamebedrijven cursussen op touw zetten voor hun personeel en een bijdrage leveren aan de opleiding van studenten marketing en communicatie.

7.8.

Ten slotte moet de reclamesector zich ertoe verbinden de mechanismen voor de regulering van de sector verder te versterken door de controlebevoegdheden van de regelgevende instanties in Europa uit te breiden en het maatschappelijk middenveld (milieu-ngo’s, consumentenorganisaties, vakbonden enz.) in dit verband daadwerkelijk meer zeggenschap te geven.

---

(1)  Europese Commissie: Richtsnoeren ter versterking van de praktijkcode betreffende desinformatie, 26 mei 2021. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/ip_21_2585.

(2)  Maximilien Nayaradou, “L’impact de la régulation de la publicité sur la croissance économique”, beknopte versie in Publicité et croissance économique, Union des annonceurs, 2006. Proefschrift verdedigd aan de universiteit Paris Dauphine in 2004.

(3)  World Federation of Advertising. The value of advertising, Deloitte, 2017.

(4)  Unie van Belgische adverteerders, “Studie over de impact van reclame”, 3 december 2015.

(5)  Bron: Eurostat. Advertising and Market Research Statistics.

(6)  ADEME. Modélisation et évaluation environnementale des panneaux publicitaires numériques. September 2020.

(7)  Claudia Cohen, “Des marques financent, malgré elles, la désinformation”, Le Figaro, 5 augustus 2021.

(8)  Observatoire de l’influence responsable. ARPP. 13 september 2021.

(9)  PB C 286 van 16.7.2021, blz.70.

(10)  Richtlijn 2005/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 11 mei 2005 betreffende oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne markt en tot wijziging van Richtlijn 84/450/EEG van de Raad, Richtlijnen 97/7/EG, 98/27/EG en 2002/65/EG van het Europees Parlement en de Raad en van Verordening (EG) nr. 2006/2004 van het Europees Parlement en de Raad (“Richtlijn oneerlijke handelspraktijken”) (PB L 149 van 11.6.2005, blz. 22).

(11)  Bulletin quotidien. Agence Europe, nr. 12646, 24 januari 2021.

(12)  https://oeil.secure.europarl.europa.eu/oeil/popups/ficheprocedure.do?reference=2020/2021(INI)&l=en.

(13)  PB C 383 van 17.11.2015, blz. 8.

(14)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 51.

(15)  PB C 286 van 16.7.2021, blz. 45.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de hervorming van het begrotingskader van de EU voor een duurzaam herstel en een rechtvaardige transitie

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/03)

Rapporteur:

Dominika BIEGON

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Economische en Monetaire Unie, Economische en Sociale Samenhang
Goedkeuring door de afdeling	5.10.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	168/3/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De Europese begrotingsregels zijn aan een herziening toe: de tekortkomingen waren reeds duidelijk na de financiële crisis van 2008-2009 en de COVID-19-pandemie brengt nog ernstigere uitdagingen met zich mee voor het huidige begrotingskader. In eerdere adviezen heeft het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) aangegeven ingenomen te zijn met de evaluatie van de economische governance van de Europese Commissie. In dit advies herhaalt het EESC zijn standpunt met betrekking tot de behoefte aan hervormingen en verzoekt het de Commissie om de herziening van het kader voor economische governance van de EU, die momenteel tot stilstand is gekomen, snel voort te zetten. Voordat het herziene kader van kracht wordt, moet de Commissie richtsnoeren verstrekken voor een overgangsperiode, tijdens welke de buitensporigtekortprocedure niet mag worden opgestart, en met de mogelijkheid om op landspecifieke basis gebruik te maken van de clausule inzake buitengewone gebeurtenissen.

1.2.

Het toekomstig begrotingskader moet a) de overheidsinvesteringen versterken, b) meer conjuncturele bewegingsruimte mogelijk maken en c) meer flexibiliteit en landspecifieke differentiatie mogelijk maken met betrekking tot aanpassingstrajecten voor de schuld, en moet tegelijkertijd de budgettaire houdbaarheid waarborgen. Een herziening van het begrotingskader van de EU is niet alleen noodzakelijk voor de stabilisering van de economie op korte tot middellange termijn, zij is ook van essentieel belang om de sociaal-ecologische transformatie van onze economie te financieren en daarbij volledige werkgelegenheid, hoogwaardige banen en rechtvaardige transities te garanderen.

1.3.

Meer specifiek bestaat het voornaamste voorstel van het EESC voor de herziening van het begrotingskader uit de invoering van een gouden regel voor overheidsinvesteringen, die het EESC in eerdere adviezen al heeft voorgesteld, samen met een uitgavenregel. Bovendien is het EESC ingenomen met het voorstel van het Europees Begrotingscomité in verband met de landspecifieke differentiatie van begrotingsaanpassingstrajecten.

1.4.

Tot slot is het begrotingsbeleid van oudsher het beleidsterrein voor parlementaire politiek en hebben de besluiten op dat gebied gevolgen voor de volledige uitgaven- en inkomstenstructuur van de staat. In het toekomstige EU-kader voor economische governance moeten zowel de nationale parlementen als het Europees Parlement derhalve een prominente rol krijgen.

1.5.

In dezelfde geest moet het maatschappelijk middenveld meer worden betrokken bij het Europees Semester, zowel op nationaal als EU-niveau. Op die manier kan een evenwichtig economisch beleid worden vastgesteld, waarin alle belangen met elkaar worden verzoend. Dat is met name het geval voor de governance van de faciliteit voor herstel en veerkracht, waar de betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld onvoldoende is geweest (1). Het beginsel van partnerschap, dat reeds lang een traditie is bij de governance van de Europese structuur- en investeringsfondsen, moet als blauwdruk dienen voor een doeltreffend mechanisme voor de betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld.

2.   Achtergrond: nieuwe uitdagingen na de COVID-19-pandemie

2.1.

De Europese begrotingsregels zijn toe aan een herziening. Vóór de crisis werd in de beoordeling van het EU-begrotingskader door het Europees Begrotingscomité (2019) (2) terecht op twee grote problemen gewezen. Ten eerste zijn de begrotingsregels in het algemeen procyclisch: na de financiële crisis van 2008-2009 kwam de begrotingsconsolidatie vanwege grote zorgen over de houdbaarheid te vroeg, waardoor de Europese economie in een W-vormige recessie terechtkwam. Ten tweede zijn overheidsinvesteringen in de EU het belangrijkste doelwit van besparingen geweest. Als we het gemiddelde percentage overheidsinvesteringen voor de periode 2015-2019 vergelijken met het gemiddelde van voor de crisis (2005-2009), stellen we vast dat dit percentage voor 20 van de 27 lidstaten is gedaald, in sommige gevallen zelfs met 50 %, in die mate dat de waarde van de voorraad publiek kapitaal, gekenmerkt door negatieve cijfers voor de netto overheidsinvesteringen, in de eurozone tussen 2013 en 2017 verslechterde.

2.2.

De COVID-19-pandemie stelt het EU-begrotingskader voor nog ernstigere uitdagingen: de economische terugval en de beleidsmaatregelen om de sociale en economische impact van de pandemie te beperken hebben in veel lidstaten geleid tot enorme stijgingen van de overheidstekorten en de overheidsschuldquotes (3). Uit ramingen van het Europees Begrotingscomité (2020) (4) blijkt dat indien de EU-begrotingsregels na de opheffing van de algemene ontsnappingsclausule onveranderd zouden worden geactiveerd, het schuldreductietraject voor sommige lidstaten te zwaar zou zijn, met aanzienlijke negatieve economische, sociale en politieke gevolgen, die het economisch herstel in de EU in gevaar zouden brengen.

2.3.

Een hervorming van de begrotingsregels van de EU is niet alleen noodzakelijk voor de stabilisatie van de economie op korte tot middellange termijn, zij is ook van essentieel belang om de sociaal-ecologische transformatie van onze economie te financieren en daarbij volledige werkgelegenheid, hoogwaardige banen en rechtvaardige transities te garanderen. Om de klimaatdoelstellingen van de EU te bereiken is een grondige modernisering van de kapitaalvoorraad noodzakelijk. Voor een duurzame economie is een grootschalige uitbreiding van de overheidsinvesteringen nodig, anders zullen Europese economieën worden geconfronteerd met klimaatgerelateerde begrotingsrisico’s (5). Tegelijkertijd moet de budgettaire houdbaarheid worden gewaarborgd. In eerdere adviezen heeft het EESC reeds benadrukt dat in het EU-begrotingskader een gouden regel voor overheidsinvesteringen moet worden ingevoerd (6). Dit is onverminderd noodzakelijk: de Europese Commissie berekende onlangs dat de totale financieringskloof voor de verwezenlijking van de Europese klimaat- en milieudoelstellingen voor 2030 ongeveer 470 miljard EUR per jaar bedraagt tot 2030 (7). De Commissie beklemtoont terecht dat het mobiliseren van de noodzakelijke financiering een belangrijke beleidsuitdaging zal zijn. Het is duidelijk dat overheidsinvesteringen een essentiële rol zullen spelen, niet in het minst ook om particuliere investeringen aan te trekken. Bij de hervorming van het EU-begrotingskader moet met die overwegingen rekening worden gehouden.

2.4.

Het EESC onderstreept dat de lidstaten de opgave om de schuldquote na het aantrekken van het economisch herstel te verlagen, niet uit de weg moeten gaan, zodat zij voldoende begrotingsruimte overhouden om de volgende economische crisis het hoofd te bieden. De in dit advies bepleite uitgavenregel (zie de paragrafen 3.3.2 en 3.3.3) zou er inderdaad voor zorgen dat de lidstaten hun overheidsfinanciën in goede tijden consolideren.

2.5.

Het EESC beklemtoont dat bij een herziening van het EU-begrotingskader rekening moet worden gehouden met de huidige macro-economische omstandigheden. Zowel het IMF (8) als de Europese Commissie (9) stellen dat de schuldquotes dankzij de lage rentevoeten en de hogere groeipercentages op de korte tot middellange termijn zouden moeten stabiliseren. De houdbaarheid van de overheidsschuld is afhankelijk van de (reële) groei van het bbp, het jaarlijkse primaire saldo en de (reële) rente op uitstaande overheidsschuld. Het EESC verzoekt de Europese Commissie met klem om rekening te houden met die factoren wanneer zij de schuldhoudbaarheid van de lidstaten evalueert.

2.6.

Bovendien wijst het EESC erop dat duurzame overheidsfinanciën in grote mate afhankelijk zijn van betrouwbare overheidsinkomsten en billijke belastingheffing, met inbegrip van, bijvoorbeeld, de bestrijding van belastingfraude en agressieve fiscale planning. Bovendien moeten de aangekondigde nieuwe eigen middelen bijdragen tot de bevordering van billijke belastingheffing en tot sociale en klimaatrechtvaardigheid. Transparantie van inkomsten en uitgaven, open aanbestedingen en permanente inbreng van het maatschappelijk middenveld bij het toezicht op het beheer van de overheidsfinanciën zijn eveneens geboden om houdbare overheidsfinanciën te waarborgen.

2.7.

In eerdere adviezen heeft het EESC zich ingenomen getoond met de evaluatie van de economische governance van de Europese Commissie en heeft het beklemtoond dat er behoefte is aan een herziening (10). Het EESC heeft tevens voorgesteld om de hervorming van de economische governance van de EU tijdens de komende Conferentie over de toekomst van Europa te bespreken. Aanpassing van de VWEU-bepalingen inzake economische governance aan de huidige economische realiteit van de EU mag geen taboe zijn. Het EESC herhaalt dat pleidooi, met name in het licht van de COVID-19-crisis. Om te voorkomen dat de oude begrotingsregels weer toegepast gaan worden en om een verschuiving naar een op welvaart gerichte economische governance tot stand te brengen, dringt het EESC erop aan dat het evaluatieproces zo spoedig mogelijk wordt hervat (11).

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.   De economische governance van de EU opnieuw in evenwicht brengen

3.1.1.

Het begrotingsbeleid moet deel uitmaken van een breder, evenwichtig governancekader op meerdere niveaus. Het EESC pleit voor een op welvaart gerichte economische governance, waarbinnen het sociale en economische welzijn van mensen prioriteit krijgt, zodat niemand achterblijft, en waarbij tegelijkertijd de houdbaarheid van de overheidsschuld wordt gewaarborgd. Daarom zou er een evenwichtig economisch beleid moeten worden uitgewerkt waarin het belang wordt benadrukt van en evenveel gewicht wordt toegekend aan een reeks belangrijke beleidsdoelstellingen zoals duurzame en inclusieve groei, volledige werkgelegenheid, fatsoenlijk werk en rechtvaardige transities, een rechtvaardige verdeling van inkomen en vermogen, volksgezondheid en levenskwaliteit, milieuduurzaamheid, stabiliteit van de financiële markten, prijsstabiliteit, evenwichtige handelsbetrekkingen, een sociale markteconomie die de concurrentie aankan en houdbare overheidsfinanciën. Deze doelstellingen zijn in overeenstemming met zowel de doelstellingen van artikel 3 van het Verdrag betreffende de Europese Unie als met de huidige duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN (12).

3.1.2.

Om lidstaten te ondersteunen in hun streven naar een duurzame en inclusieve economie is het niet alleen noodzakelijk om onder bepaalde voorwaarden meer bewegingsruimte mogelijk te maken op het gebied van de begroting; daarnaast moeten de stimulansen voor hervormingen worden bevorderd. Het huidige EU-kader voor economische governance bestaat uit drie pijlers: a) begrotingstoezicht, b) macro-economisch toezicht en c) coördinatie van het sociaal en werkgelegenheidsbeleid. Er wordt derhalve reeds veel nadruk gelegd op hervormingen. In verschillende empirische studies wordt beklemtoond dat ondanks hervormingen het merendeel van de eerdere landspecifieke aanbevelingen was gericht op het bevorderen van het concurrentievermogen en het consolideren van overheidsbegrotingen (13). Het EESC dringt er bij de EU-instellingen op aan dat zij bij toekomstige landspecifieke aanbevelingen een evenwichtigere aanpak hanteren: benchmarks voor de begroting, de EU-klimaatdoelstellingen en de Europese pijler van sociale rechten moeten dienen als even belangrijke referentiepunten voor de landspecifieke aanbevelingen. Er moet specifieke aandacht zijn voor hervormingen ter ondersteuning van de transitie naar een groene en digitale economie (zoals actief arbeidsmarktbeleid en programma’s voor een leven lang leren, met inbegrip van programma’s voor omscholing en ondersteuning bij het veranderen van loopbaan) en voor hervormingen die waarborgen dat EU-middelen doeltreffend worden gebruikt (bijv. voor het opbouwen van technische capaciteiten bij de overheid om investeringsprojecten te beheren, doeltreffende systemen voor open overheidsaanbestedingen en hervormingen om niet-monetaire belemmeringen voor een doeltreffend investeringsbeleid weg te nemen).

3.2.   De overheidsinvesteringen versterken

3.2.1.

Het EESC wijst erop dat het EU-begrotingskader zo moet worden hervormd dat het betere bescherming biedt voor overheidsinvesteringen (14). Het multiplicatoreffect van overheidsinvesteringen is bijzonder groot, hetgeen betekent dat besparingen op overheidsinvesteringen bijzonder negatieve gevolgen hebben voor de economische groei en de werkgelegenheid. Besparingen op overheidsinvesteringen, en meer in het algemeen op overheidsuitgaven, zijn bijzonder schadelijk in tijden van economische neergang en recessies (15). Bovendien geven veel studies eveneens aan dat overheidsinvesteringen op de lange termijn de groei aanzwengelen (16). Door de overheidsinvesteringen op de lange termijn te verhogen, kan een veiligere basis worden geboden voor de planning van de particuliere sector (17).

3.2.2.

Deze feiten rechtvaardigen een aanpak waarbij overheidsinvesteringen bij de beoordeling van de naleving door de lidstaten van de EU-begrotingsregels een voorkeursbehandeling krijgen. Het EESC pleit voor een “gouden regel” voor overheidsinvesteringen (18), teneinde de productiviteit en de sociale en milieubasis voor het welzijn van toekomstige generaties te waarborgen, en tegelijkertijd de budgettaire houdbaarheid te garanderen. In het algemeen stelt het EESC voor om de gouden regel, een traditioneel concept uit de sector van de overheidsfinanciën, toe te passen binnen het herziene begrotingskader (19). Dat betekent dat de netto-overheidsinvesteringen niet mogen worden meegeteld voor de berekening van de nominale tekorten. Indien er, zoals gevraagd door het EESC (zie paragrafen 3.3.2 en 3.3.3), een uitgavenregel wordt ingevoerd, mogen netto-overheidsinvesteringen ook niet worden meegerekend voor het plafond voor overheidsuitgaven, terwijl investeringskosten zouden worden gespreid over de volledige levensduur, in plaats van over een periode van vier jaar zoals momenteel het geval is. Netto-overheidsinvesteringen vergroten de openbare en/of sociale kapitaalvoorraad en bieden voordelen voor toekomstige generaties (20). Toekomstige generaties erven de aflossing van de overheidsschuld, maar krijgen in ruil een daarmee overeenstemmende en grotere openbare kapitaalvoorraad.

3.2.3.

Het EESC benadrukt dat de gouden regel ertoe leidt dat overheidsinvesteringen binnen het begrotingskader van de EU een voorkeursbehandeling krijgen. Het ontslaat de regeringen niet van de verplichting om relevante investeringsprojecten te verantwoorden en er meerderheden voor te winnen. Transparantie en parlementaire verantwoordingsplicht moeten in ieder geval behouden blijven, ook om ervoor te zorgen dat alleen overheidsinvesteringen worden gedaan die het algemeen belang dienen.

3.2.4.

Als allereerste stap stelt het EESC een fundamentele herziening van de “investeringsclausule” voor. Ten eerste stelt het EESC voor om de “investeringsclausule” van het stabiliteits- en groeipact flexibeler te interpreteren. Tot nog toe is op die clausule nog maar zelden een beroep gedaan, voornamelijk vanwege de restrictieve criteria (21). Die criteria moeten worden versoepeld: in beginsel moeten overheidsinvesteringen een tijdelijke afwijking van de aanpassingstrajecten rechtvaardigen, onafhankelijk van de positie van de lidstaat in de economische cyclus en zelfs indien door die investeringen het tekort boven de referentiewaarde van 3 % van het bbp uitkomt.

3.2.5.

Momenteel zijn afwijkingen van de begrotingsdoelstelling op middellange termijn of het aanpassingstraject in die richting alleen toegestaan als die verband houden met nationale uitgaven voor projecten die medegefinancierd worden door de EU (22). Het EESC stelt een bredere definitie van investeringen voor. Tegelijkertijd moet de definitie van investeringen duidelijk en werkbaar zijn teneinde “creatief boekhouden” te voorkomen. De richtsnoeren van de Europese Commissie aan de lidstaten in het kader van de herstel- en veerkrachtfaciliteit en de daarin opgenomen definitie van investeringen vormen een goed uitgangspunt (23), aangezien die investeringen in materiële activa omvatten, maar ook investeringen in gezondheid, sociale bescherming, onderwijs en opleiding, en investeringen gericht op de groene en digitale transitie.

3.2.6.

Het EESC is ingenomen met de taxonomie voor duurzame activiteiten. Zij stelt duidelijk vast wat als “ecologisch duurzame economische activiteit” kan worden beschouwd, wat het op zijn beurt mogelijk maakt “ecologisch duurzame investeringen” te definiëren (24). Daarom beveelt het EESC aan dat de goed ontwikkelde EU-taxonomie voor duurzame activiteiten wordt gebruikt als basis voor een evaluatie van de duurzaamheid van overheidsinvesteringen, in combinatie met een gouden regel. Bovendien ziet het EESC met belangstelling de voorstellen van de Commissie inzake groen begroten tegemoet.

3.3.   Meer conjuncturele bewegingsruimte voor het begrotingsbeleid

De methoden voor conjuncturele aanpassing hervormen of een uitgavenregel invoeren

3.3.1.

Het EESC benadrukt dat de methode van de Europese Commissie voor conjuncturele aanpassing ondoorzichtig is en een bron van procycliciteit vormt. De methode van de Europese Commissie voor het bepalen van het structureel saldo is problematisch gebleken omdat de berekende potentiële productie sterk wordt beïnvloed door de huidige economische situatie. Tijdens perioden van economische neergang, bijvoorbeeld, wordt de potentiële productie snel en sterk naar beneden bijgesteld, hoewel dat geen weerspiegeling van de reële omstandigheden hoeft te zijn (25). De neerwaartse herziening van de potentiële productie heeft ernstige gevolgen voor het berekende structurele tekort en de dienovereenkomstig vastgestelde consolidatie-inspanningen. Door ervoor te zorgen dat de berekening van de potentiële productie minder gevoelig is voor conjuncturele schommelingen, kan voor de lidstaten aanzienlijke begrotingsruimte worden vrijgemaakt voor anticyclisch economisch beleid. Dat hervormingsvoorstel zou gemakkelijk kunnen worden ingevoerd en moet in overweging worden genomen, als minimumvereiste om ervoor te zorgen dat de EU-begrotingsregels beter geschikt zijn om te gaan met conjuncturele schommelingen. Het structureel tekort zal echter, zelfs indien het wordt hervormd, een uiterst complex concept blijven. De berekening ervan is bijna onmogelijk uit te leggen aan burgers en belanghebbenden. Gezien de technische problemen en de ondoorzichtigheid van het concept moeten alternatieve mogelijkheden worden overwogen.

3.3.2.

Een alternatieve hervormingsmogelijkheid is om volledig af te stappen van het betwiste concept van het structureel tekort en in plaats daarvan een overheidsuitgavenregel in te voeren in een herzien begrotingskader (26). In tegenstelling tot het voor de conjunctuur gecorrigeerd tekort kunnen overheidsuitgaven in real time worden gevolgd en staan zij rechtstreeks onder de controle van de overheid. Overheidsinvesteringen moeten worden bevorderd door een onderscheid te maken tussen de lopende begroting en de investeringsbegroting, waarbij alleen voor de lopende begroting limieten mogen gelden voor nominale uitgavengroei. Op die manier zou de aanpak van de gouden regel kunnen worden gecombineerd met een uitgavenregel (27).

3.3.3.

De nominale overheidsuitgaven zouden worden berekend exclusief rentebetalingen en zonder cyclische overheidsuitgaven. De limieten zouden kunnen worden bepaald door de middellangetermijngroei van de reële potentiële productie vermeerderd met het door de ECB nagestreefde inflatiepercentage van 2 %. Indien de belastinginkomsten vanwege conjuncturele factoren afnemen (tijdens een recessie) of stijgen (tijdens een opleving), bevordert de regel de stabiliteit door ervoor te zorgen dat de overheidsuitgaven slechts binnen de vooropgestelde limieten stijgen. Uitgaven die hoger liggen dan de vastgestelde limiet mogen enkel worden toegestaan indien die begrotingsneutraal zijn, d.w.z. indien elders hetzelfde bedrag wordt bespaard of indien de belastinginkomsten stijgen. In het geval van algemene belastingverlagingen moet die onttrekking van middelen worden opgenomen in de stijging van de uitgaven. De voorgestelde combinatie van een uitgavenregel en een gouden regel voor overheidsinvesteringen kan een doeltreffend instrument vormen om de overheidsuitgaven tot een houdbaar niveau te beperken en tegelijkertijd de automatische stabilisatoren hun werk te laten doen en overheden in staat te stellen discretionaire maatregelen te nemen.

Flexibele en landspecifieke aanpassingstrajecten voor de schuld

3.3.4.

Het EESC steunt het voorstel van het Europees Begrotingscomité (2020) (28) om landspecifieke elementen in te voeren in een vereenvoudigd begrotingskader. Het EESC is met name ingenomen met de suggestie in verband met de differentiatie van de begrotingsaanpassing in de lidstaten, waarbij tegelijkertijd de schuldhoudbaarheid wordt gewaarborgd. Het per land differentiëren van strategieën voor de verlaging van de schuldquote moet zijn gebaseerd op een alomvattende economische analyse waarbij rekening wordt gehouden met factoren zoals het initiële schuldniveau en de samenstelling van de schuld, de groei/rente-ecarts met het oog op de houdbaarheid, vooruitzichten op het gebied van inflatie, de verwachte kosten van de vergrijzing en milieu-uitdagingen, werkloosheids- en armoedeniveaus, de verdeling van inkomen en vermogen, interne en externe onevenwichtigheden en, in de eerste plaats, de vraag of de begrotingsaanpassing (bijvoorbeeld het vereiste primaire begrotingsoverschot) realistisch is (29).

3.3.5.

Het EESC herinnert eraan dat de referentiewaarden voor de begroting niet zijn vastgelegd in artikel 126 VWEU zelf, maar in Protocol nr. 12 in de bijlage bij het Verdrag. Deze waarden kunnen dus zonder officiële verdragswijziging met eenparigheid van stemmen in de Raad worden gewijzigd. Het EESC moedigt de EU-instellingen aan om een verhoging van het schuldplafond van 60 % te overwegen, rekening houdend met de huidige macro-economische context, en de houdbaarheid van de begroting te waarborgen.

3.3.6.

Tot slot kan in dat verband nog worden toegevoegd dat de praktijk waarbij tijdens recessies uitsluitend wordt vertrouwd op nationale automatische stabilisatoren niet volledig strookt met de idee van anticyclisch beleid. Begrotingstekorten die worden veroorzaakt door verminderde productie en werkgelegenheid compenseren conjuncturele verliezen niet volledig en zijn niet voldoende om een conjuncturele neergang volledig tegen te gaan. Het zijn slechts passieve en gedeeltelijke anticyclische reacties die moeten worden aangevuld met actieve discretionaire tijdelijke reacties op conjuncturele dalingen teneinde die om te buigen tot oplevingen. In het verleden hebben een aantal lidstaten besloten hun schuldquotes te blijven afbouwen, met negatieve economische gevolgen, terwijl fiscale stimuleringsmaatregelen geschikter zouden zijn geweest. Voor zover de rentetarieven gunstig blijven, moeten in een toekomstig begrotingskader grotere primaire begrotingstekorten worden toegestaan, met schuldquotes die constant blijven of dalen en met waarborging van de schuldhoudbaarheid. Daarom moeten uitzonderingsbepalingen een hoeksteen blijven vormen van het toekomstige EU-begrotingskader en daarom moeten die bepalingen dienovereenkomstig worden aangepast.

Deactivering van de ontsnappingsclausule

3.3.7.

Het EESC is ingenomen met de activering van de algemene ontsnappingsclausule van het begrotingskader en waarschuwt tegen te snel “terugkeren naar de normale situatie”, aangezien dat een impuls tot inkrimping zou kunnen veroorzaken, waardoor lidstaten zouden besparen op uitgaven teneinde de begrotingsdoelstellingen op middellange termijn te halen, zoals na 2010, toen dat een W-vormige recessie veroorzaakte. Dat zou indruisen tegen de doelstelling van het NextGenerationEU-programma en zou een nieuwe recessie kunnen teweegbrengen.

3.3.8.

Het EESC steunt de beslissing van de Europese Commissie om de algemene ontsnappingsclausule te blijven toepassen in 2022 en om de clausule in 2023 te deactiveren, op voorwaarde dat de economische activiteit weer het niveau van voor de crisis haalt (30). Bovendien schaart het EESC zich achter de uitspraak van de Europese Commissie dat “na de deactivering van de algemene ontsnappingsclausule verder rekening [zal] worden gehouden met landspecifieke situaties” (31). Tot slot moet de Commissie richtsnoeren verstrekken voor een overgangsperiode totdat het nieuwe begrotingskader actief is. Tijdens die periode mag de buitensporigtekortprocedure niet worden opgestart en moet de mogelijkheid bestaan om op landspecifieke basis gebruik te maken van de clausule inzake buitengewone gebeurtenissen. Bovendien verzoekt het EESC de Commissie om de herziening van het kader voor economische governance van de EU, die momenteel tot stilstand is gekomen, snel voort te zetten. In plaats van een “terugkeer” pleit het EESC voor een “ommekeer” in de richting van een herzien kader voor economische governance (32).

3.4.   De internationale rol van de euro

3.4.1.

Onze gemeenschappelijke munt — de euro — geniet een sterke internationale reputatie en staat bekend om zijn mondiaal belang als reserve- en handelsvaluta. De reputatie van de euro als een stabiele en betrouwbare valuta is afhankelijk van heldere, begrijpelijke en afdwingbare begrotingsregels, die overheidsinvesteringen versterken teneinde de modernisering van de kapitaalvoorraad mogelijk te maken en meer conjuncturele bewegingsruimte te creëren tijdens perioden van economische neergang, en die tegelijkertijd de schuldhoudbaarheid waarborgen. Het EESC is er derhalve van overtuigd dat een herziening van de begrotingsregels de stabiliteit van de euro als de belangrijkste “ankervaluta” van de Unie absoluut niet moet ondermijnen. Tijdens het debat over de herziening van de begrotingsregels moet er specifieke aandacht zijn voor de manier waarop de financiële markten aankijken tegen de vooruitzichten op de lange termijn van de euro als een mondiaal belangrijke valuta. Over het algemeen hangt de reputatie van de euro af van economische, sociale en politieke stabiliteit.

3.5.   Versterking van de rol van parlementen en het maatschappelijk middenveld in de economische governance van de EU

3.5.1.

Het EESC wijst erop dat het begrotingsbeleid van oudsher het beleidsterrein is voor parlementaire politiek en de besluiten op dat gebied gevolgen hebben voor de volledige uitgaven- en inkomstenstructuur van de staat. In het toekomstige EU-kader voor economische governance moeten zowel de nationale parlementen als het Europees Parlement derhalve een prominente rol krijgen. Het Europees Parlement moet met behulp van een interinstitutioneel akkoord een grotere rol krijgen in het Europees Semester. Tegelijkertijd moeten het subsidiariteitsbeginsel en de bevoegdheidsverdeling in de Verdragen worden geëerbiedigd. De nationale parlementen moeten regeringen ter verantwoording roepen voor het door hen gevoerde begrotingsbeleid. Daarom moeten zij effectief worden betrokken bij het Europees Semester en de uitvoering van de nationale herstelplannen.

3.5.2.

In dezelfde geest moet het maatschappelijk middenveld meer worden betrokken bij het Europees Semester, zowel op nationaal als EU-niveau. Op die manier kan een evenwichtig economisch beleid worden vastgesteld, waarin alle belangen met elkaar worden verzoend. Dat is met name het geval voor de governance van de herstel- en veerkrachtfaciliteit, waar de betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld onvoldoende is geweest (33). Het beginsel van partnerschap, dat reeds lang een traditie is bij de governance van de Europese structuur- en investeringsfondsen, moet als blauwdruk dienen voor een doeltreffend mechanisme voor de betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld.

3.5.3.

Indien aanzienlijk wordt afgeweken van indicatoren die de doelstellingen van het economisch beleid vertegenwoordigen, moeten er onderhandelingen volgen tussen de EU-instellingen en de lidstaten. De twee kanten moeten samen en op gelijke voet oplossingen ontwikkelen. In plaats van te dreigen met financiële sancties voor de betrokken lidstaat, zou men het probleem kunnen verzachten met behulp van de invoering van positieve stimulansen. De bevordering van inclusieve en duurzame groei moet het belangrijkste criterium bij de aanbevelingen zijn (34).

3.5.4.

Het EESC uit kritiek op de zogenaamde “macro-economische voorwaarden” in de verordening inzake gemeenschappelijke bepalingen die van toepassing is op de Europese structuur- en investeringsfondsen, in de verordening inzake de herstel- en veerkrachtfaciliteit en in het Intergouvernementeel Verdrag tot instelling van het Europees Stabiliteitsmechanisme. Die voorwaarden maken het, kort gezegd, mogelijk de uitbetaling van EU-financiering stop te zetten indien lidstaten de EU-begrotingsregels schenden of bijdragen tot macro-economische onevenwichtigheden. Na de deactivering van de ontsnappingsclausule zouden die macro-economische voorwaarden een impuls tot inkrimping kunnen geven, hetgeen lidstaten ertoe zou kunnen aanzetten te besparen op uitgaven om begrotingsdoelstellingen te halen. Dat zou indruisen tegen de politieke doelstelling van territoriale cohesie en tegen de bredere doelstellingen van het NextGenerationEU-programma.

3.5.5.

Een coulant monetair beleid blijft essentieel voor een duurzaam herstel. Het Europees Parlement zou zijn jaarlijkse resoluties over de ECB en zijn driemaandelijkse monetaire dialoog met de ECB kunnen aanwenden om te stemmen over secundaire doelstellingen en om een democratischer proces te ontwikkelen, met richtsnoeren over macro-economisch en industriebeleid. Dat zou een grotere betrokkenheid mogelijk maken van de sociale partners en de burgers, alsmede van de nationale parlementen. Op die manier zou de ECB vernieuwde legitimiteit verwerven voor een uitgebreide reeks doelstellingen. De ECB zou dan efficiënt kunnen werken en haar volledige instrumentarium kunnen inzetten om te werken aan een duidelijke en op politiek niveau in kaart gebrachte reeks beleidsdoelstellingen, aangestuurd door democratische instellingen. De ECB is een openbare instelling en kan worden ingezet om lidstaten te helpen zich te financieren in tijden van stijgende rentevoeten, vanuit het perspectief van prijsstabiliteit of werkgelegenheid, met behulp van een aanpak gericht op rentevoeten en rente-ecarts, alsmede gerichte monetaire instrumenten.

---

(1)  Resolutie van het EESC over het Betrekken van maatschappelijke organisaties bij de nationale plannen voor herstel en veerkracht — Wat werkt en wat niet? (2021) (PB C 155 van 30.4.2021, blz. 1).

(2)  Europees Begrotingscomité (2019): Assessment of EU fiscal rules with a focus on the six and two-pack legislation.

(3)  Europese Commissie, European Economic Forecast Spring 2021.

(4)  Europees Begrotingscomité (2020): Annual Report 2020.

(5)  Finance Watch (2021), Fiscal Mythology Unmasked. Debunking eight tales about European public debt and fiscal rules.

(6)  PB C 353 van 18.10.2019, blz. 32, PB C 123 van 9.4.2021, blz. 12 en PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(7)  Werkdocument van de diensten van de Commissie, Identifying Europe’s recovery needs, SWD(2020) 98 final.

(8)  IMF Fiscal Monitor Reports, april 2021.

(9)  Debt Sustainability Monitor, Europese Commissie, februari 2021.

(10)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(11)  PB C 123 van 9.4.2021, blz. 12.

(12)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(13)  Crespy, Amandine en Vanheuverzwijn, Pierre (2019), “What Brussels means by structural reforms: empty signifier or constructive ambiguity?”, in: Comparative European Politics, Vol. 17, nr. 1, blz. 92-111; Hacker, Björn (2019): A European Social Semester? The European Pillar of Social Rights in Practice. Brussel, EVI.

(14)  Zie ook Europees Begrotingscomité (2019).

(15)  Europese Commissie (2016), Report on Public Finances in EMU 2016, Institutional Paper 045; J-M Fournier (2016), The positive effect of public investment on potential growth, OESO Afdeling economie, werkdocument nr. 1347.

(16)  IMF Fiscal Monitor (2020), Policies for the Recovery.

(17)  H. Bardt, S. Dullien, M. Hüther en K. Rietzler (2020), For a sound fiscal policy. Enabling public investments, IW-beleidsdocument nr. 6/2020, Institut der deutschen Wirtschaft (IW), Keulen.

(18)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(19)  A. Truger (2020), Reforming EU Fiscal Rules: More Leeway, Investment Orientation and Democratic Coordination, Intereconomics, 55(5).

(20)  Zie ook P. Bom en J. Ligthart (2014), What have we learned from three decades of research on the productivity of public capital?, Journal of Economic Surveys, 28(5), 889-916.

(21)  J. Valero (2019), New investment clause fails to win EU member state support, Euractiv. Zie Europese Commissie (2015), Optimaal benutten van de flexibiliteit binnen de bestaande regels van het stabiliteits- en groeipact, COM(2015) 12 final.

(22)  Europese Commissie (2015).

(23)  Europese Commissie (2021), Guidance to Member States. Recovery and resilience plans, SWD(2021) 12 final, deel 2/2.

(24)  PB C 62 van 15.2.2019, blz. 103.

(25)  A. Truger (2015), Austerity, cyclical adjustment and the remaining leeway for expansionary fiscal policies within the current EU fiscal framework, Journal for a Progressive Economy, 6, 32-37.

(26)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(27)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(28)  Europees Begrotingscomité (2020).

(29)  Europees Begrotingscomité (2020).

(30)  Europese Commissie (2021): Coördinatie van het economisch beleid in 2021: COVID-19 overwinnen, het herstel ondersteunen en onze economie moderniseren. COM(2021) 500 final.

(31)  Europese Commissie (2021): Een jaar na de uitbraak van COVID-19: de respons vanuit het begrotingsbeleid, COM(2021)0105 final.

(32)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

(33)  Resolutie van het EESC over het Betrekken van maatschappelijke organisaties bij de nationale plannen voor herstel en veerkracht — Wat werkt en wat niet? (2021) (PB C 155 van 30.4.2021, blz. 1).

(34)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 227.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de Europese glasindustrie op een tweesprong: hoe kan zij groener en energie-efficiënter worden gemaakt met versterking van het concurrentievermogen en behoud van hoogwaardige banen

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/04)

Rapporteur:	Aurel Laurenţiu PLOSCEANU
Corapporteur:	Gerald KREUZER

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrond	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Adviescommissie Industriële Reconversie (CCMI)
Goedkeuring door de afdeling	29.9.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	142/1/3

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De Europese glasindustrie is een innovatieve en uiterst strategische sector waarvan de EU veel profijt heeft. Glasproducten zijn onmisbaar voor de overgang naar een klimaatneutrale circulaire economie: voor de renovatie van gebouwen, de productie van meer hernieuwbare elektriciteit, het koolstofvrij maken van vervoermiddelen en het maken van duurzame verpakkingen. Glas draagt tevens bij tot de digitaliseringsrevolutie in Europa. Kortom: glas is de toekomst.

1.2.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) verzoekt de beleidsmakers van de EU om de glasindustrie en alle daarvan afhankelijke sectoren centraal te stellen in de huidige beleidsprioriteiten, zoals het “Klaar voor 55”-pakket, het pakket circulaire economie, de Digitale Agenda, de agenda voor strategische waardeketens, het internationale handelsbeleid van de EU en de bijbehorende instrumenten.

1.3.

De renovatiegolf van de EU biedt enorme commerciële mogelijkheden voor glas, door investeringen op gang te brengen en tegelijkertijd een enorme bijdrage te leveren aan de vermindering van de CO2-emissies van gebouwen. Wij doen een beroep op de EU en op de nationale beleidsmakers om de thans voorgestelde doelstellingen ten minste te handhaven en waar mogelijk te versterken.

1.4.

Een energietransitie binnen de sector is noodzakelijk teneinde het proces van glasproductie, dat inherent energie-intensief is, koolstofneutraal te maken. Die energietransitie zal leiden tot aanzienlijke kostenstijgingen bij het zakendoen als gevolg van hogere operationele kosten en kapitaalvereisten.

1.5.

Het EESC dringt er met klem op aan dat het EU-beleid de glasindustrie steunt om die transitie mogelijk te maken, met financiële steun voor zowel kapitaal- als operationele uitgaven, met capaciteitsopbouw op het gebied van hernieuwbare energie, met een betaalbare energievoorziening en door ervoor te zorgen dat de sector niet wordt blootgesteld aan oneerlijke concurrentie van buiten de EU-markt.

1.6.

Het EESC steunt alle EU-beleidsmaatregelen en nationale herstelplannen die de vervoersrevolutie naar slimme en klimaatneutrale auto’s en de grootschalige uitbreiding van het openbaar vervoer mogelijk maken. Hightechglas speelt hierbij een belangrijke rol.

1.7.

Het EESC beveelt met klem aan dat de EU glas classificeert als een permanent materiaal, vanwege zijn inerte, herbruikbare en oneindig recycleerbare eigenschappen.

1.8.

Het EESC dringt erop aan dat wordt overgestapt van niet-lineaire materialen op volledig circulair, herbruikbaar en recycleerbaar glas om de afhankelijkheid van de invoer van fossiele brandstoffen, de winning van nieuwe grondstoffen en de uitputting van hulpbronnen te verminderen. De EU zou de voordelen van glas als bijdrage aan duurzame verpakkingssystemen moeten erkennen.

1.9.

Het EESC pleit met klem voor een bredere toepassing van de beginselen van de circulaire economie, gekoppeld aan financiële steun van de overheid en de particuliere sector en partnerschappen zoals het initiatief “Close the Glass Loop” (Sluit de glaskringloop), om het gebruik van glasrecycling aan te moedigen. Dat zal Europa in staat stellen glasafval te voorkomen, het energieverbruik en de CO2-emissies te verminderen en nieuwe banen te creëren in de glasrecyclingsector.

1.10.

De EU zou moeten erkennen dat glas onontbeerlijk is voor de productie van groene energie. Glas is niet alleen een essentieel onderdeel van fotovoltaïsche zonnepanelen, maar ook van windturbines, en kan op andere manieren worden gebruikt om groene stroom te produceren. Het EESC pleit er bij de Commissie en het Europees Parlement voor om nieuw EU-beleid te ontwikkelen met betrekking tot klimaatdoelstellingen en strategische waardeketens, teneinde de productie van fotovoltaïsche cellen in Europa weer op gang te brengen en de productie van andere strategische glasproducten en de waardeketens waartoe zij behoren (bijv. voorruiten voor transportbedrijven) veilig te stellen.

1.11.

Het EESC dringt aan op de ondersteuning van investeringen in onderwijs en opleiding teneinde nieuwe en jonge werknemers die de sector binnenkomen om de vergrijzende beroepsbevolking te vervangen, de nodige kennis en capaciteiten bij te brengen, alsmede om de huidige werknemers in staat te stellen de innovatie en de overgangsmaatregelen in de sector bij te benen.

1.12.

De EU zou onze glasindustrie moeten beschermen tegen het risico van koolstoflekkage. De toenemende klimaatambities en de stijgende koolstofkosten vereisen een versterkte in plaats van een verzwakte bescherming tegen koolstoflekkage. Het concurrentievermogen van glasproducten op de exportmarkten en in de EU zelf kan gedeeltelijk worden gewaarborgd door doeltreffende maatregelen tegen koolstoflekkage via het emissiehandelssysteem (ETS). Dat systeem moet worden gehandhaafd om de sector te ondersteunen bij de overgang naar de EU-doelstelling van klimaatneutraliteit. De invoering van het mechanisme voor koolstofgrenscorrectie en het taxonomiepakket moeten zorgvuldig worden overwogen. Het EESC zou graag zien dat het mechanisme voor koolstofgrenscorrectie een oplossing voor de uitvoer bevat en dat de maatregelen tegen koolstoflekkage worden versterkt door het mechanisme aan te vullen met een volledig op benchmarks gebaseerde kosteloze toewijzing, ten minste tot 2030, in overeenstemming met de WTO-regels.

1.13.

De groene en digitale transitie in Europa, en in de glasindustrie in het bijzonder, moet een rechtvaardige transitie zijn. Het EESC dringt erop aan de werknemers hierbij te betrekken teneinde voor die transitie zo veel mogelijk steun te verwerven. Derhalve moet de sociale dialoog op ieder niveau door EU-wetgeving worden ondersteund.

1.14.

Om de ontwikkelingen in de glasindustrie op het gebied van CO2-vermindering, productie en andere relevante variabelen te kunnen volgen, zou het EESC graag zien dat er meer gerichte steun en analyses komen voor de sector als geheel, voor de subsectoren ervan en voor elke lidstaat afzonderlijk.

2.   Algemene beschrijving van de glasindustrie

2.1.   Productie

Volgens Glass Alliance Europe bedroeg de glasproductie in de EU in 2020 36,8 miljoen ton. De EU is een van de grootste glasproducenten ter wereld. De sector bestaat uit vijf subsectoren:

a)	60,4 % — verpakkingsglas

b)	29,2 % — vlakglas

c)	3,2 % — huishoudelijk glas

d)	5,3 % — vezels (wapening en isolatie)

e)	2,1 % — speciaal glas

2.2.

Werkgelegenheid

In 2018 bood de glassector in de EU-27 werk aan ongeveer 290 000 personen (1). Dit cijfer heeft betrekking op de fabricage, de recycling en de verwerking van glas. Sommige subsectoren, zoals vlakglas, hebben complexe waardeketens. De glasverwerkende sector telt bovendien veel kleine en middelgrote ondernemingen.

2.3.   Gezondheid en veiligheid

2.3.1.

De Europese glasindustrie biedt hoogwaardige banen voor een breed scala aan profielen: van ongeschoolde arbeiders tot ingenieursbanen op hoog niveau.

2.3.2.

Werken als arbeider in de glasindustrie kan lichamelijk zwaar zijn en is soms ook gevaarlijk. Gezondheids- en veiligheidsmaatregelen vergen investeringen en hebben vaak een gunstig effect op de productiviteit. De maatregelen ter voorkoming van beroepsziekten worden voortdurend verbeterd, zoals de preventie van silicose, in het kader van de sociale dialoog inzake inadembaar kristallijn silica van het Europees netwerk voor silica (NEPSI). De cultuur van veiligheid en preventie heeft bijgedragen aan de kwaliteit van de banen in de sector.

2.4.   Leeftijd, onderwijs en opleiding

In tegenstelling tot Midden- en Oost-Europa is de beroepsbevolking in de West-Europese landen meestal ouder (50+) en zeer ervaren. Het wordt steeds moeilijker om nieuwe en jongere werknemers aan te trekken. Oudere en ervaren werknemers vervangen betekent nieuwe werknemers opleiden en de huidige werknemers in staat stellen de innovatie en veranderingen in de sector bij te benen.

2.5.   Glas is een zeer innovatieve sector

2.5.1.

Door gezondheids- en welzijnstrends ontstaan er nieuwe mogelijkheden en markten voor duurzame, gezonde, herbruikbare en oneindig recycleerbare glazen verpakkingen (glas uit een gesloten kringloop). De glasindustrie werkt aan ontwerpinnovatie en volledig nieuwe routes om het productieproces koolstofvrij te maken, hetgeen een belangrijke transformatie van de glasproductie inluidt.

2.5.2.

Het glas dat in de bouw en in de automobielsector wordt gebruikt, wordt steeds geavanceerder door de toepassing van folies, gassen, coatings, camera’s, radars en andere materialen teneinde de veiligheid, de isolerende eigenschappen en de overdraagbaarheid van gegevens te verbeteren. Fotovoltaïsche cellen kunnen worden geïntegreerd in gevelglas of in panoramische zonnedaken van auto’s teneinde de efficiëntie op peil te houden en hernieuwbare elektriciteit op te wekken.

2.5.3.

Geavanceerde glasproducten worden eveneens gebruikt in de lucht- en ruimtevaart en in de defensiesector. Glasproducten en composietmaterialen worden tevens in ruimtevaartuigen en satellieten gebruikt als coatings, elektronica, sensoren, displays enz. Dat maakt de glasindustrie niet alleen tot een hoogtechnologische en innoverende maar ook tot een zeer strategische sector.

2.6.   Gevolgen van COVID-19

Sinds het begin van de pandemie zijn de markten in belangrijke sectoren onder druk komen te staan, hetgeen heeft geleid tot een lagere productie met een traag herstel in enkele belangrijke glassectoren (vlakglas, huishoudelijk glas, vezels). In 2020 daalde de sector met 1 % tot 14 %, afhankelijk van de subsector. In de sector vlakglas, die vooral de bouw en de automobielsector bedient, is de EU-markt in 2020 met meer dan 10 % gekrompen. Hoewel de vraag in de bouw stabieler is dan verwacht, blijft de markt voor autoglas tot dusver beneden peil.

3.   De bijdrage van glas aan de klimaatneutraliteit, de circulaire economie, het welzijn en de digitale agenda van de EU

3.1.   Klimaatneutraliteit

3.1.1.   Renovatiegolf

3.1.1.1.

Glasproducten vormen de kern van de renovatiegolf waarmee de EU het energieverbruik en de CO2-emissies van gebouwen drastisch wil verminderen. Voor de isolatie van gebouwen zal in ramen beglazing met de hoogste energieprestatienormen moeten worden gebruikt. Dat zou een enorme CO2-vermindering betekenen, aangezien hoog isolerende beglazing tegen 2050 de CO2-emissies van gebouwen met 37,4 % zou kunnen verminderen (2). Glaswol, schuimglas en andere isolerende glasvezelderivaten zijn eveneens van essentieel belang voor het bereiken van optimale isolatie in gebouwen.

3.1.1.2.

De renovatiegolf van de EU biedt enorme veel commerciële mogelijkheden. Een verdubbeling van het vervangingspercentage van ramen zou kunnen leiden tot een groei van de markt voor vlakglas met meer dan 60 % en zou investeringen op gang kunnen brengen.

3.1.2.   Productie van groene energie

3.1.2.1.

Glas is onmisbaar voor de productie van groene energie. Glas is een essentieel onderdeel van fotovoltaïsche zonnepanelen. In windturbines wordt gebruikgemaakt van glasvezels om ze licht maar stevig te maken. Groene stroom kan tevens worden opgewekt met speciaal spiegelglas dat het licht richt op een centraal element dat met een generator verbonden is.

3.1.2.2.

De snelle opkomst en ondergang van de Europese industrie voor de productie van zonnepanelen als gevolg van oneerlijke concurrentie van Chinese bedrijven kan als voorbeeld dienen van hoe er niet moet worden omgegaan met nieuwe kansen voor groene energie in een internationaal concurrerende omgeving. Nieuw EU-beleid met betrekking tot klimaatdoelstellingen en strategische waardeketens moet erop gericht zijn de productie van fotovoltaïsche cellen in Europa een nieuwe impuls te geven.

3.1.3.   Vervoer

3.1.3.1.

De glasindustrie is een belangrijke toeleverancier voor producenten van rollend materieel. Als gevolg van de COVID-19-crisis hebben sommige openbaarvervoerbedrijven veel grote orders opgeschort of geannuleerd, waardoor verschillende vestigingen met sluiting worden bedreigd, hetgeen tot een toename van de invoer zou kunnen leiden. Tijdige nationale herstelplannen kunnen een doeltreffend middel zijn om de Europese productie te ondersteunen.

3.1.3.2.

Hoewel de automobielsector reeds vóór COVID-19 in een crisis verkeerde, zal er waarschijnlijk vraag zijn naar meer geavanceerde lichte, sterk isolerende beglazing. Autonome auto’s zullen de vraag naar meer geavanceerde, gespecialiseerde glasproducten voor displays, bedieningspanelen, augmented reality-apparatuur en dergelijke doen toenemen.

3.1.4.   Duurzame verpakkingen

Glas voorziet de Europese sectoren voeding en drank, cosmetica en farmaceutica (bijv. COVID-19-vaccins) van gezonde, duurzame en inerte verpakkingen. De glasindustrie loopt voorop bij een breed scala aan innovaties op het gebied van ecologisch ontwerp, decarbonisatie en energie-efficiëntieprocessen om de manier waarop glas wordt geproduceerd te veranderen. Elk jaar wordt maar liefst 10 % van de productiekosten geïnvesteerd in decarbonisatie, energie-efficiëntie en modernisering van fabrieken. Het meest recente Furnace for the Future-project (3) voor verpakkingsglas, waarvoor een aanvraag is ingediend bij het Innovatiefonds van het EU-emissiehandelssysteem, zal de emissies met 60 % verminderen. Dat is een van de vele initiatieven ter ondersteuning van de doelstelling van de sector om te komen tot klimaatneutrale glazen verpakkingen die de sector zullen transformeren en grote groeikansen zullen bieden voor koolstofarme glazen verpakkingen.

3.2.   Circulaire economie: glas als perfect circulair product

3.2.1.

Glas is een permanent, inert materiaal dat herbruikbaar en oneindig recycleerbaar is zonder zijn eigenschappen te verliezen.

3.2.2.

Glas is een milieuvriendelijk alternatief voor veel kunststoftoepassingen, het loopt voorop in termen van effectieve recycling en het is 100 % herbruikbaar, waardoor een volledig circulair systeem ontstaat. Het is de enige verpakking die geen kunststof laag of voering nodig heeft en altijd gezond en veilig blijft voor levensmiddelen, hoe vaak het ook wordt gerecycleerd. Glas is een van de meest gerecycleerde verpakkingsmaterialen: 76 % van al het glas dat tegenwoordig op de markt wordt gebracht, wordt ingezameld voor recycling. Het gebruik van gerecycleerd glas bespaart energie en vermindert de CO2-emissies. EU-brede stimulansen om stakeholders in de hele waardeketen, met inbegrip van consumenten, aan te moedigen meer en beter te recycleren, moeten verder worden ondersteund.

3.2.3.

In de bouwglassector is gerecycleerd glas tegenwoordig goed voor 26 % van het grondstoffenverbruik (4). Er zijn mogelijkheden om de recycling te verhogen door de inzameling, sortering en reiniging van glas afkomstig van oude ramen of gevels te verbeteren.

3.2.4.

Het einde van de levensduur van de eerste generatie fotovoltaïsche cellen kan een nieuwe kans zijn om het industriebeleid inzake zonne-energie te vernieuwen en kostbare materialen binnen Europa te houden dankzij een verbeterde recycling. Dit moet worden ondersteund door een duidelijke visie en een duidelijk beleid van de EU.

3.3.   Welzijn

3.3.1.

Glas is overal. Het moderne leven zou niet mogelijk zijn zonder. De glassector is ook een van de oudste industrieën en heeft in Europa een zeer lange geschiedenis op het gebied van decoratief glas, kunst en cultuur. De Europese knowhow, praktijken en de kunst van het glasmaken wortelen in deze traditie.

3.3.2.

Tegenwoordig maakt glas medische technologie, biotechnologie en biowetenschappelijke techniek mogelijk. Glas beschermt ons ook tegen röntgenstraling (radiologie) en gammastralen (nucleair). Interieurglas en glazen meubelen zoals spiegels, scheidingswanden, balustrades, tafels, rekken en glazen verlichting verfraaien onze woon- en kantoorruimten.

3.3.3.

Glas beschermt de kwaliteit en houdbaarheid van ons voedsel en onze dranken. Glazen serviezen en accessoires horen bij verfijnd tafelen en geven het leven glans. Glazen ramen laten natuurlijk licht binnen in onze huizen en kantoren. Glas wordt gebruikt in huishoudelijke en kantoorapparatuur en in elektronica zoals ovendeuren, kookplaten, tv- en computerschermen en smartphones.

3.4.   Digitaal Europa

Europese productielocaties maken nu al het dunste glas dat er bestaat, dat wordt gebruikt voor beeldschermen, smartphones, tablets en andere (aanraak)schermen. Glasvezeldraden en -kabels zorgen zowel voor grootschalig en zelfs intercontinentaal transport van gegevens als voor microverbindingen in elektronische apparatuur en chips.

4.   Glas als energie-intensieve sector

4.1.

Elk jaar worden nieuwe ovens geleidelijk aan omgebouwd of aangepast met innovatieve koolstofarme technologieën die veel energie-efficiënter zijn. De industrie blijft het energieverbruik verminderen door gebruik te maken van technologieën voor afvalwarmteterugwinning, de Organic Rankine Cycle-technologie, een grotere toepassing van glasscherven en andere symbiotische technologieën. Nieuwe energiebeheersystemen en -technologieën die in alle glasfabrieken worden toegepast, dragen bij aan de verhoging van de energie-efficiëntie.

4.2.

Het energieverbruik in de glasindustrie is al bijna honderd jaar sterk gedaald en bereikt nu zijn thermodynamische grens.

4.3.

Aangezien de CO2-emissies in de glasindustrie rechtstreeks verband houden met de gebruikte energie, kunnen verbeteringen van de energie-efficiëntie tot uiting komen in een vermindering van CO2-emissies. Die verbeteringen hebben de facto geleid tot een sterke afname van de CO2-emissies. Zo heeft de Franse glasindustrie, die zeer divers en geavanceerd is, haar CO2-emissies tussen 1960 en 2010 met 70 % verminderd.

4.4.

Om de door de glasindustrie geboekte vooruitgang af te zetten tegen die van andere energie-intensieve sectoren, moet er meer gerichte steun worden ontwikkeld voor de industrie als geheel, voor de subsectoren ervan en voor elke lidstaat.

4.5.   Wegen naar klimaat-/koolstofneutraliteit

4.5.1.

De glasindustrie heeft bijna zijn thermodynamische limiet bereikt, hetgeen betekent dat een aanzienlijke vermindering van de CO2-emissies met de huidige technieken en de verbranding van aardgas niet meer mogelijk is. Wat nodig is, is een energietransitie en waar mogelijk een nog grotere circulariteit in de glasproductie.

4.5.2.   Groene elektriciteit

Een andere veelbelovende manier om de glasproductie koolstofvrij te maken is elektrificatie. Er wordt momenteel gewerkt aan een demonstratieproject: Furnace for the Future. Het zou de eerste grootschalige hybride elektrische verpakkingsglasoven ter wereld zijn. Er zijn reeds kleinschalige elektrische ovens in bedrijf in de subsectoren verpakkingsglas en huishoudelijk glas. Net als bij waterstof moet de capaciteit van groene elektriciteit worden ontwikkeld.

4.5.3.   Groene waterstof

Waterstof is een zeer veelbelovend alternatief voor aardgas. De glasindustrie onderzoekt reeds de mogelijkheid van waterstofovens. Het zal nog een aantal jaren duren voordat de eerste door waterstof aangedreven oven operationeel en concurrerend is en voordat er voldoende productie- en transportcapaciteit voor waterstof is.

4.5.4.   Circulariteit

Bij het smelten van glas met aardgasovens wordt tot 80 % van de CO2 uitgestoten door de verbranding van aardgas en 20 % door de uitstoot van nieuwe grondstoffen. Door de nieuwe grondstoffen te vervangen door gerecycleerd glas (glasscherven) hoeven er geen nieuwe grondstoffen te worden gewonnen, wordt er minder afval en CO2 geproduceerd en wordt er energie bespaard. Er zijn mogelijkheden om “de glaskringloop te sluiten” (5) en meer glas na gebruik te recycleren. Zowel in de subsector bouwglas als de subsector autoglas worden verschillende initiatieven en modellen getest om de inzameling te verbeteren. Overwogen moet worden om glas en beglazing vóór de sloop uit gebouwen te verwijderen en een materiaalspecifieke inzamelingsdoelstelling vast te stellen ter aanvulling van de algemene doelstelling voor bouw- en sloopafval, die voor lichte materialen zoals glas inefficiënt is. Om een hoge kwaliteit te waarborgen zijn systemen voor gescheiden inzameling nodig, zodat een hoog gehalte aan gerecycleerd materiaal kan worden gebruikt in glasproducten.

4.5.5.   Hindernissen en uitdagingen

De energietransitie zal resulteren in hogere operationele kosten (OPEX) en kapitaalbehoeften (CAPEX). Het EU-beleid moet investeringen van de industrie ondersteunen om die transitie mogelijk te maken en ervoor zorgen dat de industrie niet wordt blootgesteld aan oneerlijke concurrentie van buiten de EU-markt. Bovendien moet er nu actie worden ondernomen, aangezien ovens een levensduur hebben van 10 tot 15 jaar (verpakkingsglas) of 15 tot 20 jaar (vlakglas). Dat geeft ons tot het cruciale jaar 2050 slechts twee generaties ovens.

5.   Glasindustrie in het EU-beleid

5.1.

Groen herstel: de Green Deal, de renovatiegolf van de EU, het streven naar meer hernieuwbare energie, het beleid inzake duurzaam vervoer en initiatieven op het gebied van de circulaire economie zouden doeltreffende stimulansen moeten zijn voor koolstofarme glasproducten.

5.2.

Nieuwe energiebronnen: hernieuwbare energiecapaciteit voor groene elektriciteit en groene waterstof ondersteunen en opbouwen, en zorgen voor de beschikbaarheid van biogas. Steunen van wind- en zonne-energie in de energiemix.

5.3.

O & O: meer overheidssteun en -financiering voor O & O- en demonstratieprojecten (6), zoals het Innovatiefonds van het EU-emissiehandelssysteem, om de productie koolstofarm te maken en energie-efficiënte ovens verder te ontwikkelen. Bij de eerste oproep tot het indienen van steunaanvragen uit het Fonds overtrof de vraag ruimschoots het aanbod, en verwacht wordt dat dit ook bij de volgende oproepen het geval zal zijn.

5.4.

Marktpenetratie: er zijn mechanismen nodig om de marktpenetratie van koolstofarme glasproducten te ondersteunen, zodat investeringen in koolstofarme productie rendement opleveren. De vervanging van kunststoffen door duurzame glasalternatieven in de detailhandel, thuis, in de horeca, voor afhaalmaaltijden en voedsel en dranken voor onderweg moet worden ondersteund om de overgang van lineaire naar circulaire economische systemen te helpen bewerkstelligen.

5.5.

Renovatiegolf: maatregelen in het kader van de renovatiegolf die het gebruik van CO2-vermijdende producten kunnen aanmoedigen, ondersteunen teneinde de energie-efficiëntie en hernieuwbare energiebronnen in zowel gebouwen als vervoer te stimuleren. De energie-efficiëntiedoelstelling verhogen en bindend maken op EU-niveau om de renovatie van openbare gebouwen aan te moedigen en het ambitieniveau voor energiebesparingsverplichtingen te verhogen. De verhoging van de beschikbare financiering voor de renovatie van gebouwen ondersteunen via een aantal instrumenten, waaronder het nieuwe sociaal klimaatfonds.

5.6.

Duurzaam vervoer: de vervoersrevolutie naar slimme en klimaatneutrale auto’s en de uitbreiding van openbaarvervoersystemen ondersteunen. Hightechglas speelt hierbij een belangrijke rol.

5.7.

Duurzame verpakking: de omschakeling van niet-lineaire materialen naar volledig circulair, herbruikbaar en recycleerbaar glas ondersteunen om de afhankelijkheid van de invoer van fossiele brandstoffen, de winning van nieuwe grondstoffen en de uitputting van hulpbronnen te verminderen.

5.8.

Circulariteit: steunen van infrastructuur voor gescheiden inzameling en recycling, van capaciteitsopbouw en van technologieën om de kwantiteit en kwaliteit van gebruikt glas te maximaliseren ten behoeve van een gesloten kringloop die leidt tot nieuwe glasproducten. Partnerschappen in de waardeketen tussen de openbare en de particuliere sector, zoals het platform “Close the Glass Loop” voor verpakkingsglas (7), aanmoedigen om samen te werken.

5.8.1.

Met name op het gebied van activiteiten in de bouwsector, met inbegrip van sloopafval, moeten inspanningen worden geleverd om het potentieel van afgedankt bouwglas te benutten.

5.8.2.

Hoge hergebruik- en recyclingpercentages van glazen verpakkingen dragen aantoonbaar bij tot een vermindering van de milieueffecten van de sector verpakkingsglas en een efficiënter gebruik van hulpbronnen. Om hoge hergebruik- en recyclingpercentages te bereiken, naast een uitgebreide producentenverantwoordelijkheid voor de recycling van glazen wegwerpverpakkingen, heeft de industrie vrijwillige statiegeldsystemen voor herbruikbare glazen verpakkingen ingevoerd en hebben sommige lidstaten van de Europese Economische Ruimte (EER) verplichte statiegeldsystemen voor wegwerpdrankverpakkingen ingevoerd. Hoewel verplichte statiegeldregelingen systemen voor wegwerpverpakkingen worden gezien als een doeltreffend middel om zwerfafval te voorkomen en hoge recyclingpercentages voor drankverpakkingen te bereiken, is het EESC van mening dat statiegeldsystemen voor andere glazen wegwerpverpakkingen (en niet alleen drankverpakkingen) onverenigbaar zijn met de goed functionerende regelingen voor uitgebreide producentenverantwoordelijkheid, die aantoonbaar geschikt zijn voor inzameling met het oog op recycling en waarmee zeer hoge recyclingpercentages worden behaald.

5.8.3.

Met betrekking tot niet-hervulbaar verpakkingsglas moet steun worden verleend aan programma’s voor uitgebreide producentenverantwoordelijkheid waardoor glas in bulk kan worden ingezameld. Die zijn veel doeltreffender dan statiegeldregelingen voor eenmalige verpakkingen, zowel uit milieu- als uit economisch oogpunt.

5.9.

Digitalisering: steun verlenen aan industrieën en werknemers die een digitaal Europa mogelijk maken (glasvezel, aanraakschermen, displays, sensoren) door middel van een doeltreffend industriebeleid van de EU en de ontwikkeling van ecosystemen, waarbij rekening wordt gehouden met alle bovengenoemde uitdagingen en waarin de specifieke kenmerken van de verschillende subsectoren van de glasindustrie tot uiting komen.

5.10.   Zorgen voor concurrentievermogen op de Europese markt

5.10.1.

De energietransitie in de glasindustrie zal tijd vergen, en tijdens die transitie zorgen de zeer hoge en stijgende energiekosten voor een uiterst moeilijke situatie in de glasindustrie, aangezien de energiekosten momenteel, afhankelijk van de producten en de prijsschommelingen, ongeveer 25-30 % van de glasproductiekosten uitmaken.

5.10.2.   Staatssteun

Alle subsectoren van de glasindustrie zouden moeten profiteren van steuninstrumenten voor kapitaaluitgaven en operationele uitgaven (CAPEX en OPEX), zoals het moderniseringsfonds, de structuurfondsen van de EU en het ETS-innovatiefonds. De glasindustrie moet worden vrijgesteld van de energiebelastingrichtlijn, maar worden opgenomen in de groepsvrijstelling voor elektriciteitscompensatie en zou in aanmerking moeten komen voor “carbon contracts for difference” (CCfD), zodat zij kan investeren in CO2-arme productieprocessen. Met name speciaal glas moet worden toegevoegd aan de klimaatlijst voor staatssteun.

5.10.3.

Mondiaal concurrentievermogen

5.10.3.1.

Oneerlijke handelspraktijken van derde landen moeten snel worden aangepakt met doeltreffende handelsbeleidsinstrumenten.

5.10.3.2.

De sector continuglasvezel heeft te lijden gehad onder een verstoorde markt als gevolg van een grote invoer van gedumpte en gesubsidieerde glasvezels uit Azië. Er is dringend behoefte aan anti-dumpingmaatregelen, bijvoorbeeld ten aanzien van de invoer uit Egypte en Bahrein.

5.10.3.3.

Ook de glasindustrie die voorruiten voor de automobielsector produceert, ondervindt hevige concurrentie van hoofdzakelijk Chinese producenten. Lagere milieu- en CO2-emissienormen in combinatie met lagere lonen en slechtere arbeidsomstandigheden leiden tot oneerlijke concurrentie, die ertoe kan leiden dat Europese autoassembleurs meer gaan invoeren uit het verre Oosten van Azië, waardoor wereldwijd meer CO2 wordt uitgestoten.

5.10.3.4.

Europa is de grootste producent van glazen verpakkingen ter wereld. De sector staat ten dienste van de essentiële levensmiddelen- en drankensector van de EU, de grootste sector in de EU. Glas draagt eveneens bij aan de buitenlandse handel van naar schatting 250 miljard EUR aan producten die verpakt zijn of verpakt kunnen worden in glas, hetgeen meer extra EU-exportopbrengsten oplevert dan kunststofharsen en -pellets, organische chemicaliën en vliegtuigen.

5.11.   Een rechtvaardige transitie verzekeren

Een leven lang leren en opleiding moeten worden aangemoedigd en ondersteund om ervoor te zorgen dat de arbeidskrachten zich aanpassen aan nieuwe technologieën en processen en om meer werkzekerheid te bieden, zowel binnen de sector zelf als op de arbeidsmarkt in ruimere zin. De werknemers moeten bij de transitie worden betrokken en derhalve moet de sociale dialoog op ieder niveau door de EU-wetgeving worden ondersteund.

5.12.   Stabiliteit en zekerheid van de wetgeving

5.12.1.

Koolstoflekkage: effectieve koolstoflekkagemaatregelen via het ETS moeten worden gehandhaafd om de industrie te ondersteunen bij de overgang naar de EU-doelstelling van klimaatneutraliteit, en om een gelijk speelveld op Europees en internationaal niveau te creëren en in stand te houden.

5.12.2.

Mechanisme voor koolstofgrenscorrectie: het EESC is voorstander van een voorzichtige invoering van het mechanisme voor koolstofgrenscorrectie, in overeenstemming met de WTO-regels, maar dan moet het wel een oplossing voor de uitvoer omvatten en moet het ten minste tot 2030 een aanvulling vormen op de volledig op benchmarks gebaseerde kosteloze toewijzing, zodat bedrijven zich kunnen concentreren op koolstofarme investeringen en de doeltreffendheid van het mechanisme kan worden beoordeeld.

5.12.3.

Taxonomie: het EESC is ingenomen met de werkzaamheden met betrekking tot het taxonomiepakket van de EU, dat erop gericht is particuliere financiering te richten op duurzame activiteiten, maar is van mening dat de rol van de glasindustrie en haar bijdrage aan de aanpassing aan en mitigatie van klimaatverandering aan de orde moeten worden gesteld.

5.12.4.

Circulariteit: het Comité is ingenomen met het EU-actieplan voor de circulaire economie en dringt erop aan dat glas volledig wordt erkend als een blijvend materiaal dat productief blijft in onze economieën, en dat initiatieven om de circulariteit van glas te verbeteren ten volle worden gesteund.

5.12.5.

Klaar voor 55: dit pakket, dat tijdens het opstellen van het onderhavige advies werd gepresenteerd, bestaat uit wijzigingen op een tiental bestaande voorstellen (richtlijn emissiehandel, energiebelastingrichtlijn, richtlijn hernieuwbare energie enz.) plus een aantal nieuwe voorstellen (zoals het voorstel inzake het mechanisme voor koolstofgrenscorrectie). Het EESC roept de Commissie op om zorgvuldig na te gaan welke gevolgen dit pakket heeft voor de glasindustrie. Gezien de omvang van de veranderingen die op veel verschillende gebieden worden doorgevoerd, is het van cruciaal belang te zorgen voor samenhang tussen de verschillende wetgevingsteksten en mogelijke conflicten te voorkomen. Het pakket moet de industrie ondersteunen bij de energietransitie en tegelijkertijd zorgen voor een gelijk speelveld met concurrenten uit landen buiten de EU, die niet met dezelfde koolstofkosten worden geconfronteerd.

---

(1)  Bron: Eurostat en FERVER.

(2)  Zie: TNO-rapport uit 2019 Potentieel van beglazing. Energiebesparing en vermindering van CO2-uitstoot — Glass for Europe.

(3)  Furnace for the Future: https://feve.org/about-glass/furnace-for-the-future/

(4)  Glass for Europe — 2050: Flat glass in climate-neutral Europe — 2019. https://glassforeurope.com/wp-content/uploads/2020/01/flat-glass-climate-neutral-europe.pdf

(5)  Close the Glass Loop: https://closetheglassloop.eu/

(6)  De glasindustrie heeft verschillende decarbonisatiestrategieën, zoals overschakeling op hernieuwbare energiebronnen, energie-efficiëntiemaatregelen, koolstofarme grondstoffen, gebruik van gerecycleerd glas, vervoer en logistiek.

(7)  Close the Glass Loop www.closetheglassloop.eu

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de EU-mobiliteitsstrategie en industriële waardeketens in de EU: aanpak van ecosystemen in de automobielsector

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/05)

Rapporteur:	Arnaud SCHWARTZ
Corapporteur:	Monika SITÁROVÁ

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Adviescommissie Industriële Reconversie (CCMI)
Goedkeuring door de afdeling	29.9.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	235/1/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC is van mening dat de Europese automobielindustrie voorop kan lopen bij de ontwikkeling en toepassing van duurzame mobiliteitsoplossingen. Zij moet derhalve actief strategieën ontwikkelen om de voortdurende ontwrichting en megatrends in het Europese autolandschap vorm te geven.

1.2.

Om ervoor te zorgen dat de vervoersemissies in 2050 met 90 % zullen zijn teruggedrongen, wil het EESC dat de EU ernaar streeft alle vervoerswijzen duurzaam te maken, waarbij tegelijkertijd duurzame alternatieven voor EU-burgers op grote schaal beschikbaar en toegankelijk worden gemaakt. Deze doelstelling kan worden verwezenlijkt met een slimme combinatie van aandrijflijnen, waarbij een balans wordt gevonden tussen milieubescherming, efficiënt gebruik van hernieuwbare energiebronnen, economische levensvatbaarheid en aanvaarding door de consument, met inachtneming van het beginsel van technologieneutraliteit.

1.3.

Het EESC benadrukt met klem dat individuele mobiliteit voor iedereen toegankelijk en betaalbaar moet blijven, met name voor forenzen die geen toegang hebben tot hoogwaardig openbaar vervoer of andere mobiliteitsoplossingen. Een maatschappelijke polarisatie tussen degenen die het zich kunnen veroorloven om een groene auto te kopen en degenen die dat niet kunnen, moet ten koste van alles worden vermeden. In dit verband waarschuwt het EESC dat de invoering van een emissiehandelssysteem voor de vervoerssector de publieke steun voor de defossilisering van het wegvervoer kan ondermijnen indien de lagere-inkomensgroepen en degenen die voor hun levensonderhoud van het wegvervoer afhankelijk zijn, niet op passende wijze worden gecompenseerd.

1.4.

Het EESC wijst erop dat de Europese automobielindustrie altijd een wereldleider en een aanjager van groei en werkgelegenheid is geweest. In het kader van de transitie naar het paradigma van een gedigitaliseerd en koolstofvrij wegvervoerssysteem moet zij deze positie behouden en de transitietrajecten ontwikkelen die haar in staat stellen het hoofd te bieden aan de ontwrichtende trends waarmee de industrie momenteel wordt geconfronteerd. Zij moet dit doen door voort te bouwen op haar sterke punten op het gebied van technologie, haar geschoolde arbeidskrachten, engineering van wereldklasse, veeleisende consumenten, geavanceerde toeleveringsketens, een sterke kmo-cultuur en constructieve arbeidsverhoudingen.

1.5.

De succesvolle lancering van het belangrijk project van gemeenschappelijk Europees belang (IPCEI) inzake accu’s heeft aangetoond dat het bundelen van openbare en particuliere middelen duidelijk bijdraagt aan de versterking van de toeleveringsketen van de automobielindustrie. Het EESC is er dan ook van overtuigd dat meer IPCEI’s in deze sector moeten worden overwogen, bijv. inzake waterstof (in voorbereiding), geautomatiseerde en verbonden voertuigen, de circulaire economie, grondstoffen enz. Er zijn doortastende maatregelen nodig om de knelpunten bij de bevoorrading met halfgeleiders aan te pakken, en een tweede IPCEI voor halfgeleiders zou hiertoe een bijdrage kunnen leveren.

1.6.

Het EESC wil dat de EU zich inzet voor een wereldwijd gelijk speelveld. Europa moet de ambitie hebben om zijn sterke exportpositie in de automobielsector te behouden. Daarom moeten er maatregelen worden genomen om: — te streven naar wederkerigheid in de handelsbetrekkingen (markttoegang, overheidsopdrachten, investeringen, eerbiediging van intellectuele-eigendomsrechten, subsidies); — bilaterale vrijhandelsovereenkomsten te sluiten (inclusief een hoofdstuk over de automobielindustrie/wegvervoer); — oneerlijke handelspraktijken te bestrijden (subsidies, bilaterale vrijhandelsovereenkomsten, verschillen in de prijs van koolstof, sociale en milieudumping); — internationale samenwerking op het gebied van schone voertuigen en koolstofarme brandstoftechnologieën te bevorderen.

1.7.

De transformatie van de automobielindustrie zal dramatische gevolgen hebben voor de kwantiteit en de kwaliteit van de benodigde banen. Er is dus een actief arbeidsmarktbeleid nodig om de inzetbaarheid van de beroepsbevolking op peil te houden, bijvoorbeeld door initiatieven op het gebied van bij- en omscholing (zoals de Automotive Skills Alliance), zodat werknemers worden toegerust met de vaardigheden van de toekomst. Voor werknemers die de sector moeten verlaten, moet een soepele overgang naar een andere baan worden gegarandeerd (naast regelingen voor vervroegde uittreding).

1.8.

Het EESC pleit ervoor om de gevolgen van de digitale en groene transitie van de sector duidelijk in kaart te brengen, zodat kan worden vastgesteld welke regio’s en onderdelen van de toeleveringsketen het meeste risico lopen. Ook moet de veranderende voetafdruk van de sector als gevolg van decarbonisatie en digitalisering in alle relevante levenscycli worden gemonitord. Aangezien de toeleveringsketen van de automobielindustrie voor enorme uitdagingen staat, acht het EESC het absoluut noodzakelijk dat er een mechanisme voor een rechtvaardige transitie voor de sector wordt opgezet, zodat de nodige begeleidende maatregelen kunnen worden genomen om sociale ontwrichting te voorkomen en een maatschappelijk verantwoorde transitie te waarborgen.

2.   Algemene opmerkingen

Huidige situatie

2.1.

De automobielindustrie is altijd een hoeksteen van de EU-industrie geweest en heeft belangrijke banden met upstreamindustrieën zoals staal, chemicaliën en textiel, alsook met downstreamindustrieën zoals ICT, reparaties, brandstoffen, smeermiddelen en mobiliteitsdiensten. De sector vertegenwoordigt meer dan 8 % van het bbp van de EU, is goed voor 28 % van de totale O & O-uitgaven van de EU en de uitvoer ervan genereert een groot handelsoverschot. De toekomst van de Europese automobielindustrie zal echter afhangen van de mate waarin zij in staat is de fundamentele aanpassingen door te voeren die nodig zijn om het hoofd te bieden aan de ongekende uitdagingen waarmee zij momenteel wordt geconfronteerd.

2.2.

De Europese automobielindustrie staat op het kruispunt van een radicaal nieuw paradigma dat het gevolg is van de complexe transitie naar een digitale en groene economie. Op 28 november 2018 heeft de Commissie een langetermijnvisie voor een klimaatneutrale economie in 2050 vastgesteld. Daarbij is vastgesteld dat de vervoerssector een belangrijke rol speelt in deze transitie. De Europese Green Deal van december 2019 voorziet in een strategisch kader voor het bereiken van klimaatneutraliteit. Daarin wordt opgeroepen de vervoersemissies tegen 2050 met 90 % terug te dringen. In dit verband heeft de EU besloten haar doelstelling voor broeikasgasemissiereductie voor 2030 te verhogen tot ten minste 55 %. Om dit doel te bereiken heeft de Commissie op 14 juli 2021 haar “Klaar voor 55”-pakket onthuld, dat voorziet in een herziening van de verordening inzake de verdeling van de inspanningen, de richtlijn betreffende de uitrol van infrastructuur voor alternatieve brandstoffen en de verordening tot vaststelling van CO2-emissienormen voor nieuwe personenauto’s.

2.3.

De omschakeling van fossiele brandstoffen naar koolstofarme energie en de verschuiving van het creëren van toegevoegde waarde in de massaproductie van auto’s naar het leveren van mobiliteitsdiensten zal grote beroering teweegbrengen in de industrie en diepe onrust veroorzaken voor de vele kleine en middelgrote ondernemingen in haar complexe toeleveringsketens en voor de 13,8 miljoen werknemers in de sector. De uitdaging zal er dan ook in bestaan deze transitie naar klimaatneutraliteit op een sociaal aanvaardbare manier te beheren.

Ontwrichtende megatrends

2.4.

Mondialisering: terwijl de verkoop op volwassen markten afneemt, groeit de autoverkoop in opkomende markten. Als gevolg daarvan verschuift het economische zwaartepunt van de EU en de VS naar Azië. In China worden momenteel 26 miljoen auto’s per jaar geproduceerd, tegenover 22 miljoen in de EU. China is ook een van de eerste landen die met de productie van elektrische voertuigen zijn begonnen en heeft een volwassen accu-industrie. Japan en Zuid-Korea hebben ook een voorsprong op het gebied van accu’s en zijn bijzonder sterk in halfgeleiders. Europa heeft ook een problematische toegang tot op ethische wijze gewonnen grondstoffen zoals lithium en kobalt (1). Bovendien moet de automobielindustrie rekening houden met toenemende geopolitieke spanningen.

2.5.

De uitdaging van duurzame ontwikkeling. Volgens de visie die is uiteengezet in de EU-strategie voor duurzame en slimme mobiliteit zullen er tegen 2030 ten minste 30 miljoen emissievrije auto’s op de Europese wegen rijden. Op 14 juli stelde de Europese Commissie voor dat vanaf 2035 alleen emissievrije voertuigen op de markt mogen worden gebracht. Daartoe moet het aandeel van emissievrije voertuigen in het wagenpark sterk toenemen (van 0,2 % nu tot 11-14 % in 2030) (2). De verwezenlijking van de doelstellingen van de Green Deal zal pioniersvoordelen opleveren en het leiderschap van Europa op het gebied van koolstofarme technologieën en zijn wereldwijde concurrentievermogen ondersteunen. Dit betekent ook dat er massaal moet worden geïnvesteerd in de ontwikkeling van alternatieve aandrijflijnen (elektrisch, hybride, waterstof) en van fossielvrije brandstoffen voor conventionele aandrijflijnen, die nog lang deel zullen uitmaken van het wagenpark. Het tempo waarin deze aandrijflijnen en brandstoffen worden ingevoerd, hangt af van het regelgevingskader en de terugverdientijd van deze investeringen. In de EU-strategie voor duurzame en slimme mobiliteit wordt de noodzaak erkend dat alle vervoerswijzen duurzamer moeten worden gemaakt. Voor deze aanpak moeten emissiearme en emissievrije voertuigen en hernieuwbare en koolstofarme brandstoffen voor het weg-, water- en luchtvervoer in gebruik worden genomen.

2.6.

Verandering van mentaliteit bij de consument: mobiliteitsgedrag verandert. Een nieuwe generatie consumenten is minder geïnteresseerd om een eigen auto te bezitten, aangezien velen in stedelijke gebieden wonen met goed functionerende collectieve vervoerssystemen. In plaats van een auto te bezitten, gaan zij op zoek naar een andere mobiliteitsoplossing (carpooling, onlinetaxidiensten, micromobiliteit). Andere trends die reeds zichtbaar waren, zijn door de pandemie versterkt, zoals onlineshoppen, werken op afstand, videovergaderen en bezorgdiensten. Deze trends zullen resulteren in een vermindering van de mobiliteit van personenauto’s, terwijl het gebruik van bestelwagens zal toenemen.

2.7.

Grotere connectiviteit: digitale technologieën zijn erop gericht auto’s bijna permanent te verbinden. Dat kan aanzienlijke mogelijkheden opleveren voor nieuwe gegevensgestuurde bedrijfsmodellen. Slimme auto’s zouden kunnen worden uitgerust met actieve veiligheidsvoorzieningen, infotainment, verkeersinformatiediensten, voertuig-infrastructuurcommunicatie enz.

2.8.

De geleidelijke automatisering van de auto: naarmate de ontwikkeling van zelfrijdende auto’s vordert, zal het aantal autonome voertuigfuncties steeds verder toenemen. Geautomatiseerd rijden zou enorme investeringen vergen in software, communicatienetwerken en hardware (radars, lidars, transponders). Het brengt tevens veel uitdagingen met zich mee op het gebied van betrouwbaarheid, het wettelijk kader, de prijs, de weguitrusting en de aansprakelijkheid.

2.9.

Digitalisering van de productie: de automobielindustrie heeft de assemblagelijn uitgevonden (Ford), de beginselen van “lean manufacturing” (Toyota), en geglobaliseerde productieplatforms (VW). Momenteel omarmt zij de beginselen van Industrie 4.0 met geavanceerde robotisering, digitaal geïntegreerde toeleveringsketens, geavanceerde productiesystemen en additieve productie.

Gevolgen van de groene en digitale transformatie

2.10.

Een kleinere, gedigitaliseerde en koolstofvrije automobielindustrie zal een enorme uitdaging voor de werkgelegenheid betekenen. Accu-auto’s hebben minder onderdelen en zijn eenvoudiger te produceren, en tegelijkertijd zit ten minste 36 % van hun toegevoegde waarde in de accu’s. Volgens een extrapolatie van een recente studie van het Duitse IFO-instituut zullen in de waardeketen van conventionele aandrijflijnen in de EU 620 000 banen op de tocht komen te staan. Oplossingen kunnen deels worden gevonden in bijvoorbeeld (vervroegde) uittreding (3), of in bredere zin in het radicaal veranderen van de toekomst van het werk (4). Anderzijds zal de transitie ook nieuwe banen opleveren in aanverwante industrieën zoals vermogenselektronica, slimme energienetten, wegen- en oplaadinfrastructuur, accu’s, nieuwe materialen en aandrijflijnen voor alternatieve brandstoffen.

2.11.

Een trend tot consolidatie, waarbij strategische allianties (bijv. Stellantis, allianties tussen BMW en Mercedes en tussen VW en Ford) worden aangegaan om samen te werken waar het O & O in nieuwe aandrijflijnen en de inkoop van onderdelen betreft. Deze fusies en allianties zullen altijd resulteren in nieuwe bedrijfsstrategieën, heroverweging van de industriële voetafdruk, uitbesteding naar regio’s met lagere arbeidskosten, banenreductieregelingen en toenemende druk op leveranciers. Bovendien kunnen bedrijven door het afstoten van volwassen ondernemingen hun middelen concentreren op de nieuwe aandrijflijnen.

2.12.

Vervagende grenzen tussen de automobielindustrie en de IT-sector: informatietechnologieën zullen doordringen in alle schakels van de toeleveringsketen. Gegevens zullen een nieuwe grondstof en een bron van inkomsten worden. Momenteel is er sprake van een mondiale herschikking van de industrie, met nieuwe spelers die hun intrede doen in de sector: mobiliteitsaanbieders (Uber), IT-giganten (Google, Apple, Baidu), chipfabrikanten (Intel, NXP, STM), batterijproducenten (Panasonic, CATL, LG), opkomende OEM’s (Tesla).

2.13.

De toegevoegde waarde zou kunnen verschuiven van de kern van de automobielindustrie (OEM’s) naar andere delen van de toeleveringsketen, aangezien het aandeel van informatietechnologieën als percentage van de toegevoegde waarde alleen maar zal toenemen ten koste van de mechanische onderdelen.

2.14.

De kans bestaat dat steeds meer toegevoegde waarde zal worden gecreëerd in mobiliteitsdiensten zoals onlinetaxidiensten, carpooling, autodelen en tal van digitale diensten zoals navigatieapps, infotainment, reclame en geavanceerde rijhulpsystemen. Daardoor zullen nieuwe bedrijfsmodellen ontstaan: terwijl OEM’s de autosector beschouwen als een markt van 100 miljoen voertuigen, zien digitale platforms deze als een markt waar elk jaar 10 biljoen kilometers kunnen worden verkocht.

2.15.

De banenstructuur van de sector zal volledig worden omgegooid. Er zal behoefte zijn aan nieuwe vaardigheden en ervaring (elektronica, elektrochemie, nieuwe materialen, informatietechnologieën), terwijl tegelijkertijd de vraag naar traditionele vaardigheden op het vlak van machinebouw zal afnemen. De toerusting van de arbeidskrachten met deze vaardigheden zal een belangrijke uitdaging zijn voor de automobielindustrie.

2.16.

Alle bovenvermelde megatrends zullen elkaar versterken. Hoewel er een brede consensus bestaat over het feit dat er een begin is gemaakt met een baanbrekende ontwrichting, moet het voor alle belanghebbenden een prioriteit worden om een rechtvaardige transitie te organiseren en zo de sociale transitie naar koolstofvrij vervoer geleidelijker te laten verlopen. Duurzame mobiliteit moet voor iedereen betaalbaar zijn.

3.   Beheersing van de transformatie

Milieu: overschakeling op duurzaamheid

3.1.

Om ervoor te zorgen dat de vervoersemissies in 2050 met 90 % zullen zijn teruggedrongen, moet de EU ernaar streven alle vervoerswijzen duurzaam te maken, waarbij tegelijkertijd duurzame alternatieven voor EU-burgers op grote schaal beschikbaar en toegankelijk worden gemaakt. Deze doelstelling kan worden verwezenlijkt door middel van een slimme combinatie van aandrijflijnen, waarbij een balans wordt gevonden tussen milieubescherming, efficiënt gebruik van hernieuwbare energiebronnen, economische levensvatbaarheid en aanvaarding door de consument, met inachtneming van het beginsel van technologieneutraliteit. Dit vereist een combinatie van verschillende strategieën: — vermindering van de CO2-emissies (van tank tot wiel) (48V, hybriden, elektriciteit, waterstof, efficiëntere interne verbrandingsmotoren enz.); — vermindering van de CO2-emissies (van bron tot wiel). De ontwikkeling van e-brandstoffen, en van biobrandstoffen die in overeenstemming zijn met de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN en de duurzaamheidscriteria die in de richtlijn ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen (5) zijn neergelegd, moet worden gesteund om gevolgen voor het landgebruik, de biodiversiteit en de bossen te voorkomen; — een gecoördineerde strategie voor schone steden (bijv. door het koolstofvrij maken van aansluitingsvervoer, innovatieve micromobiliteitsoplossingen, intermodaal reizen); — vermindering van de emissies gedurende de levenscyclus (fabricage en recycling); — vermindering van de emissie-intensiteit van de vervoersector (intelligente vervoersoplossingen, gedeelde mobiliteit). Voor elke vervoersbehoefte moet een duurzame mobiliteitsoplossing beschikbaar zijn (vrachtvervoer over lange afstand met behulp van biobrandstoffen en synthetische brandstoffen/waterstof, elektrische aandrijflijnen op accu’s voor stedelijk aansluitingsvervoer) met inachtneming van het beginsel van technologieneutraliteit; — stimulering van retrofitting waarbij de interne verbrandingsmotor wordt vervangen door een elektrische motor of aangevuld (gehybridiseerd) met naafmotoren in de banden. — vermindering van het gewicht van nieuw in de handel gebrachte auto’s (6).

3.2.

De Commissie is voornemens een emissiehandelssysteem voor wegvervoer en gebouwen in te voeren. Het beprijzen van de emissies van het wegvervoer zal gelijkstaan met het belasten van brandstof (maar met een gekwalificeerde meerderheid). De inkomsten zullen worden gebruikt om degenen die aangewezen zijn op een voertuig met verbrandingsmotor, of het nu gaat om werk of om een gebrek aan alternatieve vervoersmogelijkheden, te compenseren. Aangezien de opzet van een dergelijk compensatiemechanisme uiterst ingewikkeld zal zijn, de hogere brandstofprijzen de lagere inkomensgroepen onevenredig hard zullen treffen en de publieke steun voor klimaatmaatregelen hierdoor zal worden ondermijnd, is het EESC er niet van overtuigd dat op deze manier de juiste weg wordt ingeslagen. In plaats daarvan lijken inspanningen om de levenscycluskosten van alternatieve aandrijflijnen en de kosten van koolstofarme en koolstofvrije brandstoffen te drukken, een betere manier om koolstofarm vervoer binnen het financiële bereik van velen te brengen.

3.3.

Er moet prioriteit worden gegeven aan de zogenaamde “oplaadwoestijnen”. Momenteel zijn er 213 000 oplaadpunten beschikbaar en is 70 % van alle oplaadstations in de EU geconcentreerd in drie landen (Nederland, Duitsland en Frankrijk). De EU streeft ernaar het aantal openbare oplaadpunten te verhogen tot 1 miljoen in 2025 en 3 miljoen in 2030. De kloof op het gebied van infrastructuurontwikkeling die moet worden overbrugd, is dus enorm (in de Europese strategie voor duurzame en slimme mobiliteit worden de extra investeringen die nodig zijn in oplaad- en tankinfrastructuur voor koolstofarme brandstoffen geraamd op 130 miljard EUR per jaar, voor het komende decennium). Daarom steunt het EESC de invoering van bindende streefcijfers. Met het vlaggenschipproject “Opladen en bijtanken” — onderdeel van de herstel- en veerkrachtfaciliteit — worden de lidstaten alleen maar aangemoedigd om in het kader van hun herstelplannen sneller oplaad- en tankstations te installeren. Bijzondere aandacht moet uitgaan naar woningen, de voorbereiding van energienetten voor een grotere integratie van elektrische voertuigen, de interoperabiliteit van de oplaadinfrastructuur, de ontwikkeling van slimme oplaaddiensten (bijv. door load balancing) en de toelevering van hernieuwbare en koolstofarme brandstoffen. Aangezien volledig elektrische zware bedrijfsvoertuigen een realiteit aan het worden zijn, verdienen zij ook speciale aandacht.

3.4.

Zolang de prijzen van conventionele en elektrische voertuigen niet gelijk zijn (verwacht in 2025-2027), zullen stimulansen nodig zijn om de marktpenetratie van koolstofarme voertuigen te ondersteunen. Het kan daarbij gaan om financiële stimulansen (subsidies, belastingvoordelen en sloopregelingen) of niet-financiële stimulansen (voorrangswegen, tolvrijstellingen, gereserveerde parkeerplaatsen), met inbegrip van een samenhangend regelgevingskader voor de bevordering van investeringen in koolstofarme brandstoffen. Bijzondere aandacht moet uitgaan naar het vergroenen van wagenparken, aangezien dit een belangrijke hefboom kan zijn om de transitie te versnellen, en ook omdat dit zal bijdragen tot het creëren van een tweedehandsmarkt voor koolstofvrije en koolstofarme voertuigen.

3.5.

Steun voor de ontwikkeling van de circulaire economie in de autowereld: recycling, hergebruik en herfabricage van auto’s en onderdelen. De beginselen van de circulaire economie moeten ook worden toegepast om de hoeveelheid secundaire grondstoffen die voor de industrie beschikbaar zijn, te vergroten en haar afhankelijkheid van invoer te verminderen. Recente studies wijzen er echter op dat gerecyclede materialen pas over een decennium, wanneer elektrische voertuigen het einde van hun levensduur hebben bereikt, op toereikende schaal op de markt beschikbaar komen. Het is dan ook noodzakelijk realistisch te zijn en in te zien dat primaire winning ten minste in de komende tien jaar van cruciaal belang is. Daarom moet door de diversificatie van de toeleveringsketens, evenals door een groene en ethische mijnbouwstrategie, de voorzieningszekerheid worden gewaarborgd. Bovendien moet bij de komende herziening van de Richtlijn 2000/53/EG (7) betreffende autowrakken rekening worden gehouden met de elektrificatie van voertuigen en de noodzaak om markten voor secundaire materialen te ontwikkelen.

Economie: behoud en ontwikkeling van de volledige toeleveringsketen van de automobielindustrie in de EU

3.6.

Bevordering van industriële samenwerking: de enorme O & O-budgetten (momenteel 60 miljard EUR per jaar) die momenteel worden geïnvesteerd in de ontwikkeling van koolstofvrije, verbonden, geautomatiseerde en gedeelde mobiliteit vereisen industriële samenwerking en publiek-private partnerschappen. In dit verband verdienen innovatiepartnerschappen in het kader van cluster 5 (klimaat, energie, mobiliteit) van Horizon Europa (schone waterstof, batterijen, verbonden en geautomatiseerde mobiliteit, emissievrij wegvervoer, aanjagen van stedelijke transitie) alle steun. Bovendien voorzien industriële allianties onder auspiciën van de Europese Commissie (zoals voor batterijen, waterstof, grondstoffen en de aangekondigde alliantie voor de waardeketen van hernieuwbare en koolstofarme brandstoffen) in een breed en open platform voor de vaststelling van strategische routekaarten en de coördinatie van O & O, investeringen en de marktintroductie van nieuwe innovaties. Tot slot zal de bundeling van openbare en particuliere middelen in IPCEI’s de Europese toeleveringsketen van de automobielindustrie duidelijk versterken, de strategische afhankelijkheid verminderen en de tweeledige groene en digitale transitie bevorderen. Er moet worden nagedacht over nieuwe IPCEI’s met betrekking tot verbonden en geautomatiseerde voertuigen, de circulaire economie, de integratie van energiesystemen, de levering van grondstoffen, de data-economie en/of halfgeleiders.

3.7.

Uitdagingen voor de ontwikkeling van een duurzame en circulaire waardeketen voor batterijen (8) binnen de EU: de lokalisatie van de fabricage van accu’s en brandstofcellen moet een cruciale doelstelling van de EU zijn. EU-allianties op het gebied van batterijen en waterstof verdienen steun en hiervoor moeten voldoende middelen beschikbaar worden gesteld. Deze industriële allianties moeten leiden tot massale investeringen in productiefaciliteiten en duizenden banen in Europa opleveren. Voorkomen moet worden dat er breuken tussen de regio’s van Europa ontstaan, zoals momenteel zichtbaar is.

3.8.

De megatrend van verbonden en geautomatiseerde voertuigen zou kunnen leiden tot een verschuiving van de toegevoegde waarde van de verkoop en het onderhoud van voertuigen naar nieuwe baanbrekende bedrijfsmodellen op basis van gegevensgestuurde diensten en mobiliteit als een dienst. De automobielindustrie moet er klaar voor zijn om in deze nieuwe bedrijfsmodellen te stappen en haar aanwezigheid daarin veilig te stellen. Hiervoor zijn technologische en regelgevingsnormen nodig om nieuwe innovatieve mobiliteitsdiensten te kunnen aanbieden, zoals betalen per gebruik, locatiegebaseerde reclame, updaten/onderhoud van voertuigen op afstand. De totstandbrenging van een Europese ruimte voor mobiliteitsgegevens zal eveneens van cruciaal belang zijn om het Europese leiderschap op het gebied van digitale mobiliteitsdiensten veilig te stellen. Het zal ook nodig zijn de vereiste digitale communicatie-infrastructuur uit te rollen en routekaarten uit te stippelen voor toenemende automatiseringsniveaus (met inbegrip van een kader voor grootschalige tests, toegang tot gegevens en een nieuwe aanpak voor de typegoedkeuring van voertuigen). Bovendien moeten de langetermijngevolgen van voertuigen die steeds meer en meer zijn geautomatiseerd, en dan met name de gevolgen voor de werkgelegenheid en ethische vraagstukken, worden beoordeeld. Dat draagt immers in belangrijke mate bij tot de maatschappelijke aanvaarding. Aangezien het goederenvervoer in de toekomst kan toenemen (elektronische handel), moeten ten slotte intelligente mobiliteitsoplossingen voor het vervoer worden ontwikkeld op basis van de multimodale organisatie van het vervoer, de kostenefficiëntie (combinaties van voertuigen met hoge capaciteit) en de duurzame vervoerswijzen, waarbij gebruik wordt gemaakt van automatiserings- en connectiviteitsoplossingen in de logistieke keten.

3.9.

Slimme technologieën en digitale oplossingen op basis van het “Industrie 4.0-paradigma” moeten de integratie van productiesystemen ondersteunen en helpen deze flexibeler te maken. Verbeterde productiesystemen (niet alleen integratie van de productieprocessen op bedrijfsniveau) in de hele toeleveringsketen zullen de toeleveringsketens van de automobielindustrie veerkrachtiger maken en haar concurrentievermogen verstevigen. De digitalisering moet worden ondersteund door de totstandbrenging van een industriële gegevensruimte voor de sector. Deze technologieën brengen echter ook een toenemende automatisering met zich mee, met alle negatieve gevolgen van dien voor de werkgelegenheid. Dat is een probleem dat moet worden opgelost.

3.10.

Ondersteuning van een wereldwijd gelijk speelveld: Europa moet de ambitie hebben om zijn sterke exportpositie in de automobielsector te behouden. Daarom moeten er maatregelen worden genomen om: — te streven naar wederkerigheid in de handelsbetrekkingen (markttoegang, overheidsopdrachten, investeringen, eerbiediging van intellectuele-eigendomsrechten, subsidies); — bilaterale vrijhandelsovereenkomsten te sluiten (inclusief een hoofdstuk over de automobielsector/wegvervoer); — oneerlijke handelspraktijken te bestrijden (subsidies, bilaterale vrijhandelsovereenkomsten, verschillen in de prijs van koolstof, sociale en milieudumping); — internationale samenwerking op het gebied van schone voertuigen en koolstofarme brandstoftechnologieën te bevorderen.

3.11.

De steun voor wereldwijde technische harmonisatie in het kader van de Economische Commissie van de Verenigde Naties voor Europa (VN/ECE) moet worden opgevoerd. De knelpunten bij de levering van halfgeleiders voor de automobielindustrie moeten worden opgelost door doortastend op te treden. De vraag naar halfgeleiders zal blijven stijgen aangezien auto’s steeds meer elektronische apparaten worden. In dit verband staat het EESC volledig achter het voorstel in de meest recente mededeling over het industriebeleid om een instrumentarium te ontwikkelen waarmee de strategische afhankelijkheid van Europa kan worden verminderd en voorkomen. Ook de in het European Digital Compass geformuleerde doelstelling om het Europese marktaandeel in de wereldwijde halfgeleiderproductie te verdubbelen van 10 tot 20 % verdient alle steun. Het opzetten van een tweede IPCEI voor halfgeleiders zal zeker bijdragen tot de verwezenlijking van deze doelstelling. De EU-lidstaten moeten ook hun belofte nakomen om 20 % van de middelen uit de herstel- en veerkrachtfaciliteit te besteden aan de digitale transitie. Verdere maatregelen zouden kunnen bestaan in het aantrekken van buitenlandse directe investeringen en het tot stand brengen van strategische samenwerking tussen bedrijven uit de automobielindustrie en producenten van halfgeleiders. Ten slotte moet het waarnemingscentrum voor kritieke technologieën de vele andere strategische afhankelijkheden in de automobielindustrie (waaronder grondstoffen, waterstof, accu’s, hernieuwbare energie, cloudtechnologieën enz.) nauwlettend in de gaten houden.

3.12.

De gevolgen van het nieuwe landschap van de automobielindustrie voor de aftermarket moeten worden aangepakt. De aftermarket van de automobielindustrie, waarop vier miljoen mensen werkzaam zijn, zal te maken krijgen met ingrijpende structurele veranderingen als gevolg van een dalende verkoop, elektrificatie, een verminderde vraag naar brandstoffen, onlineverkoop en minder onderhoud. De sector zal zichzelf opnieuw moeten uitvinden als aanbieder van mobiliteitsdiensten: modernisering van auto’s, preventief onderhoud, onlinetaxidiensten, carpooling en de ontwikkeling van bedrijfsmodellen op het gebied van micromobiliteit. Conflicterende belangen in verband met de toegang tot gegevens aan boord van voertuigen moeten worden overwonnen en er moet een interoperabel en gestandaardiseerd platform worden opgezet om de aftermarket in staat te stellen gegevensgestuurde diensten te ontwikkelen (zoals diagnose op afstand, software-updating, preventief onderhoud).

Samenleving: veranderingen beheren en zorgen voor een sociaal rechtvaardige transitie

3.13.

De transformatie van de automobielindustrie zal een ingrijpend effect hebben op de hoeveelheid banen die nodig zijn voor de fabricage van auto’s en onderdelen daarvan, alsmede op de beroepsprofielen die nodig zijn voor het nieuwe paradigma. Daarom moet het arbeidsmarktbeleid erop gericht zijn de inzetbaarheid van de beroepsbevolking te behouden/vergroten door middel van een leven lang leren, en flexibele trajecten tussen de wereld van het onderwijs en de wereld van het werk tot stand te brengen (bijv. duale leersystemen, goed werkende leerlingstelsels en certificering van niet-formeel leren). De interne mobiliteit van werknemers in bedrijven moet worden bevorderd door bij- en herscholing, zodat zij worden toegerust met de vaardigheden van de toekomst (minder handarbeid en een sterke toename van digitale vaardigheden, met speciale aandacht voor software en elektrotechniek). Europese sectorale initiatieven zoals DRIVES en ALBATTS en de nieuwe Automotive Skills Alliance zijn belangrijke instrumenten om het probleem op het gebied van vaardigheden aan te pakken.

3.14.

Voor werknemers die de sector moeten verlaten, moet worden geregeld dat zij soepel op een andere baan kunnen overstappen. Zij moeten toegang krijgen tot de nieuwe banen die zullen ontstaan in opkomende industrieën zoals IT, 5G-netwerken, vermogenselektronica, oplaadinfrastructuur, de productie van hernieuwbare energie, slimme energienetten, slimme wegen, mobiliteitsdiensten, accu’s, alternatieve brandstoffen, energieopslag, elektriciteitsproductie en -distributie. De uitdaging zal groot zijn, aangezien deze banen waarschijnlijk op een ander moment en elders zullen worden geschapen en andere vaardigheden zullen vereisen dan de banen die zullen verdwijnen. Tijdens de transitie moet inkomenszekerheid worden gewaarborgd. Collectieve ontslagen kunnen ook worden voorkomen aan de hand van systemen voor vervroegde uittreding, werktijdverkorting en arbeidsduurverkorting. Er moet worden gezorgd voor een goede sociale dialoog om tijdig te kunnen anticiperen op veranderingen en om sociale verstoringen en conflicten te voorkomen.

3.15.

De gevolgen van de digitale en groene transitie in de sector moeten duidelijk in kaart worden gebracht, zodat kan worden vastgesteld welke regio’s en onderdelen van de toeleveringsketen het meeste risico lopen. Er mogen geen nieuwe sociale breuklijnen ontstaan tussen het Oosten en het Westen, noch tussen Zuid- en Noord-Europa. Ook moet de veranderende voetafdruk van de industrie als gevolg van decarbonisatie en digitalisering worden gemonitord. De potentiële vorderingen met het gebruik van duurzame biomassa verdienen nadere aandacht, aangezien dat ook kansen voor nieuwe banen oplevert, als is het wel zaak om daarbij de ecologische grenzen niet te overschrijden.

3.16.

Alle belanghebbenden (bedrijven, vakbonden, clusterorganisaties, overheden, arbeidsmarktinstanties, instanties voor regionale ontwikkeling) in regio’s met een omvangrijke automobielindustrie moeten intensief samenwerken aan alomvattende regionale herontwikkelingsplannen.

3.17.

Gestrande activa in de toeleveringsketens van de automobielindustrie moeten worden vermeden door te zorgen voor tijdige en adequate steun voor de vele kleine en middelgrote ondernemingen die niet over de (personele en financiële) middelen beschikken om hun activiteiten te heroriënteren en over te schakelen op bedrijfsmodellen die veelbelovender zijn.

3.18.

Individuele mobiliteit moet voor iedereen toegankelijk en betaalbaar blijven, met name voor forenzen die geen toegang hebben tot hoogwaardig openbaar vervoer of andere mobiliteitsoplossingen. Dat kan worden verwezenlijkt door compensatie te bieden voor de hogere prijs van alternatieve aandrijflijnen en van koolstofarme en koolstofvrije brandstoffen die in een conventionele auto kunnen worden gebruikt. Een maatschappelijke polarisatie tussen degenen die het zich kunnen veroorloven om een groene auto te kopen en degenen die dat niet kunnen, moet ten koste van alles worden vermeden.

3.19.

Conclusie. De Europese automobielindustrie is altijd een wereldleider en een aanjager van groei en werkgelegenheid geweest. In het kader van de transitie naar het paradigma van een gedigitaliseerd en koolstofvrij wegvervoerssysteem moet zij deze positie behouden en de transitietrajecten ontwikkelen die haar in staat stellen het hoofd te bieden aan de ontwrichtende trends waarmee de industrie momenteel wordt geconfronteerd. Zij moet dit doen door voort te bouwen op haar sterke punten op het gebied van technologie, haar geschoolde arbeidskrachten, engineering van wereldklasse, veeleisende consumenten, geavanceerde toeleveringsketens, een sterke kmo-cultuur en constructieve arbeidsverhoudingen. De Europese automobielindustrie moet een voortrekkersrol gaan spelen bij de ontwikkeling en toepassing van duurzame mobiliteitsoplossingen. Daarom moet de automobielindustrie actief strategieën ontwikkelen om de voortdurende ontwrichting en megatrends in het Europese autolandschap vorm te geven. Aangezien de toeleveringsketen van de automobielindustrie voor enorme uitdagingen staat, acht het EESC het noodzakelijk dat er een mechanisme voor en rechtvaardige transitie voor de sector wordt opgezet, zodat de nodige begeleidende maatregelen worden genomen om sociale ontwrichting te voorkomen en een maatschappelijk verantwoorde overgang te waarborgen.

---

(1)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/ip_20_2312

(2)  Werkdocument van de diensten van de Commissie, “Sustainable and Smart Mobility”, SWD(2020)331, blz. 248.

(3)  Dr. Oliver Falck, Dr. Nina Czernich, Auswirkungen der vermehrten Produktion elektrisch betriebener Pkw auf die Beschäftigung in Deutschland, mei 2021, ifo Institut; https://www.ifo.de/DocDL/ifoStudie-2021_Elektromobilitaet-Beschaeftigung.pdf

(4)  https://eeb.org/library/escaping-the-growth-and-jobs-treadmill/

(5)  Richtlijn (EU) 2018/2001 van het Europees Parlement en de Raad van 11 december 2018 ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen (PB L 328 van 21.12.2018, blz. 82).

(6)  Van de in 1998 in Frankrijk verkochte auto’s woog 36 % minder dan 1 000 kg en 7 % meer dan 1 500 kg, en in 2019 bedroegen die percentages respectievelijk 15 % en 16 % (Eurostat).

(7)  Richtlijn 2000/53/EG van het Europees Parlement en de Raad van 18 september 2000 betreffende autowrakken (PB L 269 van 21.10.2000, blz. 34).

(8)  De rol van de Europese batterijverordening wordt in dit verband uitvoerig beschreven in advies (PB C 220 van 9.6.2021, blz. 128).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de maatschappelijke en ecologische impact van het 5G-ecosysteem

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/06)

Rapporteur:

Dumitru FORNEA

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Afdeling Vervoer, Energie, Infrastructuur en Informatiemaatschappij
Goedkeuring door de afdeling	7.10.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	210/2/19

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) constateert dat de snelle digitalisering en de ontwikkeling van elektronische communicatie een groot effect hebben op de economie en op de gehele samenleving. Door verantwoord gebruik te maken van deze technologieën heeft de mensheid een historische kans om aan een betere samenleving te werken. Maar zonder de nodige zorgvuldigheid en democratische controle kunnen onze gemeenschappen in de toekomst voor ernstige problemen komen te staan bij het beheer van deze technologische systemen.

1.2.

Het EESC erkent dat de infrastructuur voor elektronische communicatie de levenskwaliteit van de burgers aanzienlijk kan verbeteren en een directe invloed heeft op de bestrijding van armoede. 5G-technologie biedt een uitgelezen kans om de gezondheidszorg te verbeteren via de ontwikkeling van telegeneeskunde en betere toegang tot medische zorg. De belangrijke rol die telegeneeskunde tijdens de pandemie heeft gespeeld wordt in de samenleving erkend.

1.3.

Het EESC merkt op dat het debat over de uitrol van 5G-netwerken een controversiële en politieke discussie is geworden, maar dat er desalniettemin duidelijkheid moet komen over sociale, gezondheids- en milieukwesties, waarbij burgers en alle relevante actoren moeten worden betrokken.

1.4.

Het EESC moedigt de Europese Commissie aan om vorderingen te maken met de beoordeling van de multisectorale gevolgen van nieuwe 5G- en 6G-technologieën, aangezien er instrumenten en maatregelen nodig zijn om risico’s en kwetsbaarheden aan te pakken. Het EESC beveelt dan ook aan om Europese en nationale middelen uit te trekken voor meer diepgaand multidisciplinair onderzoek en impactstudies die op zowel mens als milieu zijn gericht, alsook voor de verspreiding van de resultaten ervan om het publiek en de besluitvormers voor te lichten.

1.5.

Het EESC stelt voor dat de Europese Commissie burgers en maatschappelijke organisaties raadpleegt en met inbreng van alle relevante overheidsinstellingen de besluitvorming kan stimuleren ten aanzien van de maatschappelijke en ecologische impact van mobiele elektronische communicatie.

1.6.

Het EESC is van mening dat de EU behoefte heeft aan een onafhankelijk Europees orgaan dat beschikt over actuele methodologieën, aansluit bij de huidige technologische context en een multidisciplinaire aanpak hanteert, teneinde richtsnoeren op te stellen voor de bescherming van de bevolking en werknemers in geval van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische straling.

1.7.

Het EESC adviseert om alle radiozendstations en de frequentiebanden waarop zij opereren te inventariseren en deze informatie te publiceren met het oog op een beter territoriaal beheer en de bescherming van de belangen van de burgers, met name van kwetsbare groepen (kinderen, zwangere vrouwen, chronisch zieken, bejaarden, elektrohypersensitieve personen). Er moet ook rekening gehouden worden met de gezondheid en veiligheid van werknemers.

1.8.

Het EESC steunt het idee dat 5G-netwerkapparatuur vanaf de fabriek moet worden ontworpen met mogelijkheden om realtime- en openbare informatie te verstrekken over het zendvermogen en andere technische parameters die relevant zijn voor consumentenorganisaties en geïnteresseerd publiek. Deze gegevens moeten door de bevoegde autoriteiten worden samengebracht, beheerd en openbaar gemaakt.

1.9.

Het EESC is van mening dat het toezicht op en de bestrijding van elektromagnetische vervuiling moeten worden gebaseerd op een strikte interinstitutionele en interdisciplinaire wetenschappelijke aanpak, ondersteund door de terbeschikkingstelling van moderne apparatuur voor het meten van de parameters van elektronische communicatienetwerken, zodat de cumulatieve effecten over langere perioden goed in kaart worden gebracht en worden geëvalueerd.

1.10.

Hoewel er geen erkende wetenschappelijke gegevens voorhanden zijn waaruit blijkt dat 5G een negatief effect heeft op de menselijke gezondheid, is het EESC van mening dat de sociale, gezondheids- en milieuaspecten van 5G nauwlettend moeten worden gevolgd in overeenstemming met het voorzorgsbeginsel. Het erkent de bezorgdheid over de gezondheidseffecten, met inbegrip van de thermische en niet-thermische gevolgen, de intensiteit van de blootstelling en de langetermijneffecten van een dergelijke blootstelling. Sommige regio’s/gebieden zullen meer worden blootgesteld dan andere, en in dergelijke gevallen moeten er specifieke maatregelen worden overwogen, waaronder de aanbeveling om de toepassing van het Alara-beginsel uit te breiden tot het beperken van de gevolgen van elektromagnetische straling die wordt voortgebracht door 5G-netwerken.

1.11.

Het EESC merkt op dat blootstelling van de bevolking aan allerlei elektromagnetische velden bijna niet te vermijden is. De sociale partners moeten van meet af aan worden betrokken bij de herziening van de grenswaarden voor blootstelling in de Europese richtlijn betreffende de minimumvoorschriften inzake gezondheid en veiligheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan de risico’s van fysische agentia (elektromagnetische velden) (1). Er moet bijzondere aandacht worden besteed aan niet-thermische gevolgen.

1.12.

De maatregelen ter bescherming van de gezondheid en de veiligheid moeten worden aangescherpt en verstevigd door middel van streng toezicht op de stralingsniveaus en een strikte toepassing van veiligheidsnormen voor mensen die in de buurt van elektromagnetische stralingsbronnen werken.

1.13.

Het EESC wijst op de noodzaak om de institutionele mechanismen ter bescherming van alle mensenrechten te actualiseren in de nieuwe context van hyperdigitalisering, hyperautomatisering en hyperconnectiviteit die wordt bevorderd door de invoering van 5G, aangezien bij elke technologische ontwikkeling rekening moet worden gehouden met deze universele waarden, die een geldige en noodzakelijke dimensie vormen bij de beoordeling van het kosten-batenrapport.

1.14.

Het EESC heeft begrip voor de bezorgdheid van de burgers over de eerbiediging van hun eigendomsrechten bij de verspreiding van antennes of het recht om baas te zijn over hun eigen lichaam in de context van 5G-netwerken die zich overal uitstrekken, van hun eigen huis tot satellieten in een omloopbaan. Het eigendomsrecht en de keuzes die mensen maken, moeten worden gerespecteerd. De definitie van geïnformeerde toestemming moet worden gewaarborgd, zodat de burger daadwerkelijk recht heeft op een vrije, volledig geïnformeerde en geldige toestemming.

1.15.

Het EESC steunt de versterking van de Europese capaciteit voor preventie, educatie en bescherming op het gebied van cyberrisico’s, zowel door het versterken van relevante instellingen zoals Enisa als door het creëren van technologische, institutionele en juridische instrumenten om ervoor te zorgen dat de rechten van burgers worden gerespecteerd. Om bepaalde veiligheidsrisico’s het hoofd te bieden, moet de EU meer investeren in de ontwikkeling van haar eigen technologieën en de steunverlening aan de technologiesector en -ontwikkelaars. Het is van het allergrootste belang dat hierbij prikkels worden gegeven aan Europese kleine en middelgrote ondernemingen om veilige en betrouwbare 5G-infrastructuur te ontwikkelen.

2.   Inleiding

2.1.

5G is op zich geen nieuwe technologie; het is een ontwikkeling van bestaande technologieën (van 1G tot 4G) en zal naast deze bestaan. Dit zal resulteren in een gemengd netwerk van netwerken: een groter aantal gevarieerdere radiofrequentiebanden, een reeks apparaten die gegevens uitwisselen en een overvloed aan interacties met gebruikers. Sommige apparatuur en nieuwe technologieën die worden gebruikt, kunnen andere effecten hebben dan de vorige generaties.

2.2.

5G-technologie moet de mogelijkheden scheppen voor draadloze hyperconnectiviteit, voor het vermogen om een enorm aantal apparaten te dekken en met elkaar te verbinden en voor een veel hogere overdrachtssnelheid, gemeten in Gbps. Dit zal worden bereikt door bundelvormende spectrumaggregatie en meervoudige parallelle verbindingen waarbij gebruik wordt gemaakt van zowel Massive MIMO-antennes (het fasegestuurde basisstation van de exploitant) als gewone MIMO-antennes (het eigen toestel van de klant) en een lage latentie (milliseconden voor de eigen infrastructuur van de exploitant, maar niet met de rest van het internet).

2.3.

Uit een studie van GSMA uit 2019 blijkt dat de nieuwe mogelijkheden van 5G-netwerken nodig zijn voor autonoom rijden, virtual reality, augmented reality en het “tastbare internet”; de andere toepassingen kunnen worden geleverd met de huidige technologie (4G LTE en glasvezel). 5G-technologie zal ook de overgang naar Industrie 4.0 versnellen en de ontwikkeling van toepassingen op basis van artificiële intelligentie vergemakkelijken, en daarom wordt deze technologie beschouwd als een essentieel en noodzakelijk element in de ontwikkeling van een moderne, steeds meer geautomatiseerde en gedigitaliseerde economie.

2.4.

Wetenschappers van over de hele wereld hebben bewijs aangeleverd (2) dat er gegronde redenen zijn om zich zorgen te maken over de langdurige, alomtegenwoordige blootstelling van het menselijk lichaam en andere biologische organismen aan de verschillende microgolffrequenties die worden gebruikt door 5G-netwerken en aan de radiosecties en -frequenties van 10-20-30 of meer gigahertz die specifiek zijn voor 5G-technologieën, alsook over de potentieel schadelijke gevolgen voor de menselijke gezondheid, de biodiversiteit en het milieu. Tot nu toe hebben de desbetreffende EU- en nationale overheidsinstanties echter meegedeeld dat er geen wetenschappelijk bewijs is voor de negatieve gevolgen van 5G voor de menselijke gezondheid. De WHO stelt dat er tot op heden, en na veel onderzoek, geen nadelige gezondheidseffecten causaal in verband zijn gebracht met blootstelling aan draadloze technologieën.

2.5.

Samen met de opkomende technologieën die erdoor mogelijk worden gemaakt, brengt 5G onzekerheid met zich mee en, zoals bij elke nieuwe technologie, een aantal gevolgen die nu nog onzichtbaar zijn. Om elke vraag over de gevolgen van 5G voor de volksgezondheid naar behoren te kunnen beantwoorden en om te voorkomen dat de publieke opinie het slachtoffer wordt van desinformatie, is er volgens het maatschappelijk middenveld een passende anticiperende governance nodig, waarbij het voorzorgsbeginsel wordt toegepast op het Europese wetgevingsproces voor de regulering van deze nieuwe technologische generatie van elektronische communicatie.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

In het algemeen zijn internationale instellingen, ondernemingen en nationale overheden openlijk enthousiast over de voordelen die de 5G-technologie zal opleveren. Wel moet onderzocht worden of zich eventueel negatieve effecten kunnen voordoen naarmate het 5G-ecosysteem verder wordt ontwikkeld en, impliciet, aan welke voorwaarden moet worden voldaan om maatschappelijk draagvlak te creëren voor deze infrastructuren en diensten die een aanzienlijke maatschappelijke impact hebben.

3.2.

Met de snelle ontwikkeling van de elektronische communicatietechnologieën en de internetinfrastructuur is er onder het grote publiek en de maatschappelijke organisaties in de ontwikkelde landen een groeiend debat op gang gekomen over de noodzaak en de voordelen van een exponentiële versnelling van de ontwikkeling van ICT-netwerken. Overheden moeten zich bewust zijn van de risico’s die verbonden zijn aan de wijze waarop deze technologische systemen het milieu, levende organismen of de burgerrechten kunnen aantasten.

3.3.

Op Europees niveau wordt de bezorgdheid over de mogelijke effecten van elektromagnetische verontreiniging op de gezondheid uiteengezet in overweging 31 van Besluit nr. 243/2012/EU van het Europees Parlement en de Raad (3): “Een samenhangend spectrumvergunningsbeleid in de Unie dient ten volle rekening te houden met de bescherming van de volksgezondheid tegen elektromagnetische velden, die essentieel is voor het welzijn van de bevolking. Met inachtneming van Aanbeveling 1999/519/EG van de Raad van 12 juli 1999 betreffende de beperking van de blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz-300 GHz is het van vitaal belang om permanent toe te zien op de ioniserende en niet-ioniserende effecten van spectrumgebruik op de gezondheid, met inbegrip van de reële gecombineerde effecten van spectrumgebruik met verschillende frequenties en door een toenemend aantal types apparatuur.”

4.   Specifieke opmerkingen

5G-technologie en de gevolgen voor de burgerrechten van mensen

4.1.

De afgelopen jaren hebben diverse maatschappelijke organisaties in de EU en andere landen gewaarschuwd voor de schadelijke gevolgen en de complexe, ernstige crises die het gevolg kunnen zijn van een gebrek aan democratische controle en transparantie en van veiligheidsrisico’s die voortvloeien uit de afhankelijkheid van technologieën die worden geleverd door spelers uit derde landen.

4.2.

De elektronische communicatie-industrie en de ontwrichtende toepassingen van het 5G-type die zij aanbiedt, zijn gebaseerd op de exploitatie van twee zeer belangrijke hulpbronnen. Ten eerste, het gebruik van het radiofrequentiespectrum. Dit is een beperkte natuurlijke hulpbron die eigendom is van de bevolking en namens haar wordt beheerd door regeringen via nationale agentschappen of andere overheidsinstanties die deze middelen verhuren aan exploitanten van elektronische communicatie.

4.3.

Een andere essentiële hulpbron is de toegang tot de gegevens en metagegevens van consumenten en individuen. Met de ontwikkeling van de markt voor digitale diensten zijn deze gegevens zeer waardevol en leveren zij enorme voordelen op voor de bedrijven die er gebruik van maken. Enkele van de uitdagingen in dit verband werden belicht in het EESC-advies over de datastrategie (4).

4.4.

Gelet op het bovenstaande moet worden onderstreept dat 5G en het delen en aggregeren van gegevens, net als vele andere technologieën, een krachtig instrument is dat kan worden gebruikt om het maatschappelijk middenveld te versterken, overheidsdiensten doeltreffender en betrouwbaarder te maken, en ongelijkheden te verminderen door de economische groei te stimuleren. Daarom moeten de EU en de lidstaten gebruikmaken van 5G-technologie om de toegang tot hoogwaardige gegevens te verbeteren en een betere digitale administratieve infrastructuur (e-administratie) te ontwikkelen, zodat de publieke en democratische instellingen dichter bij de burger komen te staan.

4.5.

Een verantwoorde en duurzame ontwikkeling van de infrastructuur voor elektronische communicatie moet de levenskwaliteit van de gewone burger verbeteren, met name in de regio’s en de minder ontwikkelde landen. Zo heeft de ontwikkeling van deze technologieën een directe invloed op de bestrijding van armoede.

4.6.

Om 5G-netwerken op volle snelheid te kunnen uitrollen, heeft de Europese Unie door middel van Richtlijn (EU) 2018/1972 van het Europees Parlement en de Raad (5) (artikelen 42, 43 en 44) een regelgevingskader gecreëerd dat exploitanten van elektronische communicatie gemakkelijker toegang geeft tot eigendom waarop apparatuur en infrastructuurfaciliteiten moeten worden geïnstalleerd die essentieel zijn voor de ontwikkeling van deze netwerken. Het maatschappelijk middenveld houdt toezicht op de interpretatie van deze bepaling, zodat de omzetting van de richtlijn niet leidt tot inbreuken op de grondwettelijke bescherming van de eigendomsrechten van burgers.

Gevolgen van het 5G-ecosysteem voor het milieu

4.7.

Enkele maatschappelijke organisaties hebben gewezen op de mogelijke milieueffecten van de nieuwe 5G-netwerken. Sommige van hun beweringen hebben betrekking op onvoldoende milieueffectbeoordelingen of ongeschikte mechanismen en maatregelen om de energetische voetafdruk van de 5G-netwerkinfrastructuur te beperken of de recycling van elektronisch afval te bevorderen (6).

4.8.

Om de gevolgen van 5G voor het milieu en het klimaat naar behoren te kunnen evalueren, moeten overheidsinstanties rekening houden met aspecten zoals de uitstoot van broeikasgassen (7), de beschikbaarheid en het verbruik van essentiële grondstoffen, de hoeveelheid (en bronnen van) energie die word(t)(en) gebruikt door alle objecten die in het internet der dingen zijn aangesloten, alsmede de hoeveelheid (en bronnen van) energie die word(t)(en) gebruikt voor het transport van draadloze gegevens en de exploitatie van gegevensverzamel- en doorvoerpunten.

4.9.

Met de uitrol van 5G en het internet der dingen zullen miljarden nieuwe 5G-netwerkelementen en huishoudelijke goederen (elektronisch en witgoed, voorzieningen enz.) worden toegevoegd aan de categorie elektronisch afval (e-waste) (8), waarmee rekening moet worden gehouden in het kader van het concept van de circulaire economie en het nulafvalbeleid.

Bezorgdheid over de gevolgen van 5G-netwerken voor de menselijke gezondheid en levende organismen

4.10.

5G-technologie biedt enorme kansen waar het gaat om verbetering van de gezondheidszorg. De ontwikkeling van ICT-infrastructuur en de integratie van 5G zullen de opmars van telegeneeskunde versnellen, onder meer via het “internet der dingen”. 5G zal het mogelijk maken complexe operaties op afstand uit te voeren, waardoor de toegang tot hoogwaardige medische zorg aanzienlijk wordt verbeterd, met name voor degenen die het zich niet kunnen veroorloven naar het buitenland te reizen om de behandeling te krijgen die zij nodig hebben.

4.11.

De ontwikkeling van telegeneeskunde is met name belangrijk in tijden van pandemie, wanneer de vaste toegang tot medische zorg een stuk lastiger wordt. Bovendien heeft 4G-technologie de ontwikkeling van teleradiologie mogelijk gemaakt. Dankzij ICT-infrastructuur kunnen patiënten op afstand worden gediagnosticeerd (MRI, CT) en hoogwaardige medische zorg krijgen, ongeacht de locatie. Met behulp van 5G-technologie kan dit proces verder worden ontwikkeld, zodat mensen betere toegang krijgen tot diagnostiek en directe medische zorg op afstand.

4.12.

Anderzijds heeft de snelle technologische ontwikkeling van de afgelopen 20 jaar geleid tot een toename van elektromagnetische velden en impliciet tot meer vervuiling als gevolg van deze elektrosmog. De gevolgen van elektrosmog moeten worden aangepakt met een empirisch onderbouwde benadering om het reële risico te beoordelen.

4.13.

Elektromagnetische overgevoeligheid of elektromagnetische intolerantie is een ziekte die is erkend door het Europees Parlement (9), het EESC (10) en de Raad van Europa (11). Sommige mensen hebben er last van, en met de uitrol van 5G (waarvoor een veel dichter elektronisch netwerk nodig is) valt te verwachten dat deze aandoening meer mensen zal treffen.

4.14.

Wereldwijd zijn er studies uitgevoerd waarin wordt geconcludeerd dat de biologische gevolgen van elektromagnetische straling geen gezondheidsrisico’s inhouden, mits aan de nationale of ICNIRP-normen wordt voldaan. Tegelijkertijd zijn er sinds de jaren zeventig ook studies uitgevoerd (12) waarin wordt geconcludeerd dat er gevaren zijn voor de menselijke gezondheid (13).

4.15.

In rapporten uit respectievelijk 2019 en 2020 over de bezorgdheid in verband met de langdurige blootstelling van mensen aan elektromagnetische velden die door 5G-technologie worden gegenereerd, stellen de Europese Commissie en de Federal Communications Commission (FCC) (14) dat er geen deugdelijk of geloofwaardig wetenschappelijk bewijs is voor gezondheidsproblemen die worden veroorzaakt door blootstelling aan radiofrequentie-energie die door mobiele telefoons wordt uitgezonden.

4.16.

Jaren geleden heeft de Wereldgezondheidsorganisatie het door radiofrequenties voortgebrachte elektromagnetische veld als mogelijk kankerverwekkend aangemerkt; thans neemt zij een vergelijkbaar standpunt in als de autoriteiten in de EU en de Verenigde Staten. Met de uitrol van 5G-netwerken kondigde zij echter in 2022 aan dat zij een nieuwe evaluatie zou uitvoeren van de risico’s van elektromagnetische velden voor het radiofrequentiespectrum (van 3 kHz tot 3000 GHz) (15).

4.17.

In de definitieve versie van Resolutie 1815 van 27 mei 2011 van de Raad van Europa betreffende De potentiële gevaren van elektromagnetische velden en hun invloed op het milieu wordt gewaarschuwd voor de gevolgen van elektromagnetische verontreiniging voor de menselijke gezondheid en wordt een reeks algemene en specifieke aanbevelingen geformuleerd voor een samenhangende aanpak op middellange en lange termijn van de uitdagingen die de toenemende verbreiding van mobiele telefonie met zich meebrengt. In dit document wordt onderstreept dat alle redelijke maatregelen moeten worden genomen om de blootstelling aan elektromagnetische velden te beperken overeenkomstig het Alara-beginsel (16), dat moet worden toegepast in geval van ioniserende straling.

4.18.

Er zijn studies waarin wordt betoogd dat de effecten van de straling van mobiele telefoons en draadloze communicatie-infrastructuur (zelfs niet-thermische emissies) vanuit neuronaal, reproductief, oncologisch en genotoxisch oogpunt risico’s met zich meebrengen voor de menselijke gezondheid (17). De betrokken instellingen zijn op basis van hun eigen beoordelingen en methodologieën echter van oordeel dat de door mobiele telefoons en draadloze communicatie-infrastructuur uitgezonden straling veilig is voor de mens.

4.19.

Zoals hierboven vermeld, zijn er studies waarin het effect van elektromagnetische straling op de gezondheid van mens en dier is onderzocht. Er wordt echter zeer weinig verduidelijkt en nog minder meegedeeld over de complexe gevolgen die blootstelling aan niet-ioniserende elektromagnetische straling als niet-thermisch effect kan hebben op flora en fauna. De bekendste studies hebben betrekking op de aanzienlijke en onmiddellijke gevolgen voor bestuivers en vogels, maar wetenschappers zijn zeer bezorgd over de langetermijngevolgen van elektromagnetische emissies voor levende ecosystemen.

Beschuldigingen betreffende de ICNIRP-richtsnoeren (18)

4.20.

De Europese Commissie en de overgrote meerderheid van de nationale overheden in de wereld gebruiken de ICNIRP-richtsnoeren bij het vaststellen van grenswaarden voor de blootstelling van het publiek aan straling van elektromagnetische velden. De in 2020 bijgewerkte en gepubliceerde ICNIRP-richtsnoeren hielden ook rekening met bundelvorming en frequenties — parameters die specifiek zijn voor 5G — maar er werd geen rekening gehouden met de bundeling van frequenties en de grotere dichtheid van verbindingen.

4.21.

Ondanks het feit dat de ICNIRP veel moeite doet om de wetenschappelijke methoden bekend te maken die zijn gebruikt om de beschermingsrichtsnoeren vast te stellen, erkent zij alleen de thermische effecten van elektromagnetische straling als potentieel schadelijk.

4.22.

In de STOA-studie van het Europees Parlement (19) wordt er, overeenkomstig de aanbevelingen in Resolutie 1815 van de Raad van Europa van 2011, voor gepleit het voorzorgsbeginsel in acht te nemen, de door de ICNIRP voorgestelde drempelwaarden te herzien en technische en administratieve maatregelen vast te stellen om de gevolgen van elektromagnetische verontreiniging door elektronische communicatie te beperken.

4.23.

De voorgestelde maatregelen moeten zorgen voor een meer verantwoorde opzet van de communicatie-infrastructuur (plaatsing van antennes en andere specifieke apparatuur), voor voorlichting van de burgers over de gevolgen van elektromagnetische verontreiniging en over de mogelijkheden waarover zij beschikken om de gevolgen van blootstelling aan elektromagnetische straling te beperken, alsook voor de ontwikkeling van capaciteit voor toezicht op elektromagnetische velden enz.; er moeten Europese en nationale middelen ter beschikking worden gesteld om diepgaander multidisciplinair onderzoek en studies naar de impact op mens en milieu uit te voeren, alsook om de resultaten onder het publiek en de besluitvormers te verspreiden.

5G-cyberbeveiliging — Instrumenten, maatregelen en de doeltreffendheid daarvan

4.24.

Het EESC heeft al veel van de uitdagingen op het gebied van cyberveiligheid belicht in zijn advies “Uitrol van beveiligde 5G in de EU — uitvoering van de EU-toolbox” (20). Onopgeloste cyberkwetsbaarheden in 4G zullen worden versterkt in 5G. Deze kwetsbaarheden hebben betrekking op het technische niveau van architectuur, topologie en protocol, zoals in kaart gebracht door Enisa (21), en kunnen volgens het NIB-rapport (22) nog niet worden tegengegaan met efficiënte maatregelen.

4.25.

Om bepaalde veiligheidsrisico’s het hoofd te bieden, moet de EU meer investeren in de ontwikkeling van haar eigen technologieën en de steunverlening aan de technologiesector en -ontwikkelaars. Het is van het allergrootste belang dat hierbij prikkels worden gegeven aan Europese kleine en middelgrote ondernemingen om veilige en betrouwbare 5G-infrastructuur te ontwikkelen.

---

(1)  Richtlijn 2013/35/EU van het Europees Parlement en de Raad van 26 juni 2013 betreffende de minimumvoorschriften inzake gezondheid en veiligheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan de risico’s van fysische agentia (elektromagnetische velden) (twintigste bijzondere richtlijn in de zin van artikel 16, lid 1, van Richtlijn 89/391/EEG) en tot intrekking van Richtlijn 2004/40/EG (PB L 179 van 29.6.2013, blz. 1).

(2)  https://ehtrust.org/environmental-health-trust-et-al-v-fcc-key-documents/

(3)  Besluit nr. 243/2012/EU van het Europees Parlement en de Raad van 14 maart 2012 tot vaststelling van een meerjarenprogramma voor het radiospectrumbeleid (PB L 81 van 21.3.2012, blz. 7).

(4)  TEN/708 (PB C 429 van 11.12.2020, blz. 290).

(5)  Richtlijn (EU) 2018/1972 van het Europees Parlement en de Raad van 11 december 2018 tot vaststelling van het Europees wetboek voor elektronische communicatie (PB L 321 van 17.12.2018, blz. 36).

(6)  https://www.greenpeace.org/static/planet4-eastasia-stateless/2021/05/a5886d59-china-5g-and-data-center-carbon-emissions-outlook-2035-english.pdf

(7)  https://www.hautconseilclimat.fr/wp-content/uploads/2020/12/rapport-5g_haut-conseil-pour-le-climat.pdf

(8)  https://www.itu.int/en/ITU-D/Climate-Change/Pages/Global-E-waste-Monitor-2017.aspx

(9)  Resolutie van het Europees Parlement van 2 april 2009 over gezondheidsrisico’s in verband met elektromagnetische velden (2008/2211(INI)), paragraaf 28. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-6-2009-0216_NL.html

(10)  EESC-advies over Uitrol van beveiligde 5G in de EU — uitvoering van de EU-toolbox: TEN/704 (PB C 429, 11.12.2020, blz. 281).

(11)  Resolutie 1815 (2011), definitieve versie, artikel 8.1.4 http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17994

(12)  https://bioinitiative.org/updated-research-summaries/

(13)  Defence Intelligence Agency — Biological Effects of Electromagnetic Radiation (Radiowaves and Microwaves) — maart 1976.

(14)  Het standpunt van de FCC is voor de rechter aangevochten door organisaties uit het maatschappelijk middenveld in de VS: https://ehtrust.org/eht-takes-the-fcc-to-court/

(15)  Volgens de radioreglementen van de Internationale Telecommunicatie-unie (ITU).

(16)  As Low As Reasonably Achievable — het Alara-beginsel wordt toegepast bij het opstellen van programma’s ter bescherming tegen ioniserende straling.

(17)  Bijvoorbeeld de Europese Reflex-studie (2004) die namens de EU werd uitgevoerd door 12 academische instellingen met een budget van in totaal meer dan 3 miljoen EUR, waaraan de Europese Commissie 2,059 miljoen EUR heeft bijgedragen.

(18)  Internationale commissie voor bescherming tegen niet ioniserende-straling.

(19)  https://www.home-biology.com/images/emfsafetylimits/EuropeanParliamentSTOA.pdf

(20)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 281.

(21)  https://www.enisa.europa.eu/publications/enisa-threat-landscape-report-for-5g-networks/at_download/fullReport

(22)  https://ec.europa.eu/newsroom/dae/document.cfm?doc_id=64468

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de volgende generatie hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling — Herziening van het 15-puntenactieplan

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/07)

Rapporteur:

Tanja BUZEK

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrond	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Externe betrekkingen
Goedkeuring door de afdeling	28.9.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	236/2/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Handel heeft het juiste beleidskader nodig om als hefboom te kunnen fungeren voor groei, fatsoenlijke banen, duurzame ontwikkeling en een duurzaam economisch herstel na de COVID-19-crisis, zodat bedrijven in staat zijn om hun in het ongerede geraakte toeleverings- en waardeketens weer op te bouwen en te reorganiseren. 2021 is als keerpunt een goede gelegenheid om het beheer van de EU-handel tegen het licht te houden, en het EESC steunt de open, duurzame en assertieve nieuwe koers hiervan.

1.2.

Uit de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling (HDO) spreekt het voornemen van de EU om zich in te zetten voor een “op waarden gebaseerde handelsagenda” die tegelijkertijd de economische, sociale en ecologische ontwikkeling bevordert. Om via handelsinstrumenten scherpe arbeids- en duurzaamheidsnormen te kunnen handhaven is het van cruciaal belang dat niet-naleving van de regels wordt aangepakt en dat de uitvoering van HDO-verbintenissen wordt verbeterd. Zowel op bilateraal als mondiaal niveau moet de EU ambitieuze HDO-benchmarks vaststellen met gelijkgestemde handelspartners die bereid zijn het voortouw te nemen.

1.3.

Het EESC is ingenomen met de vroegtijdige herziening van het 15-puntenactieplan en verwacht dat daarmee een eind zal komen aan het beperkte gesegmenteerde kader dat in 2018 is opgezet. Aangezien HDO-hoofdstukken niet volledig voldoen aan hun wettelijke vereisten, stelt het EESC een ambitieuze herziening voor, met een vernieuwde op sancties gebaseerde handhavingsaanpak en scherper toezicht door het maatschappelijk middenveld, waarbij gebruik wordt gemaakt van innovatieve instrumenten en het hefboomeffect voor HDO wordt vergroot. Deze “nieuwe generatie HDO” moet integraal deel uitmaken van de handelsstrategie van de EU, zowel wat de huidige als toekomstige onderhandelingsmandaten betreft.

1.4.

Een nieuwe aanpak begint met het doorbreken van de segmentering. Voor een succesvolle uitvoering en handhaving van HDO-regels is een levendige, gestructureerde en meer op gezamenlijkheid gebaseerde interactie tussen spelers geboden. Uitwisseling tussen instellingen, internationale organen en bovenal de interne adviesgroepen (DAG’s), en tussen deze adviesgroepen onderling. Als internationaal erkend orgaan zou de Internatioanle Arbeidsorganisatie (IAO) moeten meehelpen bij het toezicht op de toepassing van IAO-verdragen in vrijhandelsovereenkomsten.

1.5.

Veel grote problemen doen zich al vanaf het prille begin voor. Het is van goot belang om ervoor te zorgen dat al vóór de ratificatie van internationale kernverdragen toezeggingen worden gedaan om zich hieraan te houden, dan wel om te zorgen voor bindende en afdwingbare routekaarten in het HDO-hoofdstuk zelf, met duidelijke termijnen voor de ratificatie ervan. Uit de eerste handhavingszaak inzake handel en duurzame ontwikkeling in het huidige model bleek dat de vage terminologie tekortschoot.

1.6.

Alle drie dimensies van HDO zijn met elkaar verweven en moeten niet los van elkaar worden aangepakt. Het EESC is ingenomen met de actieve rol van bedrijven bij het streven naar duurzame handel en ziet een positieve rol voor hen — bijvoorbeeld de clean tech-industrie, met speciale aandacht voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) — weggelegd als het op klimaatacties aankomt. HDO-hoofdstukken moeten hechter aansluiten op de Tripartiete beginselverklaring van de IAO betreffende multinationale ondernemingen (MNO’s) en sociaal beleid (MNO-verklaring), ter bevordering van de ratificatie van haar verdragen, en met de richtsnoeren van de Organisatie voor Economische en Samenwerking Ontwikkeling (OESO) voor multinationale ondernemingen, met name verderop in de toeleveringsketen.

1.7.

Voor effectieve veranderingen in de praktijk moet verder worden gegaan dan de klassieke HDO-hoofdstukken en dient de krachtige hefboomwerking van aanvullende beleidsinstrumenten in aanmerking te worden genomen. Het EESC pleit voor de voorwaardelijke toewijzing van overheidsopdrachten aan bedrijven uit landen die voldoen aan de basisnormen van de IAO en de Overeenkomst van Parijs. Het pleit ook voor ambitieuze EU-wetgeving inzake verplichte zorgvuldigheid, als een aanvullende flankerende maatregel van belang. Buitenlandse investeerders zouden moeten voldoen aan zorgvuldigheidseisen alvorens onder een internationale investeringsovereenkomst te kunnen vallen. Om duurzame handel tot stand te brengen zou er naast deze maatregelen ook moeten worden ingezet op de bestrijding van witwassen, fiscale misdrijven, belastingontwijking en corruptie.

1.8.

Duurzame ontwikkeling moet een weerspiegeling zijn van en een impuls geven aan ontwikkelingen, waarbij arbeids- en milieunormen even hoog op de agenda blijven staan. De Green Deal, initiatieven voor de circulaire economie en het mechanisme voor koolstofcorrectie aan de grens (CBAM) vullen relevante HDO- thema’s aan, zoals biodiversiteit al eerder heeft gedaan. Om tot concrete verplichtingen te komen moeten milieuverbintenissen worden omgezet in internationale normen.

1.9.

Er is geen wondermiddel voor handhaving, maar een goed begin is om de effectieve afdwingbaarheid te verbeteren Het EESC dringt al geruime tijd aan op een vernieuwd deskundigenmechanisme, met de mogelijkheid om financiële of andere sancties op te leggen en een actieve rol voor interne adviesgroepen bij de activering ervan. Voor het prioriteit verlenen aan gelijke concurrentievoorwaarden en duurzaamheid, waar zowel het bedrijfsleven als werknemers baat bij hebben, zou de handels- en samenwerkingsovereenkomst EU-VK als voorbeeld kunnen dienen.

1.10.

Bij het nadenken over nieuwe handelsinstrumenten treden de handelspartners van de EU op een verfrissende manier buiten de geijkte kaders. Voor een innovatieve aanpak van de beslechting van arbeidsgeschillen zou de EU moeten overwegen om de preferentiële tarieven op te schorten voor bedrijven die de overeengekomen internationale normen overtreden. Het EESC is voorstander van een gefaseerde tariefverlaging voor de uitvoering van HDO-verbintenissen door partnerlanden, bij wijze van economische stimulans, die bij het niet nakomen van de verbintenissen weer zou moeten kunnen worden ingetrokken.

1.11.

Zonder het maatschappelijk middenveld heeft duurzaamheid geen kans. De oprichting van de interne adviesgroepen was geen doel op zichzelf. Willen zij serieus worden genomen, dan hebben zij informatie, middelen en toegang nodig om de partijen te adviseren over uitvoering en handhaving, en ook een sterker institutioneel kader. Naast de interne adviesgroepen zou de deskundigengroep voor vrijhandelsovereenkomsten weer ingesteld moeten worden.

1.12.

Het EESC is een van de krachtigste pleitbezorgers van de interne adviesgroepen en zal hun werk blijven ondersteunen. Discussies over de versterking van de interne adviesgroepen zijn onlangs in een stroomversnelling geraakt. Het EESC roept de Europese Commissie en andere belanghebbenden (1) op om samen met deze adviesgroepen te werken aan hun samenstelling, de organisatie van hun werkzaamheden, hun reikwijdte en hun rol in handhavingsmechanismen, en hun institutionele kanalen, zoals in hoofdstuk vijf van dit advies uitvoerig wordt uiteengezet.

2.   Inleiding

2.1.

Een actief handelsbeleid moet als aanjager van duurzame ontwikkeling fungeren en is in het voordeel van bedrijven, werknemers, consumenten en de bevolking in het algemeen, mits het nieuwe marktkansen creëert, fatsoenlijke banen schept en het speelveld gelijk maakt. Het brengt ook risico’s met zich mee die alleen doeltreffend kunnen worden tegengegaan door een inclusief handelsbeleid, dat het maatschappelijk middenveld, belanghebbenden en het grote publiek de kans biedt om hun zorgen te uiten.

2.2.

Het EESC dringt er al lang op aan dat duurzaamheid een van de aanjagers van het handelsbeleid wordt, aangezien handel een belangrijke rol moet spelen bij het verwezenlijken van de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN (SDG’s). De nieuwe EU-handelsstrategie van dit jaar vormt het kader voor de komende jaren. Het EESC heeft in een afzonderlijk advies (2) aanbevelingen gedaan over de handelsaspecten, waarbij het zich verheugd toonde dat duurzaamheid centraal staat in het EU-handelsbeleid en aandrong op een ambitieuze versterking van de HDO-hoofdstukken en de effectieve afdwingbaarheid daarvan.

2.3.

Voortbouwend op eerdere werkzaamheden beoordeelt het EESC in dit advies de huidige aanpak uit het oogpunt van het maatschappelijk middenveld, als bijdrage aan de huidige HDO-evaluatie. Met een innovatieve kijk op handel probeert het daarbij de EU-waarden op het gebied van duurzame ontwikkeling uit te dragen: HDO-hoofdstukken voor toekomstige generaties.

3.   Handel en duurzame ontwikkeling: een op waarden gebaseerde handelsagenda van de EU

3.1.

Door systematisch de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling in haar vrijhandelsovereenkomsten op te nemen, benadrukt de EU dat zij zich wil inzetten voor een “op waarden gebaseerde handelsagenda”, die tegelijkertijd de economische, sociale en ecologische ontwikkeling bevordert. Om via handelsinstrumenten scherpe arbeids- en duurzaamheidsnormen te kunnen handhaven is het van cruciaal belang dat niet-naleving van de regels wordt aangepakt en dat de uitvoering van HDO-verbintenissen wordt verbeterd.

3.2.

Sinds de vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Zuid-Korea van 2011, waarin de HDO-hoofdstukken als kiem aanwezig waren, heeft de EU deze hoofdstukken al haar daaropvolgende vrijhandelsovereenkomsten steeds verder uitgewerkt. Zij bevatten een louter op raadpleging gebaseerd geschillenbeslechtingsmechanisme en interne adviesgroepen voor geïnstitutionaliseerd toezicht door het maatschappelijk middenveld. Ook bevatten zij toezeggingen om multilaterale arbeids- en milieuovereenkomsten na te komen en te voorkomen dat partijen de arbeids- en milieubeschermingsnormen versoepelen met als doel handel en investeringen aan te trekken. Als bilaterale fora voor dialoog en samenwerking kunnen zij ook dienen als platforms om de multilaterale agenda voor duurzame handel vooruit te helpen.

3.3.

Hoewel de EU zich heeft ingespannen om duurzaamheid tot de kern van haar handelsambities te maken, is daar in de lopende onderhandelingen weinig van te merken. Door via “out of the box”-denken te zorgen voor meer slagkracht moeten de herziene hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling hun aloude “non-paper”-status achter zich laten en, als integraal onderdeel van de handelsstrategie van de EU, ook van toepassing zijn op overeenkomsten waarover momenteel wordt onderhandeld en worden opgenomen in herziene onderhandelingsmandaten.

4.   15-puntenactieplan — Een evaluatie

4.1.

Het EP, het EESC en een grote groep belanghebbenden namen deel aan een groeiende publieke discussie over de doeltreffendheid van de EU-aanpak inzake handel en duurzame ontwikkeling toen de Europese Commissie begin 2018 met een 15 punten tellend actieplan kwam. Onderverdeeld in vier hoofdcategorieën werd in de afgelopen jaren een beperkt en gesegmenteerd kader voor de ontwikkeling van handel en duurzame ontwikkeling vastgesteld. In het licht van de resultaten en tekortkomingen wordt dit actieplan hieronder geëvalueerd.

Samenwerken

4.2.

Samenwerken met de lidstaten en het EP: de deskundigengroep inzake handel en duurzame ontwikkeling heeft de band met de lidstaten versterkt, maar alleen al door de structuur ervan gaan belangrijke deskundigheid en informatie verloren tijdens het proces. De bevindingen en aanbevelingen van de groep moeten beter worden gecommuniceerd en voor de werkzaamheden van de groep is het nodig dat er beter en regelmatig contact wordt onderhouden met de interne adviesgroepen en het EESC. DG Handel moet ook worden betrokken bij vooraanstaande HDO-diensten in de lidstaten, eventueel door andere relevante directoraten-generaal (DG’s) zoals EMPL en CLIMA bij hun eigen netwerken te betrekken, en samenwerken met internationale organisaties als onderdeel van deze informatie- en feedbackstroom. De interne adviesgroepen moeten op gelijke voet worden betrokken bij het inlichten van het EP over de laatste stand van zaken met betrekking tot relevante kwesties op het gebied van handel en duurzame ontwikkeling, en dat mag niet achter gesloten deuren gebeuren. Het EP moet een rol spelen bij de monitoring en uitvoering van HDO-hoofdstukken en volledig op de hoogte worden gehouden van de activiteiten van en betrokken worden bij de besluiten van het subcomité handel en duurzame ontwikkeling en andere relevante gemeenschappelijke bestuursorganen. Dat is van bijzonder belang in de context van het mechanisme voor een gelijk speelveld van de handels- en samenwerkingsovereenkomst tussen de EU en het VK.

4.3.

Samenwerken met internationale organisaties: het EESC pleit voor een meer proactieve en systematische aanpak en dringt erop aan dat internationale organisaties zoals de IAO bij een en ander worden betrokken, zelfs tijdens de onderhandelingen en de uitvoering van vrijhandelsovereenkomsten, onder meer in alle fasen van de routekaarten. Zoals blijkt uit de ratificatie in het geval van Vietnam zou de IAO een essentiële rol kunnen spelen in de pre- en vroege uitvoeringsfase. De eis van nauwere samenwerking tussen de Commissie, de IAO en het EESC is van groot belang voor het vormgeven van IAO-projecten voor technische bijstand en capaciteitsopbouw in partnerlanden. Maatregelen moeten hand in hand gaan met een sterkere integratie van de IAO met de toezichthoudende rol van de interne adviesgroepen, en jaarlijkse vergaderingen op hoog niveau van DG EMPL zouden kunnen worden opengesteld voor het voorzitterschap van het EESC en mogelijk ook voor het voorzitterschap van de interne adviesgroepen. De aanpak inzake multilaterale milieuovereenkomsten lijkt weinig beproefd te zijn en zou kunnen worden uitgebreid tot andere relevante internationale organisaties zoals de OESO, en, gezien het groeiende belang van de financiering van de duurzameontwikkelingsdoelstellingen, de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds.

Het maatschappelijk middenveld, waaronder de sociale partners, in staat stellen zijn rol bij de uitvoering te vervullen

4.4.

De toezichthoudende rol van het maatschappelijk middenveld, waaronder de sociale partners, vergemakkelijken: het EESC is ingenomen met het “partnerschapsinstrument”-project van de EU, waarmee de deelname van een deel van de leden van de interne adviesgroepen van de EU aan vergaderingen wordt gefinancierd en de politieke onafhankelijkheid van de interne adviesgroepen wordt gewaarborgd. Het verzoekt de Europese Commissie om de financiering te verlengen en met de interne adviesgroepen samen te werken aan de opzet ervan. Het pleit voor meer flexibiliteit bij de toekomstige logistieke en technische ondersteuning. Het gebruik van videoconferenties kan de fysieke vergaderingen aanvullen, maar niet vervangen. De toekomstige financiering moet onder andere worden aangewend voor de organisatie van een jaarlijkse vergadering waar alle leden van de interne adviesgroepen horizontale HDO-kwesties te bespreken. Naast het beschikbaar stellen van financiële middelen moeten structurele en organisatorische problemen worden aangepakt om de interne adviesgroepen in staat te stellen hun rol ten volle te vervullen, zoals uiteengezet in hoofdstuk 5.

4.5.

De werkingssfeer voor het maatschappelijk middenveld, waaronder de sociale partners, uitbreiden tot de gehele vrijhandelsovereenkomst: het EESC dringt er al lang en nadrukkelijk op aan dat de interne adviesgroepen advies moeten uitbrengen over alle aspecten van de handelsovereenkomsten van de EU, en daarbij bijzondere aandacht zouden moeten blijven besteden aan handel en duurzame ontwikkeling en aan de gevolgen van de handel voor duurzame ontwikkeling in ruimere zin. Deze nieuwe werkingssfeer zal eerst worden getest in de handels- en samenwerkingsovereenkomst EU-VK. De werkingssfeer van de interne adviesgroepen in alle bestaande vrijhandelsovereenkomsten zou uitgebreid kunnen worden, door middel van herziene verdragsteksten of via geharmoniseerde praktijken in het reglement van orde van de interne adviesgroepen.

4.6.

Actie ondernemen met betrekking tot verantwoord ondernemerschap: het EESC is ingenomen met de actieve rol van het bedrijfsleven bij het streven naar duurzame handel en met de toezegging van de Commissie om verantwoord ondernemerschap te bevorderen. Het betreurt echter dat het EESC noch de relevante interne adviesgroepen betrokken zijn geweest bij het toezicht op de samen met de OESO en de IAO uitgevoerde projecten. De Commissie zou indicatoren ter beoordeling van tastbare projectresultaten moeten ontwikkelen die verder gaan dan bewustmaking en verderop in de toeleveringsketens voor een gerichter en grondiger onderzoek moeten zorgen.

Resultaten boeken

4.7.

Prioriteiten van landen: het EESC is het eens met een strategische en gerichtere aanpak, maar partnerlanden verschillen onderling sterk, zelfs binnen afzonderlijke regionale overeenkomsten zoals die tussen de EU en Midden-Amerika. Bij het vaststellen en evalueren van prioriteiten dient proactief en op verschillende momenten in het proces overlegd te worden met het maatschappelijk middenveld, waarbij met name de interne adviesgroepen moeten worden betrokken. Geografische eenheden in DG Handel en EU-delegaties moeten meer met de interne adviesgroepen communiceren om input te verkrijgen en systematische feedback te geven. Voorts moet regelmatig worden onderzocht of de Commissie al dan niet vooruitgang boekt bij de verwezenlijking van deze prioriteiten.

4.8.

Assertieve handhaving: er zijn belangrijke lessen te trekken uit het Koreaanse arbeidsgeschil. Ten eerste moet de Commissie proactiever en sneller procedures voor de beslechting van HDO-geschillen in gang zetten en interne adviesgroepen daarbij een actieve rol toekennen. Ten tweede blijkt hoe belangrijk het is dat er in de panels deskundigen op het gebied van internationaal arbeidsrecht zitten, die met de IAO kunnen overleggen over haar jurisprudentie en bindende interpretaties. Uit het verslag van het panel blijkt eens te meer dat sanctioneerbare routekaarten nodig zijn met duidelijke tijdschema’s voor de ratificatie van IAO-verdragen. Door de vage bewoordingen “niet-aflatende en aanhoudende inspanningen” hebben de partijen te veel speelruimte gekregen. Hoewel Korea drie van de vier ontbrekende IAO-verdragen (niet C105 over de afschaffing van dwangarbeid) heeft geratificeerd, blijft het de vraag of de bepalingen van C29, C87 en C98 nu volledig geïmplementeerd zijn in de gewijzigde Koreaanse wetgeving. De zaak is dus nog niet beslecht en het EESC blijft aandringen op vervolgmaatregelen. Nalevingsproblemen doen zich echter niet alleen in de partnerlanden voor. Het EESC stelt met bezorgdheid vast dat er in de EU en haar lidstaten een gebrek aan instrumenten voor een strenge handhaving lijkt te bestaan.

4.9.

Snelle ratificatie van belangrijke internationale overeenkomsten aanmoedigen: het EESC is er voorstander van dat internationale kernverdragen geratificeerd worden voordat een vrijhandelsovereenkomst wordt gesloten en ondertekend, omdat dat bij de onderhandelingen en in diplomatiek opzicht maximaal voordeel oplevert. Dat is onlangs wel gebleken in het geval van Vietnam, dat IAO C98 en C105 heeft geratificeerd. Er is echter geen vooruitgang geboekt met de ratificatie van C87. Het is dan ook van groot belang om ervoor te zorgen dat al vóór de ratificatie van internationale kernverdragen toezeggingen worden gedaan om zich hieraan te houden, dan wel om te zorgen voor bindende en afdwingbare routekaarten in het HDO-hoofdstuk zelf, met duidelijke deadlines voor de ratificatie ervan.

4.10.

De doeltreffendheid van de uitvoering van de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling evalueren: het EESC is het ermee eens dat de uitvoering van de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling regelmatig moet worden geëvalueerd en beoordeeld. Het betreurt echter dat de werkzaamheden van interne adviesgroepen weinig zichtbaar zijn en dat hun aanbevelingen in deze processen buiten beschouwing worden gelaten, met name in de jaarlijkse uitvoeringsverslagen. In toekomstige verslagen zouden de werkprogramma’s van de interne adviesgroepen en gezamenlijke verklaringen met interne adviesgroepen van partnerlanden beter tot uiting moeten komen. Met name betreurt het EESC dat er tot nu toe te weinig vooruitgang is geboekt met het daadwerkelijk afdwingbaar maken van de huidige HDO-hoofdstukken. In het geval van de Brede Economische en Handelsovereenkomst tussen de EU en Canada (CETA) hadden het EESC, de interne adviesgroep van de EU en de interne adviesgroepen van Canada herhaaldelijk verzocht om overtuigende vorderingen te maken op het gebied van de tijdige evaluatie. De partijen hadden zich daartoe verbonden in het gezamenlijk uitleggingsinstrument, bedoeld om de afdwingbaarheid van arbeids- en milieubepalingen te verbeteren. Bij die evaluatie zouden de interne adviesgroepen van beide partijen nauw moeten worden betrokken.

4.11.

Handboek voor uitvoering: het EESC is ingenomen met de ontwikkeling van handboeken voor de uitvoering, die de partners bij de vrijhandelsovereenkomst een beter inzicht moeten geven in de HDO-verbintenissen en als richtsnoer moeten dienen voor de uitvoering hiervan. Wat arbeidskwesties betreft moeten de sociale partners worden beschouwd als belangrijke partners in de praktijk. Officiële vergelijkende databanken moeten gericht zijn op de mate van uitvoering van de HDO-bepalingen en zich niet beperken tot vorderingen met de formulering van een overeenkomst.

4.12.

Voor meer middelen zorgen: de EU zou een deel van de “Aid for Trade”-middelen moeten gebruiken ter ondersteuning van interne adviesgroepen van niet-EU-landen en van de participatie en capaciteitsopbouw van maatschappelijke organisaties in het kader van hun inspanningen voor duurzame handel en investeringen.

4.13.

Klimaatactie: ook zonder de drijvende kracht achter klimaatbeleid te zijn moet handel wel de mondiale klimaatagenda tot stand helpen brengen, waarbij het bedrijfsleven kansen kan scheppen voor de clean tech-industrie, met speciale aandacht voor kmo’s. Het inzetten van de Overeenkomst van Parijs als “essentieel element” voor alle toekomstige uitgebreide handelsovereenkomsten, d.w.z. dat ze worden opgeschort in geval van niet-naleving, is een positieve stap die moet worden uitgebreid naar basis- en geactualiseerde IAO-verdragen.

4.14.

Handel en arbeid: het EESC is ingenomen met de uitbreiding van de werkingssfeer van de in de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling opgenomen arbeidskwesties en dringt erop aan dat de verbintenissen verder worden geactualiseerd. TSD-hoofdstukken moeten nauwer verband houden met de MNO-verklaring van de IAO en met de OESO-richtsnoeren voor MNO’s. De Commissie zou de ratificatie van de in de tripartiete beginselverklaring betreffende multinationale ondernemingen en sociaal beleid opgenomen IAO-verdragen moeten bevorderen. Geavanceerde EU-wetgeving, met name op het gebied van duurzame corporate governance en verplichte zorgvuldigheidseisen, zou als uitgangspunt moeten blijven dienen voor de verdere ontwikkeling van hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling. Om in de praktijk een verschil te maken, vereisen deze verbintenissen echter een proactievere handhaving en betere afdwingbaarheid.

Transparantie en communicatie

4.15.

Meer transparantie en betere communicatie: het EESC sluit zich aan bij alle instellingen en belanghebbenden die het belang van transparantie en communicatie onderstrepen. De publicatie van uitgebreide notulen biedt een belangrijk aanknopingspunt voor betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld. Vergaderingen van de Commissie in het kader van de dialoog met het maatschappelijk middenveld zijn een belangrijk kanaal, maar er moet worden toegewerkt naar een meer gestructureerde follow-up. Het EESC beveelt daarom aan om niet geïsoleerd van elkaar te werken en ervoor te zorgen dat de verschillende communicatiekanalen elkaar versterken — met het EP, de lidstaten en het maatschappelijk middenveld.

4.16.

Tijdgebonden reactie op bijdragen in het kader van de HDO-hoofdstukken: het EESC is ermee ingenomen dat er in 2020 een klachtensysteem is gelanceerd via de oprichting van het centrale toegangspunt en vooral de speciale eenheid onder het hoofd handhaving voor de handel (CTEO), die zich uitsluitend bezighoudt met HDO-klachten. Het is nog te vroeg om de doeltreffendheid ervan te beoordelen, maar het EESC verwacht dat dit mechanisme in zijn verdere ontwikkeling oog zal hebben voor en gehoor zal geven aan de aanbevelingen van het maatschappelijk middenveld.

5.   Handel van de nieuwe generatie en duurzame ontwikkeling

5.1.

Sinds het actieplan van 2018 is de handelswereld geëvolueerd, en hetzelfde geldt voor de HDO-discussie. De Green Deal is een overkoepelende beleidsdoelstelling, ook voor de handelsagenda van de EU. Institutionele actoren, zoals het EP en de lidstaten, roepen steeds luider om een ambitieuze hervorming op het vlak van handel en duurzame ontwikkeling. De COVID-19-pandemie heeft de handelsstromen op ongekende wijze verstoord, waardoor grote problemen in de mondiale toeleverings- en waardeketens aan het licht zijn gekomen die vaak verband houden met de niet-naleving van HDO-verbintenissen. Met de allereerste geschillenbeslechtingszaak op het gebied van handel en duurzame ontwikkeling werd het systeem aan zijn institutionele lakmoesproef onderworpen. De nieuwe CTEO heeft grote verwachtingen gewekt: er komen een betere focus, meer middelen en nieuwe wetgevingsinstrumenten om de HDO-verbintenissen beter te kunnen uitvoeren en handhaven. Intussen hebben handelspartners van de EU zoals Canada en de VS in hun eigen vrijhandelsovereenkomsten kradchtige handhavingsmechanismen opgenomen, terwijl Nieuw-Zeeland tijdens handelsbesprekingen met de EU ambitieuze voorstellen heeft ingediend om ervoor te zorgen dat de handel iedereen ten goede komt.

5.2.

Handel en duurzame ontwikkeling is niet alleen een debat over waarden, maar ook een kwestie van overleven, zowel op EU- als op mondiaal niveau. Het EESC pleit voor een totaalaanpak en steunt de inspanningen van de EU om op multilateraal niveau op duurzaamheid aan te dringen. Het pleit voor strategische allianties met belangrijke handelspartners bij prioritaire kwesties zoals koolstoflekkage of passende zorgvuldigheid. Het wijst er nogmaals op dat de EU het voortouw moet nemen voor een ambitieuze hervorming van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en voor het doorbreken van taboes inzake de sociale aspecten van de handel. Het EESC kon zich wat dit betreft vinden in het voorstel van de VS om het wereldwijde probleem van dwangarbeid op vissersvaartuigen aan de orde te stellen tijdens de lopende WTO-onderhandelingen over visserijsubsidies (3).

5.3.

Het EESC heeft voortdurend aangedrongen op een versterking van de HDO-hoofdstukken, aangezien het 15-puntenactieplan in zijn ogen niet voldoet. In dezelfde geest worden in de toetsing van het handelsbeleid in 2021 verdere acties overwogen met betrekking tot de daadwerkelijke uitvoering en handhaving van de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling, waaronder “de mogelijkheid van sancties voor niet-naleving”.

5.4.

Er is nu zoveel ervaring opgedaan en lering getrokken dat de huidige aanpak kan worden heroverwogen. Het EESC pleit voor een aantal geheel nieuwe initiatieven die ervoor zorgen dat de juridisch bindende verplichtingen van HDO-hoofdstukken volledig worden nagekomen. In dat debat zouden milieu- en arbeidsnormen even hoog op de uitvoerings- en handhavingsagenda moeten staan.

Beleidsinstrumenten die een extra hefboom vormen voor de uitvoering van de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling

5.5.

In mei 2020 hebben Frankrijk en Nederland een non-paper uitgebracht waarin de EU wordt verzocht haar analyse van de sociaal-economische aspecten van handelseffecten te verbeteren en een ambitieuzere houding aan te nemen tegenover de dwarsverbanden tussen handel en duurzame ontwikkeling, (4) in het licht van de Europese Green Deal. Het EESC juicht de meer analytische benadering van de handelseffecten toe en staat volledig achter de aanbeveling om de effectieve uitvoering van HDO-verbintenissen een impuls te geven door middel van een gefaseerde tariefverlaging. Die tarieflijnen zouden weer ingetrokken moeten kunnen worden als een land zijn verbintenissen vervolgens toch niet blijkt na te komen, en er moet duidelijkheid zijn over de voorwaarden waaraan landen dienen te voldoen om voor zo’n tariefverlaging in aanmerking te komen.

5.6.

Het EESC dringt er voorts op aan om verder te kijken dan het klassieke handelsinstrumentarium als het gaat om aanvullende maatregelen die kunnen zorgen voor doeltreffende concrete veranderingen. De EU zou een ambitieuze richtlijn inzake verplichte zorgvuldigheidseisen moeten aannemen waarin op basis van de huidige normen verantwoordelijkheid wordt onderkend en een duidelijk en veilig rechtskader wordt geboden voor Europese bedrijven en bedrijven van buiten de EU die in de EU actief zijn. Het EESC heeft sterk gepleit voor zorgvuldigheidseisen in handelsovereenkomsten met betrekking tot mondiale waarde- en toeleveringsketens, die als leidraad moeten dienen bij managementbeslissingen voor economisch, ecologisch en sociaal duurzame ondernemingen (5).

5.7.

Om werk te maken van haar agenda voor duurzame ontwikkeling moet de Commissie zich ook buigen over andere hoofdstukken en gebieden dan de traditionele hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling, zoals investeringen, en moet zij daarbij banden en synergieën tot stand brengen. Buitenlandse investeerders zouden moeten voldoen aan zorgvuldigheidseisen alvorens onder een internationale investeringsovereenkomst te kunnen vallen. Evenzo moeten partijen bij een vrijhandelsovereenkomst garanderen dat op hun grondgebied gevestigde bedrijven aan relevante zorgvuldigheidseisen voldoen (6).

5.8.

Met het oog op duurzame handel is het absoluut noodzakelijk dat de EU bepalingen invoert voor samenwerking tussen de partijen bij de bestrijding van het witwassen van geld, fiscale misdrijven en belastingontwijking. Ook corruptie ondergraaft inspanningen op het gebied van duurzame ontwikkeling, en voor de uitbanning ervan zijn even strenge normen nodig.

5.9.

Het EESC pleit voor de voorwaardelijke toewijzing van overheidsopdrachten: alleen bedrijven uit landen die voldoen aan de basisnormen van de IAO en de Overeenkomst van Parijs zouden voor dergelijke opdrachten in aanmerking moeten kunnen komen. De vrijhandelsovereenkomsten van de EU moeten tevens beste praktijken bevorderen wat de opneming van sociale en milieucriteria in overheidsopdrachten betreft (7).

5.10.

Hoewel het milieuaspect van de HDO-hoofdstukken er de afgelopen tien jaar het meest op vooruit is gegaan, blijven er twee belangrijke uitdagingen bestaan. Ten eerste is de uitvoering van de klimaatverplichtingen van de Overeenkomst van Parijs een nationale aangelegenheid, waardoor het moeilijk is om inbreuken vast te stellen. Ten tweede is het door het ontbreken van internationale milieunormen, d.w.z. voor schone lucht of schoon water, moeilijk om verplichtingen vast te stellen. Het is belangrijk om te werken aan het toepasbaar maken van milieuverbintenissen, wil men normen kunnen opstellen die ook gekoppeld zijn aan zorgvuldigheidseisen. In het licht van de COVID-19-pandemie is biodiversiteit dringender dan ooit aan de orde. De Green Deal, EU-wetgevingsinitiatieven met betrekking tot de circulaire economie of het mechanisme voor koolstofgrenscorrectie (CBAM) (8) winnen aan gewicht in de HDO-hoofdstukken.

5.11.

Meer in het algemeen blijken er wat duurzaamheid betreft ernstige problemen te zijn met vrijhandelsovereenkomsten, waarvoor de HDO-hoofdstukken geen oplossing bieden. Landbouw, een van de belangrijkste onderhandelingstroeven van de EU, heeft bijvoorbeeld duidelijke consequenties voor de duurzaamheid. Het is vooral van belang dat de analyse draait om voedselzekerheid en duurzaamheid in de EU. (9) Voor een efficiëntere en eerlijkere voedselvoorzieningsketen dringt het EESC aan op een soepele tenuitvoerlegging van de richtlijn betreffende oneerlijke handelspraktijken in de landbouw- en voedselvoorzieningsketen.

Daadwerkelijke afdwingbaarheid verbeteren

5.12.

Het EESC pleit al lang voor een vernieuwd panel van deskundigen dat een mechanisme voor geschillenbeslechting tussen staten tot stand kan brengen, met mogelijkheden voor boeten of sancties alsook rechtsmiddelen voor de benadeelde partij (10). Interne adviesgroepen moeten een actieve rol gaan spelen in het kader voor geschillenbeslechting. Het CTEO-team zou door een interne adviesgroep aanhangig gemaakte zaken moeten onderzoeken en informatie moeten verstrekken over en follow-up moeten geven aan handhavingsmaatregelen en verslagen van deskundigenpanels.

5.13.

In nieuwe handels- en samenwerkingsovereenkomsten spelen een gelijk speelveld en duurzaamheid terecht een hoofdrol, en zij voorzien in een geschillenbeslechtingsmechanisme met toegang tot rechtsmiddelen voor elke inbreuk. In dit “hybride” model wordt de aanpak van het panel van deskundigen gecombineerd met een afdwingbaar gedeelte bij aanhoudende niet-naleving van de non-regressieclausule of binnenlandse handhaving inzake arbeids-, sociale, milieu- of klimaatbepalingen. Dit omvat tijdelijke compensatie die tussen de partijen is overeengekomen, of eenzijdige opschorting van verplichtingen door de klagende partij op welk gebied dan ook (bijvoorbeeld handelstarieven, luchtverkeersrechten, toegang tot visserijwateren) onder bepaalde voorwaarden.

5.14.

In aanvulling op de handhaving van HDO-hoofdstukken zou er een collectief klachtenmechanisme moeten komen alsook een onafhankelijk arbeidssecretariaat om transnationale arbeidskwesties in het kader van een vrijhandelsovereenkomst aan te pakken, inclusief gevolgen voor de arbeidsmarkt, en om toezicht te houden op de naleving van het hoofdstuk over arbeid (11). Als internationaal erkend orgaan zou de IAO moeten worden betrokken bij het toezicht op de toepassing van IAO-verdragen in vrijhandelsovereenkomsten. Haar rol zou eveneens moeten worden versterkt en geïnstitutionaliseerd als het gaat om de juiste interpretatie van IAO-instrumenten in geval van een geschil over internationale arbeidsnormen. De IAO zou systematisch moeten worden ingeschakeld om het panel van deskundigen advies te geven over deze aangelegenheden.

5.15.

Er zou kunnen worden gekeken naar innovatieve benaderingen voor het oplossen van arbeidsgeschillen, zodat internationale ad-hocpanels corrigerende maatregelen kunnen opleggen aan bedrijven die de overeengekomen internationale arbeidsnormen overtreden. De interne adviesgroepen van de EU en Canada (12) wezen op het voorbeeld van het mechanisme voor snelle respons van de USMCA (13), dat onder meer voorziet in de opschorting van preferentiële tarieven op basis van toenemende ernst en recidive. Waar mogelijk blijft de doelstelling om herstel aan te moedigen door bilaterale samenwerking en dialoog tussen de partijen. Als hieraan consequenties worden verbonden, zijn bedrijven echter minder snel geneigd om zich niet aan de regels houden.

5.16.

De beoordeling van de handhaving op basis van succesvolle rechtszaken biedt geen volledig beeld, vooral omdat rechtszaken altijd een laatste redmiddel zijn. De mogelijkheid van sancties is ook een “krachtige aansporing” voor naleving, zelfs als ze achterwege blijven. Uiteindelijk bieden de niet-ontvankelijke zaken en de ontwikkeling daarvan overtuigende inzichten die de Commissie in aanmerking zou moeten nemen bij haar vergelijkende studie naar de onderling verschillende benaderingen van landen. Als alleen maar de bewoordingen van de overeenkomsten worden vergeleken en nagegaan wordt welke vooruitgang daarbij wordt geboekt, levert dat weinig zinvolle inzichten op. Er is ook een kwalitatieve beoordeling van de resultaten van de uitvoering nodig, bijvoorbeeld door te kijken naar de ervaringen die het maatschappelijk middenveld heeft opgedaan bij het adviseren tijdens de onderhandelingen en het toezicht houden op de uitvoering van dergelijke bepalingen.

Krachtig kader voor de inbreng van het maatschappelijk middenveld in de interne adviesgroepen

5.17.

Interne adviesgroepen zijn een belangrijke verworvenheid van de vrijhandelsovereenkomsten van de nieuwe generatie, maar hebben wel een sterker geïnstitutionaliseerd kader nodig om zich goed van hun toezichtstaken te kwijten, zowel op het gebied van handel en duurzame ontwikkeling als bij volledige vrijhandelsovereenkomsten van de EU.

5.18.

Belangrijke punten van zorg houden verband met het feit dat sommige organen van de interne adviesgroepen in partnerlanden niet actief, niet representatief of zelfs niet onafhankelijk van overheden zijn. Het probleem is vaak dat oprichtingsprocedurers niet in de overeenkomst zijn gedefinieerd, dat de partijen vrijelijk bestaande organen mogen kiezen en dat er geen consequenties zijn voor het niet nakomen van verbintenissen. Het valt met name te vrezen dat als in de HDO-hoofdstukken de term “evenwichtig” met betrekking tot de samenstelling van interne adviesgroepen wordt geschrapt, dat ernstige gevolgen zal kunnen hebben voor hun functioneren.

5.19.

In het kader van bestaande regionale handelsovereenkomsten zoals die tussen de EU en Midden-Amerika en tussen de EU en Colombia, Peru en Ecuador, of mogelijke toekomstige vrijhandelsovereenkomsten tussen de EU en Mercosur, blijft de zorg bestaan dat in elk partnerland een afzonderlijke interne adviesgroep wordt opgericht. Deze strikt “binnenlandse” aanpak vormt een ernstige belemmering voor zinvol contact tussen de binnenlandse interne adviesgroepen en hun tegenhangers in de EU.

5.20.

Daarom moeten HDO-hoofdstukken specifiek voorzien in de oprichting van DAG-organen wier onafhankelijkheid, representativiteit en en evenwichtige samenstelling duidelijk omschreven zijn. De partijen moeten verantwoording afleggen over hun opzet en werking. Regionale overeenkomsten moeten gezamenlijke regionale organen oprichten met adequate ondersteuning van het secretariaat. De EU-delegaties en het EESC moeten het oprichtings- en uitvoeringsproces ondersteunen, ook wat richtsnoeren en beste praktijken betreft. Evenzo stelt het EESC voor om te kijken naar een betere onderlinge afstemming van representatieve organisaties in interne adviesgroepen in en buiten de EU, met name voor belanghebbenden op het gebied van milieu en uit het bedrijfsleven.

5.21.

Om de samenwerking van interne adviesgroepen van de EU met hun tegenhangers van het maatschappelijk middenveld in partnerlanden te versterken zijn onderlinge bijeenkomsten van deze adviesgroepen een noodzaak; zulke bijeenkomsten zouden moeten worden opgenomen in vrijhandelsovereenkomsten zelf. Het EESC ziet een toegevoegde waarde in de oprichting van gezamenlijke maatschappelijke organen en levert zelf een grote bijdrage, met name door het maatschappelijk middenveld in partnerlanden steun te bieden. Zijn speciale rol in de gemengde raadgevende comités (GRC’s) moet behouden blijven; voor het maatschappelijk middenveld zijn dat essentiële ruimten voor dialoog voor beide partijen van associatieovereenkomsten, zoals die tussen de EU en Chili (14).

5.22.

De rol van het EESC bij het opzetten van interne adviesgroepen en het waarborgen van hun doeltreffende werking is van cruciaal belang en moet worden versterkt. In juli 2021 zette het EESC een belangrijke stap voorwaarts en hield het de allereerste #AllDAGs-vergadering, waar alle leden van de huidige 11 interne adviesgroepen bijeenkwamen om over concrete verbeteringen te praten. Als lid van alle interne adviesgroepen is het EESC een essentieel onderdeel van alle voorzitterschappen van de interne adviesgroepen, die bestaan uit een voorzitter en twee vicevoorzitters, gekozen uit drie groepen en uit alle leden van een interne adviesgroep. Voor het onderling samenwerken en leiding geven profiteren de gezamenlijke voorzitterschappen van de interne adviesgroepen van zowel de deskundigheid van het EESC als die van andere partijen, en dit zou zo moeten blijven. Met name voor de interne adviesgroepen inzake Oekraïne, Moldavië en Georgië zijn EESC-leden uit aangrenzende EU-landen van grote waarde gebleken. Naast deze rol van zijn leden helpt het EESC de interne adviesgroepen ook door de interne adviesgroepen waardevolle secretariaatsondersteuning te bieden.

5.23.

Betere zichtbaarheid en gestructureerde institutionele kanalen zijn van cruciaal belang om resultaten te boeken. De voorzitterschappen van de interne adviesgroepen zouden een permanente uitnodiging moeten krijgen voor vergaderingen van het subcomité inzake handel en duurzame ontwikkeling van de partijen en de EP-monitoringgroepen van de respectieve overeenkomsten. De deskundigengroep met de lidstaten inzake handel en duurzame ontwikkeling en de CTEO zouden nauw moeten worden betrokken bij het werk van de interne adviesgroepen, via rapportage- en uitwisselingsstructuren. Dit zou moeten worden aangevuld met een uitwisseling van informatie met de IAO over de uitvoering van arbeidsgerelateerde HDO-hoofdstukken en met MEA-secretariaten voor milieu en klimaat. De Europese Dienst voor extern optreden (EDEO) en EU-delegaties in de partnerlanden moeten regelmatig briefings houden met de interne adviesgroepen en moeten in bepaalde landen worden bijgestaan door speciale arbeids- en milieuattachés.

5.24.

Het EESC wijst op de noodzaak om de samenwerking met het maatschappelijk middenveld te verbeteren, van vormgeving tot monitoring van handelsinstrumenten en -overeenkomsten. Het zou graag zien dat de deskundigengroep voor vrijhandelsovereenkomsten, die steevast unieke, noodzakelijke en regelmatige bijdrage leverde aan specifieke handelskwesties, weer wordt ingesteld. Interne adviesgroepen zijn een vooralsnog ongebruikte bron van knowhow over horizontale kwesties op het gebied van handel en duurzame ontwikkeling die ten volle benut moet worden.

5.25.

De toenemende uitdagingen voor interne adviesgroepen vereisen systeemoplossingen, met voldoende personele en financiële middelen. De interne adviesgroepen zelf zouden meer betrokken moeten worden bij de desbetreffende besluiten.

5.26.

Rationalisering van interne adviesgroepen is geen doel op zichzelf. In een potentiële nieuwe aanpak, zoals de regionalisering van de interne adviesgroepen van de EU, zal moeten worden gewaarborgd dat problemen bij de uitvoering van specifieke overeenkomsten efficiënt kunnen worden aangepakt, en de interne adviesgroepen zelf zouden moeten worden betrokken bij de vormgeving ervan. Periodieke vergaderingen van alle leden van de interne adviesgroepen van de EU zouden helpen om gemeenschappelijke oplossingen te vinden voor horizontale kwesties en bieden een platform om van gedachten te wisselen over pragmatische en praktische manieren vóór de volgende vernieuwing van het lidmaatschap van de interne adviesgroepen in het voorjaar van 2023.

---

(1)  In 2020 werd in een studie van de Friedrich Ebertstichting (FES) onderzocht op welke punten interne adviesgroepen tekortschieten, en onder leiding van CNV Internationaal werkt een groep van organisaties die lid zijn van interne adviesgroepen momenteel aan een non-paper met aanbevelingen over hoe de zwakke punten kunnen worden verholpen.

(2)  PB C 374 van 16.9.2021, blz. 73.

(3)  PB C 374 van 16.9.2021, blz. 73.

(4)  Non-paper on trade, social economic effects and sustainable development, 2020.

(5)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 136 en PB C 429 van 11.12.2020, blz. 197.

(6)  Ibid.

(7)  PB C 374 van 16.9.2021, blz. 73.

(8)  Aangekondigd advies NAT/834 over het CBAM.

(9)  Aangekondigd advies NAT/822 — Strategische autonomie, voedselzekerheid en duurzaam voedsel.

(10)  PB C 364 van 28.10.2020, blz. 53.

(11)  PB C 227 van 28.6.2018, blz. 27.

(12)  Gezamenlijke verklaring van de interne adviesgroep van de EU en Canada, september 2020.

(13)  Overeenkomst tussen de Verenigde Staten en Mexico en Canada.

(14)  In een in het voorjaar van 2022 goed te keuren advies (REX/536) zal worden gekeken naar het kader voor de rol van het maatschappelijk middenveld gedurende de gehele levenscyclus van handels- en politieke overeenkomsten.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité — Naar een alomvattende strategie voor duurzame plattelands- en stadsontwikkeling

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/08)

Rapporteur:	Josep PUXEU ROCAMORA
Corapporteur:	Piroska KÁLLAY

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu
Goedkeuring door de afdeling	4.10.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	21.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	220/0/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1

Het EESC is ervan overtuigd dat de toekomst van Europa zal afhangen van de manier waarop we omgaan met plattelandsgebieden en dat meer samenwerking met stedelijke gebieden nodig is om ervoor te zorgen dat geen enkel gebied en geen enkele burger achterblijft bij een rechtvaardige transitie naar een klimaatneutrale, duurzame en welvarende Europese Unie, conform de doelstellingen van de Europese Green én Social Deal, het NextGenerationEU-pakket, de Territoriale Agenda 2030 en de 17 doelstellingen voor duurzame ontwikkeling (SDG’s).

1.2

Het EESC is van mening dat de EU territoriale verschillen moet verkleinen door beleid te bevorderen dat zorgt voor een rechtvaardige en duurzame transitie op alle gebieden en dat een goede levenskwaliteit in plattelandsgebieden waarborgt.

1.3

Gezien de uitdagingen van de klimaatverandering en de pandemieën benadrukt het EESC dat er nu dringend actie moet worden ondernomen en een paradigmaverschuiving moet worden doorgevoerd om de meerwaarde van samenwerking aan te tonen en om wederzijds respect en begrip te bevorderen ten voordele van alle burgers.

1.4

Het EESC dringt er bij de beleidsmakers dan ook op aan een alomvattende en holistische EU-strategie te ontwikkelen en uit te voeren die een evenwichtige, samenhangende, billijke en duurzame ontwikkeling van stad en platteland bevordert, door de rol van lokale gemeenschappen te versterken, traditionele industrieën te stimuleren en nieuwe economische activiteiten en werkgelegenheidskansen in plattelandsgebieden te creëren, en tegelijkertijd synergieën met stedelijke gebieden te bevorderen.

1.5

Het EESC doet de volgende aanbevelingen ter bevordering van een gelijk speelveld tussen plattelandsgemeenschappen en stedelijke omgevingen: 1. er moeten voldoende middelen worden uitgetrokken voor plattelandsbeleid, en er moet worden voorzien in telecominfrastructuur, vervoersinfrastructuur (met name openbaar vervoer, dat absoluut noodzakelijk is voor het dagelijks leven en de werkgelegenheid) en hoogwaardige en doeltreffende onderwijs- en gezondheidszorgsystemen, met een naadloze afstemming op de desbetreffende stedelijke diensten (“gelijkheid op gezondheidsgebied”); 2. het banen-, opleidings- en huisvestingsaanbod moet de natuurlijke hulpbronnen van het platteland weerspiegelen en erop voortbouwen, en tegelijkertijd moeten innovatieve bedrijfskansen worden gecreëerd; 3. plattelandsparlementen en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (CLLD) moeten, als modellen van participatieve democratie, door beleidsmakers worden ondersteund. Zij moeten inclusief zijn ten aanzien van alle burgers op het platteland, met inbegrip van de sociale partners, vrouwen, ouderen, mensen met een handicap, minderheden en, met name, jongeren; 4. cultureel erfgoed moet worden beschermd en bevorderd (1).

1.6

Het EESC doet de volgende aanbevelingen voor de ontwikkeling van plattelands-/stadsgebieden: 1. regeringen moeten transparant en billijk zijn bij het verlenen van diensten aan burgers in alle gebieden; 2. maatschappelijke organisaties, waaronder Leader en plaatselijke actiegroepen, moeten in plattelands- en stedelijke gebieden lokale partnerschappen ontwikkelen om economische, sociale en ecologische kansen te creëren en een beter inzicht in de onderlinge afhankelijkheden te bevorderen; 3. het governancemodel van de voedselbeleidsraden zou als inspiratiebron kunnen dienen voor doeltreffende samenwerking tussen alle belanghebbenden op lokaal niveau. De mogelijkheden voor telewerken, de behoefte aan huisvesting op het platteland en de toegang tot landgebruik zijn verstoord door nieuwe milieueffecten en -problemen en door de pandemie; 4. de uitwisseling van goede praktijken en risicogevallen tussen gebieden moet worden aangemoedigd, en 5. de toegang tot hoogwaardig onderwijs in plattelandsgebieden kan bijdragen tot lokale economische ontwikkeling en kan plattelandsgemeenschappen helpen zich aan te passen aan een snel veranderende omgeving.

1.7

In het bijzonder doet het EESC de Europese Commissie en de nationale en regionale overheden de volgende aanbevelingen: 1. de onlangs door de Commissie goedgekeurde langetermijnvisie voor plattelandsgebieden (2) moet verder worden ontwikkeld, en wel zo dat er sprake is van een billijk evenwicht tussen platteland en stad. Het is belangrijk te laten zien welke meerwaarde samenwerking tussen plattelands- en stedelijke organisaties oplevert, bijvoorbeeld in het “van boer tot bord”-initiatief en in een sociaal inclusieve Green Deal; 2. de Europese Commissie zou de oprichting moeten bevorderen van een groep belanghebbenden uit stedelijke- en plattelandsgebieden, voortbouwend op de “slimme dorpen”-strategie, om goede praktijken op het gebied van partnerschapsmodellen te ontwikkelen; 3. ter ondersteuning hiervan zou moeten worden geïnvesteerd in lokale proefprojecten en zouden er pan-Europese stimulansen/conditionaliteiten en prijzen moeten komen voor vooruitstrevende overeenkomsten waaruit een inclusieve aanpak blijkt.

1.8

Het EESC verbindt zich er voorts toe met het Europees Parlement en het Comité van de Regio’s samen te werken door onderzoek te laten verrichten, het maatschappelijk middenveld te raadplegen en een Europees handvest van de rechten en plichten van stads- en plattelandsgebieden te bevorderen.

1.9

Het EESC zal in zijn toekomstige adviezen over territoriaal, stedelijk en plattelandsbeleid een holistische visie integreren. Zo is dit advies vóór de goedkeuring ervan in verschillende EESC-afdelingen besproken.

2.   Inleiding

2.1

Naar aanleiding van de aanbevelingen in het EESC-advies over “Een geïntegreerde aanpak voor de plattelandsgebieden in de EU, met bijzondere nadruk op de kwetsbare regio’s”, dat in september 2020 is goedgekeurd (3), en van de hoorzitting van 18 juni 2021 (4), wil het EESC nu een EU-strategie voor de duurzame ontwikkeling van stad en platteland uitstippelen, door het algemene kader dat plattelandsbeleid en alle andere relevante beleidsterreinen met elkaar verbindt te analyseren, huidige uitdagingen en belemmeringen in kaart te brengen en de aandacht te vestigen op de rol van het maatschappelijk middenveld, het bedrijfsleven en lokale gemeenschappen bij de ontwikkeling van bottom-upbenaderingen. Het EESC zal er actief voor ijveren dat bij de uitwerking van EU-beleid rekening wordt gehouden met deze strategie.

2.2

Er is behoefte aan een beter beheer van de plattelandsdiversiteit, waarbij wordt uitgegaan van het potentieel van elk gebied. Er zijn plattelandsgebieden die door hun nabijheid tot stedelijke gebieden kunnen profiteren van het “agglomeratie-effect” via de interactie tussen stad en platteland, terwijl andere, meer afgelegen gebieden veel meer afhankelijk zijn van één sector, vaak landbouw, bosbouw, visserij of mijnbouw, waarbij hun interactie met steden minder zichtbaar is.

2.3

Plattelands- en stedelijke gebieden mogen dan twee verschillende ruimten zijn met hun eigen kenmerken en een ongelijke ontwikkeling, maar in werkelijkheid zijn ze nauw met elkaar verweven. Deze onderlinge afhankelijkheden worden tegelijkertijd steeds complexer en dynamischer, en hebben betrekking op structurele en functionele stromen van mensen en kapitaalgoederen, informatie, technologie en levensstijlen. Daarom is het van cruciaal belang om een evenwicht te vinden tussen plattelands- en stedelijke gebieden, twee ruimten die elkaar nodig hebben en niet zonder elkaar kunnen bestaan.

2.4

Het ideaal van een landelijke levenswijze — als een situatie van welzijn en levenskwaliteit voor de burgers — moet ook in afgelegen of achtergestelde gebieden worden nagestreefd. De strategie moet blijk geven van een goed evenwicht en complementariteit tussen stad en platteland, zodat er in de toekomst sprake kan zijn van duurzaamheid.

2.5

De uitdagingen waarmee plattelandsgebieden worden geconfronteerd (demografische veranderingen, ontvolking, digitale kloof, lage inkomensniveaus, beperkte toegang tot bepaalde diensten, behoefte aan betere werkgelegenheidsvooruitzichten en specifieke gevolgen van de klimaatverandering) kunnen alleen worden aangepakt vanuit een holistische, nieuwe territoriale benadering die gericht is op een wederkerige ontwikkelingsrelatie.

2.6

Deze nieuwe context, die verder reikt dan de traditionele banden tussen op de landbouw gerichte, van stedelijke gebieden gescheiden plattelandsgebieden, vereist maatregelen voor plattelandsontwikkeling die gebaseerd zijn op een multisectorale en geïntegreerde aanpak die alle regio’s omvat, synergieën benut en zorgt voor complementariteit tussen plattelands-, stedelijke en overgangsgebieden.

3.   Uitdagingen en voorgestelde maatregelen

3.1

Traditioneel wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen plattelands- en stedelijke gebieden; nu is er behoefte aan nieuwe concepten, interpretaties en benaderingen, en moet de lokale realiteit in aanmerking worden genomen om de regio in kwestie te definiëren.

3.2

De toekomstige ontwikkeling van de Europese regio’s moet gebaseerd zijn op complementariteit tussen plattelands- en stedelijke gebieden en op coördinatie tussen het op deze twee ruimten gerichte beleid, met als uiteindelijk doel de sociale en economische cohesie van deze gebieden en hun ecologische duurzaamheid te waarborgen.

3.3

Het EESC is van mening dat er meer samenhang moet komen in de strategische benaderingen voor plattelands- en stadsontwikkeling om overlappingen en discrepanties tussen strategieën (bijv. de LAG-strategie, de geïntegreerde territoriale investeringsstrategie, de lokale ontwikkelingsstrategie, de regionale ontwikkelingsstrategie) te voorkomen en om de tenuitvoerlegging ervan door lokale actoren in ontwikkelingsprocessen en investeringen te vergemakkelijken.

3.4

De ontwikkeling van stad en platteland moet vorm krijgen overeenkomstig de beginselen van de Territoriale Agenda van de EU voor 2030, het Handvest van Leipzig, de stedelijke agenda van de VN, de stedelijke agenda van de EU, het Pact van Amsterdam, de Cork 2.0-verklaring over een betere levenskwaliteit in plattelandsgebieden en de OESO-beginselen inzake stedelijk en plattelandsbeleid, waarin thematische partnerschappen en gedeeld beheer tussen stedelijke en plattelandsgebieden aan de orde komen.

3.5

Middelgrote steden spelen een sleutelrol bij het verbinden van metropolitane gebieden met plattelandsgebieden en verdienen daarom bijzondere aandacht, zowel wat ruimtelijke ordening als wat toewijzing van middelen en diensten betreft. Veel Europese steden (waaronder Toulouse in Frankrijk, Manresa in Spanje, Turijn in Italië en Aalborg in Denemarken) hebben al zeer succesvolle benaderingen ten uitvoer gelegd. Netwerken van steden zoals ICLEI (5), Eurotowns (6) en Eurocities (7) spelen een belangrijke rol bij de uitwisseling van ervaringen en de bevordering van beste praktijken.

3.6

De wisselwerking tussen stad en platteland moet op de politieke agenda staan en het betere inzicht erin door politici en beleidsmakers moet worden bevorderd; ook moeten manieren worden bevorderd om beleidsmaatregelen een plaatsgebonden karakter te geven.

3.7

Met door de EU gefinancierd onderzoek moet verder naar manieren worden gezocht om een billijke en duurzame plattelands-/stedelijke ontwikkeling te bevorderen en de economische ontwikkeling van plattelandsgebieden nieuw leven in te blazen. Projecten zoals ROBUST (8), RUBIZMO (9) en LIVERUR (10) moeten verder worden ontwikkeld en tot concrete veranderingen leiden.

3.8

Voor economisch, sociaal en ecologisch duurzame plattelands- en stedelijke gebieden is er behoefte aan alomvattend beleid dat rekening houdt met de sociaal-economische, culturele en etnografische realiteit en samenwerking tussen plattelands- en stedelijke gebieden en participatie van de verschillende sociale en economische actoren bevordert, alsmede aan passende governancemechanismen met de lokale overheden.

3.9

Afgelegen plattelandsgebieden worden nog sterker geconfronteerd met de uitdagingen van plattelandsgebieden en hebben daarom behoefte aan specifieke beleidsmaatregelen en een speciale behandeling. Het EESC stelt voor om niet alleen de problemen op te lossen die verband houden met de moeilijke toegang tot openbare diensten, waaronder gezondheidszorg en onderwijs, maar om ook programma’s op te zetten om de lokale economie nieuw leven in te blazen, in samenwerking met de omliggende gebieden.

3.10

Veel van de uitdagingen waarmee plattelandsgebieden worden geconfronteerd, vallen buiten het toepassingsgebied en de middelen van het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB), zoals wordt benadrukt in ons recente verslag over de impact van het GLB op de territoriale ontwikkeling van plattelandsgebieden (11). Daarom moet voor de verschillende beleidsmaatregelen die gevolgen hebben voor plattelandsgebieden worden gestreefd naar een geïntegreerde benadering op het gebied van maatregelen en financiering. Middelen uit nationaal beleid moeten de GLB-middelen voor plattelandsontwikkeling aanvullen.

3.11

Het landbouw-, voedsel- en plattelandsbeleid moet worden afgestemd op het beleid inzake klimaat en biodiversiteit, armoedebestrijding, infrastructuur en vervoer, onderwijs en opleiding, de verlening van diensten van algemeen belang (gezondheidszorg, huisvesting enz.), de bevordering van de ontwikkeling van nieuwe activiteiten op basis van de circulaire economie en de bio-economie, digitalisering en de bestrijding van ontvolking.

3.12

Deze beleidsmaatregelen moet ook consistent en complementair zijn met Europese strategieën zoals de Green Deal (12) en de “van boer tot bord”-strategie (13), en met name de nieuwe industriestrategie (14), waarin de agrovoedingssector als een van de belangrijkste strategische ecosystemen van de EU wordt aangemerkt, alsook met beleid ter waarborging van de voedselzekerheid. Experimenteren met nieuwe vormen van samenwerking tussen stad en platteland in het kader van de Europese Green Deal is niet alleen een vereiste, maar ook een kans voor een rechtvaardige transitie en een territoriaal evenwichtige duurzame ontwikkeling.

3.13

Het beheer en de harmonisatie van Europese, nationale en subnationale fondsen moeten worden verbeterd voor een betere duurzame ontwikkeling, door meer rekening te houden met transversale aspecten en door steeds tegemoet te komen aan de behoeften van elk gebied.

3.14

Het EESC wijst op de noodzaak om de toegang tot duurzame financiering te waarborgen en op maat gesneden financiële instrumenten voor plattelands- en stadsontwikkeling te ontwikkelen, rekening houdend met de risicostructuur en de kenmerken van de economische structuur. Voorts moet in de taxonomie en de fiscale benadering voor plattelandsgebieden rekening worden gehouden met hun ontwikkelings- en investeringsbehoeften.

3.15

Deze geïntegreerde aanpak vereist coördinatie tussen de verschillende administraties en beheersorganen, waaronder de vele directoraten van de Europese Commissie die zich bezighouden met transversaal beleid. Deze horizontale coördinatie vergt een aanpak waarbij beleidsmakers plattelandsaangelegenheden in alle beleidsterreinen integreren om ervoor te zorgen dat de behoeften van het platteland in aanmerking worden genomen.

3.16

Een succesvolle coördinatie tussen administraties moet het volgende omvatten: i) vaststelling van het juiste interventieniveau; ii) vaststelling van een duidelijke leidende rol bij de coördinatie van de maatregelen; iii) versterking van samenwerkingsovereenkomsten tussen regio’s of gemeenten; iv) bevordering van partnerschappen tussen plattelands- en plattelandsgebieden om functionele banden te benutten; v) verbetering van de verticale coördinatie tussen de bestuursniveaus.

3.17

Met de plattelandsgebieden moet rechtstreeks contact worden onderhouden via de actieve rol van de Europese regio’s, die een cruciale rol spelen bij het vaststellen en uitvoeren van het plattelandsontwikkelingsbeleid op lokaal niveau. Betrokkenheid van meerdere belanghebbenden en een bottom-upbenadering zijn essentiële voorwaarden voor een duurzaam plattelandsbeleid en lokale inbreng in dit beleid. Het EESC zou graag zien dat aandacht wordt besteed aan de mogelijke rol van lokale actiegroepen en het model van vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling.

3.18

Het EESC stelt ook voor om het governancemodel van de voedselbeleidsraden te gebruiken als inspiratiebron voor doeltreffende samenwerking tussen alle belanghebbenden op lokaal niveau.

3.19

Er moet vooruitgang worden geboekt op het gebied van territoriale contracten die worden ondersteund door betrokken beleid, waarbij doelstellingen worden vastgesteld, de krachten worden gebundeld, stimulansen worden gecreëerd voor publieke en particuliere verbintenissen met een territoriale focus, interinstitutionele en sectoroverschrijdende samenwerkingsmechanismen worden ontwikkeld, een nieuwe institutionele structuur ter bevordering van duurzame ontwikkeling wordt gecreëerd, de diversiteit van plattelandsgebieden wordt erkend en de banden tussen stad en platteland worden aangehaald. In dit verband hebben bedrijven en organisaties in de agrovoedingssector nu de gelegenheid om de gedragscode inzake verantwoorde bedrijfs- en marketingpraktijken (15) die de Commissie in het kader van de F2F-strategie heeft opgesteld, te ondertekenen.

3.20

Territoriale contracten moeten gebaseerd zijn op billijkheid en respect. In Engeland, Wales en Schotland bestaan gedragscodes voor een respectvolle omgang met plattelandsgebieden. Dit zou kunnen uitgroeien tot een Europees handvest van rechten en verantwoordelijkheden (16) voor billijke en duurzame betrekkingen tussen stad en platteland. Een dergelijk handvest zou deel moeten uitmaken van burgerschapsvorming voor iedereen.

3.21

Het EESC erkent dat er geen standaardformules bestaan die op alle gebieden, in al hun diversiteit, van toepassing zijn, en dat elke territoriale entiteit moet uitgaan van de eigen context en zich moet specialiseren, op een manier die recht doet aan haar eigenheid, diversiteit en multifunctionaliteit van gebruiksmogelijkheden, en een koers moet uitzetten op basis van haar potentieel, behoeften, capaciteiten en ambities. Het gebruik van bestaande infrastructuur en de ontwikkeling van nieuwe infrastructuur moeten vanuit een alomvattend perspectief worden bekeken, waarbij trends moeten worden geanalyseerd om op de juiste plaatsen te investeren.

3.22

De werkgelegenheidskansen moeten worden verbeterd: i) de COVID-19-pandemie heeft digitaliserings- en vergroeningsprocessen in een stroomversnelling gebracht die nu met passende inspanningen moeten worden bestendigd; ii) in plattelandsgebieden moeten nieuwe werkgelegenheidskansen worden gecreëerd en gehandhaafd, onder meer in verband met dienstverlening op het platteland, telewerken, nieuwe technologieën en hernieuwbare energie; iii) door de multifunctionele aspecten van de landbouw te versterken, niet-agrarische activiteiten te bevorderen en bedrijven in de sector schone-energiediensten en industriële activiteiten naar plattelandsgebieden te lokken, kunnen veel nieuwe werkgelegenheidskansen ontstaan; iv) ondernemerschap moet worden bevorderd, eerlijke concurrentieregels voor kleine en middelgrote ondernemingen moeten worden gewaarborgd en er moet aandacht zijn voor de behoeften van de jongere generaties (bijv. telewerken); v) werkgelegenheid en winkels moeten dicht bij de bevolking worden gehouden. Een visie voor stad en platteland biedt kansen voor de ontwikkeling van een circulaire economie; vi) fatsoenlijk werk en betere arbeidsomstandigheden in plattelandsgebieden moeten worden bevorderd, waarbij ervoor moet worden gezorgd dat alle belanghebbenden bij het verbeteringsproces worden betrokken; vii) de vraag van de consument moet worden gekoppeld aan regionale en plattelandsmarkten via de afzet van lokale producten en de aflevering van kwaliteitslabels; viii) het scheppen van culturele kansen in plattelandsgebieden moet op grote schaal worden aangemoedigd, met inbegrip van de bevordering van culturele evenementen en de bescherming van historische en religieuze elementen op het platteland (kerken, kastelen enz.); ix) digitaliseringsprocessen bieden nieuwe kansen die burgers — met name jongeren — vooruitzichten kunnen bieden en kunnen aantrekken, en kunnen zo tot een keerpunt leiden wat betreft de ontvolking van plattelandsgebieden en de levenskwaliteit op het platteland. Daartoe moeten plattelandsgebieden over passende infrastructuur beschikken om de connectiviteit te garanderen. Connectiviteitsstrategieën en digitale platforms bieden hier oplossingen, terwijl een wet inzake digitalisering in plattelandsgebieden de ontwikkeling van digitale technologieën in de landbouw en op het platteland zou vergemakkelijken; x) duurzame landbouw en aquacultuur (17) in plattelands- en peri-urbane gebieden moet worden ondersteund, samen met ecotoerisme, recreatie en educatieve activiteiten op het gebied van duurzaamheid; deze activiteiten moeten verenigbaar zijn met de bescherming van de biodiversiteit, teneinde de levenskwaliteit te waarborgen; xi) hoogwaardig en toegankelijk onderwijs op het platteland, te beginnen vanaf de vroege kinderjaren, kan bijdragen tot betere onderwijsresultaten, terwijl toegang tot openbare diensten, zoals kinderopvang en scholen, een locatiegebonden factor is die de aantrekkelijkheid van plattelandsgebieden bepaalt, ook voor hoogopgeleide werknemers.

3.23

Economische groei en het scheppen van banen zijn belangrijk, maar moeten worden aangevuld met een toereikend en hoogwaardig aanbod van diensten, huisvesting, energie, recreatie, onderwijs en opleiding, een leven lang leren en gezondheidszorg, zodat plattelandsgebieden niet alleen duurzaam zijn, maar ook aantrekkelijk als woonplaats. De EU moet dringend de fundamenten leggen voor een duurzame en inclusieve, welzijnsgerichte economie die werkt voor iedereen (18).

3.24

Met name de verdere ontwikkeling van betaalbaar openbaar vervoer moet een prioriteit zijn voor de ontwikkeling van plattelandsgebieden en dus voor hun verbinding met stedelijke gebieden. Betaalbaar openbaar vervoer is absoluut noodzakelijk voor het dagelijks leven en de werkgelegenheid, met het oog op toegankelijke openbare basisvoorzieningen zoals scholen, kinderopvangfaciliteiten, artsen en apotheken, en voor het woon-werkverkeer.

3.25

Dit vereist nieuwe vormen van dienstverlening op het platteland: i) geïntegreerde dienstverlening (verscheidene diensten op één plaats; samenwerking tussen dienstverleners; samenwerking tussen teams van professionals; coproductie tussen openbare, particuliere en gemeenschapsorganisatiesgeïntegreerde dienstverlening; ii) alternatieve en meer flexibele benaderingen van dienstverlening (mobiele diensten waarbij de dienst naar de burger wordt gebracht; hubmodellen voor regelmatige dienstverlening vanuit een centrale locatie; diensten die beter op lokale behoeften zijn afgestemd); iii) technologische en digitale oplossingen, onder meer in het onderwijs en de gezondheidszorg.

3.26

Een alomvattende strategie voor het bereiken van bepaalde dienstverleningsdrempels in de verschillende gebieden en de uitwisseling van diensten tussen verschillende gebiedsdelen zijn cruciaal voor de totstandbrenging van duurzame stedelijke en plattelandsgebieden.

3.27

Er moet een strategie worden uitgestippeld die, dankzij een betere dienstverlening en nieuwe werkgelegenheidskansen op het platteland, het mogelijk maakt om de bevolking er op peil te houden en, vooral, de noodzakelijke generatievernieuwing te waarborgen.

---

(1)  EESC-advies over de Bijdrage van Europese plattelandsgebieden aan het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018 door te zorgen voor duurzaamheid en cohesie tussen stad en platteland (PB C 440 van 6.12.2018, blz. 22).

(2)  COM(2021) 345 final.

(3)  PB C 429 van 11.12.2020 blz. 60.

(4)  Naar een alomvattende strategie voor duurzame en billijke plattelands- en stadsontwikkeling | Europees Economisch en Sociaal Comité.

(5)  https://www.iclei.org

(6)  http://www.eurotowns.org/

(7)  https://eurocities.eu

(8)  https://rural-urban/eu

(9)  https://rubizmo.eu

(10)  https://liverur.eu/

(11)  https://www.eesc.europa.eu/nl/our-work/opinions-information-reports/information-reports/evaluation-caps-impact-territorial-development-rural-areas-information-report

(12)  Een Europese Green Deal | Europese Commissie.

(13)  “Van boer tot bord”-strategie.

(14)  Actualisering van de nieuwe industriestrategie van 2020: een sterkere eengemaakte markt tot stand brengen voor het herstel van Europa.

(15)  Code of Conduct (europa.eu).

(16)  The Countryside Code: advice for countryside visitors gov.uk.

(17)  Zie het advies over Strategische richtsnoeren voor de duurzame ontwikkeling van de aquacultuur in de EU — NAT/816 (PB C 517 van 22.12.2021, blz. 103) en over een Nieuwe aanpak voor een duurzame blauwe economie in de EU — NAT/817 (PB C 517 van 22.12.2021, blz. 108).

(18)  EESC-advies over De duurzame economie die we nodig hebben ( PB C 106 van 31.3.2020, blz. 1 ).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de strategische autonomie, voedselzekerheid en duurzaam voedsel

(initiatiefadvies)

(2022/C 105/09)

Rapporteur:

Klaas Johan OSINGA

Besluit van de voltallige vergadering	25.3.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu
Goedkeuring door de afdeling	4.10.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	20.10.2021
Zitting nr.	564
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	128/0/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) stelt een definitie voor van open strategische autonomie voor voedselsystemen, die gebaseerd is op voedselproductie, arbeidskrachten en eerlijke handel, met als overkoepelende doelstelling om de voedselzekerheid en duurzaam voedsel voor alle EU-burgers veilig te stellen door middel van een eerlijke, gezonde, duurzame en veerkrachtige levensmiddelenvoorziening.

1.2.

Het is vooral zaak dat voedselsystemen in de EU verder gediversifieerd worden. Er moet gezorgd worden voor meer arbeidskrachten in de landbouw, in het bijzonder door jongeren aan te trekken en fatsoenlijke werkomstandigheden en lonen te waarborgen. Het handelsbeleid moet in overeenstemming worden gebracht met de EU-normen op het gebied van duurzaam voedsel en moet het concurrentievermogen waarborgen (1).

1.3.

Open strategische autonomie en de duurzaamheid van voedselsystemen worden het best gewaarborgd door de ontwikkeling van een instrumentarium dat risicobeheersmaatregelen bevat om de voedselvoorzieningsketens weerbaar te maken tegen extreme situaties en de nationale en EU-autoriteiten te helpen onmiddellijk actie te ondernemen.

1.4.

Recente gebeurtenissen als gevolg van COVID-19, extreem weer dat door de ontregeling van het klimaat wordt veroorzaakt en cyberaanvallen tonen aan dat het zaak is om voedselsystemen weerbaarder en duurzamer te maken. In het kader van de “van boer tot bord”-strategie werkt de Europese Commissie (EC) aan een EU-noodplan voor de voedselvoorziening en voedselveiligheid en een bijbehorend EU-responsmechanisme bij voedselcrises (2). Dit moet ertoe bijdragen dat het risicobewustzijn wordt vergroot en dat de belangrijkste risico’s vastgesteld, beoordeeld, in kaart gebracht en gemonitord worden door kritieke systemen op het niveau van de EU en de lidstaten aan stresstests te onderwerpen, en moet helpen bij het implementeren van de maatregelen die worden genomen om de ondervonden problemen op te lossen.

1.5.

De EU heeft behoefte aan een systeem om te voorkomen dat gebeurtenissen zoals stroom- en netwerkstoringen of cyberaanvallen als gevolg van afhankelijkheden uit de hand lopen. Voorbeeld: een stad die enkele weken in lockdown moet gaan, een stroomstoring die enkele dagen aanhoudt, een cyberaanval op een levensmiddelenbedrijf.

1.6.

Ter verbetering van de mechanismen om met crises om te gaan moet er worden ingezet op de ontwikkeling van bestaande voedselsystemen en tegelijkertijd op de diversifiëring van voedselsystemen, met inbegrip van bedrijfsmodellen voor boerderijwinkels, stadslandbouw, verticale landbouw en de “local-for-local”-aanpak in het algemeen. Dit vereist een bredere toepassing van onderzoek en innovatie door landbouwers en telers en moet helpen de risico’s van “voedselwoestijnen” en productiespecialisatie tot een minimum te beperken (3). Tegelijkertijd zouden de voordelen van het efficiënte systeem voor het distribueren van voedsel van landbouwbedrijven naar verwerkende bedrijven en markten moeten worden versterkt.

1.7.

Om op lange termijn de productie van voldoende en gezond voedsel te garanderen en ervoor te zorgen dat mensen in hun levensonderhoud kunnen voorzien, is het van belang dat natuurlijke hulpbronnen op duurzame wijze worden gebruikt, waarbij het behoud van bodems en waterreserves wordt gewaarborgd, klimaatverandering en biodiversiteitsverlies worden tegengegaan en het dierenwelzijn wordt beschermd. Ook moet de EU de lokale en regionale productie versterken om voor een evenwichtige voedselproductie en voedselverwerking met een geringe koolstofvoetafdruk te zorgen.

1.8.

Het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) speelt op economisch, sociaal en milieugebied een essentiële rol. Het is bedoeld om de markten tijdens crises te stabiliseren, een vangnet voor landbouwers en verwerkers te bieden en het milieu, de arbeidskrachten, het klimaat en het dierenwelzijn te beschermen. Het GLB speelt ook een rol bij de instandhouding van de strategische productiecapaciteit, de voedselveiligheid en de voedselzekerheid.

1.9.

Agrarische bedrijven, vruchtbare landbouwgrond en water zijn strategische troeven die in de hele EU tot op zekere hoogte moeten worden beschermd: zij vormen de ruggengraat van onze open strategische voedselautonomie.

1.10.

Het EESC herhaalt zijn aanbeveling om de mogelijkheid van een multistakeholder en multilevel Europese Raad voor voedselbeleid te onderzoeken (4). In de context van open strategische autonomie zou een dergelijke Raad onder meer een toezichthoudende rol kunnen spelen en kunnen helpen om de risico’s in de voedselvoorzieningsketen te evalueren en erop te anticiperen.

1.11.

De EU moet ervoor zorgen dat grenzen op veilige wijze open blijven, dat de arbeidskrachten kunnen blijven werken en dat de logistiek voor de voedselproductie en -distributie blijft draaien (“green lanes”), zowel binnen de EU als richting derde landen. Dit vereist een krachtig mechanisme voor coördinatie tussen de lidstaten, de EC en derde landen.

2.   Inleiding

2.1.

Doel van het initiatiefadvies is het concept “open strategische autonomie” voor Europa met betrekking tot de toekomstige voedselzekerheid en voedselduurzaamheid te onderzoeken en toekomstgerichte standpunten en beleidsaanbevelingen van het maatschappelijk middenveld te formuleren. Het advies biedt met name stof tot nadenken over kwesties die voortvloeien uit recente gebeurtenissen zoals COVID-19, extreem weer, cyberaanvallen en politieke/sociale spanningen.

2.2.

“Open strategische autonomie” moet worden gezien als een kans voor de EU om de voedselvoorziening veilig te stellen en hoge normen op het gebied van duurzaam voedsel vast te stellen, met name in het kader van de Europese Green Deal en de duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) van de VN. De Europese uitdaging inzake duurzaam voedsel moet zowel intern als extern worden aangegaan, en in dit advies zal ook worden gekeken naar manieren om de beschikbaarheid van duurzaam voedsel voor alle EU-burgers te beschermen en te verbeteren, met name in tijden van crisis.

2.3.

Het advies bouwt voort op een aantal voorstellen en concrete ideeën die het EESC al in zijn eerdere werk naar voren heeft gebracht (5). Deze voorstellen kunnen als volgt worden samengevat: — een alomvattend voedselbeleid in de EU bevorderen, met als doel gezonde voeding uit duurzame voedselsystemen te stimuleren, landbouw te koppelen aan voedings- en ecosysteemdiensten, en te zorgen voor voorzieningsketens die de volksgezondheid voor alle geledingen van de Europese samenleving waarborgen. Een dergelijk beleid, dat nu tot uiting komt in de “van boer tot bord”-strategie van de Commissie, moet de samenhang tussen alle voedselgerelateerde beleidsterreinen ten goede komen, de waarde van voedsel herstellen en een langetermijnverschuiving bevorderen van voedselproductivisme en -consumentisme naar voedselbewust burgerschap; — het potentieel van korte voedselvoorzieningsketens, agro-ecologie en productkwaliteitsregelingen vergroten; — eerlijke prijzen waarborgen en oneerlijke handelspraktijken uitbannen; — de “van boer tot bord”-strategie en de biodiversiteitsstrategie van de Green Deal als wereldwijde maatstaf voor duurzaamheid opnemen in alle toekomstige handelsovereenkomsten van de EU; — zorgen voor gestructureerde betrokkenheid en participatie van het maatschappelijk middenveld en van alle belanghebbenden in de gehele voedselvoorzieningsketen, onder meer via een Europese Raad voor voedselbeleid.

2.4.

Ten slotte wordt met het initiatiefadvies beoogd waardevolle inzichten te verschaffen voor de lopende werkzaamheden inzake de “van boer tot bord”-strategie van de Green Deal, het GLB, de evaluatie van het handelsbeleid en de agenda voor strategische prognoses, waarbij voedselzekerheid en duurzaam voedsel in de EU in het middelpunt van de analyse worden geplaatst.

2.5.

In september 2021 heeft de VN een topbijeenkomst over voedselsystemen (FSS) gehouden, bedoeld om landen te helpen de 17 SDG’s te verwezenlijken, en dan vooral SDG 2 (“geen honger”). Het EESC leverde een bijdrage aan het debat (6).

3.   Open strategische autonomie, de hoofdelementen voor het voedselsysteem

3.1.

Volgens de EC draait “open strategische autonomie” om het vermogen van de EU om haar eigen keuzes te maken en de wereld om haar heen vorm te geven door leiderschap en betrokkenheid, waarbij haar strategische belangen en waarden tot uiting komen. De EU kan daardoor zowel in economisch als in geopolitiek opzicht sterker worden, doordat zij (7): — openstaat voor handel en investeringen, hetgeen de EU-economie helpt om crises te boven te komen en concurrerend en verbonden met de wereld te blijven; — duurzaam en verantwoordelijk is, op internationaal niveau het voortouw neemt om een groenere en eerlijkere wereld vorm te geven, bestaande allianties versterkt en met veel partners samenwerkt; — zich assertief opstelt tegenover oneerlijke en dwingende praktijken en bereid is haar rechten te doen gelden, terwijl zij altijd de voorkeur geeft aan internationale samenwerking om mondiale problemen op te lossen.

3.2.

“Open strategische autonomie” moet beter worden gedefinieerd als het om het voedselsysteem gaat. Het EESC wil bijdragen aan het nadenken over manieren om de EU weerbaarder te maken in geval van toekomstige crises. Dit zou onderdeel moeten vormen van het herstelplan voor de EU, bijvoorbeeld via het gebruik van de fondsen van NextGenerationEU.

3.3.

Het EESC stelt een definitie voor van open strategische autonomie voor voedselsystemen, die gebaseerd is op voedselproductie, arbeidskrachten en eerlijke handel, met als overkoepelende doelstelling om de voedselzekerheid en duurzaam voedsel voor alle EU-burgers veilig te stellen door middel van een eerlijke, gezonde, duurzame en veerkrachtige levensmiddelenvoorziening.

3.4.   Voedselproductie

3.4.1.

Voedselzekerheid moet worden benaderd vanuit internationaal, nationaal en lokaal perspectief. 55 % van de wereldbevolking woont in steden, waar weinig vers voedsel wordt geproduceerd — de zogenaamde voedselwoestijnen. De VN verwacht dat dit cijfer in 2050 zal zijn opgelopen tot wel 68 %. Uit prognoses blijkt dat er door verstedelijking in combinatie met de algemene groei van de wereldbevolking tegen 2050 nog eens 2,5 miljard mensen in stedelijke gebieden zouden kunnen bijkomen (8). Verwacht wordt dat de verstedelijkingsgraad in Europa zal stijgen tot ongeveer 83,7 % in 2050 (9).

3.4.2.

Binnen de interne markt van de Europese Unie worden dagelijks levensmiddelen vervoerd van meestal landelijke gebieden en verwerkende industrieën naar supermarkten in stedelijke gebieden. Tijdens de lockdowns van 2020/2021 zijn lokale, boerderij- en online-winkels echter populairder geworden bij de consument.

3.4.3.

De ontwikkeling van korte voorzieningsketens komt de veerkracht van Europa ten goede. Lokale kanalen moeten aansluiten bij de behoeften van de bevolking en de specifieke kenmerken van de regio’s en klimaten. De verwerkingscapaciteit moet op lokaal niveau meer worden ontwikkeld.

3.4.4.

Ook de diversificatie van de productie zal helpen om de EU veerkrachtiger te maken. De “van boer tot bord”-strategie voorziet in een toename van het landbouwareaal dat voor biologische landbouw is bestemd, en volkstuinen, stadslandbouw en verticale landbouw (10) zijn valabele opties die voedselkilometers besparen en steeds populairder worden. Een en ander zou gekoppeld moeten worden aan andere lokale en regionale structuren voor voedselproductie en voedselverwerking, teneinde een vangnet te creëren.

3.4.5.

Het in kaart brengen van kwetsbaarheden moet bovenaan de EU-agenda staan. De lidstaten en de EC moeten samenwerken om hiaten bloot te leggen, voedselverspilling tegen te gaan, scenario’s te ontwikkelen en doelgerichte training en communicatie te coördineren.

3.4.6.

In de EU-strategie voor open strategische autonomie op voedselgebied moet ook plaats worden ingeruimd voor een intelligent beheer van voedselvoorraden. Daarbij is het zaak om strategische voorraden regelmatig te vernieuwen en speculatie door handelaren, met inbegrip van het opkopen van grondstoffen en voedsel onder de kostprijs (11), en sterke marktreacties te voorkomen door te zorgen voor transparante markten.

3.5.   Arbeidskrachten

3.5.1.

Er zijn niet genoeg jonge mensen die voor boer zijn opgeleid en dat ook willen worden. In 2016 waren er voor elke landbouwer in de EU jonger dan 35 jaar, meer dan zes landbouwers ouder dan 65 jaar (12).

3.5.2.

Daarnaast blijven landbouwers een onevenredig groot deel van de schade en verliezen ten gevolge van rampen voor hun rekening nemen. De toenemende frequentie en intensiteit van rampen, in combinatie met de systemische aard van de risico’s, zetten het leven van mensen op hun kop, verwoesten hun middelen van bestaan en brengen ons gehele voedselsysteem in gevaar.

3.5.3.

Het is van essentieel belang het aantal arbeidskrachten in de landbouw in Europa te verhogen, de landbouw en vruchtbare landbouwgrond te beschermen en voor adequate agrarische kennis- en innovatiesystemen (AKIS) te zorgen. Jongeren en vrouwen moeten worden aangemoedigd om de landbouwsector in te gaan en het moet aantrekkelijk zijn om er jarenlang in te blijven werken.

3.5.4.

Het waarborgen van fatsoenlijke arbeidsomstandigheden voor EU- en niet-EU-werknemers in de landbouw en in de voedselsector en op alle niveaus van de voorzieningsketen is een noodzakelijke voorwaarde om tot een duurzaam en veerkrachtig voedselsysteem te komen. Er moet worden gezorgd voor toereikende financiering, billijke en hogere lonen, eerlijke prijzen, subsidies voor aanpassing aan de klimaatverandering en rechten voor seizoensarbeiders.

3.5.5.

Een breed opgezet EU-voedselbeleid moet volgens het EESC resulteren in duurzaamheid op economisch, ecologisch en sociaal-cultureel gebied. Het is dan ook absoluut zaak te bewerkstelligen dat de “van boer tot bord”-strategie de dynamiek van de voorzieningsketen ingrijpend verandert en de inkomens en het bestaan van landbouwers duurzaam verbetert (13). Wij vragen ons af of deze noodzakelijke fundamentele verschuiving tot stand zal komen als niet de juiste politieke en economische stimulansen worden gegeven.

3.6.   Handel

3.6.1.

In 2020 exporteerde de EU-27 agrovoedingsproducten ter waarde van 184,3 miljard EUR, een stijging met 1,4 % ten opzichte van 2019, terwijl de invoer, met 122,2 miljard EUR, 0,5 % hoger lag dan het jaar ervoor. Het handelsoverschot voor agrovoedingsproducten bedroeg in 2020 62 miljard EUR, een stijging met 3 % ten opzichte van 2019 (14). Volgens het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek (JRC) is 1 miljard EUR aan uitvoer van agrovoedingsproducten goed voor gemiddeld 20 000 banen, waarvan 13 700 in de primaire sector. Tegelijkertijd was de landbouw in 2016 goed voor ongeveer 4,2 % van de totale werkgelegenheid in de EU (15).

3.6.2.

Het VK, de VS, China, Zwitserland en Japan waren de grootste agrovoedingsmarkten van de EU en waren goed voor meer dan 52 % van alle uitvoer. Het VK, Brazilië, de VS, Oekraïne en China waren in 2020 de belangrijkste bronnen van invoer van agrovoedingsproducten in de EU.

3.6.3.

De EU speelt een belangrijke rol in de wereldhandel in agrovoedingsproducten en het is van essentieel belang dat haar handelsbeleid in overeenstemming wordt gebracht met haar duurzamheidsdoelstellingen. In een eerder advies (16) stelde het EESC voor om de “van boer tot bord”-strategie en de biodiversiteitsstrategie van de Green Deal als wereldwijde maatstaf voor duurzaamheid in alle toekomstige handelsovereenkomsten van de EU op te nemen. Het erkende het belang en de waarde van op regels gebaseerde handel die onder gelijke concurrentievoorwaarden wordt bedreven en van de grote bijdrage die deze zal leveren aan het economisch herstel na de COVID-19-crisis.

3.6.4.

Om de afhankelijkheid van landbouwproductiemiddelen te verminderen, moet de EU steun verlenen aan praktijken die weinig productiemiddelen vergen, vooral wat fossiele brandstoffen en bestrijdingsmiddelen betreft, en moet zij de productiecapaciteit van landbouwproductiemiddelen in Europa bevorderen.

3.6.5.

Er zijn innovatieve systemen nodig om het bestand aan natuurlijke hulpbronnen te beschermen en te vergroten en tegelijkertijd te bevorderen dat er efficiënt wordt geproduceerd (17). Nieuwe technologieën, robots en vaccins zijn belangrijke troeven die moeten worden ontwikkeld.

4.   Scenario voor risicobeheer en stresstests

4.1.

Volgens de FAO hebben de mensheid en onze voedselzekerheid te maken met een reeks nieuwe en ongekende bedreigingen, zoals extreem weer dat door de ontregeling van het klimaat wordt veroorzaakt, ziekten en pandemieën. De landbouw wordt geconfronteerd met een hele rits risico’s, die op elkaar inwerken in een wereld waarin alles met elkaar verbonden is (18).

4.2.

De FAO meldt dat de voedselprijzen in 2020/2021 zijn gestegen tot het hoogste niveau sinds 2011 (19). Vaak wordt beweerd dat prijsvolatiliteit deels wordt veroorzaakt door speculatie. De VN en de OESO wijzen erop dat in 2020 tussen de 720 en 811 miljoen mensen honger leden. Bijna een op de drie (2,37 miljard) mensen in de wereld had in 2020 geen toegang tot voldoende voedsel, een stijging met 320 miljoen in een jaar (20).

4.3.

De COVID-19-pandemie laat zien dat voedselzekerheid — zelfs in Europa — niet vanzelfsprekend is. Alle actoren en activiteiten in de voedselketen zijn uitermate sterk met elkaar verbonden. Tijdens de pandemie hebben landen handelsbeperkingen ingevoerd. Zelfs binnen de EU namen de lidstaten eenzijdige maatregelen om de grenzen te sluiten, waardoor het vervoer van voedsel en seizoenarbeiders in gevaar kwam. Dankzij snelle aanpassingen van landbouwers en partners in de voedselketen konden de productie, verwerking en distributie blijven doorgaan. Ook de Commissie heeft actie ondernomen om de interne markt draaiende te houden. Dat neemt niet weg dat veel ondernemers economisch werden getroffen door de crisis, doordat reizen, toerisme en dienstverlening op voedselgebied stilvielen.

4.4.

Omdat er tegenwoordig heel veel online gebeurt (“internet der dingen”), brachten cyberaanvallen, bijvoorbeeld met ransomware, grote ontwrichtingen in het dagelijks leven teweeg. Het persagentschap AP meldde dat de gemiddelde betaling aan cybercriminelen in 2020 met 311 % is gestegen tot 310 000 USD. Gemiddeld kregen de slachtoffers pas na 21 dagen weer toegang tot hun gegevens (21).

4.5.

In april 2021 had de grootste Nederlandse supermarkt (Albert Heijn) enkele dagen geen kaasproducten meer in voorraad als gevolg van een cyberaanval bij een grote distributeur (22). Onlangs werd ’s werelds grootste vleesverpakker JBS aangevallen. Dit heeft de veiligheidszorgen in de VS over de nationale voedselvoorziening vergroot (23). Het lijkt erop dat veel cyberaanvallen door bedrijven niet worden gemeld om marktreacties zoals hamsteren en omhoogschietende prijzen te voorkomen. Ook ondervonden bedrijven aanzienlijke gevolgen van cyberaanvallen terwijl zij niet het directe doelwit ervan waren. Hierbij valt te denken aan de sluiting in juli 2021 van enkele honderden winkels van de supermarktketen Coop in Zweden na de ransomwareaanval op de Amerikaanse softwareleverancier Kaseya (24).

4.6.

Even zorgwekkend was de blokkade van het Suezkanaal door een containerschip van 200 000 ton begin april 2021. Dergelijke incidenten tonen aan hoe kwetsbaar mondiale voorzieningsketens zijn. Als deze ketens gedurende een paar dagen worden verstoord, duurt het lang voordat de achterstand weer is ingehaald en kunnen consumenten en bedrijven daardoor met prijsstijgingen te maken krijgen.

4.7.

In september heeft de EC haar strategisch prognoseverslag 2021 gepubliceerd, waarin open strategische autonomie wordt benadrukt (25). De Commissie beschouwt het waarborgen van duurzame en veerkrachtige voedselsystemen als een van de voornaamste strategische gebieden om het mondiale leiderschap van de EU te versterken. Om voor veerkrachtige en duurzame voedselsystemen te zorgen is het, aldus de Commissie, noodzakelijk om te investeren in innovatie (26).

4.8.

Daarnaast biedt een recent technisch document van het JRC achtergrondinformatie over de dashboards inzake veerkracht die in het strategisch prognoseverslag 2020 van de EC zijn gepresenteerd (27). Daarin zijn kwetsbaarheidsindicatoren opgenomen met betrekking tot de toegang tot lokale diensten en de afhankelijkheid van voedselinvoer, en wordt het geopolitieke belang van voedsel aangetoond. Een dashboard helpt om de kwetsbaarheid in kaart te brengen en om gerichte stresstests te ontwikkelen. Dit is echter een algemene benadering, want één enkele indicator bestaat niet, en de dashboards inzake veerkracht worden momenteel herzien.

4.9.

Voorzieningsketens moeten overschakelen van “just in time” naar “just in case”. Afhankelijkheid van leveranciers met een monopolie voor bepaalde goederen kan onderhevig zijn aan inmenging door vijandige regeringen. Dit is ook een probleem bij de voorziening van productiemiddelen voor landbouwers en voedselverwerkende bedrijven. Het EESC dringt er daarom op aan om na te gaan of de beschikbaarheid van voedsel in de EU is veiliggesteld. Dit zou moeten gebeuren aan de hand van scenariostudies.

4.10.

Er zou gebruikgemaakt moeten worden van stresstests om kwetsbaarheden aan het licht te brengen. Voorbeeld: wat zijn de mogelijke gevolgen van dagenlange verstoringen van het lokale/regionale/nationale energie- en telecommunicatienetwerk? Dit wordt algemeen beschouwd als een van de grootste risico’s voor de kritieke infrastructuur van een natie, inclusief de voedselvoorziening. Directe gevolgen voor de voedselvoorziening zijn onder meer: het uitvallen van de elektriciteits-, water- en gasvoorziening; het verlies van koel- en vriescapaciteit; het uitvallen van kook-, bak- en verwerkingsfaciliteiten; het uitvallen van verwarming en verlichting; het onvermogen om te zorgen voor elementaire basishygiëne van levensmiddelen; en het onvermogen om brandstof te verkrijgen voor distributievoertuigen of andere toepassingen in de voorzieningsketen. Indirecte effecten die voortvloeien uit gevolgen voor andere kritieke infrastructuur kunnen echter ook een aanzienlijke impact hebben. Een langdurige afwezigheid van telecommunicatie en gegevensuitwisselingssystemen zou ernstige en onmiddellijke problemen opleveren in verband met de wijze waarop bedrijven intern en met overheidsinstanties, leveranciers, klanten en consumenten communiceren om de verspreiding van essentiële informatie te vergemakkelijken en om nabestellingen en betalingen uit te voeren, onder meer via bancaire verbindingssystemen.

4.11.

Het EESC beveelt aan om dit scenario nader te laten onderzoeken.

5.   Aanbeveling voor de te volgen koers

5.1.

Open strategische autonomie als concept biedt kansen, maar houdt ook risico’s in. De welvaart van de EU hangt ook af van de wereldhandel en dus van duidelijke regels voor de handel en vastgestelde maatregelen.

5.2.

Wanneer voedsel schaars wordt, of lijkt te worden, kunnen paniekaankopen ontstaan en is de consument wellicht minder geneigd om na te denken over het klimaat, de biodiversiteit of het dierenwelzijn. Europa kan dus alleen maar groener worden als het ook veerkrachtiger wordt.

5.3.

COVID-19 heeft aangetoond dat wanneer voorzieningsketens voor een langere periode verstoord raken, de hele economie daar de gevolgen van ondervindt. Het kan verscheidene jaren duren voordat de situatie weer normaal is.

5.4.

Zonder een beleid voor open en eerlijke handel kan er van open strategische autonomie op voedselgebied geen sprake zijn. De Europese Unie kan niet terugkeren naar een protectionistisch beleid, omdat dit nieuwe kwetsbaarheden met zich mee zou brengen en mogelijk grote schade zou veroorzaken (28). Voorbeeld: de EU levert graan aan Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Internationale voorzieningsketens zijn vaak efficiënter en diverser en daardoor beter in staat zich snel aan nieuwe schokken aan te passen dan lokale.

5.5.

De EU moet nagaan in welke gevallen en voor welke producten zelfvoorziening een waardevolle aanpak is. Consumenten en het grote publiek moeten zich meer bewust worden van de werking van die ketens.

5.6.

De EU moet samen met de VN en haar handelspartners de onderliggende oorzaken van voedselonzekerheid aanpakken en bijdragen aan een broodnodige omvorming van het voedselsysteem die de landbouw schokbestendiger maakt. Overheden moeten voorzieningsketens helpen ondersteunen, zodat deze duurzamer, robuuster en veiliger worden.

5.7.

In een recent gezamenlijk non-paper pleiten Frankrijk en Nederland voor strengere EU-handelsvoorwaarden, met inbegrip van een EU-plan inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit moet voor een coherent en geharmoniseerd beleid zorgen en tegelijkertijd een gelijk speelveld voor de interne markt van de EU in stand houden. Een EU-actieplan voor maatschappelijk verantwoord ondernemen moet de overkoepelende strategie zijn voor de aanpak van de EU ter bevordering van eerlijke handel, verantwoordelijke productie en een verantwoordelijk beheer van voorzieningsketens.

5.8.

Spanje en Nederland hebben onlangs een gezamenlijk non-paper opgesteld over het nastreven van strategische autonomie met behoud van een open economie. Een van de punten in dat document was dat “open strategische autonomie” een van de onderwerpen zou moeten zijn waarover op de Conferentie over de toekomst van Europa wordt gedebatteerd.

5.9.

De discussie in de EU over zorgvuldigheidseisen (29) en de “van boer tot bord”-gedragscode (30) zijn in dit verband ook relevant. In dit verband hebben bedrijven en organisaties in de agrovoedingssector nu de gelegenheid om de gedragscode inzake verantwoordelijke handels- en marketingpraktijken te ondertekenen die de EC als onderdeel van de “van boer tot bord”-strategie heeft gelanceerd (31).

---

(1)  “Om […] een alomvattend voedselbeleid echt relevant te laten zijn voor de Europese consument, is het essentieel dat het in de EU duurzaam geproduceerde voedsel concurrerend is. Dit betekent dat de Europese agrovoedingssector aan de consument voedsel moet kunnen leveren tegen prijzen die de extra kosten in verband met bijvoorbeeld duurzaamheid, dierenwelzijn, voedselveiligheid, voedingswaarde en een billijke vergoeding voor landbouwers omvatten en waarmee de sector tegelijkertijd de eerste keus van de overgrote meerderheid van de consumenten blijft” (PB C 129 van 11.4.2018, blz. 18, PB C 429 van 11.12.2020, blz. 268).

(2)  Noodplan, EC.

(3)  COVID-19 and the food phenomena, FAO.

(4)  PB C 129 van 11.4.2018, blz. 18 en PB C 429 van 11.12.2020, blz. 268.

(5)  Onder meer: PB C 129 van 11.4.2018, blz. 18, PB C 190 van 5.6.2019, blz. 9, PB C 429 van 11.12.2020, blz. 268, PB C 429 van 11.12.2020, blz. 66, PB C 440 van 6.12.2018, blz. 165, EESC-advies “Naar een eerlijke voedselvoorzieningsketen”, NAT/823 (PB C 517 van 22.12.2021, blz. 38).

(6)  Contribution to the UN Food Systems Summit 2021, EESC.

(7)  Herziening van het handelsbeleid, EC.

(8)  68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, VN.

(9)  Urbanisation in Europe, EC; UN World urbanisation Prospects 2018.

(10)  Verticale landbouw, Wageningen University & Research (WUR).

(11)  EESC-advies “Naar een eerlijke voedselvoorzieningsketen”, NAT/823 (PB C 517 van 22.12.2021, blz. 38).

(12)  CAP — Structural change and generational renewal, EC.

(13)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 268.

(14)  2020 a year of stability for EU agri-food trade, EC.

(15)  Farmers and the agricultural labour force — statistics, Eurostat.

(16)  PB C 429 van 11.12.2020,blz. 66.

(17)  The future of food and agriculture, FAO.

(18)  The impact of disasters and crises on agriculture and food security: 2021, FAO.

(19)  FAO Food Price Index, FAO.

(20)  2021 State of Food Security and Nutrition in the World, WFP.

(21)  Cyber attack on US pipeline is linked to criminal gang, AP News.

(22)  Kaasschaarste bij Albert Heijn na hack leverancier, de Volkskrant.

(23)  Hacking American beef: the relentless rise of ransomware, Financial Times.

(24)  NCSC statement on Kaseya incident, NCSC.

(25)  Strategisch prognoseverslag 2021, EC.

(26)  Shaping and securing the EU’s Open Strategic Autonomy by 2040 and beyond, JRC.

(27)  Resilience Dashboards, EC.

(28)  In alle toekomstige handelsovereenkomsten van de EU zouden ook de “van boer tot bord”-strategie en de biodiversiteitsstrategie van de Green Deal als wereldwijde maatstaf voor duurzaamheid moeten worden opgenomen (PB C 429 van 11.12.2020, blz. 66).

(29)  Towards a mandatory EU system of due diligence for supply chains, Euractiv.

(30)  Code of Conduct for Responsible Business and Marketing Practices, EC.

(31)  EESC-advies “Afstemming van strategieën en praktijken in de levensmiddelensector op de duurzameontwikkelingsdoelstellingen ten behoeve van een duurzaam herstel na COVID-19” (nog niet verschenen in het PB).