Resolutie van het Europees Economisch en Sociaal Comité over “Een nieuw verhaal voor Europa — Resolutie van het EESC over de Conferentie over de toekomst van Europa”

(2021/C 286/01)

Rapporteurs:

Stefano MALLIA (groep I) Oliver RÖPKE (groep II) Séamus BOLAND (groep III)

Tijdens zijn op 27 en 28 april 2021 gehouden zitting (vergadering van 27 april) heeft het Europees Economisch en Sociaal Comité de volgende resolutie met 226 stemmen vóór en 1 stem tegen, bij 5 onthoudingen, goedgekeurd.

1.1.

De Conferentie over de toekomst van Europa (de Conferentie) biedt Europa een unieke kans om weer in contact te komen en samen te werken met de Europese burgers, onder meer via maatschappelijke organisaties, en hun een betekenisvolle stem te geven over hun gezamenlijke toekomst. Het is nu tijd om invulling te geven aan de belofte uit artikel 11 van het Verdrag betreffende de Europese Unie, op grond waarvan de EU-instellingen de burgers en de representatieve organisaties de mogelijkheid moeten bieden hun mening over alle onderdelen van het optreden van de Unie kenbaar te maken, en een open, transparante en regelmatige dialoog met representatieve organisaties en met het maatschappelijk middenveld moeten voeren.

1.2.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) meent dat het succes van de Conferentie ook zal afhangen van de vraag of het lukt met een nieuw verhaal voor Europa te komen, dat is gebaseerd op het dagelijks leven van de Europese burgers, zodat zij zich ermee kunnen vereenzelvigen. Zo’n verhaal moet meer zijn dan een overzicht van resultaten. Het moet een concrete rationele en emotionele band scheppen tussen de EU en haar burgers. Strategische thema’s moeten in een algemeen perspectief worden geplaatst om het risico op een “Europa à la carte” te vermijden. Doel is het hoognodige gemeenschapsgevoel terug te brengen en te stimuleren op basis van gedeelde waarden en zo een nieuw Europees momentum te creëren om de huidige en toekomstige uitdagingen het hoofd te bieden.

1.3.

Het EESC onderhoudt in alle lidstaten nauwe contacten met alle geledingen van de samenleving (werkgevers, vakbonden en het maatschappelijk middenveld in brede zin). Daarom bevindt het zich in de beste positie om het maatschappelijk middenveld doeltreffend bij de Conferentie te betrekken, want het beschikt daartoe over de juiste netwerken. Dit vormt de onbetwiste knowhow en bestaansreden van het EESC. Essentieel is dat het EESC permanent aan het hele proces van de Conferentie kan deelnemen, ook aan de raad van bestuur.

1.4.

Het EESC dient stevig in de governance van de Conferentie te worden verankerd. Het is vastbesloten solide en duidelijke voorstellen te doen op basis van zijn verhaal en visie voor de EU in de volgende decennia. Het herhaalt zijn stellige overtuiging dat de Conferentie moet leiden tot voorstellen en oplossingen die voor de EU-burgers echt merkbaar een verschil zullen maken. Tijdens de Conferentie dient dan ook concreet en aantoonbaar vooruitgang te worden geboekt en mag niet alleen vrijblijvend met burgers worden gediscussieerd zonder dat dit iets oplevert. Wat dit betreft is het voorstel van vicevoorzitter Šefčovič van de Commissie om de conclusies van de Conferentie op te nemen in het werkprogramma van de Commissie voor 2022 een stap in de goede richting en cruciaal voor de geloofwaardigheid en ambitie van dit politieke proces in zijn geheel.

1.5.

In de governance van de Conferentie moeten de reikwijdte en het doel van de betrokkenheid van de burgers en het maatschappelijk middenveld worden bepaald, welke van begin af aan moeten vastliggen. Bekendheid met participatie-instrumenten kan helpen om de doelstellingen af te stemmen op de beschikbare middelen, zowel qua opzet als budget. Voor de governance moet zeker gebruik worden gemaakt van verschillende vormen en methoden van inspraak, telkens afhankelijk van de fase waarin de Conferentie zich bevindt en op welk niveau de discussies plaatsvinden. Ook moet worden gezocht naar manieren om de Europeanen te bereiken die uit zichzelf niet gemotiveerd zijn om deel te nemen. De bijdragen van burgers en maatschappelijke organisaties moeten door politici en instellingen worden opgepikt en terugkomen in besluiten, anders zal het vertrouwen in dit soort processen waarschijnlijk verloren gaan. De verwachtingen mogen niet te hooggespannen zijn. Een feedbackmechanisme moet ervoor zorgen dat ideeën die tijdens de Conferentie worden geuit, uitmonden in concrete aanbevelingen voor EU-optreden.

1.6.

Het korte tijdsbestek van de Conferentie legt alle deelnemers beperkingen op. De Conferentie moet daarom worden gezien als startpunt van een continue grotere betrokkenheid van de Europese burgers voortbouwend op de eerste resultaten. Deze kans moet worden aangegrepen om al het beleid (o.m. op economisch, sociaal en milieugebied) over een andere boeg te gooien en de lat hoger te leggen.

1.7.

Alle deelnemers moeten de discussies tijdens de Conferentie zonder vooringenomenheid volgen en geen voorbarige conclusies trekken over volgende stappen, maar alle opties open houden. In dit verband zijn de afgelopen jaren een aantal EU-initiatieven en -instrumenten gelanceerd die nu moeten worden uitgevoerd. Regelmatige monitoring van de uitvoering moet worden bevorderd en er moet worden gerapporteerd over de vooruitgang die op EU-niveau is geboekt met de genomen maatregelen en beschikbare instrumenten.

2.   Een nieuw verhaal voor Europa — Europa: een geweldige plek om te wonen en van het leven een succes te maken

2.1.

In het licht van het voorafgaande stelt het EESC een nieuw verhaal voor Europa voor dat Europa’s verre en recente verleden verbindt met het heden en een toekomstvisie schetst die is gebaseerd op grensoverschrijdende samenwerking, de banden tussen de Europese volkeren versterkt en geworteld is in de waarden solidariteit, sociale rechtvaardigheid, intergenerationele samenwerking, gendergelijkheid, duurzame welvaart en een eerlijke groene en digitale transitie. Grotere publieke steun voor deze waarden is onmisbaar om onze groei- en governancemodellen te verduurzamen, een rechtvaardige samenleving tot stand te brengen en maatschappelijke organisaties centraal te stellen in wederopbouw en herstel. Onze burgers hebben een Europa nodig dat: — maatschappelijke organisaties erkent als hoeders van het algemeen belang en essentieel voor het vinden van oplossingen voor gemeenschappelijke Europese uitdagingen; — zich richt op een eerlijk en duurzaam herstel van de COVID-19-crisis waarmee de weg wordt vrijgemaakt voor een inclusievere samenleving en langdurig concurrentievermogen en waarin ten volle rekening wordt gehouden met de onderling verweven sociale, economische, democratische, demografische en klimaatcrises in de EU-lidstaten, met de noodzakelijke groene en digitale transitie en met de structurele veranderingen op langere termijn die door de pandemie in gang zijn gezet. De Europese economie verdient alle steun om de geleden verliezen goed te maken met oog voor de vereiste opwaartse convergentie, grotere cohesie, sociale bescherming, hogere investeringen in openbare diensten, de duurzameontwikkelingsdoelstellingen en armoedebestrijding; — bijdraagt aan economisch en sociaal herstel, ondernemerschap, een rechtvaardige transitie, het scheppen van hoogwaardige werkgelegenheid, onderwijs en de verwerving van vaardigheden, innovatie, infrastructurele en sociale investeringen, decarbonisatie, digitalisering, de voltooiing van de eengemaakte markt en economische en monetaire integratie; — al zijn burgers beschermt, ook zij die het meest buitengesloten zijn, door zorg te dragen voor hun gezondheid, veiligheid en welzijn, het milieu en de biodiversiteit; — diversiteit, gendergelijkheid, grondrechten, democratie, sociale dialoog en inclusief bestuur eerbiedigt en bevordert, en — zich inzet voor vrede, veiligheid en vooruitgang in de wereld door de bevordering van multilateralisme, democratie, de rechtsstaat, mensenrechten, sociale dialoog, de duurzameontwikkelingsdoelstellingen, diplomatie en open, eerlijke en duurzame handel.

2.2.

Het EESC erkent unaniem dat de dubbele, groene en digitale transitie van cruciaal belang is om Europa’s duurzame concurrentievermogen, solidariteit en weerbaarheid tegen toekomstige crises te vergroten. De COVID-19-pandemie is de zwaarste crisis die de EU sinds haar oprichting heeft doorgemaakt. Deze pandemie heeft duidelijk aan het licht gebracht dat de EU krachtig en consistent moet kunnen optreden om de situatie op politiek, gezondheids-, economisch en sociaal gebied te kunnen verbeteren. De Conferentie biedt de EU de unieke kans om dit doel te realiseren. De gevolgen van de COVID-19-crisis voor onze burgers, samenlevingen en economieën onderstrepen de noodzaak van een gezamenlijke Europese aanpak. De pandemie heeft aangetoond dat er heel goede redenen zijn om samen te werken, maar heeft ook de zwakke punten blootgelegd in de omgang van Europa met fundamentele problemen. In een tijd van “permacrisis” moet de EU haar capaciteiten om crises aan te pakken, versterken om de resultaten te boeken die de Europese burgers wensen en verdienen.

2.3.

De crisis heeft ook duidelijk gemaakt dat de EU meer inspanningen moet leveren om bedrijven, werknemers en mensen die met armoede en sociale uitsluiting te kampen hebben, naar behoren te beschermen tegen de gevolgen van de recente problemen en toekomstige uitdagingen. Verder is tijdens de COVID-19-pandemie vastgesteld dat duurzaam concurrentievermogen moet worden ondersteund en dat er in de hele EU meer moet worden geïnvesteerd in gezondheid, zorg, onderwijs en sociale diensten van hoge kwaliteit. Het is van cruciaal belang om de coördinatie op gezondheidsgebied op EU-niveau te vergroten, grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid doeltreffender aan te pakken en de gezondheidsstelsels in de EU te versterken.

2.4.

De EU kan bogen op enkele belangrijke sterke punten, zoals de interne markt (die een van de grootste markten ter wereld is), een reeks fundamentele waarden (1) waaraan niet kan worden getornd en die integraal deel uitmaken van de Europese samenleving en democratie, alsmede solidariteit, die bijvoorbeeld blijkt uit de ambitieuze faciliteit voor herstel en veerkracht (waarvoor adequate nationale herstelplannen moeten worden uitgevoerd). Het uiteindelijke doel van de EU moet het versterken van haar sociaal markteconomisch model zijn, waarbij een duurzame en concurrerende economie hand in hand gaat met een goed ontwikkeld sociaal beleid. In lijn hiermee is de verwezenlijking van de Europese Green Deal, die het EESC van meet af aan heeft toegejuicht, de in te slane weg. De Green Deal is de nieuwe Europese groeistrategie, die welvaart, duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid centraal stelt. Het in goede banen leiden van een rechtvaardige transitie naar een klimaatneutrale manier van leven en het bevorderen van hoogwaardige werkgelegenheid, duurzaam ondernemerschap en innovatie, waaronder de circulaire en sociale economie, zijn essentieel voor een welvarend Europa.

2.5.

De EU staat echter voor grote uitdagingen. Zo zal de pandemie leiden tot meer ongelijkheid binnen en tussen de lidstaten. Daarom moet naar beide zijden van de medaille worden gekeken. Het duurzame concurrentievermogen van de Europese economie en ondernemingen van elke omvang, met name kleine en middelgrote, moet verder worden verstevigd, maar tegelijkertijd moet Europa een ambitieuzer en concreter sociaal beleid nastreven waarin niemand aan zijn lot wordt overgelaten.

2.6.

Om haar waarden te beschermen en haar prioriteiten te verwezenlijken, moet de EU ook in de wereldeconomie een positieve rol spelen. Op een internationaal toneel dat wordt gekenmerkt door felle concurrentie en flinke wrijving, niet alleen op economisch maar ook op politiek niveau, moet de EU een mondiale speler worden die haar belangen en waarden doeltreffender kan verdedigen. Tegenover het bereiken van een bepaalde mate van open strategische autonomie, zodat de EU op cruciale economische gebieden zelfstandig kan blijven handelen, moet de bereidheid staan om met anderen te zoeken naar oplossingen voor gezamenlijke problemen, zoals de klimaatverandering, en het op regels gebaseerde multilaterale stelsel te versterken.

2.7.

De pandemie heeft het belang benadrukt van een sterke en veerkrachtige Europese industriële basis. Europa heeft een ambitieus industriebeleid nodig dat de dubbele transitie (naar digitalisering en duurzaamheid) aanjaagt en zijn mondiale concurrentievermogen vergroot. Een nieuw industriebeleid, waarin allerlei verschillende maatregelen moeten worden gebruikt (o.a. uit het handels-, vaardigheden-, investerings-, onderzoeks- en energiebeleid), dient voortdurend te anticiperen op belangrijke toekomstige economische sectoren en spelers. Het moet de randvoorwaarden scheppen, waaronder de vereiste vaardigheidsprofielen, waarmee de Europese industrie mondiaal koploper kan blijven op het gebied van technologie en innovatie en kwaliteitsbanen en duurzame groei voor Europa kan genereren. Door tegelijkertijd te streven naar concurrentievermogen, duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid kan het Europese sociaal-economische model worden veiliggesteld voor de toekomst.

2.8.

Het is van het allergrootste belang dat de EU deze kans aangrijpt om zijn industriële sectoren en toeleveringsketens te moderniseren en te transformeren, zodat zij ook in een emissiearmere wereld concurrerend kunnen blijven. Om de uitdagingen die gepaard gaan met langetermijntransformaties het hoofd te bieden, moeten de beleidsmakers, de sociale partners, de maatschappelijke organisaties en de cruciale belanghebbenden in deze landen en regio’s op de veranderingen anticiperen en actief met de transitie omgaan. Sociale dialoog, voorlichting, raadpleging en participatie van werknemers en de organisaties die hen vertegenwoordigen zijn van essentiële betekenis om veranderingen op een toekomstgerichte manier aan te pakken. Dit is absoluut cruciaal voor Europa, want alleen door bedrijven én werknemers echt centraal te stellen in de herstelmaatregelen en het toekomstige beleid, kan het succes boeken. Concurrentievermogen en inclusiviteit moeten hand in hand gaan: de lidstaten die het economisch het beste doen, zijn de landen met de hoogste sociale normen, en niet omgekeerd.

3.   Rol van het EESC

3.1.

Om de rol van het EESC te versterken, dienen zijn relevantie en meerwaarde als adviesorgaan te worden aangetoond op basis van zijn unieke positie als bruggenbouwer tussen 1) beleidsmakers en het maatschappelijk middenveld, 2) de verschillende geledingen van het maatschappelijk middenveld en 3) de spelers op het nationale en Europese niveau. Met name moet een transnationaal debat op gang worden gebracht dat de Europese debatten op het niveau van de lidstaten met elkaar verbindt.

3.2.

De standpunten van het EESC moeten het resultaat zijn van echte discussies, die beginnen met de input van maatschappelijke organisaties en zich van onderaf ontwikkelen. Alleen met zo’n aanpak kunnen alle invalshoeken in aanmerking worden genomen en heldere en efficiëntere resultaten worden geboekt.

3.3.

De samenwerking met het Comité van de Regio’s (CvdR) moet worden uitgebouwd en er moeten gezamenlijke Going Local-missies worden georganiseerd, zij het met volledige inachtneming van de verschillende maar elkaar aanvullende bevoegdheden van beide instellingen.

3.4.

Het EESC is verzocht om via zijn leden deel te nemen aan de plenaire vergadering van de Conferentie en via zijn waarnemers aan de raad van bestuur, als institutionele schakel tussen de Conferentie en nationale maatschappelijke organisaties.

3.5.

Het EESC heeft een ad-hocgroep opgezet en die heeft een routekaart vastgesteld waarmee het volgende wordt beoogd: — de manieren verbeteren waarop met maatschappelijke organisaties contacten worden gelegd en onderhouden, met name door de achterban van de EESC-leden in de lidstaten te benaderen en te mobiliseren; — de rol en invloed van het EESC zelf versterken en uitbreiden; — aan de EU-beleidsmakers gestructureerde bijdragen van het maatschappelijk middenveld verschaffen door relevante voorstellen te formuleren voor de Raad, het Europees Parlement en de Europese Commissie over de verbetering van het functioneren van de EU en de werkzaamheden van het EESC gedurende het wetgevingsproces.

3.6.

Aan de voltallige vergadering van het EESC moet met medewerking van leden van het Europees Parlement, CvdR-leden, Europees commissarissen en ministers van de Raad verslag worden uitgebracht over de debatten en dialogen in de lidstaten en tijdens de Conferentie.

4.   Conclusies

Onze toekomstvisie: het maatschappelijk middenveld aan het roer

4.1.

Het EESC is van mening dat een krachtig, gedeeld verhaal voor de EU nodig is. In die context moet Europa worden gezien als: 1) hoeder van gedeelde fundamentele waarden zoals vrijheid, democratie, mensenrechten en de rechtsstaat; 2) mondiaal pleitbezorger van duurzaamheid, open en eerlijke handel en multilateralisme; 3) thuishaven van een uniek economisch en sociaal model dat is gebaseerd op eerlijke concurrentie en solidariteit in een gebied zonder binnengrenzen; en 4) aanjager van duurzame welvaart met een belangrijke centrale rol voor het Europese maatschappelijk middenveld.

4.2.

De Conferentie moet het instrument vormen waarmee we duurzame veranderingen in de EU teweeg kunnen brengen, waaronder een grotere en betekenisvollere betrokkenheid van de burgers en het maatschappelijk middenveld bij de Europese publieke ruimte. Als eerste stap op weg daarnaartoe moeten maatschappelijke organisaties partnerschappen aangaan, nauw met andere partijen en elkaar samenwerken, netwerken vormen, goede praktijkvoorbeelden uitwisselen en streven naar consensus.

4.3.

Maatschappelijke organisaties zijn onmisbaar bij het vinden van oplossingen voor de uitdagingen van dit moment. Het EESC vraagt de EU en de nationale overheden om de cruciale rol van het maatschappelijk middenveld bij het opbouwen van vertrouwen, het vormgeven van de publieke opinie en het stimuleren van positieve veranderingen te erkennen. Ook moet de EU de sleutelrol ondersteunen die maatschappelijke organisaties spelen bij de bevordering en verdediging van de Europese waarden, de democratie, de grondrechten en de rechtsstaat in het licht van het opkomende illiberalisme en populisme en de “krimpende civiele ruimte”.

4.4.

Voor de vernieuwing en het sociaal-economisch herstel van de EU is het essentieel dat alle geledingen van de samenleving adequaat worden betrokken bij en kunnen deelnemen aan de gezamenlijke vormgeving, uitvoering en evaluatie van het EU-beleid, met name de nationale plannen voor herstel en veerkracht en de toekomstige nationale hervormingsprogramma’s. Dit moet gebeuren via bestaande raadplegingsstructuren, zoals het Europees Semester, en met de erkenning van maatschappelijke organisaties als onmisbare uitvoeringspartners en begunstigden.

4.5.

Het aldus uitdenken en opbouwen van veerkrachtige, gelijkwaardige en duurzame samenlevingen vereist bottom-upinitiatieven waarin nieuwe definities van welzijn en ontwikkeling worden omarmd die veel meer behelzen dan alleen het bbp en getuigen van respect voor de opvattingen en de rechten van de burgers. Verder is het een absolute noodzaak dat de tijdens de pandemie ingevoerde beperkingen van rechten na COVID-19 niet blijven bestaan.

4.6.

Tot besluit vindt het EESC het ook van cruciaal belang om de voorgestelde maatregelen en beleidsacties voortdurend te evalueren. Het zal zelf een stevige bijdrage aan dit evaluatieproces leveren op basis van zijn knowhow en ervaring met dialoog met burgers uit alle lagen van de samenleving in de hele EU.

---

(1)  Artikel 2 VEU.

Resolutie van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het partnerschap met het Europees maatschappelijk middenveld voor een duurzame toekomst van de EU — Bijdrage van het EESC aan de sociale top van Porto

(2021/C 286/02)

Rapporteurs:

Stefano MALLIA (gr. I) Oliver RÖPKE (gr. II) Séamus BOLAND (gr. III)

Tijdens zijn op 27 en 28 april 2021 gehouden zitting (vergadering van 28 april) heeft het Europees Economisch en Sociaal Comité de volgende resolutie met 225 stemmen vóór en 1 stem tegen, bij 6 onthoudingen, goedgekeurd.

De sociale top die op 7 mei 2021 in Porto plaatsvindt, biedt de EU een unieke gelegenheid om de burgers tot middelpunt van het Europese project te maken. Dit is een kans om te laten zien dat de EU en de lidstaten samen met hun burgers handelen, met het welzijn van die burgers voor ogen, en dat zij niemand buiten de boot laten vallen. De top zal in het teken staan van de ongekend grote ambities van de EU om te bouwen aan duurzame, innovatieve, concurrerende en hechte samenlevingen, die de weg naar 2030 en daarna zullen vrijmaken voor de EU en haar in staat zullen stellen de uitdagingen met betrekking tot de groene en de digitale transitie niet alleen het hoofd te bieden, maar die ook met beide handen aan te grijpen. De top moet onze economie en samenleving tevens helpen duurzaam te worden, waarbij de economische, de sociale en de milieudimensie ieder evenveel gewicht wordt toegekend.

De urgentie van een aanpak waarbij evenveel aandacht uitgaat naar de sociale als naar de economische aspecten van onze samenlevingen en economieën, is met de COVID-19-pandemie alleen maar groter geworden. We hebben gezien dat alles tijdens de COVID-19-pandemie om mensen draait, en ook nu Europa zich langzamerhand begeeft in de richting van sociaal-economische wederopbouw en de Europese pijler van sociale rechten (EPSR) ten uitvoer legt, moeten mensen en gemeenschappen middenin het centrum blijven staan. In dit opzicht had het actieplan inzake de EPSR niet op een beter moment kunnen komen.

In de aan te nemen verklaring van Porto moeten alle institutionele, economische en sociale actoren zich committeren aan de uitvoering van het actieplan, op basis van een maatschappelijke en sociale dialoog. Europa moet dit moment aangrijpen als mijlpaal voor de essentiële volgende stappen op weg naar een levensvatbare en duurzame unie.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) dringt er bij de lidstaten en de Europese instellingen op aan actie te ondernemen uitgaande van de volgende punten:

1.

Het actieplan voor de EPSR moet een doeltreffend instrument worden dat alle actoren in staat stelt als partners samen te werken en te bouwen aan Europese samenlevingen die worden gekenmerkt door een grotere gelijkheid, duurzaamheid, inclusie en veerkracht. Alle geledingen van het maatschappelijk middenveld, zoals vertegenwoordigd in het EESC, hebben een fundamentele bijdrage te leveren om dit proces te doen slagen. Alle burgers, met inbegrip van personen met een handicap, etnische en minderheidsgroepen en de meest kwetsbare en gemarginaliseerde groepen, moeten via de actieve inzet van het Europese maatschappelijk middenveld kunnen deelnemen aan, zich kunnen herkennen in en hoop kunnen putten uit de visie op en de toekomstige uitvoering van de EPSR. De sociale economie, die een cruciale rol toekomt bij het aanpakken van onvervulde sociale behoeften, het verlichten van armoede en het verminderen van ongelijkheden, verdient bijzondere erkenning en ondersteuning.

2.

Gelijkere, duurzamere, inclusievere en veerkrachtigere Europese samenlevingen kunnen alleen worden opgebouwd met behulp van een krachtdadige betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld en een effectieve dialoog met sociale partners en maatschappelijk middenveld. Het is van het allergrootste belang dat de impact van het maatschappelijk middenveld wordt gemeten en dat daar verslag over wordt uitgebracht, dat de positieve bijdrage van het maatschappelijk middenveld meer aandacht krijgt en dat voor een gunstig juridisch klimaat en dito beleidsmix wordt gezorgd.

3.

Om veerkrachtigere, inclusievere, gelijkere en duurzamere samenlevingen uit te denken en tot stand te brengen zijn bottom-upinitiatieven nodig waarbij nieuwe definities van welzijn en ontwikkeling worden omarmd die verder gaan dan het bbp en wordt geïnvesteerd in sociale innovatie, terwijl de meningen en rechten van de burgers gerespecteerd worden. Bovendien is het absoluut noodzakelijk dat inperkingen van rechten die tijdens de pandemie zijn ingevoerd, worden losgelaten als COVID-19 achter ons ligt.

4.

Europa moet ook na de pandemie verenigd blijven en onderlinge solidariteit hoog in het vaandel blijven dragen, ondersteund door een cultuur van maatschappelijke en sociale dialoog. De EPSR ondersteunt een sociale markteconomie waarbij het sociaal model wordt opgeschaald en aangepast aan de veranderingen die in het verschiet liggen. Om sociale veerkracht en duurzaamheid op te bouwen moet het actieplan voor de EPSR zorgen voor een wijdverbreid welzijn en een inclusieve arbeidsmarkt waarop discriminatie wordt geweerd en stabiele en goed betaalde banen voorhanden zijn.

5.

In de nasleep van de pandemie moeten instellingen en sociale partners via een sociale dialoog komen tot oplossingen die de sociale veerkracht van onze economieën vergroten door een nieuwe en open houding tegenover veranderingen in te nemen. Tegelijkertijd moet worden gestreefd naar een minimaal beschermingsniveau en gelijke kansen, waarbij speciale aandacht dient uit te gaan naar de toereikendheid van lonen, genderdiscriminatie, steun voor jonge werknemers en bescherming van migranten en werknemers die in een onzekere positie verkeren.

6.

Een van de belangrijkste economische en sociale uitdagingen in Europa is het vergroten van de economische groei, de banengroei en de arbeidsparticipatie (met inbegrip van die van ouderen en jongeren, vrouwen, mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, inactieven) en het terugdringen van de werkloosheid, met name onder jongeren, alsook het versterken van de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt. Dit alles vergt een concurrentiebasis voor investeringen.

7.

Concurrentievermogen en hogere productiviteit op basis van vaardigheden en kennis vormen een probaat recept om het welzijn van de Europese samenlevingen op peil te houden. Economische groei en een goed functionerende interne markt zijn belangrijke factoren bij de versterking van de sociale dimensie van de EU. We moeten de sterke punten van onze Europese sociale markteconomie versterken terwijl we de zwakke punten wegwerken en het systeem aldus aanpassen aan de uitdagingen die ons te wachten staan.

8.

Alle belangrijke segmenten van onze economie en samenlevingen moeten voorbereid zijn om het potentieel van de digitalisering en de transitie naar een groene economie te benutten. Voorwaarde hiervoor is de bereidheid en het vermogen om structurele veranderingen door te voeren, of het nu gaat om arbeidsmarkten, sociale zekerheid, onderwijs en opleiding of belastingen. Dit impliceert dat de lidstaten daadwerkelijk hun verantwoordelijkheid nemen voor de hervormingen, die door kaders en acties op EU-niveau, zoals het Europees Semester, gecoördineerd en gefaciliteerd worden. Dit is van cruciaal belang om bedrijven ertoe te bewegen in Europa te investeren.

9.

De combinatie van een vergrijzende bevolking en een krimpende beroepsbevolking betekent dat een toenemend aantal ouderen economisch afhankelijk zal zijn als we er niet in slagen de beroepsbevolking te vergroten door arbeidsmarkten inclusiever te maken en ook te laten betreden door groepen die momenteel uitgesloten of ondervertegenwoordigd zijn. Er moet actie worden ondernomen om de uitdagingen aan te pakken waarmee de socialezekerheids- en gezondheidszorgstelsels in de lidstaten te kampen hebben. Demografische veranderingen betekenen ook dat we aanpasbare en flexibele nationale onderwijsstelsels, arbeidsmarkten en socialezekerheidsstelsels nodig zullen hebben. Deze uitdagingen vormen niet noodzakelijkerwijs problemen, maar juist kansen die omgezet moeten worden in positieve resultaten.

10.

Het actieplan moet gebaseerd zijn op concrete en tastbare acties die meetbaar zijn en vergezeld gaan van monitoringkaders die door de relevante belanghebbenden gezamenlijk zijn overeengekomen en die sociale, ecologische en economische criteria omvatten. Het EESC is ingenomen met de door de Europese Commissie voorgestelde kerndoelen en verzoekt de lidstaten ambitieus te zijn bij het bepalen van hun eigen doelstellingen, zodat alle lidstaten een feitelijke bijdrage aan de verwezenlijking van de Europese doelen leveren.

11.

Nu Europa de crisisresponsfase achter zich laat en de herstelfase ingaat, spelen sociale dialoog, voorlichting, raadpleging en participatie van werknemers, via passende kanalen, een belangrijke rol bij het vormgeven van de economische transitie en het bevorderen van innovatie op de werkplek, met name met het oog op de huidige dubbele transitie en de veranderingen in de arbeidswereld.

12.

In de EPSR wordt onvoldoende rekening gehouden met de middellange- tot langetermijngevolgen van de COVID-19-crisis voor de Europese gezondheidsstelsels. De pandemie heeft duidelijk aangetoond dat gezondheid een directe impact kan hebben op de economische en sociale stabiliteit, zelfs in de EU. Bij de uitvoering van de EPSR moeten de lidstaten meer en duurzaam investeren om de openbare gezondheidsdiensten en -infrastructuur naar een hoger niveau te tillen en de coördinatie op het gebied van volksgezondheid binnen en tussen de lidstaten te verbeteren.

13.

Er wordt veel verwacht van de top, in die zin dat alle belanghebbenden zich krachtig zullen committeren aan het behoud en de ontwikkeling van het Europees sociaal model op basis van een evenwichtige mix van rechten en verantwoordelijkheden. Wij roepen de lidstaten en de Europese instellingen op om ambitie en vastberadenheid aan de dag te leggen.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over “Vrije beroepen 4.0”

(initiatiefadvies)

(2021/C 286/03)

Rapporteur:

Rudolf KOLBE

Besluit van de voltallige vergadering	20.2.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 32 van het reglement van orde
	Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	233/0/3

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Vrije beroepen maken ten behoeve van hun opdrachtgevers reeds op grote schaal met succes gebruik van digitale en op kunstmatige intelligentie (AI) gebaseerde toepassingen. Ze zijn op toonaangevende wijze betrokken bij de technologische ontwikkeling ervan, bijvoorbeeld op het gebied van engineering. Om de praktische bruikbaarheid en doeltreffendheid van de toepassingen te garanderen, moeten de vrije beroepen ook in de toekomst meer bij de ontwikkeling en validering ervan worden betrokken.

1.2.

Digitale toepassingen mogen niet als concurrenten of vervangers van het aanbod aan dienstverlening door vrije beroepen worden beschouwd. Het gaat hierbij veeleer om hulpmiddelen die het aanbod van door vrije beroepen verleende diensten nu al verbeteren en uitbreiden.

1.3.

In het belang van hun cliënten, patiënten en opdrachtgevers moeten de vrije beroepen in staat zijn de risico’s die gepaard gaan met het gebruik van digitale technologieën te onderkennen en te beoordelen. Dit hangt samen met de bijzondere vertrouwensrelatie die kenmerkend is voor vrije beroepen en die ook in het geval van digitale distributiekanalen een kernelement zal blijven.

1.4.

Patiënten, cliënten en opdrachtgevers moeten er in verband met digitale toepassingen op kunnen vertrouwen dat beoefenaars van vrije beroepen diensten onder hun eigen verantwoordelijkheid, op professionele basis en onafhankelijk van externe belangen verlenen. Adequate beroepsregelingen die zijn aangepast aan de digitale ontwikkelingen vormen daarvoor een belangrijke voorwaarde.

1.5.

De vrije beroepen moeten de gegevensbescherming consequent waarborgen en tegenover derden verdedigen. De digitale infrastructuurvoorzieningen in de EU moeten veilig zijn, teneinde misbruik van gegevens te voorkomen.

1.6.

De vrije beroepen moeten de inhoud van onderwijs- en opleidingsprogramma’s actualiseren om ervoor te zorgen dat hun IT- en digitale vaardigheden en die van hun werknemers aan de hoogst mogelijke kwaliteitsnormen voldoen. Via passende financieringsprogramma’s zou de EU deze ontwikkelingen moeten begeleiden.

1.7.

De vrije beroepen moeten de manier waarop zij zichzelf reguleren aanpassen aan de digitale ontwikkelingen en deze actief gestalte helpen geven. Hiertoe kan het nodig zijn om de beroepsregels uit te breiden.

1.8.

Het ontstaan van nieuwe vrije beroepen die door de digitalisering mogelijk worden gemaakt, moet worden aangemoedigd, uitgaande van de criteria en beginselen die in het Manifest van Rome zijn vastgesteld.

2.   COVID-19 en de vrije beroepen

2.1.

De pandemie heeft ook bij de vrije beroepen tot een grootschalig digitaliseringsproces geleid. Als gevolg van de toegenomen behoefte aan de diensten van vrije beroepen en de aan de pandemie gerelateerde beperkingen moest het digitale aanbod aanzienlijk worden uitgebreid. De crisis heeft aangetoond hoe afhankelijk onze samenleving is van de uitstekende vakkennis van de systeemrelevante vrije beroepen. Als belangrijke partners van regeringen bij het aanpakken van crises en het waarborgen van de basisbehoeften van de bevolking moeten de vrije beroepen in de toekomst nog beter worden geïntegreerd in de sociaal-overlegmodellen en moeten hun diensten worden gewaarborgd door middel van geschikte regelgeving die is aangepast aan de digitale ontwikkelingen. Er zij kritisch op gewezen dat veel zelfstandigen en beoefenaars van vrije beroepen tijdens de pandemie geen of onvoldoende toegang hadden tot overheidssteun.

2.2.

De sterke digitalisering van de dienstverlening door beoefenaars van vrije beroepen kan als langeretermijneffect hebben dat de dienstverlening ook in afgelegen regio’s wordt verbeterd. In dit kader moet ervoor worden gezorgd dat de nog steeds veel te grote kloof tussen stad en platteland op het gebied van snel breedbandinternet zo spoedig mogelijk wordt gedicht en dat mensen uit alle regio’s in gelijke mate toegang hebben tot digitale diensten. Tijdens de crisis hebben de vrije beroepen in digitalisering en gegevensbescherming geïnvesteerd om hun rol als openbare dienstverleners op essentiële maatschappelijke gebieden te kunnen vervullen. Het is daarom belangrijk bij alle maatregelen om de economie nieuw leven in te blazen ook expliciet rekening te houden met de vrije beroepen als systeemrelevante groep.

3.   Het Manifest van Rome — definitie van vrije beroepen

3.1.

De vrije beroepen spelen een cruciale rol in de economische en sociale ontwikkeling van de EU. Zij maken deel uit van het brede scala van gereglementeerde beroepen waarvoor bepaalde kwalificaties vereist zijn en zij vertegenwoordigen 22 % van alle werknemers in Europa. In 2013 was al meer dan een tiende van de bruto toegevoegde waarde in de EU afkomstig van de sector vrije beroepen. De COVID-19-crisis heeft duidelijk gemaakt dat onze samenleving existentieel afhankelijk is van de hooggekwalificeerde diensten die vrije beroepen verlenen. Als crisisbestendige werkgevers en bedrijven bieden de vrije beroepen een aanzienlijk werkgelegenheidspotentieel. Bovendien vervullen zij belangrijke taken van algemeen belang. De diensten die zij verlenen houden nauw verband met de basisbehoeften van het individu, bijvoorbeeld op het vlak van leven, werk, gezondheid, veiligheid en eigendom. Tegen deze achtergrond is het van belang dat democratische toegang tot de diensten van de vrije beroepen wordt gewaarborgd, zoals op medisch gebied in het kader van de socialezekerheidsstelsels of op juridisch gebied via rechtsbijstandsregelingen. Aanbevelingen inzake bovengrenzen voor honoraria of tarieven hebben een beschermende functie voor degenen die van de diensten van de vrije beroepen gebruikmaken en die wegens de asymmetrie op informatiegebied afhankelijk zijn van dergelijke maatregelen.

3.2.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) heeft zich herhaaldelijk met de vrije beroepen beziggehouden en heeft in 2014 opdracht gegeven voor een alomvattende studie over de situatie van de vrije beroepen ten aanzien van hun functie en belang voor het Europese maatschappelijk middenveld (1). Bij de voorbereiding daarvan bleek dat er op EU-niveau tot nu toe geen algemeen bindende interpretatie of een algemeen geldige definitie van vrije beroepen bestaat.

3.3.

Om het begrip vrije beroepen te definiëren, heeft het EESC daarom in december 2017 het Manifest van Rome aangenomen. Daarvoor kon gebruik worden gemaakt van het voorbereidende werk van afzonderlijke Europese koepelorganisaties van vrije beroepen, die gezamenlijk hadden geprobeerd een Europese definitie te formuleren in de vorm van een handvest van de vrije beroepen.

3.4.

Volgens het Manifest van Rome verlenen beoefenaars van vrije beroepen immateriële (intellectuele) diensten op grond van een bijzondere beroepskwalificatie of -bekwaamheid. Deze diensten worden gekenmerkt door een persoonlijk aspect en verleend op basis van een vertrouwensrelatie. De beoefenaars van vrije beroepen oefenen hun werkzaamheden op eigen verantwoordelijkheid en professioneel onafhankelijk uit. Ze worden gekenmerkt door een beroepsethiek, zijn ertoe verplicht om de belangen van hun opdrachtgevers alsook het algemeen belang te dienen, en zijn onderworpen aan een beroepsorganisatie- en beroepstoezichtsysteem.

3.5.

Deze definitie is niet uitputtend, maar laat ruimte voor nieuwe technologische ontwikkelingen en nieuwe beroepen. Het Manifest van Rome drukt uit dat voornoemde kenmerken indicatief zijn voor vrije beroepen, maar niet altijd cumulatief aanwezig hoeven te zijn.

4.   Uitdagingen van de digitalisering

4.1.

De wereldwijde digitalisering heeft in de gehele samenleving een transformatieproces op gang gebracht waarvan de gevolgen niet kunnen worden overzien. Door de COVID-19-pandemie zal deze ontwikkeling nog versneld worden.

4.2.

De volgende voorbeelden laten zien dat digitale toepassingen en distributiekanalen en het gebruik van AI reeds onmisbare onderdelen van veel diensten van vrije beroepen zijn en deze in de toekomst verder kunnen optimaliseren. Nog niet duidelijk is wat het gebrek aan persoonlijk contact voor impact zal hebben op de bijzondere vertrouwensrelatie tussen beoefenaars van vrije beroepen en hun cliënten, opdrachtgevers of patiënten, en in welke mate de zogenaamde menselijke factor vervangen kan worden door artificiële intelligentie.

4.2.1.

Op het gebied van juridisch advies wordt er steeds meer gebruikgemaakt van blockchaintechnologie en “legal techs”. Door de elektronische mailboxen van advocaten en e-overheidstoepassingen zal de omgang met rechtbanken en overheden enorm veranderen. De vrije beroepen zijn nu al belangrijke partners bij de uitvoering van e-overheidsprojecten en dragen op dit gebied in wezenlijke mate bij aan administratieve vereenvoudiging.

4.2.2.

Op planningsgebied wordt het bouwwerkinformatiemodel (“Building Information Modelling”, BIM) — een methode voor planning, uitvoering en beheer van gebouwen via netwerken — steeds belangrijker en worden veel veiligheidsbeoordelingen op het gebied van infrastructuur met behulp van AI uitgevoerd.

4.2.3.

In de gezondheidszorg leiden AI-toepassingen tot aanzienlijke veranderingen in de medische diagnostiek. Bovendien worden telegeneeskundige consulten en elektronische voorschriften verder ontwikkeld en wordt er steeds meer gebruikgemaakt van elektronische patiëntendossiers.

4.3.

De digitalisering verandert de communicatie- en informatiekanalen. Enerzijds geeft ze consumenten de mogelijkheid vóór en tijdens de gebruikmaking van diensten van vrije beroepen informatie in te winnen en zo de tot nu toe bestaande asymmetrie in informatie te verkleinen. Anderzijds bestaat het risico dat een overaanbod van ongefilterde en onbecommentarieerde informatie of gericht nepnieuws consumenten onzeker maakt en tot ernstige verkeerde inschattingen leidt, zodat de informatieasymmetrie nog groter wordt.

4.4.

De digitalisering van de dienstverlening door vrije beroepen en op AI gebaseerde spraakherkennings- en vertaalsystemen zullen leiden tot een vermindering van plaats- of taalgebonden beperkingen. Dit geldt vooral voor advies- en planningsdiensten, maar ook voor diensten uit de sociale sector en de gezondheidszorg. Het in de dienstenrichtlijn verankerde bestemmingslandbeginsel mag hierdoor niet worden ondermijnd.

4.5.

De kwaliteit van gegevens in AI-toepassingen is op het gebied van de diensten van vrije beroepen bijzonder belangrijk. Om dergelijke toepassingen op gevoelige gebieden in de praktijk succesvol in te zetten, moeten de beoefenaars van vrije beroepen worden betrokken bij de technische ontwikkeling en vooral bij het waarborgen van de kwaliteit van gegevens.

4.6.

Een belangrijk aspect hierbij is bovendien het anonimiseren of pseudonimiseren van gegevens als basis voor een veilig gebruik ervan ten bate van opdrachtgevers. Met de technologische ontwikkelingen stijgen tegelijkertijd de risico’s van cybercriminaliteit, wat ook een bedreiging vormt voor de diensten die door de vrije beroepen worden aangeboden.

4.7.

Door de digitalisering zal het voor nieuwe commerciële aanbieders van specifieke bedrijfsmodellen voor vrije beroepen gemakkelijker worden om de markt te betreden. De Europese Unie en de EU-lidstaten zouden dit proces waar nodig moeten begeleiden met regelgeving, bijvoorbeeld om de relatie tussen platformexploitanten en vrije beroepen alsmede de toegang tot platforms te reguleren. Nationale toezichthoudende autoriteiten of beroepsverenigingen moeten hierbij worden betrokken. Op het gebied van de farmaceutische toelevering zijn de afgelopen jaren grote grensoverschrijdend opererende onlineapotheken ontstaan. Hierbij kunnen bedrijven die al over digitale expertise beschikken, als nieuwe aanbieders een voordeel hebben.

5.   Hoofdkenmerken van vrije beroepen in de digitale transitie

5.1.

Tussen beoefenaars van vrije beroepen en hun cliënten, patiënten of opdrachtgevers bestaat een bijzondere vertrouwensrelatie, die een essentieel kenmerk is van de diensten van vrije beroepen. Deze vertrouwensrelatie wordt door de digitalisering op de proef gesteld. Dit komt bijvoorbeeld doordat persoonlijk contact niet meer rechtstreeks plaatsvindt, maar steeds vaker via technische hulpmiddelen, zoals videoverbindingen of elektronischeberichtendiensten. Persoonlijke, op vertrouwen gebaseerde advisering en zorg zullen echter ook in digitale vorm een kernelement van de dienstverlening door vrije beroepen blijven.

5.2.

Op lange termijn is het echter de vraag of AI-toepassingen aan dezelfde eisen kunnen voldoen als menselijke adviesdiensten. Theoretisch is het denkbaar dat de vertrouwensrelatie van mens tot mens zou kunnen veranderen in een vertrouwensrelatie van mens tot machine. Op dit moment zijn AI-toepassingen hier nog ver van verwijderd. De eindbeslissing moet bij de mens liggen (“human in command” beginsel). De programmering waarop de AI is gebaseerd, moet mensgericht en transparant zijn en in de eerste plaats gericht zijn op de belangen van de afnemers van de dienst en gebaseerd zijn op gelijkwaardige aansprakelijkheidsnormen. Eveneens essentieel voor het succes van en het vertrouwen in AI-diensten is de transparantie van de onderliggende algoritmen. Die mogen er niet toe leiden dat er een verkeerd beeld wordt gegeven of dat vooroordelen aan terrein winnen.

5.3.

Een belangrijke basis voor voornoemde vertrouwensrelatie is professionele onafhankelijkheid en eigen verantwoordelijkheid. Een absoluut noodzakelijk kenmerk van diensten van vrije beroepen is dat patiënten, cliënten en opdrachtgevers erop kunnen vertrouwen dat beoefenaars van vrije beroepen diensten onder hun eigen verantwoordelijkheid, op professionele basis en onafhankelijk van externe belangen verlenen. Juist op digitaal gebied, waar de beïnvloeding van belangen lastiger te overzien is, zal vertrouwen in onafhankelijke professionele deskundigheid steeds belangrijker worden.

5.4.

In het digitale tijdperk zijn belangrijke kenmerken van professionele dienstverlening het waarborgen van gegevensbeveiliging en het beschermen van gegevens. Voor vrije beroepen is hier een sleutelrol weggelegd doordat zij voor hun cliënten of patiënten garant moeten staan voor een veilig gebruik van digitale toepassingen en hen over risico’s moeten informeren. Dit versterkt de vertrouwensband met de ontvanger van de dienst en gaat hand in hand met de naleving van het beroepsgeheim.

5.5.

Tegelijkertijd moet worden geconstateerd dat de vrije beroepen niet alle gevallen van gegevensmisbruik kunnen herkennen, wat cruciaal is voor eventuele aansprakelijkheidskwesties. Dit is met name het geval als gegevens worden misbruikt doordat derden toegang hebben tot digitale infrastructuur buiten de EU. De Europese Unie moet de ontwikkeling en uitbreiding van veilige digitale infrastructuurvoorzieningen dan ook bevorderen om op gelijke voet te blijven met concurrenten uit andere regio’s van de wereld.

6.   Digitalisering en opleiding

6.1.

Door de digitalisering zullen de onderwijs- en opleidingseisen voor vrije beroepen veranderen. Betrokkenen moeten bereid zijn tot een leven lang leren, niet alleen op het eigenlijke vakgebied, maar ook voor het verwerven van snel veranderende digitale vaardigheden op andere gebieden.

6.2.

Om ervoor te zorgen dat beoefenaars van vrije beroepen beschikken over de noodzakelijke digitale basiskennis, moeten zij al tijdens hun opleiding en ook in hun verdere beroepsleven les krijgen in relevante digitale vaardigheden. Via passende financieringsprogramma’s zou de Europese Unie deze ontwikkelingen moeten begeleiden.

6.3.

Het verwerven en verder ontwikkelen van digitale vaardigheden strekt zich ook uit tot werknemers in de sector vrije beroepen, voor wier opleiding de beoefenaars van de vrije beroepen verantwoordelijk zijn.

7.   Digitalisering en beroepswetgeving

7.1.

Voor verleners van de diensten van vrije beroepen gelden er hoge eisen op het gebied van kwaliteit en veiligheid, die in veel landen bij wet zijn geregeld. Aan deze eisen moet worden voldaan, of deze diensten nu digitaal worden verleend of niet. De nationale beroepswetgeving staat in de EU al jaren in een sterk spanningsveld. De Europese Commissie hoopt dat de vermindering van het aantal nationale beroepsregelingen tot meer economische groei en concurrentie zal leiden, maar zo wordt voorbijgegaan aan de kosten van falende prestaties als gevolg van een gebrek aan kwaliteitsborging op gedereguleerde markten voor diensten van vrije beroepen. Veel lidstaten achten hun regelgeving dan ook noodzakelijk en adequaat om de kwaliteit te waarborgen, met name op het gebied van systeemrelevante diensten van vrije beroepen.

7.2.

Omdat nieuwe digitale vormen van dienstverlening door vrije beroepen steeds vaker niet meer onder de bestaande wettelijke regelingen zullen vallen, zal de bestaande beroepswetgeving moeten worden aangepast. Om te zorgen voor de nodige flexibiliteit moeten de regels die als gevolg van de digitalisering overbodig zijn geworden, worden herzien. Aan de andere kant zal het noodzakelijker worden om bepaalde beginselen met betrekking tot de toegang tot en de uitoefening van vrije beroepen wettelijk vast te leggen, teneinde negatieve gevolgen van de digitalisering voor de consumenten en de vrije beroepen te voorkomen.

7.3.

In wezen gaat het erom een optimale verhouding tussen bindende regelgeving en zogenaamde “soft law” te vinden, waarbij voorrang wordt gegeven aan zelfregulering op beroepsniveau. Alleen als dit niet werkt, wordt de wetgever opgeroepen om regelgevend op te treden. Voor de vrije beroepen die niet gereglementeerd zijn, moet de uitvaardiging van ethische regels worden bevorderd.

8.   Digitalisering en zelfregulering in de vrije beroepen

8.1.

Kenmerkend voor de vrije beroepen is een of andere vorm van organisatie van de beroepsgroep, die binnen de EU echter heel verschillend is vormgegeven.

8.2.

Zelfregulering is vooral regionaal en deels lokaal georganiseerd. Door de digitalisering verdwijnt de klassieke locatie- en taalafhankelijkheid van de dienstverlening. Dit roept de vraag op hoe het beroepstoezicht in de toekomst effectief kan worden gewaarborgd. Deze vraag zou in een vroeg stadium moeten worden opgepakt door de organen die zich bezighouden met zelfregulering.

8.3.

Daarnaast leidt de digitalisering tot nieuwe taken voor de verenigingen en organisaties van vrije beroepen. Zij kunnen hun leden helpen bij het ontwikkelen van nieuwe digitale bedrijfsactiviteiten en bij het omgaan met nieuwe media.

8.4.

De digitalisering vereist een aanpassing van de gedragscodes die in de vrije beroepen via zelfregulering zijn ontwikkeld. Een beroepsethiek die ervoor zorgt dat de belangrijkste basiskenmerken van de vrije beroepen worden gewaarborgd, is een belangrijke voorwaarde om negatieve effecten van digitaliseringsprocessen voor consumenten te voorkomen. Gedragscodes kunnen daarbij een aanvulling vormen op juridische grondslagen.

9.   Ontstaan van nieuwe profielen van vrije beroepen

9.1.

Door de digitalisering kunnen bestaande profielen van vrije beroepen worden verbreed en kan de interdisciplinaire samenwerking met andere beroepen worden opgevoerd. Uitgaande van de in het Manifest van Rome genoemde criteria kan de digitalisering bevorderen dat er nieuwe vrije beroepen ontstaan binnen een open en evoluerend systeem.

9.2.

Bovendien zal de digitalisering de voortschrijdende commercialisering van diensten van vrije beroepen versterken en traditionele vrijeberoepsprofielen veranderen.

9.3.

Zelfregulering, gedragscodes en wettelijke minimumvoorschriften zullen in de toekomst dan ook een belangrijke rol spelen om, aan de hand van innovatieve en flexibele benaderingen, het aspect “openbaar belang” ten opzichte van het pure winstoogmerk te vrijwaren en daarmee de kwaliteit van de dienstverlening door vrije beroepen voor de consumenten te waarborgen.

---

(1)  Studie “The State of Liberal Professions Concerning their Functions and Relevance to European Civil Society”, EESC-2014-46-EN, ISBN 978-92-830-2460-6.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de rol van de sociale economie bij het scheppen van werkgelegenheid en de uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten

(Verkennend advies)

(2021/C 286/04)

Rapporteur:	Giuseppe GUERINI
Corapporteur:	Cinzia DEL RIO

Raadpleging	Portugees voorzitterschap van de Raad, 26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	239/2/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC is het Portugese voorzitterschap erkentelijk voor het verzoek om dit advies uit te brengen en is van mening dat de organisaties en ondernemingen van de sociale economie moeten worden beschouwd als strategische partners bij de uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten en de totstandbrenging van een Europese Unie waarin de belangrijkste functie van de economie erin bestaat mensen te dienen. Het beveelt in dit verband aan dat de autoriteiten van de lidstaten de organisaties en ondernemingen van de sociale economie op grote schaal betrekken bij de nationale herstel- en veerkrachtsplannen om uit de pandemische crisis te raken.

1.2.

De door de EU-instellingen goedgekeurde operationele criteria moeten worden geconsolideerd om de erkenning van organisaties en ondernemingen van de sociale economie, in de verschillende rechtsvormen waarin zij zijn opgericht, te bevorderen. Deze criteria vereisen dat sociale doelstellingen van algemeen belang voorop worden gesteld, dat een democratisch bestuur wordt aangenomen waarbij verschillende belanghebbenden betrokken zijn en dat, als er toch een “beperkte winst” wordt gerealiseerd, deze wordt gebruikt om de in de statuten vastgestelde doelstellingen na te streven.

1.3.

Om de sociale impact van organisaties en ondernemingen van de sociale economie te meten, acht het EESC het noodzakelijk dat de Europese Unie beschikt over een permanent systeem voor statistische telling, dat gekwalificeerde, vergelijkbare en actuele gegevens over de omvang en de impact van de sector moet opleveren.

1.4.

Wanneer de rol van de sociale economie bij het scheppen en in stand houden van werkgelegenheid betrekking heeft op kansarme werknemers en achterstandsgebieden, is er volgens het EESC behoefte aan een adequaat steunbeleid dat het algemeen belang erkent van deze organisaties, die weliswaar privaatrechtelijk van aard zijn maar hoofdzakelijk een publieke functie vervullen.

1.5.

Dit steunbeleid moet zich uitsplitsen in vier niveaus: — fiscaal beleid en belastingstelsels die de functie van algemeen belang erkennen; — beleid ter bevordering van publieke en particuliere investeringen die de ontwikkeling van financiering met een sociale impact bevorderen — onder meer via de hefboomwerking van overheidsopdrachten en concessies; — beleid ter ondersteuning van stabiele werkgelegenheid en een economische hoofdrol voor werknemers in ondernemingen van de sociale economie; — beleid ter ondersteuning van de vaardigheden van het personeel en technologische innovatie in organisaties van de sociale economie.

1.6.

Met betrekking tot het scheppen en behouden van werkgelegenheid is het EESC van mening dat de worker buyout-formule een goede praktijk is die niet alleen kan worden gebruikt voor de herstart van in crisis verkerende bedrijven, maar ook voor de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen waarvan de oprichters geen opvolgers hebben. Hiervoor kan het interessant zijn een specifiek Europees Investeringsfonds op te richten.

1.7.

Het EESC zou graag zien dat de groeiende belangstelling van de financiële wereld voor investeringen met een sociale impact wordt ondersteund en aangemoedigd, onder meer via een stimuleringsbeleid, en dat ondernemingen van de sociale economie worden aangemerkt als de belangrijkste spelers voor een heropleving van investeringen ten behoeve van sociale, milieu- en solidariteitsdoelstellingen.

1.8.

Het EESC is van mening dat ondernemingen van de sociale economie een ideale organisatievorm kunnen zijn voor de nieuwe vormen van ondernemerschap via digitale platforms, en met name voor activiteiten in de deeleconomie, omdat zij werknemers en gebruikers van digitale platforms meestal actief betrekken.

1.9.

Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden en democratisch bestuur zijn essentiële kenmerken van ondernemingen van de sociale economie. Indien hun statuten niet voorzien in concrete vormen van raadpleging en participatie van werknemers, zoals wel het geval is bij werknemers- en sociale coöperaties, moet daarvoor worden gezorgd.

1.10.

De organisaties van de sociale economie, en met name vrijwilligersorganisaties, zijn van fundamenteel belang voor de cohesie omdat zij een voedingsbodem zijn voor het sociaal kapitaal, en de verantwoordelijke rol van het maatschappelijk middenveld ondersteunen.

1.11.

Vrijwilligerswerk door jongeren is een belangrijk middel om de inzetbaarheid en het menselijk kapitaal van de nieuwe generaties te vergroten, met als positief effect dat de werkgelegenheidskansen worden vergroot. Deze functie lijkt ook nuttig om de problematiek van de NEET’s terug te dringen. Dit vraagt om een beleid waarmee de overgang van vrijwilligerswerk naar stabiele vormen van betaald werk wordt vergemakkelijkt.

1.12.

Tot slot hoopt het EESC dat het actieplan voor de sociale economie de gelegenheid biedt om concrete operationele instrumenten en wetgevingsvoorstellen voor het voetlicht te brengen.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Het EESC is verheugd dat het met dit verkennend advies, dat op verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad van de EU wordt uitgebracht, kan bijdragen aan de prioriteiten van diens werkprogramma, met name de bevordering van het Europees sociaal model, door concrete voorstellen te formuleren over de rol van ondernemingen van de sociale economie bij het scheppen van stabiel en fatsoenlijk werk en de totstandkoming van een meer inclusieve, duurzame en veerkrachtige economie.

2.2.

De sociale economie wordt op internationaal niveau steeds meer erkend als een beslissende en belangrijke actor die het organisatorische en transformerende vermogen van het maatschappelijk middenveld tot uitdrukking kan brengen. In verschillende lidstaten is er al wetgeving opgesteld waarin de doelstellingen en functies ervan worden erkend en het profiel en de rechtsvorm van organisaties die als uitingen van de sociale economie worden erkend, zijn omschreven (1).

2.3.

Met betrekking tot de juridische erkenning heeft het EESC er in zijn advies INT/871 (2) op gewezen dat organisaties en ondernemingen van de sociale economie sociale doelstellingen boven de rol van kapitaal stellen, mede dankzij een democratisch bestuur waarbij verschillende belanghebbenden betrokken zijn. Zij hebben geen particulier winstoogmerk en wanneer zij toch een “beperkte winst” realiseren met hun ondernemingsactiviteiten, wordt deze gebruikt om de in hun statuten omschreven doelstellingen na te streven en werkgelegenheid te scheppen.

2.4.

De aanzienlijke erkenning voor de sociale economie wordt ondersteund door verschillende studiedocumenten van internationale instellingen en organen zoals de OESO, de Verenigde Naties, de IAO en diverse EU-instellingen, zoals het EESC zelf, dat tussen 2009 en 2020 maar liefst 13 adviezen over de sociale economie heeft uitgebracht. Hierin werden de organisaties en ondernemingen van de sociale economie ingedeeld in 4 families: coöperaties, verenigingen, onderlinge maatschappijen en stichtingen, waaraan meer recentelijk ook de sociale ondernemingen zijn toegevoegd.

2.5.

Hoewel de Europese Unie de meest representatieve criteria en concepten van de sociale economie heeft erkend, zoals de voorrang van mensen boven kapitaal, herinvestering van winsten en participatief bestuur (3), is er nog geen overeenstemming bereikt over een uniforme Europese juridische definitie. In 2018 stelde het Europees Parlement voor een certificering in te voeren voor organisaties van de sociale economie op basis van artikel 50 VWEU. Om dit te bereiken dient te worden gezorgd voor een betere en meer uniforme verzameling van statistische gegevens voor de telling van organisaties en ondernemingen van de sociale economie volgens een gemeenschappelijke werkdefinitie, zoals dat al gebeurt in landen die openbare registers van organisaties en ondernemingen van de sociale economie hebben aangelegd.

2.6.

Er is meer dan ooit behoefte aan een formeel aanvaarde werkdefinitie voor de instellingen van de Europese Unie, met name om toegang te bieden tot de vele mogelijkheden voor groei en ontwikkeling en om een beter begrip van de sociale economie onder openbare en particuliere instellingen te bevorderen.

2.7.

Deze definitie is onontbeerlijk voor een volledige toegankelijkheid van de kapitaalmarkt, waarop steeds meer belangstelling is voor investeringen met een sociale impact. Het actieplan voor de sociale economie is een goede gelegenheid om dit probleem aan te pakken. Ook in het actieplan Een kapitaalmarktenunie ten dienste van mensen en ondernemingen (4) moet aandacht worden besteed aan de rol van de sociale economie bij het aantrekken van investeringen voor een mensvriendelijke economie.

2.8.

De functie en de economische waarde die door organisaties van de sociale economie worden gegenereerd blijken zeer belangrijk te zijn, zowel qua omvang (8 % van het Europese bbp) als qua kwaliteit en stabiliteit van deze waarde (5). Zelfs tijdens de jaren van de financiële crisis zijn zowel de geproduceerde economische waarde als het aantal werknemers van deze organisaties gestegen.

2.9.

Zij spelen een belangrijke rol bij het scheppen en behouden van werkgelegenheid, met meer dan 13,6 miljoen betaalde banen in Europa (goed voor ongeveer 6,3 % van de beroepsbevolking in de EU-28 (6)), meer dan 232 miljoen leden van coöperaties, onderlinge maatschappijen en soortgelijke organisaties, en meer dan 2,8 miljoen ondernemingen en organisaties. Ongeveer 2,6 miljoen van deze werknemers zijn actief in sociale ondernemingen die voldoen aan de vereisten die staan beschreven in het Initiatief voor sociaal ondernemerschap van 2011.

2.10.

Veel werknemers in organisaties en ondernemingen van de sociale economie zijn te vinden in kleine organisaties, maar de sociale economie telt ook grote ondernemingen, met soms wel meer dan honderden of duizenden werknemers. Een groot deel hiervan is werkzaam in organisaties die worden gekenmerkt door een participatief democratisch bestuur, wat wijst op een correlatie tussen een brede participatie van belanghebbenden in het bestuur en de gerichtheid op de handhaving van een hoog werkgelegenheidsniveau, evenals een beter vermogen om schokken op te vangen (7).

2.11.

Het aandeel vrouwelijke werknemers in de sociale economie is zeer groot: zij vertegenwoordigen vaak meer dan 70 % van de arbeidskrachten, maar over het algemeen sowieso meer dan de helft. Hoewel er nog verdere stappen moeten worden gezet op weg naar volledige gelijkheid, tellen organisaties van de sociale economie veel vrouwen in leidinggevende en hogere functies. De organisaties en ondernemingen van de sociale economie worden dus gekenmerkt door een aanzienlijke gelijkheid, zowel wat betreft de verschillende posities die vrouwen innemen in de organisatorische hiërarchie als wat betreft de salarissen, die geen buitensporige genderongelijkheid laten zien (8).

2.12.

Een grotere loongelijkheid neemt niet weg dat het loonniveau van werknemers in organisaties en ondernemingen van de sociale economie nog altijd aan de lage kant van de inkomensverdeling blijft. Dit is deels te wijten aan een algemeen gebrek aan waardering voor zorgtaken, die ook in traditionele bedrijfsvormen vaak onvoldoende economische erkenning krijgen. In dit verband is het zaak de vakbondsrechten van werknemers in de sociale en welzijnssector te versterken.

2.13.

Een andere belangrijke functie is het bevorderen en ten uitvoer leggen van sociale innovaties, waaruit blijkt dat deze organisaties in staat zijn veranderingen in de samenleving te interpreteren en te begeleiden en bronnen van menselijk kapitaal aan te boren, wat zich vertaalt in actieve deelname en solidariteit, met meer dan 82,8 miljoen vrijwilligers.

2.14.

Het grote aantal mensen dat actief is in belangrijke sectoren en de uitdagingen op het gebied van sociale en technologische innovatie waartoe organisaties en ondernemingen van de sociale economie geroepen zijn, moeten worden ondersteund door passende maatregelen voor een leven lang leren en kwalificaties voor de ontwikkeling van professionele en organisatorische vaardigheden.

2.15.

Het EESC juicht het dan ook toe dat de Europese Commissie een actieplan voor de sociale economie heeft aangekondigd en concrete maatregelen zal voorstellen om de Europese pijler van sociale rechten met een specifiek actieplan ten uitvoer te leggen, waarover het EESC advies SOC/614 heeft uitgebracht (9).

3.   Voorstellen voor een Europees beleid ter ondersteuning en bevordering van de sociale economie

3.1.

Om de bijdrage van organisaties en ondernemingen van de sociale economie een extra impuls en consistentie te geven en een “socialer, veerkrachtiger en inclusiever Europa” tot stand te brengen, moeten wetgevingsmaatregelen en Europese economische beleidsprogramma’s worden ingevoerd die de groei van organisaties en ondernemingen van de sociale economie bevorderen en vergemakkelijken, mede vanwege hun potentiële bijdrage aan een duurzaam, ecologisch en solidair ontwikkelingsmodel.

3.2.

In dit verband meent het EESC dat er op vier niveaus maatregelen kunnen worden genomen: — een belastingstelsel waarin wordt erkend dat ondernemingen van de sociale economie een functie van algemeen belang vervullen, en waarin bijzondere aandacht wordt besteed aan ondernemingen die actief zijn in sectoren van primair openbaar belang zoals sociale diensten, gezondheidszorg, onderwijs en sociale inclusie; — een beleid ter bevordering van publieke en particuliere investeringen die de ontwikkeling van financiering met een sociale impact bevorderen — met een verdere verbetering van de toegankelijkheid van de markt voor overheidsopdrachten en concessies; — een beleid ter ondersteuning van stabiele werkgelegenheid en van de economische hoofdrol van werknemers in ondernemingen van de sociale economie, met name in hun democratisch bestuur; — een beleid om de toepassing van nieuwe vaardigheden te ondersteunen en de verspreiding van innovatie en nieuwe technologieën in het maatschappelijk middenveld te bevorderen.

3.3.

Het EESC erkent de fundamentele rol van organisaties en ondernemingen van de sociale economie bij het verlenen van persoonlijke en sociale diensten, maar is van mening dat de verantwoordelijkheid van de lidstaten en overheidsdiensten om essentiële diensten aan het publiek te waarborgen, onverminderd van kracht blijft.

3.4.

De maatregelen ter ondersteuning van de werkgelegenheid in sociale ondernemingen die tot taak hebben gehandicapte of ernstig achtergestelde werknemers in dienst te nemen, moeten verder worden versterkt. Deze maatregelen moeten erop gericht zijn de druk van de belastingen en de socialezekerheidsbijdragen op arbeidskosten te verlichten door ervoor te zorgen dat de overheid de verzekering en sociale zekerheid van deze kwetsbare werknemers voor haar rekening neemt. Dergelijke stimulansen mogen niet worden beschouwd als staatssteun aan ondernemingen van de sociale economie, aangezien zij bedoeld zijn om de volledige integratie van mensen met een ernstige achterstand op de arbeidsmarkt te ondersteunen. De stimulansen mogen hoe dan ook alleen worden toegekend aan organisaties die de collectieve arbeidsovereenkomsten en fundamentele rechten van werknemers eerbiedigen.

3.5.

In veel gevallen zijn ondernemingen van de sociale economie de voornaamste verleners van essentiële diensten voor de bevolking, zoals onderwijs, sociale en gezondheidsdiensten, zorg of opleiding en arbeidsbemiddeling voor kansarmen. Zelfs als de activiteiten die zij verrichten een commercieel of zakelijk karakter hebben, dan zijn dit nog altijd activiteiten met een grote gemeenschaps- en territoriale waarde, waarvan de winst hoe dan ook opnieuw in de onderneming wordt geïnvesteerd. Het gaat om diensten die worden uitgevoerd met rechtstreekse deelname van de begunstigden zelf en die in het gebied zijn geworteld, als onderdeel van de taak die zij uitvoeren. Deze voorwaarden kunnen dus niet zo maar worden gelijkgesteld met marktconcurrentieregelingen. Daarom moeten sommige van de huidige voorschriften inzake “staatssteun” die de invoering verhinderen van een belastingstelsel dat de sociale en publieke voordelen van deze organisaties erkent, worden versoepeld.

3.6.

Om dezelfde reden acht het EESC het noodzakelijk dat, zoals reeds gevraagd in advies INT/906 (10), het de-minimisplafond voor diensten van algemeen economisch belang van 500 000 EUR over een periode van drie belastingjaren ten minste 800 000 EUR per boekjaar bedraagt. Dit neemt niet weg dat er geharmoniseerde regels moeten worden vastgesteld voor de toegang tot overheidsfinanciering, met uniforme en transparante criteria, met volledige inachtneming van de arbeidsnormen en onder toepassing van de sectorale collectieve overeenkomsten.

3.7.

Er moeten instrumenten worden gevonden om investeringen met een sociale impact in organisaties van de sociale economie te stimuleren. In dit verband zijn enkele interessante ervaringen opgedaan met specifieke obligaties of aandelen (eigen vermogen of quasi-eigen vermogen) in ondernemingen van de sociale economie, gekoppeld aan het nastreven van sociale doelstellingen van algemeen belang.

3.8.

De toepassing van een preferentiële belastingheffing op dit soort financiële instrumenten zou belangrijke groeistimulansen kunnen creëren, aangezien de gegevens uit het verleden al hebben laten zien dat organisaties van de sociale economie, zelfs met beperkte investeringen, in staat zijn geweest veel banen te scheppen en veel sociale voordelen te genereren voor de gebruikers van hun diensten.

3.9.

Er moeten echter adequate maatstaven worden vastgesteld aan de hand waarvan de behaalde resultaten kunnen worden gemeten en vergeleken, zoals een stabiele groei van de werkgelegenheid, de toepassing van strenge veiligheidsnormen op het werk en de controle op de daadwerkelijke verwezenlijking van de sociale doelstellingen die aan het initiatief ten grondslag liggen. Daarom moeten de lidstaten kaderwetten inzake de sociale economie aannemen en actief beleid voeren dat bevorderlijk is voor de groei en ontwikkeling van ondernemingen in de sociale economie.

3.10.

De Europese Commissie heeft in 2011 al gewezen op de noodzaak om het kennisniveau en de openbare verzameling van gegevens en statistieken over ondernemingen in de sociale economie te verbeteren, maar er moet nog veel worden gedaan om gecoördineerde normen vast te stellen, wat overigens ook bijzonder nuttig zou zijn om “social washing” of oneigenlijke toegang tot steunmaatregelen te voorkomen.

3.11.

Dit kan ertoe leiden dat, in de lidstaten die dat nog niet hebben gedaan, nationale autoriteiten worden aangewezen die verantwoordelijk zijn voor het toezicht op en de verificatie van de naleving van de vereisten en normen en voor de samenhang met de sociale doelstellingen.

3.12.

Een van de meest relevante specifieke steunmaatregelen is de deelname aan de markt voor overheidsopdrachten en concessies, waarvoor in Richtlijn 2014/24/EU reeds belangrijke instrumenten zijn voorgesteld (11), die echter niet in alle lidstaten op adequate wijze ten uitvoer zijn gelegd. Om sociaal verantwoorde overheidsopdrachten aan te moedigen, zou de Europese Commissie het goede voorbeeld moeten geven en haar eigen aanbestedingsprocedures maximaal moeten benutten om doelstellingen van sociaal beleid na te streven.

3.13.

Interessant zijn ook de steunmaatregelen die gericht zijn op de omschakeling van productie- en dienstverleningsactiviteiten, en maatregelen om de activiteiten van ondernemingen in crisis of van ondernemers aan het einde van hun loopbaan over te dragen aan de werknemers, in de vorm van coöperaties of participatieve ondernemingen.

3.14.

Tegenwoordig zien we meer en meer van dit soort regelingen, die worden aangeduid als worker buyout  (12) en die al succesvol zijn geweest om ondernemingen in crisis te helpen. Steeds vaker bieden participatieve sociale ondernemingen aan om kleine ondernemingen over te nemen. Dit gebeurt met name door jongeren die niet over voldoende kapitaal beschikken om een bedrijf op te starten, die vaak worden afgeremd en bang zijn om de obstakels van de markt in hun eentje het hoofd te bieden.

3.15.

Om het potentieel van dit soort initiatieven te vergroten, zou een investerings- en ondersteuningsmaatregel nuttig zijn om startende bedrijven te helpen met een kapitaalparticipatie die werknemers van ondernemingen in crisis financiert die ervoor kiezen de activiteiten te hervatten met een coöperatie die door dezelfde werknemers is opgericht. In sommige landen hebben dit soort initiatieven het mogelijk gemaakt verschillende bedrijven om te vormen en duizenden banen veilig te stellen.

3.16.

De vakbonden spelen een fundamentele rol in deze industriële omschakelingsprocessen. Vormen van zelfstandig ondernemerschap zoals de buy-out door werknemers maken integraal deel uit van een actief arbeidsmarktbeleid. De in Italië ondertekende overeenkomst tussen de drie coöperatieve federaties en de drie meest representatieve vakbonden inzake een systematische samenwerking op het gebied van buy-outs door werknemers is een goed praktijkvoorbeeld van de samenwerking tussen coöperaties en vakbonden (13).

3.17.

Het EESC hoopt dat het actieplan voor de sociale economie de invoering van soortgelijke initiatieven in alle lidstaten bevordert, door een specifieke structuur op te zetten in het kader van het Europees Investeringsfonds of het Europees Fonds voor aanpassing aan de globalisering, om zo te beschikken over concrete instrumenten ter ondersteuning van de herstart van economische activiteiten die door de pandemie in zwaar weer zijn gekomen.

4.   Nieuwe vormen van sociale economie

4.1.

De ondernemingen van de sociale economie ontwikkelen nieuwe werkgelegenheid en initiatieven op het gebied van sociale innovatie, bijvoorbeeld in de context van de groene economie en de bevordering van duurzame ontwikkeling. Organisaties van de sociale economie hebben steeds meer ervaringen op het gebied van de circulaire economie, waardoor ook nieuwe banen worden gecreëerd in de hergebruiksector en de sociale landbouw. Vooralsnog staan het rechtskader en het beleid in veel lidstaten de uitvoering van maatregelen voor de ontwikkeling van coöperaties voor arbeidsintegratie niet toe. Daarom is actie op EU-niveau wenselijk, willen we vooruitgang boeken in deze context.

4.2.

Van bijzonder belang is de rol die werknemerscoöperaties (14) kunnen spelen bij het inclusiever maken van de nieuwe vormen van ondernemerschap via digitale platforms, om de participatie van werknemers en gebruikers duurzamer en meer gedeeld te maken, en om nieuwe vormen van wederkerigheid en solidariteit te ontwikkelen met behulp van digitale technologieën die een brede participatie kunnen bevorderen. Dat neemt niet weg dat voor de bescherming van platformwerkers en atypische werknemers passende collectieve overeenkomsten met vakbonden moeten worden gesloten.

4.3.

Ondernemingen van de sociale economie kunnen kansen creëren voor werkgelegenheid en lokale ontwikkeling, door de participatie van burgers aan diensten zoals de levering van hernieuwbare energie of de dienstverlening in decentrale gebieden en plattelandsgebieden te organiseren. Een voorbeeld hiervan zijn de Franse regionale clusters voor economische samenwerking (Pôles Territoriaux de Coopération Economique — PTCE), die verenigingen, coöperaties, lokale overheden, traditionele bedrijven en universiteiten samenbrengen en ervaringen op het gebied van sociale landbouw, duurzaam toerisme, milieubescherming en cultureel erfgoed bevorderen.

4.4.

In de sociale economie is de rol van vrijwilligerswerk van fundamenteel belang, zowel voor de jongere generaties als voor ouderen, voor wie dit in sommige gevallen een belangrijke kans biedt om een actieve sociale en maatschappelijke rol te blijven spelen die bijdraagt tot een betere levenskwaliteit. Daarom is het belangrijk om de synergieën tussen opleiding en vrijwilligerswerk te versterken, als middel om de werkgelegenheid in de sociale sector te bevorderen. Een betere coördinatie tussen perioden van vrijwilligerswerk en stages zou de opleiding van jong en gekwalificeerd personeel kunnen vergemakkelijken.

4.5.

De succesvolle ervaringen met het Europees Solidariteitskorps moeten worden versterkt en zouden kunnen worden uitgebreid door een soort “Erasmus voor sociale ondernemers” in het leven te roepen om grensoverschrijdende samenwerking in de sociale economie te bevorderen.

4.6.

Deze functie lijkt ook zeer nuttig om de complexe problematiek van de NEET’s terug te dringen. Dit vraagt om een stimuleringsbeleid waarmee de overgang van vrijwilligerswerk naar stabiele vormen van werk wordt vergemakkelijkt.

---

(1)  https://oeil.secure.europarl.europa.eu/oeil/popups/ficheprocedure.do?reference=2016/2237(INL)&l=nl

https://betterentrepreneurship.eu

https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/MEMO_11_735

https://cecop.coop/works/cecop-report-on-social-enterprises-laws-in-europe-a-worker-and-social-coops-perspective

(2)  https://www.eesc.europa.eu/en/our-work/opinions-information-reports/opinions/towards-appropriate-european-legal-framework

(3)  Initiatief voor sociaal ondernemerschap: https://ec.europa.eu/growth/sectors/social-economy/enterprises_en

Conclusies van de Raad over de bevordering van de sociale economie 2015: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-15071-2015-INIT/nl/pdf

Social Economy Charter (Handvest van de sociale economie) 2002: https://www.socialeconomy.eu.org/wp-content/uploads/2020/04/2019-updated-Social-Economy-Charter.pdf

(4)  Een kapitaalmarktenunie ten dienste van mensen en ondernemingen — Een nieuw actieplan, COM(2020) 590 final.

(5)  De gegevens zijn afkomstig uit de publicatie van de Europese Commissie https://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=22304&langId=en

(6)  De gegevens zijn afkomstig uit het EESC-verslag https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/qe-04-17-875-en-n.pdf

(7)  The resilience of the cooperative model, CECOP, 2012 https://www.cecop.coop/works/the-resilience-of-the-cooperative-model

(8)  Las mujeres en las cooperativas de trabajo, COCETA, 2019 https://www.coceta.coop/publicaciones/estudio-mujer-cooperativismo-coceta-2019.pdf

(9)  PB C 14 van 15.1.2020, blz.1.

(10)  PB C 429, 11.12.2020, blz. 131

(11)  https://ec.europa.eu/info/policies/public-procurement/support-tools-public-buyers/social-procurement_nl

(12)  Business transfers to employees under the form of a cooperative in Europe: opportunities and challenges, CECOP, 2013 (PB C 191, 29.6.2012, blz. 24).

(13)  Italy, historic agreement between unions and coops on worker buyouts, CECOP, 2021: https://cecop.coop/works/italy-historic-agreement-between-unions-and-coops-to-promote-worker-buyouts

(14)  All for one — Worker-owned cooperatives” response to non-standard employment, CECOP 2019: https://cecop.coop/works/cecop-report-all-for-one-reponse-of-worker-owned-cooperatives-to-non-standard-employment

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over beroepsopleiding: de doeltreffendheid van de systemen om te anticiperen op vaardigheden en de behoeften van de arbeidsmarkt en deze op elkaar af te stemmen, en de rol van de sociale partners en de verschillende belanghebbenden

(Verkennend advies op verzoek van het Portugese voorzitterschap)

(2021/C 286/05)

Rapporteur:

Jean-Michel POTTIER

Verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad	26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Besluit van het bureau	28.10.2020
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	16.4.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	222/0/4

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC wijst er eens te meer op hoe belangrijk het is dat vaardigheden op de behoeften van de arbeidsmarkt worden afgestemd. Te midden van de ingrijpende omwentelingen als gevolg van de COVID-19-crisis, waardoor onze economie met name op digitaal en milieugebied in een stroomversnelling is geraakt, zijn doeltreffende opleidingsstelsels van cruciaal belang, evenals het vermogen om te anticiperen op de vaardigheden waaraan behoefte zal ontstaan.

1.2.

Gezien de aanwervingsproblemen van Europese ondernemingen is er veel te zeggen voor het gebruik van duale leerstelsels, zodat leerlingen op zeer uiteenlopende manieren vaardigheden kunnen verwerven. Veruit de meeste werkgevers maken serieus werk van hun rol als opleider in deze leerstelsels en doen hun best om hun knowhow over te dragen. Wel moet misbruik waarbij de betrokken jongeren gratis productief werk verrichten absoluut voorkomen en verboden worden.

1.3.

De leerstelsels kunnen dankzij hun gevarieerde karakter optimaal worden aangepast aan de uiteenlopende omvang van ondernemingen, de soorten kwalificaties, de structuur van het opleidingssysteem, en het type en niveau van de banen in kwestie. Dankzij dat gevarieerde karakter kunnen werknemers en werkzoekenden bovendien nieuwe vaardigheden verwerven, zodat hun beroepsvaardigheden niet verouderd raken.

1.4.

Het EESC wijst op de specifieke kenmerken van kleine en middelgrote bedrijven. Gezien de technische aard van beroepen in tal van kleine en middelgrote ondernemingen die vooral in nichemarkten over unieke knowhow beschikken, zouden juist duale leerstelsels een oplossing kunnen bieden voor de vaardigheden waaraan zij behoefte hebben. In veel plattelandsgebieden brengt de knowhow van kleine bedrijven unieke mogelijkheden met zich mee voor jongeren, en zo’n goede werkomgeving zou hun kansen op de arbeidsmarkt dan ook kunnen verbeteren.

1.5.

De sociale partners kunnen een goede bijdrage leveren aan de uitwerking en het beheer van opleidingssystemen; zij zijn bij uitstek in staat om de vaardighedenbehoeften op de arbeidsmarkt in kaart te brengen. Zij kunnen per sector en per regio tekorten aan arbeidskrachten vaststellen, hetgeen garanties biedt voor een doeltreffende ontwikkeling van vaardigheden op basis van de beroepspraktijk. Zij kunnen met hulp van belanghebbenden zoals de staat, het regionaal bestuur of de openbare dienst voor arbeidsvoorziening de kwantitatieve en kwalitatieve gegevens op het gebied van vaardighedenbehoeften met elkaar combineren.

1.6.

De sociale partners komt een structurele rol toe bij de uitwerking van certificaten en de inhoud daarvan. Het is essentieel dat de sociale partners van begin af aan bij een en ander worden betrokken, teneinde te vermijden dat de middelen niet aansluiten op de daadwerkelijke behoeften van werknemers en werkgevers in Europa. Bovendien zijn de sociale partners goed in staat om loopbaanbegeleiding voor alle doelgroepen te bevorderen.

1.7.

De belanghebbenden (staat, regionaal bestuur, openbare dienst voor arbeidsvoorziening) kunnen zich vooral doen gelden door oplossingen voor meer sociale inclusie voor te stellen. Om opleidings- en steunregelingen inzichtelijker te maken pleit het EESC voor een betere coördinatie tussen de betrokken partijen en de sociale partners in de vorm van een contractuele overeenkomst waarin al hun interacties en verantwoordelijkheden staan omschreven. Maatschappelijke organisaties, openbare sociale diensten zonder winstbejag, sociale ondernemingen, organisaties voor sociale bescherming en maatschappelijk werkers zijn van groot belang voor de begeleiding van jongeren en ouderen en besteden speciale aandacht aan mensen uit sociaal achtergestelde groepen. In sommige lidstaten bieden de juridische en financiële randvoorwaarden een betrouwbare basis voor deze belangrijke functies en diensten. Een krachtig opleidingsbeleid is ook van essentieel belang voor het in artikel 145 VWEU verankerde streven naar geschoolde, opgeleide en flexibele arbeidskrachten en naar arbeidsmarkten die soepel reageren op economische veranderingen.

1.8.

Bij maatregelen in verband met de vaardigheden die nodig zijn voor knelpuntberoepen moet rekening worden gehouden met de specifieke kenmerken van kleine en middelgrote ondernemingen, inclusief micro-ondernemingen. Deze bedrijven beschikken niet over een interne afdeling personeelszaken, terwijl voor een goede afstemming tussen opleiding, vaardigheden en werk wel een speciale aanpak geboden is. Als belangrijke bron van werkgelegenheid hebben zij specifieke begeleiding nodig. Die begeleiding moet betrekking hebben op het in kaart brengen van hun vaardighedenbehoeften, hun vacaturebeleid, hun adviesraad, hun aanwervingsprocedures en ook hun opleidingssystemen, die een duurzame integratie in het arbeidsproces mogelijk moeten maken.

1.9.

Opleidingen zijn cruciaal voor de integratie van personen met een handicap. Er moeten passende maatregelen worden genomen om te zorgen voor gelijke kansen voor personen — met name vrouwen — met een handicap, zodat zij gelijke toegang hebben tot inclusieve systemen voor beroepsopleidingen. De duurzaamheid van het werk staat of valt met het recht op een hoogwaardige opleiding.

1.10.

Het EESC pleit voor nationale strategische overeenkomsten inzake beroepsopleiding en -begeleiding, op basis van onderhandelingen tussen de autoriteiten en de sociale partners waarbij belanghebbenden uit het beroepsonderwijs en beroepsopleidingen worden betrokken. Bepaalde ondernemingen, beroepssectoren of gebieden beschikken al over zulke overeenkomsten, en op het niveau van de lidstaten zouden zij gemeengoed moeten worden. Ter wille van de integratie en re-integratie op de arbeidsmarkt zou de EU zelf de aanpassing aan de veranderingen in het bedrijfsleven moeten vergemakkelijken.

2.   Context

2.1.

Het is van belang dat er in Europees verband van gedachten wordt gewisseld over de verhouding tussen de beschikbare vaardigheden en de behoeften van de arbeidsmarkt. Dit staat in de verklaring van Osnabrück, waarin ook wordt gepleit voor het in aanmerking nemen van de sociale partners, als een van de belanghebbende partijen. Onder “Europees verband” wordt met name het volgende verstaan: — enerzijds de Europese pijler van sociale rechten — onderwijs, opleiding en een leven lang leren — en beginselen inzake gelijke kansen en toegang tot de arbeidsmarkt, ook vanuit het perspectief van een leven lang leren; — anderzijds de mededeling van de Europese Commissie uit 2020 over de Europese onderwijsruimte, waarin zij haar doelstellingen en beginselen kracht bijzet, met name wat hoogwaardig onderwijs voor iedereen betreft; — tot slot het advies SOC/570 (1) over de toekomst van werk en beroepsvaardigheden, waarin het EESC erop aandrong dat — teneinde te anticiperen en in te spelen op deze snelle technologische en digitale veranderingen — gerichte beleidsmaatregelen en concrete maatregelen worden genomen om de onderwijs- en opleidingssystemen te verbeteren en aan te passen.

2.2.

De afstemming van de beschikbare vaardigheden op de behoeften van de arbeidsmarkt wordt in de landen van de Europese Unie op verschillende manieren benaderd. De discussies over de zogenoemde “vaardighedenmismatch” begonnen vóór de COVID-19-crisis, en het EESC heeft erop aangedrongen om deze kwestie met beleid te behandelen. Volgens het Cedefop is 45 % van de werknemers van mening dat hun vaardigheden niet volledig aansluiten op hun baan, terwijl 70 % van de bedrijven te kampen heeft met een tekort aan vaardigheden. Toch wijten slechts weinig bedrijven dit aan belemmerende factoren zoals aanwervingsproblemen, de geografische locatie van het bedrijf, de hoogte van de lonen en de arbeidsomstandigheden. In een grondige studie zou moeten worden onderzocht wat precies de oorzaken zijn van de vaardighedenmismatch en hoe de betrokken personen aan een baan kunnen worden geholpen.

2.3.   De vaardighedenbehoeften

De gewenste vaardigheden verschillen van land tot land. In vergelijking met de behoeften van op diensten of toerisme gerichte economieën hangen deze verschillen echter af van het niveau van het industriële productieapparaat van het land. In het algemeen zijn de gewenste vaardigheden van een hoog niveau, maar er is eveneens behoefte aan lagere kwalificatieniveaus. Om daaraan te voldoen zoekt men zijn toevlucht tot immigratie.

2.4.   Het opleidingssysteem

De sector van het beroepsonderwijs en van beroepsopleidingen is de onderwijssector die het beste zicht heeft op de arbeidsmarkt en op de vaardigheden waaraan deze behoefte heeft. Initieel beroepsonderwijs wordt over het algemeen aangeboden op het niveau van het hoger voortgezet onderwijs en vindt plaats op school of in een werkomgeving in opleidingscentra en in ondernemingen. Het aantal jongeren dat in de EU een beroepsopleiding volgt, varieert ten opzichte van het aantal jongeren dat algemeen onderwijs volgt, maar neemt overal wel geleidelijk af. Dit leidt in het algemeen tot corrigerende of stimuleringsmaatregelen door de overheid of door beroepsorganisaties, met inbegrip van de sociale partners. Een van deze maatregelen is de nieuwe vaardighedenagenda, waarin de nadruk ligt op de digitalisering van de inhoud van opleidingen.

Het systeem van voortgezette beroepsopleidingen is in de eerste plaats gericht op werk, en de meeste opleidingen vinden plaats in een werkomgeving.

2.5.   De rol van de sociale partners

De rol van sociale partners, die in alle landen op verschillende niveaus actief zijn, moet worden versterkt. In de bedrijfstakken of op nationaal sectoroverschrijdend niveau leveren de sociale partner met hun brede ervaring een bijdrage aan het in kaart brengen van actuele en toekomstige vaardighedenbehoeften. Ook leveren zij vaak een bijdrage aan de vaststelling van referentiekaders voor kwalificaties en diploma’s, het bestuur van opleidingssystemen, het financieel beheer van beroepsopleidingen en het leerlingwezen en het systeem voor levenslange loopbaanbegeleiding. Bovendien zijn het in het algemeen de sociale partners die bij collectieve onderhandelingen onderhandelen over beroepsopleidingen.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

De arbeidsmarkt raakt steeds meer uit evenwicht, wat met name komt door een tekort aan vaardigheden. Door de gezondheidscrisis wordt de kloof tussen de vaardigheden waaraan behoefte bestaat en de vaardigheden van jongeren bovendien alleen maar breder, en dat alles in een steeds meer geconcentreerde economie.

3.1.1.

Deze situatie, waarvan al sprak was vóór de gezondheidscrisis. ontstond ongeveer twintig jaar geleden en is sindsdien alleen maar verslechterd. 60 % van de volwassen werknemers loopt het risico dat hun technologische vaardigheden verouderd raken (gegevens voor de EU-28 in 2014) (2). Een en ander leidt tot werkloosheid en spanningen op de arbeidsmarkt (3) (4).

3.1.2.

Door de gezondheidscrisis nemen de spanningen op de arbeidsmarkt hand over hand toe, en dan met name de spanningen die worden veroorzaakt door de versnelde digitale transitie.

3.2.

Het EESC is ingenomen met de Europese vaardighedenagenda. Het is vooral een goede zaak dat de aanbeveling van de Raad inzake beroepsonderwijs en -opleiding voor duurzaam concurrentievermogen, sociale rechtvaardigheid en veerkracht betrekking kan hebben op maatregelen in alle stadia van de professionalisering en een antwoord kan bieden op de veranderende aard van alle soorten behoeften en vaardigheden: a) in alle fasen van de professionalisering (verwijzing naar het vaardighedenpanorama van Cedefop) (5): — vóór de aanvang van het beroepsleven: — door de ontwikkeling van vaardigheden en professionalisering (initiële en voortgezette beroepsopleiding, duaal leerstelsel, leerlingwezen); — wanneer iemand aan de slag gaat in een onderneming, of in het geval van interne mobiliteit: — door de aanpassing van beroepsvaardigheden en zachte vaardigheden aan de onderneming (begeleiding bij aanpassing aan de functie, opleiding op het werk); — gedurende de hele loopbaan: — door de afstemming van beroepsvaardigheden op de veranderende werkgelegenheids- en functie-eisen; b) door de systemen af te stemmen op de behoeften die voortvloeien uit veranderingen in de werkgelegenheidssituatie: bijscholing (“upskilling”), omscholing (“reskilling”), sectoroverschrijdende vaardigheden (“cross-skilling”), nieuwe vaardigheden; c) naargelang van de aard van de beoogde vaardigheden: basisvaardigheden; technische vaardigheden en vakkennis; transversale vaardigheden.

3.3.

Organisaties die werkgevers en werknemers van marktondernemingen op Europees niveau vertegenwoordigen, doen in hun verklaringen voorstellen waarin zij het recht opeisen om in deze sector een rol te spelen. Het Europees Verbond van Vakverenigingen (EVV) maakt zich bijvoorbeeld sterk voor de sociale dialoog op dit gebied, zowel op Europees als op nationaal niveau; SMEUNITED is van mening dat regeringen het beheer van het leerlingwezen aan de sociale partners moeten overlaten; BUSINESS EUROPE pleit ervoor dat de sociale partners aangeven in welke behoeften opleidingsprogramma’s zouden moeten voorzien en dat zij wat de scholing van werknemers betreft, met de aanbieders van opleidingen om de tafel gaan zitten.

3.4.   De rol van de belanghebbende partijen

Naast de sociale partners moeten ook andere belanghebbenden bij een en ander worden betrokken, zodat de behoeften, middelen en maatregelen beter in kaart kunnen worden gebracht. Op basis van de middelen die de andere partijen kunnen inzetten zouden de sociale partners met hen moeten samenwerken. Het gaat hierbij met name om bedrijfstakken en andere beroeps- en brancheorganisaties, sociale partners op sectoraal en nationaal niveau, nationale kwalificatiekaders of classificatiesystemen voor vakdiploma’s, regionale autoriteiten en regionale overheids- of semi-overheidsorganen, nationale autoriteiten, maatschappelijke organisaties, sociale ondernemingen, sociale diensten, organisaties voor sociale bescherming, instellingen voor begeleiding en hulp bij integratie en re-integratie en bij het vinden van een baan, ook voor personen met een handicap, en organisaties voor initiële beroepsopleiding (IVET/CVET (6)).

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.   Anticiperen op vaardighedenbehoeften

4.1.1.

De sociale partners spelen een centrale rol bij het vaststellen en evalueren van en anticiperen op de vaardighedenbehoeften van de arbeidsmarkt. De rol die zij spelen is essentieel voor het stimuleren van de waarnemingsposten van beroepen en vaardigheden en voor het analyseren van de verzamelde gegevens. Hun prospectieve analyse dient te worden gekoppeld aan evaluaties door alle belanghebbenden: landen, regio’s, kamers en alle andere organen die actief zijn op het gebied van werkgelegenheid, opleidingen en loopbaanbegeleiding, zoals sociale diensten en organisaties. Dankzij deze samenwerking krijgt Europa een centrale plaats op de arbeidsmarkt.

4.1.2.

Het EESC is van mening dat de essentiële rol van de sociale partners kracht moet worden bijgezet door hun alle nodige middelen te verschaffen, zodat zij de grote veranderingen op de arbeidsmarkt kunnen bijbenen. De economische, sociale en gezondheidscrisis die in 2020 is begonnen en nog voortduurt, blijkt de veranderingen in onze economie aanzienlijk te versnellen. Willen ondernemingen, ook de kleinste ondernemingen, zich kunnen aanpassen, dan is digitalisering voor hen een absolute noodzaak. De groene transitie gaat gepaard met nieuwe beroepen en is bovendien vanwege de gevolgen van de crisis tegenwoordig een belangrijke eis van klanten en consumenten.

4.2.   Het opleidingsaanbod en de inhoud ervan efficiënter maken

4.2.1.

Om veroudering te vermijden, moeten referentiekaders voor opleidingen en certificering regelmatig worden geactualiseerd op basis van een evaluatie van de vaardighedenbehoeften. Vaardigheden die verband houden met nieuwe technologieën, met de groene transitie of met de door de gezondheidscrisis versnelde digitalisering, vereisen bijvoorbeeld een snelle reactie. Voor moeilijk te bereiken doelgroepen moeten innovatieve pedagogische praktijken worden aangepast met behulp van de juiste inclusieve methoden. In het duale leerstelsel kunnen opleidingssystemen worden gecombineerd met de opleidingscapaciteit van ondernemingen. Deze capaciteit komt de duurzame integratie op de arbeidsmarkt aanzienlijk ten goede en jaagt als zodanig economische activiteiten aan. Hoewel veruit de meeste werkgevers serieus werk maken van hun rol als opleider in het duale leerstelsel, moet misbruik waarbij de betrokken jongeren gratis productief werk verrichten absoluut voorkomen en verboden worden.

4.2.2.

Duale stelsels kunnen zeer verschillende vormen aannemen: — beroepsopleidingen voor jonge en minder jonge mensen in het kader van het leerlingwezen met het oog op het behalen van een volledig beroepscertificaat voor een specifiek beroep; — initiële beroepsopleidingen met stages in een onderneming, al naargelang de stelsels; — intensieve stages in een onderneming, met name om vertrouwd te raken met een beroep; — beroepsopleidingen voor werklozen in een duaal leerstelsel; — praktijkscholing in ondernemingen; — opleidingen die plaatsvinden vóór de integratie in het arbeidsproces, teneinde vaardigheden te verwerven die nodig zijn om een bepaald beroep uit te oefenen; — opleiding tot zelfstandigheid, analyse van vaardigheden, met name van mensen in nood, mensen met een handicap en jongeren die zonder diploma de school verlaten.

4.2.3.

Tot slot moet het doeltreffender maken van het opleidingsaanbod uitmonden in oplossingen voor de meest kwetsbare mensen. Wat betreft de materiële en fysieke toegankelijkheid van opleidingen en de pedagogische benadering van het doelpubliek, dient rekening te worden gehouden met gehandicapten.

4.3.   Sociale partners en belanghebbenden meer betrekken

4.3.1.

Het sluiten van contracten met belanghebbenden is meer dan een vrijwillig initiatief en consolideert de goede praktijken, met als doel om beter te anticiperen op vaardighedenbehoeften en om de beroepsopleiding doeltreffender te maken.

4.3.2.

Met een doeltreffende taakverdeling op het gebied van begeleiding en opvolging van de meest kwetsbare personen moeten belanghebbenden een belangrijke rol spelen op het gebied van sociale inclusie. Met opleidingstrajecten en de noodzakelijke begeleiding zijn de belanghebbenden van groot belang voor mensen die ver van de arbeidsmarkt af staan.

4.3.3.

Het welslagen van het systeem voor beroepsopleiding is afhankelijk van de actieve inbreng van de sociale partners in het ontwerp ervan. Samenwerking tussen de twee leeromgevingen — organen die opleidingen aanbieden en ondernemingen — is van cruciaal belang. Het nationaal of regionaal beleid moet de sociale partners flexibiliteit bieden om de structuur en de inhoud van opleidingen aan te passen aan de behoeften van werkgevers en werknemers in de specifieke context van de arbeidsmarkt.

4.4.   Ondernemingen en werknemers stimuleren om te investeren in opleidingen

4.4.1.

Het aandeel van de werknemers die jaarlijks hun vaardigheden onderhouden of verbeteren, blijft te beperkt, met name in kleine en middelgrote ondernemingen. Er bestaan talrijke belemmeringen: financiering van de opleiding en moeilijkheden die werkgevers ondervinden om personeel dat een opleiding volgt te vervangen, afwijzing van initiële opleidingen, beschikbaarheid en kwaliteit van opleidingsinhoud en -systemen voor werknemers.

4.4.2.

In dat verband blijft basiskennis een onontbeerlijke vereiste voor toegang tot banen, met name in kleine en middelgrote ondernemingen. Jongeren die een opleiding volgen worden zwaar getroffen door de COVID-19-crisis, met als gevolg meer voortijdige schoolverlaters, wat begeleiding en advies gedurende het hele leven des te belangrijker maakt. Dit is van doorslaggevend belang om de interesse van werknemers en werkzoekenden te wekken en hun de mogelijkheid te bieden de ontwikkeling van hun loopbaan in eigen handen te nemen. Een goede doelstelling zou zijn dat 8 % van de leerlingen en stagiairs een periode in het buitenland kan doorbrengen; uit effectstudies van Erasmus blijkt dat zij daardoor bredere vaardigheden opdoen en beter inzetbaar worden.

4.4.3.

Ten slotte is de vraag hoe ondernemingen, met name ondernemingen die niet beschikken over een eigen HR-dienst, zich een beeld kunnen vormen van de vaardigheden van kandidaten.

---

(1)  PB C 237 van 6.7.2018, blz. 8.

(2)  https://www.cedefop.europa.eu/files/3075_en.pdf, blz. 26.

(3)  Werkloosheidspercentage (per lidstaat): https://ec.europa.eu/eurostat/web/lfs/visualisations: unemployment rate, jan. 2021, EU-27.

(4)  Openstaande vacatures (per lidstaat): https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Job_vacancy_statistics: 2,23 % job vacancy rate, Q4 2019.

(5)  https://skillspanorama.cedefop.europa.eu/en/dashboard/european-skills-index

(6)  VET providers — VET4EU2: https://ec.europa.eu/transparency/regexpert/index.cfm?do=groupDetail.groupDetailDoc&id=38451&no=1

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over onderwijs en opleiding vanuit het perspectief van een leven lang leren: bevordering van vaardigheden voor een meer rechtvaardige, samenhangende, duurzame, digitale en veerkrachtige samenleving in Europa

(verkennend advies op verzoek van het Portugese voorzitterschap)

(2021/C 286/06)

Rapporteur:

Tatjana BABRAUSKIENĖ

Verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad	Brief van 26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de afdeling	16.4.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	219/1/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC onderstreept het belang van een efficiënt gebruik van de herstel- en veerkrachtfaciliteit en andere investeringen ter ondersteuning van economische groei en een veerkrachtige samenleving in het kader van de digitale en groene transitie van de economie, door de kwaliteit en inclusiviteit van onderwijs en opleiding (stelsels, instellingen en programma’s) te verbeteren om tegemoet te komen aan de behoeften van lerenden van alle leeftijden in alle leerstadia, om hen voor te bereiden op het leven en het werk, en om de toegang tot opleiding voor alle werkenden en het groeiende aantal mensen dat niet werkt, met name vrouwen, te garanderen. Dit zal ook het vrije verkeer van werknemers en diensten helpen waarborgen en ertoe bijdragen dat de ondernemingen goed zijn toegerust om de ontwikkelingen in hun sector bij te houden en de vaardighedenkloof te dichten waarmee zij worden geconfronteerd bij de digitale en groene transitie van het bedrijfsleven.

1.2.

Het EESC beveelt aan om voor iedere lidstaat haalbare langetermijndoelstellingen vast te stellen en binnen de Europese onderwijsruimte een systeem voor permanente monitoring op te zetten om te komen tot hoogwaardige en inclusieve voorzieningen voor onderwijs, opleiding en een leven lang leren voor iedereen en om ervoor te zorgen dat iedereen over de kennis, vaardigheden, competenties en attitude beschikt die Europa nodig heeft om een meer rechtvaardige, samenhangende, duurzame, digitale en veerkrachtige samenleving tot stand te brengen.

1.3.

Het EESC wijst erop dat democratische governance van onderwijs- en opleidingsstelsels — bijvoorbeeld via de sociale dialoog — binnen het volgende strategische EU-kader een essentieel instrument is voor succesvolle beleidsontwikkeling en -uitvoering op EU- en nationaal niveau. Zij moet worden gewaarborgd en versterkt en zinvol overleg met het maatschappelijk middenveld omvatten.

1.4.

Het EESC beveelt aan dat elke toekomstige werkgroep in het kader van de open coördinatiemethode de beleidsbevindingen, en bij voorkeur beleidsaanbevelingen, ter bespreking aan de Raad onderwijs voorlegt. De resultaten van de werkgroepen moeten worden gepubliceerd, daadwerkelijk ten uitvoer worden gelegd en een grote zichtbaarheid krijgen op het passende beleidsvormingsniveau en onder vakmensen op EU- en nationaal niveau; het is derhalve van belang dat de relevante sociale partners en andere belanghebbenden die actief zijn op het gebied van onderwijsbeleid, alsmede vertegenwoordigers van schoolhoofden, leerkrachten en studenten uit ieder land deel uitmaken van deze groepen.

1.5.

Om te voldoen aan de indicatoren, benchmarks en streefdoelen in het actieplan voor de Europese pijler van sociale rechten, de resolutie van de Raad over de Europese onderwijsruimte (2020), de aanbeveling van de Raad inzake beroepsonderwijs en -opleiding en de Verklaring van Osnabrück, stelt het EESC voor dat er aanvullend onderzoek wordt gedaan en een effectbeoordeling wordt uitgevoerd om de indicatoren aan te passen en andere noodzakelijke indicatoren toe te voegen om rapportering door de lidstaten over de uitvoering te faciliteren, aangezien de volledige impact van de COVID-19-crisis op onderwijsstelsels, lerenden en leerkrachten nog niet volledig te overzien is. De indicatoren moeten ook leiden tot maatregelen ter ondersteuning van sociaal-economisch kansarme lerenden en lerenden met een handicap door middel van gezamenlijke sociale en onderwijsmaatregelen op nationaal niveau. Na overleg met de relevante sociale partners en belanghebbenden op EU-, nationaal, regionaal en lokaal niveau moet verslag worden uitgebracht over de resultaten die zijn geboekt bij het voldoen aan de benchmarks en indicatoren.

1.6.

Het EESC stelt voor om door te gaan met het belangrijke werk dat is verricht tijdens de door het voorzitterschap geleide informele samenwerkingsvergaderingen over onderwijssectoren (DG School, DGVET, DGHE) (1), onderlinge synergieën in kaart te brengen en de zichtbaarheid ervan te vergroten, met inschakeling van de relevante sociale partners uit elk EU-land en in overleg met de relevante maatschappelijke organisaties, naar het voorbeeld van het raadgevend comité voor beroepsonderwijs en -opleiding, Ook wordt aanbevolen het EU-beleid en het nationale/regionale beleid aan elkaar te koppelen, in het kader van doeltreffende partnerschappen tussen en governance door ministeries, sociale partners en het maatschappelijk middenveld.

1.7.

Het EESC dringt erop aan dat het eerste beginsel van de Europese pijler van sociale rechten daadwerkelijk ten uitvoer wordt gelegd op Europees en nationaal niveau in het kader van het actieplan ter uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten dat tijdens de sociale top van 2021 moet worden goedgekeurd, met de volledige betrokkenheid van de relevante sociale partners en maatschappelijke organisaties en ondersteund door duurzame overheidsinvesteringen en de herstel- en veerkrachtfaciliteit.

1.8.

Het EESC vestigt de aandacht op de holistische benadering van onderwijs en opleiding en op het belang van een dergelijke benadering bij de uitvoering van recente EU-initiatieven op het gebied van onderwijs (Europese onderwijsruimte), beroepsonderwijs en -opleiding (aanbeveling inzake beroepsonderwijs en -opleiding), vaardigheden (Europese vaardighedenagenda), scholing voor jongeren (brug naar banen) en digitale vaardigheden (actieplan voor digitaal onderwijs 2021-2027), om ervoor te zorgen dat deze initiatieven bijdragen tot een gelijke toegang tot hoogwaardig onderwijs en dito opleidingen, om- en bijscholing van werknemers met het oog op een billijke transitie op de arbeidsmarkt, ondersteuning van laaggeschoolde volwassenen bij het vinden van werk, het verwerven van ondernemerschapsvaardigheden en ondersteuning van het vermogen van ondernemingen om via innovatie wereldwijd te concurreren.

1.9.

Het EESC benadrukt dat bij de uitvoering van het actieplan voor digitaal onderwijs 2021-2027 moet worden gezorgd voor een doeltreffende sociale dialoog en overleg met belanghebbenden, eerbiediging en handhaving van de rechten van werknemers, en voorlichting, raadpleging en inspraak van werknemers bij de ontwikkeling van digitale en ondernemerschapsvaardigheden, met name in beroepsonderwijs en -opleiding, volwassenenonderwijs en opleidingen voor werknemers om de vaardighedenkloof waar bedrijven mee kampen te verkleinen. Onder verwijzing naar het verslag van de Rekenkamer dringt het EESC erop aan om, ter verwezenlijking van de doelstelling van de Europese Commissie om het percentage 16- tot 74-jarigen met digitale basisvaardigheden te verhogen van 56 % in 2019 tot 70 % in 2025, binnen toekomstige EU-programma’s specifieke bedragen toe te wijzen, subdoelstellingen en mijlpalen vast te stellen en digitale vaardigheden consequent te beoordelen in een voortdurend en snel veranderende digitale omgeving.

1.10.

Het EESC roept de lidstaten op om werkenden en werklozen die moeilijk toegang hebben tot hoogwaardig en inclusief volwassenenonderwijs en -opleiding, doeltreffende ondersteuning te bieden door middel van gerichte financiering voor diegenen die er behoefte aan hebben, zoals werklozen, mensen met atypisch werk, laaggeschoolden, mensen met een handicap, oudere burgers en sociaal-economisch kansarme groepen, en daarbij rekening te houden met de genderdimensie.

1.11.

Het EESC stelt voor om de toenemende ongelijkheid op scholen en in de samenleving als geheel te bestrijden door middel van een doeltreffend gezamenlijk sociaal en onderwijsbeleid op nationaal niveau. Het EESC stelt een gecombineerde zitting van de Raad van de ministers van Onderwijs en Sociale Zaken voor om oplossingen te vinden voor de ongelijkheden op onderwijsgebied en de ongelijke toegang tot onderwijs en opleiding als gevolg van de COVID-19-crisis.

1.12.

Hoewel het EESC de streefcijfers in de nieuwe resolutie over de Europese onderwijsruimte toejuicht, stelt het voor om de indicatoren en benchmarks van de Europese onderwijsruimte regelmatig aan te passen en andere noodzakelijke indicatoren (bijv. inzake groene vaardigheden en competenties/leren over duurzame ontwikkeling) toe te voegen waarover landen gemakkelijk verslag kunnen uitbrengen, om er onder meer voor te zorgen dat sociaal-economisch kansarme lerenden doeltreffend worden ondersteund met nationale maatregelen.

1.13.

Het EESC wijst erop dat het vanuit het oogpunt van een leven lang leren van fundamenteel belang is dat alle lerenden sociale competenties ontwikkelen en dat deze competenties van jongs af aan en gedurende het volledige onderwijs als volwassene worden aangeleerd. Ook moet worden gestreden voor tolerantie en non-discriminatie in onderwijs en opleiding voor alle burgers. Sleutelvaardigheden, met name sociale gevoeligheid, empathie, interculturele dialoog, burgerschapsvaardigheden, sociale vaardigheden en ondernemerschapsvaardigheden, met inbegrip van maatschappelijk ondernemerschap, moeten in het gehele onderwijs- en opleidingsproces worden aangeleerd.

1.14.

Het EESC roept de lidstaten op om het herstelplan, NextGenerationEU en andere EU-fondsen, waaronder Erasmus, ESF+ en de Fondsen voor een rechtvaardige transitie, op efficiënte en consistente wijze te gebruiken ter ondersteuning van het onderwijs- en opleidingsbeleid voor een meer rechtvaardige, samenhangende, inclusieve, duurzame, digitale en veerkrachtige samenleving.

1.15.

Het EESC is van mening dat het Europees Semester de regeringen moet blijven aanmoedigen om te zorgen voor duurzame overheidsinvesteringen met langetermijnverbintenissen om de kwaliteit, billijkheid, gelijkheid en sociale inclusie op scholen te verbeteren, de gelijke toegang tot digitaal materiaal voor alle lerenden van alle leeftijden te bevorderen en het veilige gebruik van digitale technologieën op scholen en in onderwijsinstellingen te ondersteunen.

1.16.

Het EESC benadrukt dat kennis, vaardigheden en competenties moeten worden erkend, met inachtneming van de onderwijs- en beroepsvereisten van elke lidstaat. Het waarborgen van gelijke toegang tot volledige kwalificaties is van fundamenteel belang, en het EESC dringt dan ook aan op de uitvoering van de aanbeveling van de Raad betreffende de validatie van niet-formeel en informeel leren (2) en de Erkenningsovereenkomst van Lissabon (3). Het EESC herhaalt zijn standpunt (4) dat opleidingen die tot microcredentials leiden, aan kwaliteitsnormen moeten voldoen en duidelijke informatie over de waarde van de opleiding moeten bieden, zodat zij op de arbeidsmarkt daadwerkelijk als bijscholing gelden en kunnen worden aangevuld tot een volwaardige kwalificatie. Het is belangrijk om microcredentials niet te overreguleren om hun flexibiliteit ten opzichte van de behoeften van de arbeidsmarkt te behouden.

1.17.

Het EESC dringt erop aan dat de Europese onderwijsruimte op nationaal niveau wordt uitgevoerd — na een doeltreffende sociale dialoog met de leerkrachten — om de kwaliteit van het onderwijs in het digitale tijdperk te verbeteren, de normen in het onderwijs te verhogen, een kwalitatief betere en inclusieve initiële lerarenopleiding en permanente beroepsontwikkeling te ontwikkelen en te zorgen voor fatsoenlijke arbeidsomstandigheden en salarissen voor leerkrachten om het beroep aantrekkelijker te maken voor hoogopgeleide kandidaten.

1.18.

Het EESC wijst erop dat de academische vrijheid en de autonomie en het bestuur van instellingen voor hoger onderwijs moeten worden geëerbiedigd in verband met hun bijdrage aan een leven lang leren, en dat moet worden gezorgd voor passende overheidsinvesteringen in hoger onderwijs en onderzoek, de inclusiviteit en diversiteit van de universitaire netwerken in Europa en inachtneming van de nationale en institutionele bevoegdheden op het gebied van hoger onderwijs. Het EESC roept op tot verder overleg met de regeringen en de betrokken sociale partners en maatschappelijke organisaties over voorstellen voor de “Europese opleiding” en het “Europees academisch statuut” en tot steun voor de ontwikkeling van het aanbod beroepsonderwijs en -opleiding op het niveau van het hoger onderwijs.

2.   Achtergrond

2.1.

Dit advies is een bijdrage aan de besprekingen in de Raad onder het Portugese voorzitterschap (eerste helft 2021) over de uitvoering van EU-initiatieven op het gebied van onderwijs, opleiding en een leven lang leren, met name de Europese onderwijsruimte, de geactualiseerde vaardighedenagenda en het actieplan voor digitaal onderwijs 2021-2027.

2.2.

Groeiende inkomensongelijkheid, menselijke mobiliteit en vergrijzing zijn maatschappelijke factoren die van invloed zijn op het onderwijs- en opleidingsbeleid. In een tijd waarin de samenleving geconfronteerd wordt met economische vereisten zoals de digitale transformatie en de circulaire economie, zou de ondersteuning van individueel leren een van de oplossingen kunnen zijn voor een duurzamere samenleving, teneinde de obstakels en uitdagingen van de sociale en economische transformatie te overwinnen en tegelijkertijd de leervaardigheid te bevorderen.

2.3.

De leiders van de EU-landen kwamen tijdens de top van Göteborg op 17 november 2017 bijeen om de Europese pijler van sociale rechten te ondertekenen en begonnen bij die gelegenheid met hun eerste besprekingen over de lancering van de zogenoemde Europese onderwijsruimte (5); daarna volgden van 2018 tot 2020 verschillende nieuwe voorstellen over dit onderwerp en in februari 2021 leidde dit tot de nieuwe resolutie van de Raad. Het initiatief heeft betrekking op het eerste beginsel van de sociale pijler, dat bepaalt dat iedereen recht heeft “op hoogwaardige en inclusieve voorzieningen voor onderwijs, opleiding en een leven lang leren om de vaardigheden te verwerven en te onderhouden die nodig zijn om ten volle aan het maatschappelijk leven te kunnen deelnemen en overgangen op de arbeidsmarkt met succes te kunnen opvangen”, alsmede op de rechten die worden genoemd in het vierde beginsel, waaronder ondersteuning bij opleiding en herscholing, in het bijzonder de toegang van jongeren tot voortgezet onderwijs, leerlingplaatsen en stageplaatsen.

2.4.

De Europese Commissie heeft op 1 juli 2020 haar nieuwe beleidspakket gepubliceerd, met inbegrip van de mededeling over een Europese vaardighedenagenda voor duurzaam concurrentievermogen, sociale rechtvaardigheid en veerkracht (6), een voorstel voor een aanbeveling van de Raad inzake beroepsonderwijs en -opleiding (7), en een mededeling (8) en een voorstel voor een aanbeveling van de Raad (9) over ondersteuning van de werkgelegenheid voor jongeren: een brug naar banen voor de volgende generatie. In deze beleidsdocumenten werden een leven lang leren, bijscholing en omscholing gekoppeld aan de uitvoering en verwezenlijking van de Europese onderwijsruimte. In reactie op deze initiatieven heeft het EESC in 2020 adviezen goedgekeurd over de geactualiseerde vaardighedenagenda (10), over de versterking van de jongerengarantie (11) en over een EU-strategie voor het verbeteren van groene vaardigheden en competenties voor iedereen (12).

2.5.

In zijn advies over de terugkeer van de “gebruikswaarde”: nieuwe vooruitzichten en uitdagingen voor Europese producten en diensten (13) (2019) stelt het EESC dat innovatieve, zeer gespecialiseerde producten en diensten die beantwoorden aan de behoeften van klanten en voldoen aan de eisen inzake sociale en milieuduurzaamheid, de essentie en de focus van het moderne Europese concurrentievermogen kunnen worden. Het EESC beveelt derhalve beleidsinterventies aan voor de relevante onderwijs- en opleidingsdiensten.

2.6.

Op 30 september 2020 heeft de Europese Commissie de mededeling De Europese onderwijsruimte tegen 2025 tot stand brengen (14) gepubliceerd, waarin zes gebieden centraal staan: kwaliteit, inclusie en gendergelijkheid, de groene en de digitale transitie, leerkrachten en opleiders, hoger onderwijs en de geopolitieke dimensies. De Raad Onderwijs van 30 november 2020 onderstreepte het belang van nationale bevoegdheid op onderwijsgebied en eerbiediging van de diversiteit van culturen en onderwijsstelsels, en plaatste vraagtekens bij het “het governancemechanisme van de Europese onderwijsruimte en de EU-streefcijfers voor 2030” (15).

2.7.

In aanvulling op de eerdere beleidsinitiatieven werd de mededeling van de Commissie over het actieplan voor digitaal onderwijs 2021-2027 — Onderwijs en opleiding herbronnen voor het digitale tijdperk (16) gevolgd door conclusies van de Raad waarin wordt onderstreept dat digitaal onderwijs “gericht [moet] zijn op de lerende en alle individuen en burgers [moet] helpen hun persoonlijkheid en vaardigheden met vertrouwen, vrijheid en verantwoordelijkheid te ontwikkelen” (17).

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

De COVID-19-pandemie heeft de Europese economie in een diepe recessie gestort en het werkloosheidscijfer opgedreven als gevolg van de ongekende neergang van de economie en de uitdagingen waarmee bedrijven in de crisis te maken krijgen. Ondanks het grootschalige gebruik van regelingen voor het behoud van werkgelegenheid, ondersteund door Europese en nationale instrumenten, zal de werkloosheid in de EU naar verwachting stijgen van 6,7 % in 2019 tot 7,7 % in 2020 en 8,6 % in 2021, om daarna weer iets te dalen tot 8 % in 2022 (Eurostat, 5 november 2020). De hoge werkloosheid als gevolg van de COVID-19-crisis komt boven op de toenemende vraag naar vaardigheden en de bij- en omscholing van de Europese beroepsbevolking die wordt veroorzaakt door de digitale en groene transitie van de industrie. Een doeltreffend EU-beleid moet economische groei en een veerkrachtige samenleving ondersteunen.

3.2.

De COVID-19-crisis heeft ook geleid tot een snellere digitale transitie in het onderwijs, op de werkvloer en in het dagelijks leven. In het EESC-advies over de geactualiseerde vaardighedenagenda wordt benadrukt dat “[a]lle Europeanen immers recht [moeten] hebben op toegang tot hoogwaardige en inclusieve opleiding en een leven lang leren binnen een rechtvaardige transitie en in het licht van demografische veranderingen. Onderwijsarmoede, die is verscherpt als gevolg van de ongelijke toegang tot onderwijs en opleiding tijdens de COVID-19-crisis, moet absoluut worden aangepakt” (18). Bij de ontwikkeling van kennis, vaardigheden en competenties moet niet alleen rekening worden gehouden met de behoeften van de arbeidsmarkt en het vooruitzicht om door kwaliteit een concurrentievoordeel te verwerven, maar moet er ook voor worden gezorgd dat lerenden actieve, democratische burgers worden en dat sociale en onderwijsongelijkheden worden verkleind. Met het oog daarop is, naast het verbeteren van de digitale vaardigheden van de EU-burgers, digitale mediageletterdheid van cruciaal belang om ervoor te zorgen dat de burgers in staat zijn zich een weg te banen in de complexe wereld van vandaag.

3.3.

Het is van essentieel belang dat beleidsmaatregelen op EU- en nationaal niveau ervoor zorgen dat onderwijs en opleiding mensenrechten en een publiek goed zijn, dat de culturele diversiteit van Europa wordt geëerbiedigd en dat het onderwijs- en opleidingsbeleid tot de nationale bevoegdheden blijft behoren. Het beleid op EU- en nationaal niveau moet doeltreffende stappen zetten om de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling van de Verenigde Naties (VN) en de Europese pijler van sociale rechten uit te voeren met het oog op de verwezenlijking van hoogstaand, doeltreffend en inclusief onderwijs en opleiding voor iedereen, overal in de EU, waarbij alle lidstaten, de sociale partners en de maatschappelijke organisaties worden betrokken bij het actieplan ter uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten.

3.4.

Het is van essentieel belang dat de Europese onderwijsruimte de beleidssamenwerking tussen de EU-landen verder bevordert en een leerplatform blijft bieden voor ministeries, de sociale partners in het onderwijs en de relevante belanghebbenden uit het maatschappelijk middenveld. Doeltreffende governance vergt een samenhangend onderwijs- en opleidingsbeleid dat op elke onderwijssector wordt toegepast, van voor- en vroegschoolse educatie tot volwassenenonderwijs, met inbegrip van beroepsonderwijs en -opleiding voor alle leeftijdsgroepen, en de onderlinge afstemming van EU-beleid en nationaal/regionaal beleid in het kader van doeltreffende partnerschappen tussen ministeries, sociale partners en het maatschappelijk middenveld, binnen tripartiete beleidsgroepen.

3.5.

Het EESC verwijst naar zijn advies over de duurzame financiering van levenslang leren en ontwikkeling van vaardigheden, in de context van een tekort aan geschoolde arbeidskrachten (19) en benadrukt dat duurzame overheidsinvesteringen in onderwijs en opleiding en doeltreffende particuliere investeringen in beroepsonderwijs en -opleiding voor alle leeftijden voorwaarden zijn voor het welslagen van beleidsmaatregelen voor de sociale en economische inclusie van lerenden van alle leeftijden en de ondersteuning van ondernemingen. Daarom is het belangrijk dat het herstelplan, NextGenerationEU en andere EU-fondsen (bijv. ESF+, het Fonds voor een rechtvaardige transitie) op efficiënte en consistente wijze worden gebruikt om het onderwijs- en opleidingsbeleid in verband met het Europees Semester te ondersteunen.

3.6.

Aangezien verschillende indicatoren en benchmarks van het strategisch kader ET 2020 niet zijn gehaald, is het EESC ingenomen met het feit dat veel van de indicatoren in het initiatief inzake de Europese onderwijsruimte zijn versterkt. Deze indicatoren vormen echter een grote uitdaging en vergen een financiële toezegging van de regeringen. Ook is het van essentieel belang dat de termen die door elk land als indicatoren worden gebruikt, worden verduidelijkt en dat de milieu-educatie wordt verbeterd door er een benchmark voor vast te stellen.

3.7.

De COVID-19-crisis heeft duidelijk gemaakt dat scholen van essentieel belang zijn om leerlingen in staat te stellen hun sociale vaardigheden te ontwikkelen. Lerenden moet worden bijgebracht hoe ze deze vaardigheden hun leven lang kunnen verbeteren door “te leren leren” en actief deel te nemen aan de samenleving, door kennis op te doen van verschillende culturen, door talen te leren, door mobiliteit, door hun kennis van de kunsten te verdiepen enz. Deze vaardigheden zijn des te belangrijker omdat uit vele historische voorbeelden is gebleken dat economische en financiële crises radicaliseringstendensen versterken. Daarom is het belangrijk dat de verklaring over het bevorderen, via het onderwijs, van burgerschap en de gemeenschappelijke waarden vrijheid, tolerantie en non-discriminatie (2015) (20) verder wordt uitgevoerd en wordt toegepast op lerenden van alle leeftijden.

3.8.

Om de groene vaardigheden, competenties en attitudes van iedereen in Europa te verbeteren, moeten de lidstaten van de EU milieubeleid koppelen aan onderwijsbeleid en nationale strategieën voor groene vaardigheden en competenties opstellen. Het EESC merkt op (21) dat er op EU-niveau indicatoren en benchmarks inzake groene vaardigheden en competenties kunnen worden ontwikkeld op het gebied van klimaatbewustzijn, milieuverantwoordelijkheid en duurzame ontwikkeling, om landen te helpen deze groene vaardigheden en competenties in het kader van een transformatieve onderwijsaanpak in leerplannen vanaf de vroege kinderjaren te integreren, alsook in het volwassenenonderwijs, als onderdeel van een leven lang leren.

3.9.

Het EESC is verheugd over de nadruk die in het actieplan voor digitaal onderwijs 2021-2027 wordt gelegd op gelijke toegang tot digitale instrumenten, het internet en de ontwikkeling van digitale competenties en vaardigheden, met name voor vrouwen die in STEM- en IT-beroepen. Doeltreffende strategieën op nationaal en bedrijfsniveau inzake vaardigheden en digitalisering moeten werknemers ondersteunen door middel van relevante en hoogwaardige opleidingen. Bedrijven hebben ook steun nodig om hun werknemers bij te scholen en om te scholen, met name in het licht van de digitalisering van hun banen. Dit sluit ook aan bij de groene transformatie van de industrie — zowel wat producten als wat processen betreft — die zowel een noodzaak als een kans is voor het Europese ondernemerschap.

3.10.

Eerbiediging van volwaardige kwalificaties is van fundamenteel belang. Wat de automatische wederzijdse erkenning tegen 2025 betreft, benadrukt het EESC dat kennis, vaardigheden en competenties moeten worden erkend, met inachtneming van de onderwijs- en beroepsvereisten van elke lidstaat, en dat de toegang tot actuele informatie over erkenningsprocedures voor lerenden moet worden verbeterd. Daartoe moet de uitvoering van de aanbeveling van de Raad betreffende de validatie van niet-formeel en informeel leren (22) en van de Erkenningsovereenkomst van Lissabon (23) worden verbeterd, teneinde een leven lang leren voor iedereen te ondersteunen.

3.11.

Het EESC is ingenomen met het initiatief in het actieplan voor digitaal onderwijs 2021-2027 om een Europees uitwisselingsplatform voor digitaal materiaal en digitale cursussen op te richten. Het is van essentieel belang dat de gebruikers volledige informatie krijgen over de vraag of cursussen leiden tot volledige kwalificaties dan wel tot gedeeltelijke kwalificaties of microcredentials, wie de onlinecursussen valideert en voor kwaliteitswaarborging zorgt, of en hoe zij worden erkend en hoe zij kunnen worden aangevuld tot een volledige kwalificatie. Het zou van belang zijn om deze cursussen op de Europass-portaalsite te vermelden en grote aandacht te besteden aan het auteursrecht en het intellectuele-eigendomsrecht van het onlinemateriaal en aan de kwaliteit en de relevantie van de onlinecursussen in kwestie.

3.12.

Leerkrachten spelen een centrale rol bij het verstrekken van kwaliteitsonderwijs en -opleidingen, maar volgens de OESO is minder dan een op de vijf leerkrachten van mening dat hun beroep in de samenleving op waarde wordt geschat (24). Bovendien verdienen leerkrachten gemiddeld 11 % minder dan andere beroepsbeoefenaren met een hogeronderwijsdiploma (25). De Europese onderwijsruimte moet leerkrachten opleiders en ander onderwijzend personeel op doeltreffende wijze ondersteunen om de negatieve gevolgen van de COVID-19-crisis te boven te komen.

3.13.

Het inclusieve karakter en de diversiteit van de instellingen, studenten en docenten die bij het initiatief netwerken van Europese universiteiten betrokken zijn, moeten in alle landen van het Bolognaproces worden bevorderd, met inachtneming en vrijwaring van de nationale en institutionele bevoegdheden op het gebied van hoger onderwijs.

---

(1)  Vergadering van de directeuren-generaal voor schoolonderwijs, directeuren-generaal voor beroepsonderwijs en -opleiding, en directeuren-generaal voor hoger onderwijs.

(2)  2012/C 398/01.

(3)  Verdrag inzake de erkenning van kwalificaties betreffende hoger onderwijs in de Europese regio (Erkenningsovereenkomst van Lissabon).

(4)  PB C 10 van 11.1.2021, blz. 40.

(5)  COM(2017) 673 final.

(6)  COM(2020) 274 final.

(7)  COM(2020) 275 final.

(8)  COM(2020) 276 final.

(9)  COM(2020) 277 final.

(10)  PB C 10 van 11.1.2021, blz. 40.

(11)  PB C 10 van 11.1.2021, blz. 48.

(12)  PB C 56 van 16.2.2021, blz. 1.

(13)  PB C 97 van 24.3.2020, blz. 27.

(14)  COM(2020) 625 final.

(15)  Videoconferentie van de ministers van Onderwijs, 30 november 2020 — Voornaamste resultaten: https://www.consilium.europa.eu/nl/meetings/eycs/2020/11/30/education/

(16)  COM(2020) 624 final.

(17)  2020/C 415/10.

(18)  PB C 10 van 11.1.2021, blz. 40.

(19)  PB C 232 van 14.7.2020, blz. 8.

(20)  Verklaring van Parijs (2015).

(21)  PB C 56 van 16.2.2021, blz. 1.

(22)  2012/C 398/01.

(23)  Verdrag inzake de erkenning van kwalificaties betreffende hoger onderwijs in de Europese regio (Erkenningsovereenkomst van Lissabon).

(24)  TALIS — The OECD Teaching and Learning International Survey — OESO 2018.

(25)  OECD Education at a Glance 2020 (OESO Onderwijs in een oogopslag 2020) OESO iLibrary / Introduction: The indicators and their framework (oecd-ilibrary.org).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over “Hoe de markttoegang voor voedingssupplementen in de EU te harmoniseren: oplossingen en beste praktijken”

(Verkennend advies)

(2021/C 286/07)

Rapporteur:

Veselin MITOV

Raadpleging	Portugees EU-voorzitterschap, 26.10.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu
Goedkeuring door de afdeling	15.4.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	245/0/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De Europese markt voor voedingssupplementen neemt in omvang toe. Voedingssupplementen vallen onder de voorschriften van Richtlijn 2002/46/EG (1), die niet op een homogene manier in de EU wordt toegepast. Nochtans is een uniforme toepassing van de wetgeving van essentieel belang voor de goede werking van de interne markt van de EU, aangezien die het vrije verkeer van veilige producten mogelijk maakt.

1.2.

Het EESC schaart zich achter een herziening van die wetgeving, met name met behulp van een actualisering van de definitie van voedingssupplementen, de invoering van een verplichting op het gebied van kennisgeving en onderzoek van administratieve dossiers en de totstandbrenging van een systeem voor voedingswaakzaamheid waarbij bijwerkingen worden geregistreerd en de volksgezondheid dus beter wordt beschermd.

1.3.

De veiligheid van producten en ingrediënten moet vooropstaan. Die veiligheid moet dan ook op wetenschappelijke basis worden vastgesteld. Het EESC beveelt aan maximumhoeveelheden vast te stellen voor vitaminen en mineralen, en positieve en negatieve lijsten op te stellen voor ingrediënten, met inbegrip van planten.

1.4.

De aan consumenten verstrekte informatie moet hen in staat stellen de producten in alle veiligheid te consumeren. Het EESC beveelt aan communicatiemaatregelen en maatregelen voor de voorlichting van consumenten vast te stellen, met name voor onlineverkoop.

1.5.

Het EESC moedigt autoriteiten aan de controle en analyse van en het toezicht op producten te versterken teneinde consumenten en marktdeelnemers te beschermen door niet-conforme producten uit de handel te nemen. Die controles moeten ook oneerlijke concurrentie tussen marktdeelnemers vermijden (gebruik van niet-toegestane claims, niet-conforme producten met name uit derde landen).

1.6.

Het EESC verzoekt derhalve alle belanghebbenden het regelgevingskader met betrekking tot voedingssupplementen te harmoniseren en toe te passen met het oog op een eerlijkere economie en producten die veiliger zijn voor de volksgezondheid.

2.   Inleiding

2.1.

Dit advies wordt opgesteld op verzoek van het Portugese voorzitterschap van de Raad, teneinde oplossingen en goede praktijken in kaart te brengen voor een harmonisering van de markttoegang voor voedingssupplementen in de EU. Het advies van het EESC zal kunnen bijdragen aan de werkzaamheden van het voorzitterschap op dat gebied, met name door middel van een conferentie die zal worden georganiseerd in de eerste helft van dit jaar en via werkgroepen binnen de Raad. Het EESC heeft positief gereageerd op die vraag, die betrekking heeft op een onderdeel van de levensmiddelensector dat tot nog toe weinig is onderzocht.

2.2.

Het EESC is van mening dat dit onderwerp goed aansluit op de “één gezondheid”-benadering van de Wereldgezondheidsorganisatie en op de Europese “van boer tot bord”-strategie, waarin wordt gepleit voor gezonde en duurzame voeding en betere voorlichting van de consument, in combinatie met het waarborgen van billijke handel tussen marktdeelnemers (2). Het EESC is van mening dat gezonde, duurzame voeding een cruciale “pijler” is van een alomvattend EU-voedselbeleid, aangezien we onze voedingsgewoonten dringend moeten aanpassen om de gezondheid van zowel ecosystemen als de bevolking te verbeteren in plaats van te schaden. (3)

2.3.

Het EESC is altijd voorstander geweest van een EU-beleid ter bescherming van de gezondheid in de hele voedselketen, met het oog op de bevordering van veiligheid en hygiëne en van duidelijke, transparante en veilige productinformatie (4). Het is ook van mening dat voedselveiligheid gebaseerd moet blijven op een robuust systeem en een Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA), met transparante procedures voor de beoordeling van de veiligheid van nieuwe producten die in de voedselketen terechtkomen, volledige traceerbaarheid en adequate risicocommunicatie (5).

3.   Naar een harmonisatie op het gebied van voedingssupplementen

3.1.   Een regelgevingskader dat verbetering behoeft

3.1.1.

Voedingssupplementen vallen specifiek onder de voorschriften van Richtlijn 2002/46/EG, die sinds de publicatie ervan vrijwel niet meer is gewijzigd.

3.1.2.

De definitie van voedingssupplementen is ondanks de innovatie in de sector en de nieuwe consumptiepatronen niet aangepast. De definitie is niet nauwkeurig genoeg en voor verschillende interpretaties vatbaar. Het begrip “afgemeten kleine eenheidshoeveelheden” verschilt bijvoorbeeld van land tot land (de hoeveelheid is niet gepreciseerd). Die interpretaties kunnen leiden tot verschillen tussen lidstaten wat de status van voedingssupplementen en de resultaten van controles betreft. Die definitie moet worden uitgebreid en preciezer worden geformuleerd.

3.1.3.

Het EESC stelt voor dat de wetgeving wordt geactualiseerd teneinde de markt van voedingssupplementen beter te harmoniseren en rekening te houden met nieuwe elementen.

3.2.   Doeltreffendere kennisgevingen

3.2.1.

De richtlijn biedt de mogelijkheid van kennisgevingen. Die verklaringen nemen de vorm aan van een administratieve registratie van producten voordat zij in de handel worden gebracht. Het betreft geen vergunning voor het in de handel brengen, noch een bewijs van conformiteit of veiligheid. Elke lidstaat (24/27) kan beslissen over de inhoud van de kennisgeving en over de procedure voor de behandeling van de verstrekte gegevens (van eenvoudige bewaring tot een diepgaand onderzoek).

3.2.2.

De informatie in de kennisgeving maakt het voor bevoegde autoriteiten mogelijk een beter inzicht te krijgen in de markt, en dankzij de verwerking van de gegevens wordt de verkoop van niet-conforme producten (volgens nationale en Europese wetgeving) vermeden en kunnen de controles gemakkelijker worden uitgevoerd.

3.2.3.

Het EESC stelt voor dat de nationale systemen beter worden geharmoniseerd en beveelt aan dat in de wetgeving verplichtingen worden opgenomen omtrent de minimaal te verstrekken inlichtingen (kwalitatieve en kwantitatieve samenstelling, etikettering enz.), die bij voorkeur digitaal moeten worden verstrekt, teneinde het administratief werk voor de marktdeelnemers te beperken en tegelijkertijd de hoogst mogelijke normen te waarborgen. Het EESC stelt voor dat er, indien dit haalbaar is, een meertalig Europees portaal wordt opgezet, waarbij de lidstaten kunnen beslissen over de inhoud ervan. Aangezien er weinig harmonisatie is op het gebied van de samenstelling (zie hieronder), kan dit vraagstuk alleen op nationaal niveau worden behandeld.

3.2.4.

Het EESC is van mening dat, met het oog op de bescherming van de consument, de kennisgeving verplicht moet worden gemaakt. Die praktijk maakt het mogelijk veiligere producten op de markt te brengen en vergemakkelijkt eveneens de controle en het markttoezicht. De lijst van producten waarover een kennisgeving is ingediend en de daarmee verband houdende conclusies moeten ter beschikking van de consument worden gesteld. Consumenten zouden niet moeten aarzelen informatie in te winnen en een klacht in te dienen bij de controleautoriteiten indien zij een inbreuk ontdekken.

3.3.   De vaststelling van maximumwaarden voor nutriënten: een wetgevingsprioriteit

3.3.1.

Vitaminen en mineralen zijn de bekendste ingrediënten van voedingssupplementen. Nutriënten en hun chemische vormen werden voor het eerst gereguleerd en geïnventariseerd in Verordening (EG) nr. 1170/2009 (6) na veiligheidsbeoordelingen door de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA). Momenteel worden de maximumhoeveelheden vastgesteld op nationaal niveau, op basis van de nuttige dosis of op basis van de giftigheid (7). Sommige landen hebben geen wettelijke grenswaarden voorgeschreven. De EFSA heeft in verschillende adviezen drempelwaarden voor toxiciteit vastgesteld. Die waarden hebben betrekking op de blootstelling in het kader van het globale voedingspatroon (8) en mogen niet worden geëxtrapoleerd naar individuele voedingssupplementen.

3.3.2.

Het EESC beveelt de Commissie aan EFSA snel een mandaat te verlenen teneinde maximumhoeveelheden voor nutriënten vast te stellen, alsmede zuiverheidseisen voor voedingssupplementen. Gezien de omvang van het Europese grondgebied en de verschillende voedingsgewoonten (consumptie van groenten, vis en vlees, samenstelling van leidingwater enz.) kan het zijn dat één maximumhoeveelheid niet mogelijk is, maar dat er per gebied of groep landen grenswaarden moeten worden vastgesteld. Bij voorkeur zouden er eveneens grenswaarden moeten worden vastgesteld voor kwetsbare groepen, zoals kinderen en zwangere vrouwen.

3.3.3.

Alle belanghebbenden zouden baat hebben bij die Europese harmonisering: voor de consument zou de veiligheid worden vergroot en het risico op overdoses worden verkleind, en het vrije verkeer van producten zou voordelen opleveren voor zowel marktdeelnemers, die hun producten op meer markten zouden kunnen aanbieden, als consumenten, die toegang zouden hebben tot een ruimere keuze.

3.3.4.

Hoewel de harmonisering van nutriënten op de eerste plaats komt, zouden ook andere in producten gebruikte ingrediënten moeten worden geharmoniseerd. Dat zou de handel ten goede komen en het mogelijk maken de veiligheid ervan aan te tonen op basis van een wetenschappelijke beoordeling. Sommige landen (België, Frankrijk en Italië en meer recent ook Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk) hebben met name getracht hun wetgeving inzake producten met plantaardige stoffen op elkaar af te stemmen, met behulp van gemeenschappelijke lijsten. Er moet eveneens specifieke aandacht worden besteed aan ingrediënten afkomstig van de biotechnologie, zoals micro-organismen (probiotica, gist).

3.3.5.

Het EESC beveelt de Commissie eveneens aan na te denken over de vaststelling van positieve en negatieve lijsten met betrekking tot andere stoffen, zowel voor de identiteit en de hoeveelheid ervan als voor de gebruiksvoorwaarden, zoals zij dat ook doet in het kader van Verordening (EU) 2015/2283 (9) betreffende nieuwe voedingsmiddelen.

3.4.   Voedingsclaims: een keuze-instrument voor de consument

3.4.1.

Informatie voor de consument wordt in het algemeen verstrekt op de etiketten van producten (ingrediëntenlijst, allergenen enz.) en valt onder het toepassingsgebied van Verordening (EU) nr. 1169/2011 (10) (11). Nochtans had 58 % van de inbreuken die werden vastgesteld tijdens controles in 2018 betrekking op de etikettering (12). Het EESC is ingenomen met de door de Unie geleverde inspanningen in het kader van de werkzaamheden van de Raad op het gebied van de etikettering van levensmiddelen, maar stelt vast dat er nog een aantal problemen zijn.

3.4.2.

De eigenschappen van het product worden omschreven in de op het etiket weergegeven claims, maar ook in reclame in tijdschriften, op televisie, op het internet enz. De reclame kan aanzetten tot het kopen van bepaalde producten. Verordening (EG) nr. 1924/2006 (13) voorzag in positieve lijsten van voedings- en gezondheidsclaims. De claims met betrekking tot vitaminen en mineralen zijn reeds beoordeeld door de EFSA en gepubliceerd, maar claims met betrekking tot planten en andere stoffen zijn nog steeds niet bestudeerd. Dat betekent dat die claims zijn onderworpen aan nationale regels, indien die bestaan, en dat er op de markt allerlei soorten niet-geverifieerde claims worden geuit, hetgeen een verstoring van de markt met zich meebrengt.

3.4.3.

Het EESC pleit er derhalve voor dat de Commissie een goede werkwijze vindt waarbij de EFSA de evaluatie van voedings- en gezondheidsclaims van producten die nog op een evaluatie wachten — in de eerste plaats plantaardige producten — kan voortzetten en voorwaarden kan vaststellen met het oog op de veiligheid van die producten.

3.5.   Grensproducten: niet zonder risico

3.5.1.

Het gebeurt eveneens dat de presentatie van en reclame voor voedingssupplementen verwarring wekken omtrent de status van producten. Sommige marktdeelnemers aarzelen niet om aan producten therapeutische of profylactische eigenschappen toe te kennen, om ze aan te bieden ter vervanging van geneesmiddelen en ze “nutraceutica” te noemen (een samentrekking van de woorden “nutriënt” en “farmaceutica”). Een specifieke controlecampagne heeft aangetoond dat dergelijke misleidende claims zijn gebruikt met betrekking tot de preventie of beheersing van COVID-19 (14). Consumenten kunnen door die valse beloftes worden beïnvloed.

3.5.2.

Die producten, waarvan de status niet duidelijk is (15), worden “grensproducten” genoemd. Deze grijze zone heeft te maken met de plaats waar de producten worden verkocht, met de vorm ervan en met het feit dat bepaalde ingrediënten zowel in levensmiddelen als in geneesmiddelen kunnen worden gebruikt, maar dan in verschillende doses.

3.5.3.

Het EESC beveelt de Commissie aan een werkgroep inzake “grensproducten” op te richten, bijvoorbeeld binnen de deskundigengroep van het Permanent Comité voor planten, dieren, levensmiddelen en diervoeders (PAFF-comité), zoals er ook werkgroepen bestaan voor geneesmiddelen, medische hulpmiddelen, cosmetica en biociden, die documenten publiceren die autoriteiten en marktdeelnemers helpen om de status van producten te verduidelijken. De oprichting van een Europese werkgroep betekent niet dat er op nationaal niveau geen gemengde comités kunnen worden opgezet voor de vaststelling van de status van producten.

3.5.4.

Het EESC raadt de autoriteiten met klem aan controles uit te voeren die specifiek op die producten zijn gericht, teneinde ze uit de handel te halen. De aanwezigheid van die producten vormt oneerlijke concurrentie ten aanzien van farmaceutische ondernemingen die vergunningen moeten verkrijgen om geneesmiddelen in de handel te brengen. Als die controles worden gepubliceerd, zouden consumenten zich kunnen vergewissen van het risico dat die producten vormen.

3.6.   De opkomst van onlineverkoop: bron van keuzemogelijkheden, maar ook van ongelijkheden

3.6.1.

De verkoop op afstand van levensmiddelen is ten gevolge van de COVID-19-pandemie toegenomen. Voedingssupplementen zijn producten die over het algemeen een lange houdbaarheidsdatum hebben en die gemakkelijk kunnen worden vervoerd.

3.6.2.

Helaas voldoen een aantal van die producten, voornamelijk producten van buiten Europa, wat samenstelling en claims betreft niet aan de regels, hetgeen leidt tot oneerlijke concurrentie ten opzichte van Europese marktdeelnemers die de regels volgen. Bovendien hebben lidstaten in bepaalde producten de aanwezigheid vastgesteld van verboden en gevaarlijke stoffen (amfetaminen in supplementen voor sporters, geneesmiddelen enz.), hetgeen consumenten in gevaar brengt.

3.6.3.

Het EESC verzoekt de Commissie en de lidstaten het toezicht op en de controles van platforms en websites voor elektronische handel op te voeren, monsters te nemen en die te analyseren en inbreukmakende producten te registreren in het systeem voor snelle waarschuwingen voor levensmiddelen en diervoeders (RASFF — Rapid Alert System for Food and Feed).

3.6.4.

Het EESC is eveneens van mening dat de voorlichting en bewustmaking van consumenten en gezondheidswerkers moeten worden versterkt teneinde veiligere aankopen op het internet te waarborgen. Hoewel levensmiddelen veilig moeten zijn om te worden verkocht, moeten consumenten zich ervan bewust zijn dat sommige online aangeboden producten een risico voor hun gezondheid kunnen vormen.

3.7.   Voedingswaakzaamheid: een waarschuwingsinstrument

3.7.1.

Sommige ingrediënten kunnen bijwerkingen veroorzaken, zelfs indien de producten wettelijk volgens de regels zijn. De veiligheid wordt niet voor elk product of voor elk ingrediënt beoordeeld en de wisselwerking van producten met andere producten zoals geneesmiddelen wordt evenmin geëvalueerd.

3.7.2.

Er zijn maar heel weinig lidstaten die beschikken over een gestructureerd systeem voor het registreren van bijwerkingen (voedingswaakzaamheid) en een en ander in de gaten houden. De landen die wel beschikken over een dergelijk systeem zijn Italië, Frankrijk, Denemarken, Portugal, de Tsjechische Republiek, Slovenië en Kroatië.

3.7.3.

Het EESC pleit voor een nationale voedingswaakzaamheid om de veiligheid van producten te bevorderen en een hoog niveau van bescherming van de menselijke gezondheid te waarborgen met een vroegtijdige opsporing van signalen, waarmee gezondheidsproblemen worden voorkomen. Dat systeem moet het mogelijk maken bijwerkingen, ongeacht de ernst ervan, te registreren en zo de veiligheidsbeoordeling van producten te ondersteunen, noodmaatregelen te nemen of indien nodig de wetgeving aan te passen en marktdeelnemers in staat te stellen veiligere producten te ontwikkelen door de informatie te verwerken in hun kwaliteitscontrole. Op productieniveau gelden voor voedingssupplementen dezelfde veiligheidsvoorschriften als voor andere producten van de agrovoedingssector (HACCP (16) enz.). Er is geen specifiek risico vastgesteld voor de werknemers van de sector.

3.7.4.

Het EESC stelt verder voor dat er op Europees niveau voor de lidstaten een werkgroep wordt opgericht, onder toezicht van de EFSA, om de uitwisseling van informatie tussen lidstaten mogelijk te maken, alsmede het delen van goede praktijken voor homogene evaluaties, de uitwisseling van wetenschappelijke kennis en indien nodig de opname ervan in de Europese wetgeving.

---

(1)  PB L 183 van 12.7.2002, blz. 51.

(2)  PB C 429 van 11.12.2020, blz. 268.

(3)  PB C 190 van 5.6.2019, blz. 9.

(4)  PB C 440 van 6.12.2018, blz. 158.

(5)  PB C 268 van 14.8.2015, blz. 1

(6)  PB L 314 van 1.12.2009, blz. 36.

(7)  Arrest van het Hof van Justitie van de Europese Unie in zaak C-672/15.

(8)  Overeenkomstig artikel 6 van Verordening (EG) nr. 1925/2006 betreffende de toevoeging van vitaminen en mineralen had de Commissie uiterlijk 19 januari 2009 maximumhoeveelheden voor nutriënten moeten vaststellen voor levensmiddelen (los van voedingssupplementen).

(9)  PB L 327 van 11.12.2015, blz. 1.

(10)  PB L 304 van 22.11.2011, blz. 18.

(11)  De Raad buigt zich momenteel over een routekaart voor de herziening van de regels inzake de aan de consument te verstrekken informatie over de oorsprong van ingrediënten en de vervaldatum. Die routekaart heeft beperkte gevolgen voor voedingssupplementen.

(12)  Europees netwerk voor de bestrijding van fraude met levensmiddelen (EU Food Fraud Network) en het systeem voor administratieve bijstand en samenwerking — jaarverslag 2018.

(13)  PB L 404 van 30.12.2006, blz. 9.

(14)  De resultaten van die controles zijn hier beschikbaar.

(15)  Overeenkomstig een arrest van het Hof van Justitie van de Europese Unie valt de status van producten onder de bevoegdheid van de nationale autoriteiten en kan de status van voedingssupplementen verschillen al naargelang het land: gevoegde zaken C-211/03, C-299/03, C-316/03, C-317/03 en C-318/03.

(16)  Hazard Analysis and Critical Control Points (risicoanalyse en kritische controlepunten)

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het “Voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad betreffende Europese datagovernance (Datagovernanceverordening)”

[COM(2020) 767 final]

(2021/C 286/08)

Rapporteur:	Giuseppe GUERINI
Corapporteur:	Marinel Dănuț MUREŞAN

Raadpleging	Raad van de Europese Unie, 11.12.2020 Europees Parlement, 14.12.2020
Rechtsgrondslag	Artikel 114 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	234/3/13

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is ingenomen met de voorgestelde “datagovernanceverordening”, die een aanvulling vormt op Richtlijn (EU) 2019/1024 (de “richtlijn open data”) (1) en vooral gaat over gegevens die in het bezit zijn van openbare lichamen en die onder rechten van anderen vallen.

1.2.

Het EESC acht deze wetgevingshandeling nuttig en nodig, omdat de verwerking, opslag en uitwisseling van digitale gegevens steeds belangrijker worden, niet alleen in economisch maar ook in sociaal en maatschappelijk opzicht, en burgers, overheden en bedrijven daar binnen een complexe en uitvoerige wettelijke context mee te maken hebben.

1.3.

Het EESC vindt het essentieel om een geharmoniseerd regelgevingskader vast te stellen dat burgers, consumenten, kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) en in het bijzonder micro-ondernemingen het vertrouwen kan geven dat hun gegevens adequaat worden beschermd. Dit zal ontwikkelingskansen creëren voor zowel marktdeelnemers als onderzoeks- en ontwikkelingsorganisaties.

1.4.

Terecht wil de Commissie de verordening die voorwerp is van dit advies, laten gelden voor overheden, openbare lichamen en publiekrechtelijke instanties. Haar benadering omvat alle entiteiten die tot de publieke sector behoren, ongeacht hun organisatievorm.

1.5.

Wanneer het beheer en de verwerking van gegevens, door middel van toepassingen voor artificiële intelligentie, betrekking hebben op de arbeidssfeer, moet er volgens het EESC worden voorzien in adequate voorafgaande raadpleging van en onderhandelingen met de sociale partners. Het maatschappelijk middenveld moet daar ook bij worden betrokken als zulke toepassingen gevolgen hebben voor de rechten van burgers.

1.6.

Het EESC steunt het voorstel om nationale autoriteiten aan te wijzen die voor een adequaat toezicht op de nieuwe regels moeten zorgen.

1.7.

Ook het EESC vindt het nuttig om in elke lidstaat een contactpunt op te richten. Die punten zouden toegankelijk moeten zijn voor alle belanghebbenden om een efficiënte werking van de regels te waarborgen en voor een goede samenwerking met maatschappelijke organisaties en sociale partners te zorgen.

1.8.

Het EESC is ingenomen met het voorstel om te voorzien in regels voor organisaties die zich bezighouden met “gegevensaltruïsme”. Het is het eens met de bepaling dat dergelijke organisaties rechtspersoonlijkheid moeten hebben als non-profitentiteiten, doelstellingen van algemeen belang moeten nastreven en onafhankelijk en autonoom moeten zijn van organisaties die met het beheer van gegevens winst proberen te maken.

1.9.

Bijzonder interessant is volgens het EESC de in de verordening voorziene mogelijkheid om een coöperatief model voor het beheer en de uitwisseling van gegevens te benutten (“gegevenscoöperaties”). Dat zou een geschikt instrument zijn om burgers, micro-ondernemingen, kmo’s, zelfstandigen en vrije beroepen te ondersteunen.

1.10.

Het coöperatieve model zou bovendien een zeer nuttig instrument kunnen zijn voor neutraal en gedeeld gegevensbeheer. Het EESC moedigt in dit verband de Commissie en de lidstaten aan om burgers, kmo’s en hun organisaties steun te verlenen bij het opzetten van initiatieven om coöperatieve organisaties voor het beheer en de uitwisseling van gegevens te ontwikkelen.

1.11.

Voor het EESC zijn de bescherming van persoonsgegevens, de bescherming van de digitale identiteit en de bescherming van de privacy fundamentele aspecten van “datagovernance” die rechtstreeks verband houden met de eerbiediging van de menselijke waardigheid en de grondrechten. Daarom is het essentieel dat de eigendomsrechten van persoonsgegevens worden erkend, zodat Europese burgers controle kunnen uitoefenen over het gebruik van hun gegevens.

2.   Het Commissievoorstel

2.1.

In het Commissievoorstel dat voorwerp is van dit advies, wordt voorgesteld om: i. overheidsgegevens voor hergebruik beschikbaar te stellen wanneer die gegevens onderworpen zijn aan rechten van anderen; ii. het delen van gegevens tussen bedrijven mogelijk te maken; iii. het gebruik van persoonsgegevens overeenkomstig de AVG toe te staan; iv. het gebruik van gegevens op altruïstische gronden toe te staan.

2.2.

Dit voorstel vormt een aanvulling op Richtlijn (EU) 2019/1024 inzake open data en het hergebruik van overheidsinformatie (de richtlijn open data) en gaat vooral over gegevens die in het bezit zijn van openbare lichamen en die onder rechten van anderen vallen.

2.3.

Het voorstel is gebaseerd op artikel 114 VWEU en heeft tot doel de wetgeving en administratieve praktijken van de lidstaten op elkaar af te stemmen teneinde de gegevensstromen in de Europese Unie binnen een geharmoniseerd regelgevingskader te waarborgen en te zorgen voor een adequate consolidatie van de interne markt wat betreft het verkeer van gegevens die in het bezit zijn van openbare lichamen.

2.4.

In hoofdstuk I van de verordening wordt het toepassingsgebied ervan omschreven en worden de voornaamste onderdelen ervan vermeld: i. voorwaarden voor het hergebruik, in de EU, van bepaalde gegevenscategorieën die in het bezit zijn van openbare lichamen; ii. een meldings- en toezichtskader voor het aanbieden van gegevensdelingsdiensten; iii. een kader voor vrijwillige registratie van entiteiten die voor altruïstische doeleinden beschikbaar gestelde gegevens verzamelen en verwerken.

2.5.

In hoofdstuk II wordt een mechanisme gecreëerd voor hergebruik van bepaalde categorieën overheidsgegevens, waarbij de rechten van anderen moeten worden geëerbiedigd. De bescherming van de rechten van anderen kan met name relevant zijn voor de bescherming van persoonsgegevens, maar ook vanwege de bescherming van intellectuele-eigendomsrechten en commerciële vertrouwelijkheid.

2.6.

De lidstaten moeten één contactpunt oprichten om onderzoekers en innovatieve bedrijven te helpen bij het identificeren van geschikte gegevens, en moeten structuren opzetten om openbare lichamen adequate technische bijstand te bieden alsmede ondersteuning met oog voor het toepasselijke regelgevingskader.

2.7.

Hoofdstuk III heeft tot doel het vertrouwen in het delen van persoonsgegevens en niet-persoonsgebonden gegevens te versterken en de transactiekosten in verband met het delen van gegevens tussen bedrijven en tussen bedrijven en consumenten te drukken door een kennisgevingsregeling in te voeren voor entiteiten die op het gebied van gegevensuitwisseling willen opereren, en door een regelgevingskader vast te stellen voor hun activiteiten. Aanbieders zullen de verplichting hebben om neutraal te blijven ten aanzien van de uitgewisselde gegevens, zonder de mogelijkheid om dergelijke gegevens voor andere doeleinden te gebruiken.

2.8.

Hoofdstuk IV is bedoeld om de altruïstische uitwisseling te vergemakkelijken van gegevens die personen of bedrijven vrijwillig ter beschikking stellen voor het algemeen belang. Met name wordt voor organisaties die aan gegevensaltruïsme doen de mogelijkheid geschapen om zich te registreren als “in de EU erkende gegevensaltruïsme-organisatie” om het vertrouwen in hun activiteiten te vergroten.

2.9.

Verder wordt voorzien in de ontwikkeling van een gemeenschappelijk Europees toestemmingsformulier voor gegevensaltruïsme om de kosten voor het verkrijgen van toestemming te verlagen en de overdraagbaarheid van de gegevens te vergemakkelijken.

2.10.

Hoofdstuk V bevat de vereisten voor het functioneren van de autoriteiten die bevoegd zijn om het kennisgevingskader voor aanbieders van gegevensuitwisselingsdiensten en entiteiten die zich met gegevensaltruïsme bezighouden te monitoren en ten uitvoer te leggen. Ook omvat dit hoofdstuk bepalingen die gericht zijn op de doeltreffende bescherming van de rechten van het individu, met name het recht om een administratieve klacht in te dienen en/of beroep in te stellen tegen besluiten van voornoemde autoriteiten.

2.11.

Hoofdstuk VI voorziet in de oprichting van een “Europese Raad voor gegevensinnovatie”, die de ontwikkeling van beste praktijken door de autoriteiten van de lidstaten zal faciliteren, met name wat betreft de verwerking van verzoeken om hergebruik van gegevens en met het oog op de totstandbrenging van een consistente praktijk met betrekking tot het kennisgevingskader voor aanbieders van gegevensuitwisselingsdiensten en het altruïstisch gebruik van gegevens.

2.12.

Hoofdstuk VII biedt de Commissie de mogelijkheid uitvoeringshandelingen vast te stellen met betrekking tot het Europees formulier voor instemming met gegevensaltruïsme. Tot besluit bevat hoofdstuk VIII overgangsbepalingen voor de werking van het algemene machtigingsstelsel voor aanbieders van gegevensuitwisselingsdiensten alsmede een aantal slotbepalingen.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

Het Commissievoorstel lijkt opportuun en nodig, omdat de verwerking, opslag en uitwisseling van digitale gegevens steeds belangrijker worden, niet alleen in economisch maar ook in sociaal en maatschappelijk opzicht, en burgers, overheden en bedrijven daar binnen een complexe en uitvoerige wettelijke context mee te maken hebben.

3.2.

Geavanceerd gebruik van digitale gegevens maakt het mogelijk nieuwe producten te ontwikkelen, traditionele productieprocessen efficiënter te maken, onderzoek te stimuleren, de opwarming van de aarde tegen te gaan, optimaler gebruik te maken van de energie- en watervoorraden en de menselijke gezondheid steeds beter te beschermen.

3.3.

Een optimaal gebruik van gegevens vereist dat die in grote hoeveelheden kunnen worden gedeeld en uitgewisseld, ook om de rekenkracht van artificiële intelligentie te benutten voor de verwerking en exploitatie van gegevens met het oog op steeds ambitieuzere doelstellingen van gemeenschappelijk belang. Een voorbeeld hiervan is de uitwisseling van gegevens om ziekten vroegtijdig op te sporen met behulp van medische beeldvorming.

3.4.

De complexiteit en de hoeveelheid gegevens die elk moment worden geproduceerd, geëxtraheerd en overgedragen, hebben geleid tot het ontstaan van bedrijven, organisaties en instanties die zich hebben gespecialiseerd in gegevensbeheer of -bemiddeling met het oog op de uitwisseling ervan, zowel om commerciële redenen als in het algemeen belang voor het nastreven van gemeenschappelijke doelstellingen (met name ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek).

3.5.

In de huidige economische en technologische context vormen gegevens een waardevolle en nuttig hulpbron, die grote ethische, economische en politieke vragen oproept, maar ook zeer belangrijk is voor het concurrentievermogen en de mededinging, niet alleen tussen bedrijven, maar ook tussen lidstaten. Het is daarom opportuun dat de Commissie ingrijpt en een proportioneel en helder regelgevingskader vaststelt voor datagovernance ter bescherming van de economische én strategische belangen op de diverse gebieden waar het vermogen om digitale gegevens te bezitten en te verwerken belangrijk is.

3.6.

Met betrekking tot gevoelige gegevens en met name gezondheidsgegevens acht het EESC het nuttig goede operationele praktijken verder te ontwikkelen en te veralgemeniseren, zoals bijvoorbeeld die van Microsoft, dat ervoor koos om zijn klanten te waarschuwen toen sommige overheidsinstanties het bedrijf vroegen de persoonsgegevens van die klanten te verstrekken.

3.7.

Tot tevredenheid van het EESC is het hoofddoel van het Commissievoorstel om de randvoorwaarden te scheppen waarbinnen burgers, consumenten, zelfstandigen, professionals en bedrijven (in het bijzonder kleine en micro-ondernemingen) hun gegevens kunnen delen in de wetenschap dat die worden beheerd door gereglementeerde en goed gecontroleerde organisaties. Dat vergroot het vertrouwen en creëert een regelgevingskader dat volledig aansluit op de waarden en beginselen van de EU.

3.8.

Het EESC heeft er in eerdere adviezen al op gewezen dat wanneer het gaat om datagovernance en artificiële intelligentie, een Europees regelgevingskader nodig is om te zorgen voor transparantie en traceerbaarheid van de algoritmen, menselijke controle over de artificiële intelligentie en eerbiediging van de grondrechten.

3.9.

Het EESC herhaalt verder dat het gebruik van artificiële intelligentie op de werkplek vereist dat de Commissie regels vaststelt om de sociale dialoog en onderhandelingen te versterken via de voorafgaande raadpleging van werknemersvertegenwoordigers, en de oprichting aanmoedigt van nationale comités/waarnemingsposten voor de toepassing van artificiële intelligentie. Bij een en ander moeten alle belanghebbenden worden betrokken (consumenten, kmo’s, beroepsverenigingen, werknemersvertegenwoordigers en maatschappelijke organisaties).

3.10.

Het is tevens van belang dat de verordening het pad effent voor standaardisering van de algemene voorwaarden voor het gebruik van diensten voor gegevensbeheer, zodat clausules in contracten voor de overdracht van of toegang tot gegevens die in strijd zijn met EU-voorschriften door de rechter nietig kunnen worden verklaard. Om dezelfde reden beveelt het EESC aan om het toestemmingsbeginsel te harmoniseren en te versterken door de procedure voor het aanvaarden of weigeren van cookies te vereenvoudigen.

4.   Bijzondere opmerkingen

4.1.

Het EESC is ermee ingenomen dat het Commissiedocument in overeenstemming is met de in de Verdragen vastgelegde beginselen van evenredigheid en subsidiariteit, aangezien in het voorstel het particuliere belang niet te veel wordt opgeofferd aan het nagestreefde doel, namelijk het optimaal delen en gebruiken van gegevens.

4.2.

Een verordening die zorgt voor uniforme en op de gehele interne markt geldende regels, lijkt het meest passende instrument, want verschillende naast elkaar bestaande nationale regelgevingen zouden inefficiënt zijn, buitensporige nalevingskosten met zich meebrengen voor Europese bedrijven, met name kmo’s, en daardoor het vrije verkeer van gegevens belemmeren.

4.3.

De keuze voor een verordening is dan ook het meest geschikt om een Europese markt tot stand te brengen waar gegevens optimaal kunnen circuleren, en wel dankzij een geharmoniseerd regelgevingskader dat burgers, consumenten en kmo’s het vertrouwen kan geven dat hun gegevens adequaat worden beschermd. Dit zal voor zowel marktdeelnemers als onderzoeks- en ontwikkelingsorganisaties groei- en ontwikkelingskansen creëren.

4.4.

Terecht wil de Commissie de verordening die voorwerp is van dit advies, laten gelden voor overheden, openbare lichamen en publiekrechtelijke instanties, zoals op vergelijkbare manier reeds het geval is bij de aanbestedingsregels. Het feit dat zij zich tot de essentie beperkt, zorgt voor voldoende doeltreffendheid, een breed toepassingsgebied en omvat alle entiteiten die tot de publieke sector behoren, ongeacht hun organisatievorm.

4.5.

In dit licht lijkt het bovendien proportioneel en in overeenstemming met de algemene strekking van de nieuwe regels om overheidsondernemingen niet onder de verordening te laten vallen, aangezien hun organisatiemodel in toenemende mate is geïnspireerd op bedrijfs- en marktmodellen.

4.6.

Het EESC staat achter de bepaling uit artikel 6, op grond waarvan openbare lichamen die toestemming geven voor het hergebruik van de bedoelde gegevenscategorieën, daar een vergoeding voor mogen vragen. Het is het er ook mee eens dat die vergoedingen niet-discriminerend, evenredig en objectief gerechtvaardigd moeten zijn en de mededinging niet mogen beperken. In dit verband wijst het erop dat bedrijven, kmo’s, micro- en kleine organisaties en organisaties van de sociale economie aan de autoriteiten veel gegevens verstrekken. Dat kan aanzienlijke kosten met zich meebrengen, waarmee bij de vaststelling van de vergoedingen rekening moet worden gehouden, met name als het over kmo’s gaat.

4.7.

Het EESC kan zich er ook in vinden dat de methode voor de vaststelling van de vergoedingen vooraf moet worden gepubliceerd en gebaseerd moet zijn op de kosten voor het beheer en de uitwisseling van de gegevens, en niet op een andere kostenberekening die vergeleken kan worden met een gegevenslicentie.

4.8.

Het EESC wijst erop dat gegevensuitwisseling moet plaatsvinden overeenkomstig artikel 101 VWEU inzake concurrentieverstorende overeenkomsten. Met name dienen de richtsnoeren van de Commissie inzake horizontale samenwerkingsovereenkomsten in de vorm van informatie-uitwisseling te worden nageleefd, om te voorkomen dat entiteiten die informatie uitwisselen, de markttransparantie verstoren door heimelijke afspraken tussen directe concurrenten in de hand te werken, waardoor de mededinging wordt beperkt ten nadele van consumenten en kleine en micro-ondernemingen en een goede marktwerking wordt belemmerd.

4.9.

Het EESC steunt volmondig het voorstel om nationale autoriteiten aan te wijzen (artt. 12 en 20) om adequaat toezicht te houden op de doeltreffendheid van de door de Commissie vastgestelde nieuwe regels. Het kan zich vinden in de in artikel 23 voor deze autoriteiten geformuleerde vereisten.

4.10.

Om misbruik van databanken op nationaal of Europees niveau te voorkomen, moet het toezicht op het gebruik van de gegevens worden uitgeoefend door de verschillende betrokken nationale autoriteiten, die daarbij onderling en met de Commissie moeten samenwerken.

4.11.

Met betrekking tot organisaties die zich bezighouden met gegevensaltruïsme en de algemene voorwaarden voor de erkenning van dergelijke organisaties is het positief dat deze organisaties volgens het verordeningsvoorstel rechtspersoonlijkheid moeten hebben als non-profitentiteiten, doelstellingen van algemeen belang moeten nastreven en met name onafhankelijk en autonoom moeten zijn van in het bijzonder (commerciële) organisaties die met het beheer van gegevens winst proberen te maken.

4.12.

Met deze vereisten, in combinatie met de instelling van een speciaal openbaar register van dit soort organisaties, wordt adequaat tegemoetgekomen aan de noodzaak van transparantie en bescherming van de rechten en belangen van de burgers en bedrijven die betrokken zijn bij gegevensaltruïsme. Aldus wordt het vertrouwen van alle belanghebbenden vergroot.

4.13.

Het EESC vindt het zeer nuttig om in elke lidstaat een contactpunt op te richten (artikel 8 van het verordeningsvoorstel). Die punten zouden heel toegankelijk moeten zijn voor alle belanghebbenden om een efficiënte werking van de regels te waarborgen en voor een goede samenwerking met maatschappelijke organisaties en sociale partners te zorgen.

4.14.

Tot slot wordt in hoofdstuk III van het verordeningsvoorstel zeer terecht voorzien in de mogelijkheid om “gegevenscoöperaties” op te richten. Dat zou een instrument zijn om burgers (werknemers, consumenten, ondernemers), kleine bedrijven en zelfstandigen te ondersteunen die niet in staat zijn om individueel toegang te krijgen tot grote hoeveelheden gegevens of die te verwerken. Het EESC moedigt in dit verband de Commissie en de lidstaten aan om organisaties van kmo’s steun te verlenen voor gezamenlijke initiatieven om dit soort coöperaties voor beheer en uitwisseling van gegevens op te zetten.

4.15.

Coöperaties en andere soortgelijke samenwerkingsvormen lijken over het algemeen bijzonder geschikt voor het beheer van activiteiten op het gebied van gegevensbemiddeling, -uitwisseling en -deling tussen burgers (werknemers, consumenten, ondernemers) en bedrijven, aangezien met name in het geval van coöperaties de belangen van de betrokkenen (data subjects) kunnen samenvallen met de belangen van de gegevenshouder (data holder), die in dit geval eigendom is van de betrokkenen, waardoor ze dus kunnen leiden tot een gezamenlijke participatieve governance van burgers, bedrijven en ondernemers, die de dubbele rol kunnen spelen van zowel verstrekkers als gebruikers en begunstigden van gegevens. Dit kan een klimaat van vertrouwen en openheid bevorderen, wat een noodzakelijke voorwaarde lijkt voor goede datagovernance op de Europese digitale eengemaakte markt.

4.16.

Het EESC is in dit verband van mening dat doeltreffende samenwerking met maatschappelijke organisaties, sociale partners en beroepsorganisaties noodzakelijk is.

4.17.

Wat de bescherming van persoonsgegevens betreft, wijst het EESC erop dat de bescherming van de privacy en de eerbiediging van de menselijke waardigheid in het Europese recht onlosmakelijk deel uitmaken van de onschendbare grondrechten van de burgers. De adequate bescherming van deze rechten kan echter onder druk komen te staan door misbruik van na toestemming vrij verkregen gegevens. Die toestemming wordt bovendien niet altijd op eenvoudige wijze verstrekt. Er zijn ook ernstiger gevallen waarin gegevens worden ontvreemd via daadwerkelijke identiteitsdiefstal. Rechterlijke instanties in een aantal lidstaten hebben “gegevensdiefstal” herhaaldelijk veroordeeld. Erkenning dat sprake is van diefstal impliceert erkenning van het recht op eigendom van gegevens.

4.18.

Het EESC beveelt daarom aan om een Europees recht op eigendom van digitale gegevens te erkennen, zodat burgers (werknemers, consumenten, ondernemers) in staat worden gesteld het gebruik van hun gegevens te controleren en te beheren of dat gebruik te verbieden. Dit zou collectieve acties met een duidelijke juridische legitimiteit mogelijk maken om de toegang tot gegevens van burgers te verhinderen of te controleren, of om het beheer van die gegevens te vergemakkelijken met het oog op de totstandbrenging van de Europese digitale markt.

---

(1)  PB L 172 van 26.6.2019, blz. 56.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement en de Raad — Nieuwe consumentenagenda — De weerbaarheid van de consument versterken met het oog op duurzaam herstel

(COM(2020) 696 final)

(2021/C 286/09)

Rapporteur:	Bernardo HERNÁNDEZ BATALLER
Corapporteur:	Gonçalo LOBO XAVIER

Raadpleging	Commissie, 14.1.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	218/2/24

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) neemt kennis van de bijzonder uitgebreide en gedetailleerde nieuwe consumentenagenda en de 22 acties die daarin worden voorgesteld.

1.2.

Het EESC erkent de inspanningen van de Commissie, maar is van mening dat een “consumentenagenda” moet voortvloeien uit of het resultaat moet zijn van een echte strategie voor het consumentenbeleid. De meest recente versie van de strategie voor het consumentenbeleid van de Commissie (voor de periode 2007-2013) dateert al van 13 maart 2007 en is nu volstrekt achterhaald.

1.3.

Het EESC vreest dan ook dat de nieuwe consumentenagenda in haar huidige vorm zal worden beschouwd als een reeks losse initiatieven en dat de uitvoering ervan in de praktijk lastig zal zijn.

1.4.

Het EESC vindt dat er, gezien de ongekende crisis op gezondheids-, economisch en sociaal gebied, bijzondere en in veel gevallen prioritaire en dringende maatregelen moeten worden genomen om de COVID-19-pandemie aan te pakken; het vraagt zich af of dergelijke maatregelen wel thuishoren in een consumentenagenda, waarin de huidige moeilijke situatie naar de mening van het EESC overigens onvoldoende aan bod komt.

1.5.

Wat dit betreft wenst het EESC nogmaals te wijzen op zijn standpunt dat de gezondheidsunie zo veel mogelijk moet worden uitgediept en dat het gezondheidsbeleid geen exclusief nationale aangelegenheid is, en dat artikel 168 VWEU te zijner tijd meer in overeenstemming moet worden gebracht met artikel 169 betreffende het consumentenbeleid.

1.6.

Het EESC dringt erop aan dat de voltooiing van de eengemaakte markt, zowel fysiek als digitaal, op basis van gelijkheid plaatsvindt en dat er een hoog niveau van consumentenbescherming wordt bereikt, zoals het overigens herhaaldelijk heeft bepleit. Daarom vindt het ook dat er voor een horizontale aanpak moet worden gekozen, die aansluit bij andere beleidsmaatregelen van de Unie, zodat bij het uitstippelen en uitvoeren van sectoraal beleid rekening wordt gehouden met de belangen van de consument.

1.7.

Het EESC acht de milieucomponent van de agenda van essentieel belang en herinnert eraan dat het ook de Europese Green Deal heeft omarmd. Het EESC is met name groot voorstander van goederen die langer meegaan, een groter aanbod van duurzame producten, een schone, circulaire en klimaatvriendelijker economie en een efficiënt gebruik van producten, alsook van het tegengaan van geplande veroudering en het recht op reparatie van goederen en producten.

1.8.

Het EESC is zich er echter van bewust dat het niet gemakkelijk is om bij het meten van de “koolstofvoetafdruk” rekening te houden met de levenscyclus van producten.

1.9.

De regels op het gebied van consumentenbescherming moeten worden aangepast aan de digitale wereld. De nieuwe uitdagingen in verband met nieuwe technologieën zoals artificiële intelligentie (AI), het internet der dingen (IoT) en robotica vergen een krachtiger bescherming dan thans het geval is en moeten worden aangepakt, met name in het kader van de herziening van de richtlijn productveiligheid, en de hiaten in de bestaande wetgeving moeten worden opgespoord en gevuld. Dat is ook de reden waarom de wet inzake digitale diensten en de wet inzake digitale markten deze strategie zullen moeten aanvullen.

1.10.

Het EESC pleit ervoor dat de Europese steun ook tot uiting zal komen in de betrokkenheid van alle maatschappelijke organisaties (met name consumentenorganisaties), die een rol spelen bij de verdere invulling van de agenda. Het maatschappelijk middenveld, met name de consumentenorganisaties en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, moet met andere sociale partners een voor beide partijen gunstige relatie ontwikkelen om te zorgen voor een grotere betrokkenheid bij het opstellen en uitvoeren van dit beleid.

1.11.

Daarom moet in het kader van de agenda meer worden gedaan aan consumenteneducatie en -voorlichting, omdat dit bijdraagt aan het de handhaving van een hoog niveau van bescherming.

1.12.

Het EESC is zich bewust van het feit dat het voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) lastig is om bij te dragen aan het welslagen van de agenda, vooral waar het gaat om bewustmaking en voorlichting van de consument en het aanbieden van duurzame goederen en diensten met toegevoegde economische waarde.

1.13.

Het EESC wijst erop dat bedrijven, en met name kmo’s, financiële steun moeten krijgen om aan de eisen van de agenda te voldoen, vooral nu de bedrijfsinvesteringen in de digitale en milieusector als gevolg van de COVID-19-crisis teruglopen.

2.   De mededeling van de Commissie

2.1.   Algemeen

2.1.1.

De mededeling van de Commissie: — beoogt het algemene kader voor samenwerking tussen de EU-instellingen, de lidstaten en de belanghebbenden te versterken; — is gebaseerd op een totaalaanpak die verschillende beleidsterreinen van de Unie omvat; — gaat uit van het feit dat bij het bepalen en uitvoeren van het beleid van de Unie ter aanvulling van andere EU-initiatieven rekening moet worden gehouden met de eisen op het gebied van consumentenbescherming; — pleit voor nauwe samenwerking tussen de EU en de lidstaten en voor de omzetting, toepassing en uitvoering van het kader voor consumentenbescherming dat op het niveau van secundaire EU-wetgeving is ontwikkeld.

2.1.2.

In de mededeling worden 22 acties genoemd die vijf prioritaire gebieden bestrijken: — groene transitie; — digitale transformatie; — bescherming en eerbiediging van consumentenrechten; — inspelen op specifieke consumentenbehoeften; — internationale samenwerking.

2.1.3.

Wat de aanpak van de huidige problemen betreft, wordt in de mededeling gesteld dat het belangrijk is dat iedereen gelijke en tijdige toegang krijgt tot de noodzakelijke en betaalbare tests, beschermingsmiddelen, behandelingen en toekomstige vaccins, en dat de consument volledige garanties moet worden geboden met betrekking tot grondrechten, medische ethiek, privacy en gegevensbescherming overeenkomstig de algemene verordening gegevensbescherming.

2.1.4.

De sociale en economische ontwrichting als gevolg van de pandemie vormt een uitdaging voor de samenleving. Hoewel het belangrijk is een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen, is er nog een aantal heikele kwesties, zoals: — de tenuitvoerlegging van de wetgeving inzake het recht op volledige terugbetaling van voorschotten door touroperators; — de toename van consumentenbedrog, bedrieglijke marketingtechnieken en fraude bij winkelen online; — de veranderende consumptiepatronen, die onder meer geleid hebben tot een piek in het gebruik van wegwerpverpakkingen.

2.2.   Belangrijkste prioritaire gebieden

2.2.1.

Groene transitie: bijdragen aan het bereiken van klimaatneutraliteit, het behouden van natuurlijke hulpbronnen en biodiversiteit, en het verminderen van water-, lucht- en bodemverontreiniging. Iedereen moet toegang hebben tot duurzame producten.

2.2.2.

De Europese Green Deal is een alomvattende strategie om de EU om te vormen tot een eerlijke en welvarende samenleving, met een klimaatneutrale, hulpbronnenefficiënte, schone en circulaire economie waarin de milieuvoetafdruk wordt beperkt.

2.2.3.

De richtlijn verkoop van goederen moet worden gewijzigd om reparatie te promoten en hiervan een afdwingbaar recht te maken. Er zijn aanvullende maatregelen voorzien voor specifieke groepen goederen en diensten.

2.2.4.

Consumenten moeten beter worden beschermd tegen “greenwashing”, d.w.z. informatie die onjuist is of op verwarrende of misleidende wijze wordt gepresenteerd om de indruk te wekken dat een product of onderneming milieuvriendelijker is dan in werkelijkheid het geval is.

2.3.   Digitale transformatie

2.3.1.

De richtlijn inzake betere handhaving en modernisering van het consumentenrecht en de richtlijn digitale inhoud zijn belangrijke stappen, maar gezien de snelheid van de technologische vooruitgang zijn er aanvullende maatregelen nodig.

2.3.2.

Het gebruik van “dark patterns” — bepaalde personaliseringspraktijken die bestaan in profilering, verborgen reclame, fraude, valse of misleidende informatie en gemanipuleerde consumentenbeoordelingen — moet worden vermeden. Er zijn ook aanvullende richtsnoeren nodig voor de richtlijn oneerlijke handelspraktijken en de richtlijn consumentenrechten, omdat consumenten online hetzelfde niveau van bescherming en eerlijkheid moeten genieten als offline.

2.3.3.

Artificiële intelligentie (AI) is een groot goed, maar sommige toepassingen ervan kunnen in strijd zijn met de consumentenrechten en schadelijk zijn voor consumenten. Het EESC zou willen benadrukken dat betrokkenen op grond van artikel 22 van de GDPR recht hebben op menselijke tussenkomst wanneer een op geautomatiseerde verwerking gebaseerd besluit hen in aanzienlijke mate treft.

2.3.4.

De onlinecapaciteit, de samenwerkingsmechanismen en het systeem voor informatieverzameling van de handhavingsautoriteiten worden versterkt door de nieuwe verordening betreffende samenwerking met betrekking tot consumentenbescherming; zo kunnen zij ageren tegen grootschalige inbreuken op het EU-consumentenrecht, een constant niveau van consumentenbescherming waarborgen en bedrijven een “one-stop-shop” bieden.

2.4.   Inspelen op specifieke consumentenbehoeften

2.4.1.

Aangenomen wordt dat consumenten in het algemeen de zwakkere partij zijn bij een transactie en dat hun belangen daarom moeten worden beschermd. Bepaalde groepen consumenten kunnen echter bijzonder kwetsbaar zijn en moeten speciaal worden beschermd. Deze kwetsbaarheid kan te wijten zijn aan maatschappelijke omstandigheden of aan specifieke kenmerken als leeftijd, geslacht, gezondheid, digitale geletterdheid, rekenkundige basiskennis of financiële situatie.

2.4.2.

De toenemende financiële kwetsbaarheid van veel gezinnen in de EU is op dit moment bijzonder zorgwekkend.

2.4.3.

De herziening zou ook gericht moeten zijn op het voorkomen van discriminatie bij de toegang tot krediet.

2.4.3.1.

Ouderen en personen met een beperking hebben specifieke behoeften op het vlak van consumptie en het is belangrijk te waarborgen dat er duidelijke, toegankelijke en gebruiksvriendelijke informatie beschikbaar is, zowel online als offline, overeenkomstig de toegankelijkheidsvoorschriften voor producten en diensten.

2.4.3.2.

Een eerlijke en niet-discriminerende benadering van de digitale transformatie moet tegemoetkomen aan de behoeften van oudere consumenten, consumenten met een beperking en “offliners” in het algemeen, die minder vertrouwd zijn met digitale tools en vatbaarder zijn voor fraude.

2.4.3.3.

Vooral kinderen en minderjarigen worden blootgesteld aan misleidende of agressieve onlinemarketingpraktijken, een probleem dat dringend moet worden opgelost. Bovendien moeten kinderen worden beschermd tegen bestaande onveilige producten en tegen risico’s in verband met die producten, en daarom moeten de veiligheidsvoorschriften voor bepaalde producten voor kinderen worden aangepast.

2.4.3.4.

Het risico van discriminatie neemt soms nog toe door algoritmes die door bepaalde aanbieders van goederen en diensten worden gebruikt en waarvan de formule is gebaseerd op bepaalde vooroordelen die vaak het gevolg zijn van reeds bestaande culturele of sociale verwachtingen.

2.5.   Consumentenbescherming in een mondiaal kader

2.5.1.

Het is belangrijk dat de EU haar hoge niveau van consumentenbescherming als Europese waarde en Europees model op internationaal niveau uitdraagt.

2.5.2.

Om een veilige invoer te waarborgen en consumenten in de EU te beschermen tegen oneerlijke handelspraktijken van buiten de EU, moeten binnen de EU meer maatregelen worden genomen met behulp van sterkere instrumenten voor markttoezicht en moet ook nauwer worden samengewerkt met de overheden van partnerlanden van de EU.

2.5.3.

Multilaterale samenwerking op het gebied van consumentenkwesties is essentieel voor de bevordering van een hoge mate van bescherming en veiligheid op internationaal niveau en voor de wereldwijde bescherming van consumenten.

2.6.   Governance

2.6.1.

De agenda bevat acties ter bevordering van de prioriteiten van het consumentenbeleid die de EU en de lidstaten in de komende vijf jaar zouden kunnen nastreven.

2.6.2.

Die nieuwe visie op samenwerking op het vlak van Europese en nationale beleidsprioriteiten impliceert een nieuw kader voor nauwere samenwerking dat concrete acties mogelijk maakt.

2.6.3.

De Commissie zal regelmatig overleg plegen met het Europees Parlement, het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s en zal nauw samenwerken met de nationale autoriteiten om ervoor te zorgen dat de acties strak worden gecoördineerd en de beschikbare middelen optimaal worden gebruikt.

2.6.4.

Dit moet gepaard gaan met nauwe en doeltreffende samenwerking met de belanghebbenden, waaronder consumentenorganisaties, het bedrijfsleven en de academische wereld. Sterke consumentenorganisaties op Europees en nationaal niveau zijn essentiële partners bij het opzetten van de werkzaamheden in het kader van deze agenda en voor het bereiken van consumenten.

2.6.5.

Daarom zal de Commissie: — een nieuwe adviesgroep consumentenbeleid oprichten; — het scorebord voor consumentenvoorwaarden in 2021 vernieuwen.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

Wat de gezondheidscrisis betreft, dringt het EESC er bij de Commissie en de lidstaten op aan zich te blijven inspannen voor het vaccineren van de bevolking en voor een vaccinstrategie waarbij iedereen, ongeacht sociale en economische situatie, aan bod komt.

3.2.

Het is belangrijk om consumenten mondiger te maken, te betrekken bij de economie en een sleutelrol te laten spelen bij een duurzaam herstel, waardoor de economie van de EU en de interne markt concurrerender worden. Nieuwe bedrijfsmodellen die de efficiëntie en duurzaamheid van goederen en diensten kunnen optimaliseren, zijn belangrijk.

3.3.

Consumenten moeten een sleutelrol spelen in de groene transitie door duurzame productie en consumptie te bevorderen. Alle producten moeten veilig, beschikbaar, betaalbaar en toegankelijk zijn, met name waar het gaat om de houdbaarheid, duurzaamheid, repareerbaarheid en recycleerbaarheid van producten. Het EESC heeft al eerder zijn steun uitgesproken voor de verordening inzake “geplande veroudering” en gepleit voor een langere levensduur van producten, ook in het geval van software. De voorgestelde maatregelen zijn in het algemeen horizontaal en hebben niet specifiek betrekking op consumentenbescherming.

3.4.

Het midden- en kleinbedrijf moet bij deze milieutransitie worden betrokken zonder dat de administratieve lasten aanzienlijk toenemen.

3.5.

Het EESC is vastbesloten om zich actief in te zetten voor een “groene” transitie en een “digitale” transformatie die niet tot sociale uitsluiting leiden en waarbij een tweedeling ten koste van kwetsbare consumenten en discriminerende situaties die de keuze van en de toegang tot goederen en diensten beperken, worden vermeden, zoals de weigering van kredietdiensten aan zwangere vrouwen op grond van een mogelijk inkomensverlies en uitsluiting van alleenstaande moeders van bepaalde financiële diensten.

3.6.

Er moeten ondersteunende maatregelen worden genomen om de financiële kwetsbaarheid van gezinnen, met inbegrip van alleenstaande ouders en partners van hetzelfde geslacht, aan te pakken, vooral wanneer ze schulden hebben. Het EESC heeft in zijn adviezen herhaaldelijk zijn steun uitgesproken voor regelgeving ten behoeve van gezinnen met een buitengewoon hoge schuldenlast.

3.7.

De Commissie moet met haar horizontale maatregelen ook energiearmoede aanpakken en situaties voorkomen die tot sociale uitsluiting kunnen leiden.

3.8.

Het EESC hoopt dat de Commissie zich zo snel mogelijk zal buigen over de herziening van de richtlijnen inzake productveiligheid, consumentenkrediet, verkoop op afstand van financiële diensten, consumentenrechten en oneerlijke handelspraktijken.

3.9.

Het EESC heeft hoge verwachtingen ten aanzien van de richtlijn betreffende representatieve vorderingen ter bescherming van de collectieve belangen van consumenten en hoopt dat de richtlijn in overeenstemming met de nationale rechtskaders zal worden uitgevoerd.

3.10.

Het EESC staat achter de doelstelling om consumenten in staat te stellen een actievere rol te spelen in de groene transitie. Het is niet voldoende dat bedrijven veranderingen doorvoeren en innoveren; de markt moet anders worden ingericht om de economie op een meer circulaire manier te laten functioneren. Dit wil zeggen dat er meer duurzame producten moeten worden geconsumeerd (die naar verwachting duurder zullen zijn), dat producten langer mee moeten gaan en gerepareerd moeten kunnen worden, volgens de eisen van het “ecologisch ontwerp” (ontwikkeling van producten op basis van ecologische criteria), en dat er efficiënter gebruik moet worden gemaakt van natuurlijke hulpbronnen. Ook moet, in het kader van de groene transitie, worden gekeken naar de rol van het vervoer.

3.11.

De boodschap moet zijn dat iedereen zich moet inzetten voor het milieu: bedrijven, die meer duurzame maatregelen en praktijken moeten hanteren en de consument moeten informeren en voorlichten, én — om ervoor te zorgen dat deze maatregelen effect sorteren — consumenten, die ook duurzame gewoonten en gedragingen moeten aanleren. De extra kosten die hieruit zouden kunnen voortvloeien voor het Europese midden- en kleinbedrijf, en die worden gemeten in het kader van de effectbeoordeling van de mkb-toets (onderdeel van de Europese “Small Business Act”), moeten in de hand worden gehouden met behulp van dit mechanisme, dat ook de permanente raadpleging van mkb-gezanten omvat. Er moeten mechanismen en middelen ter beschikking worden gesteld aan kmo’s, zodat ze hun kennis up-to-date kunnen houden.

3.12.

Het EESC vindt dat er harder moet worden opgetreden tegen oneerlijke handelspraktijken op het internet, waarbij de rechten van consumenten en van iedereen die bij de productcyclus betrokken is, met voeten worden getreden. Het Comité pleit ervoor dat alles wat in de fysieke wereld (offline) als onrechtmatig wordt beschouwd, ook in de digitale wereld (online) als dusdanig wordt behandeld. Nieuwe vormen van misbruik in de offlinewereld, zoals het nauwlettend gevolgd worden door bedrijven (“tracking”) en “dark patterns”, vergen een nog krachtiger bescherming.

3.13.

Er moeten meer mensen, IT-tools en andere middelen worden ingezet in de strijd tegen onlinefraude, die zo omvangrijk en wijdverspreid is dat het voor de autoriteiten veel moeilijker is om ertegen op te treden, ook in gevallen waarin de volksgezondheid wordt bedreigd (bijv. de onlineverkoop van “illegale” geneesmiddelen).

3.14.

In het geval van de acties 8, 9 en 10 moet het evenwicht worden bewaard tussen veiligheid en de flexibiliteit die nodig is om innovatie en technologische en economische vooruitgang ongehinderd doorgang te laten vinden. Er moet samen met China een actieplan worden uitgewerkt op het gebied van productveiligheid en er moet meer steun worden verleend aan partnerlanden van de EU, ook in Afrika, voor capaciteitsopbouw op het gebied van regelgeving en technische bijstand. Het is belangrijk dat de authenticiteit van producten wordt beschermd (en daarnaast ook het merkenrecht), omdat er, zoals bekend, een heleboel nagemaakte en vervalste producten bestaan in bepaalde derde landen. Originele producten verdienen, vanwege hun kwaliteit, gebruiksgemak en reputatie, meer aandacht en belangstelling van de consument.

3.15.

Het EESC pleit voor een methode om de kwaliteit en kwantiteit te beoordelen. Daarbij moet onder meer worden nagegaan of de richtlijnen van de Unie tijdig ten uitvoer worden gelegd, overeenkomstig de bepalingen van het afgeleid recht en de beginselen van “beter wetgeven”.

3.16.

Het EESC stelt vast dat er een steeds grotere kloof ontstaat tussen de strategieën (bijv. de Europese Green Deal in het algemeen en de “van-boer-tot-bordstrategie” of de nieuwe consumentenagenda in het bijzonder) en de meer gedetailleerde regelgevingsinitiatieven (of niet-regelgevingsinitiatieven) die geacht worden deze strategieën ten uitvoer te leggen. Het Comité onderstreept dat de ambities van de consumentenagenda met betrekking tot de verwezenlijking van de doelstellingen van de Europese Green Deal tijdens de uitvoering van de afzonderlijke follow-up-initiatieven constant moeten zijn.

4.   De COVID-19-crisis

4.1.

De huidige pandemie heeft de hele wereld zwaar getroffen en heeft een grote impact op veel onderdelen van ons leven. Deze crisis heeft geleid tot een herschikking van de belangrijkste prioriteiten van de lidstaten en is vooral voor de consument buitengewoon nadelig gebleken, omdat die zijn rechten onnodig beperkt zag worden zonder dat de bestaande mechanismen werden versterkt of zonder dat er met het oog op de nieuwe situatie mechanismen werden ingevoerd om de consumenten financiële bescherming te bieden.

4.2.

Om te anticiperen op de mogelijke gevolgen voor de consument en lering te trekken uit deze pandemie is het derhalve van essentieel belang dat in de toekomst wordt gestreefd naar een betere bescherming van de consument op het gebied van gezondheidszorg, energie, communicatie, financiële diensten, luchtvaart en passagiersrechten, pakketreizen, toezicht, voeding en digitale diensten.

4.3.

Anderzijds heeft de crisis bijgedragen tot de verspreiding van oneerlijke handelspraktijken ten aanzien van de meest kwetsbaren en heeft zij gedurende een bepaalde periode niet alleen geleid tot de uitputting van voorraden van bepaalde producten en persoonlijke beschermingsmiddelen, maar ook tot zeer hoge en speculatieve prijzen. Deze situatie zal opnieuw, en mede gelet op de verwachte opleving van de crisis, meer aandacht en middelen vergen van de kant van de toezichthoudende autoriteiten.

4.4.

Het EESC zou graag zien dat hierover een initiatiefadvies wordt opgesteld dat de Commissie van pas kan komen bij het uitwerken en uitvoeren van deze maatregelen.

5.   Andere onderwerpen die niet of slechts indirect aan bod komen in de nieuwe consumentenagenda

5.1.   Beheer van de gezondheidszorg in de lidstaten

De eerste stappen in de richting van een Europese gezondheidsunie worden nu gezet. De coronacrisis heeft aangetoond dat de EU een veel grotere rol moet spelen op het gebied van volksgezondheid, om de gezondheid van alle Europese burgers te beschermen met veerkrachtiger gezondheidsstelsels en een sterker kader voor beveiliging van de gezondheid.

5.2.   Financiële diensten

Bij de herziening van de richtlijn consumentenkrediet zal met name aandacht moeten worden besteed aan de procedure voor uitstel van betaling en moet voor een totaalaanpak worden gekozen die, ongeacht de aard van het krediet, de belangen van de consument beschermt. Op Europees niveau zal de procedure voor faillietverklaring van particulieren tegen het licht moeten worden gehouden om te voorkomen dat het huidige niveau van consumentenbescherming wordt verlaagd.

5.3.   Toerisme, vrije tijd en de rechten van vliegtuigpassagiers

Het is belangrijk dat de rechten van het consumenten worden gewaarborgd, versterkt of gewijzigd, en dat er Europese fondsen in het leven worden geroepen om de belangen van consumenten op dit gebied te beschermen. Dit is ook een ideale gelegenheid om de consumentenbescherming aan te vullen met een adequate financiële regeling om passagiers te beschermen tegen het risico van liquiditeitsproblemen of in geval van insolventie een luchtvaartmaatschappij het onvermogen om tickets terug te betalen of, indien nodig, een repatriëring uit te voeren.

5.4.   Huisvesting

Er moet een geïntegreerd Europees programma voor huisvesting worden opgezet dat verschillende gebieden omvat, zoals milieu, energie, financiële diensten, contractuele rechten en gezondheid, en dat Europese consumenten het recht op toegang tot fatsoenlijke en ook op lange termijn toegankelijke huisvesting geeft. De bouw van duurzame huizen (zoals “passiefhuizen”) moet worden aangemoedigd. De toepassing van de circulariteitsbeginselen bij de renovatie van gebouwen zal zorgen voor minder materiaalgerelateerde broeikasgasemissies. Renovatie kan veel nieuwe mogelijkheden bieden en verregaande sociale, ecologische en economische voordelen opleveren.

5.5.   Energie

De consument moet steviger rechten krijgen waar het gaat om de uitvoering van het beleid op het gebied van hernieuwbare energie, zelfvoorziening en markttarieven en er moet worden vermeden dat consumenten worden gediscrimineerd of geen toegang krijgt tot echte alternatieve energieoplossingen.

5.6.

De verantwoordingsplicht van digitale platforms met betrekking tot zowel productveiligheid als aansprakelijkheid bij de bemiddeling bij onlineovereenkomsten moet beter worden gedefinieerd en worden versterkt.

5.7.

Het is belangrijk een duidelijke aansprakelijkheidsstructuur voor onlineplatforms op te zetten, met inbegrip van passende maatregelen om frauduleuze, oneerlijke en misleidende handelspraktijken en de verkoop van niet-conforme producten en gevaarlijke goederen en diensten via onlineplatforms aan te pakken. In de strijd tegen dit soort oneerlijke praktijken is nauwere samenwerking tussen de Commissie en de nationale autoriteiten geboden.

5.8.

De rechtstreekse verkoop van producten die gevaarlijk zijn voor de consument, met name vanwege hun chemische samenstelling, moet worden stopgezet of beperkt. Het EESC is blij met de invoering van een systeem als “Safety Gate”, dat zorgt voor snelle waarschuwing van de EU-lidstaten in geval van onveilige consumentenproducten.

5.9.

De bescherming van de consument in het geval van “over-the-top”-diensten (OTT), die meestal nog steeds niet onder de nationale wetgeving en ook niet onder het Europees Wetboek voor elektronische communicatie vallen, moet worden verbeterd.

5.10.

Door de ontwikkeling van een consumentenbeschermingsbeleid zal de economische, sociale en territoriale samenhang in de EU worden versterkt. Zonder afbreuk te doen aan het algemene consumentenbeschermingsbeleid, moet de Unie een aantal maatregelen en programma’s uitvoeren die dichter bij de burger staan. Daartoe moet zij, samen met de nationale autoriteiten, het netwerk van Europese consumentencentra en het netwerk voor samenwerking op het gebied van consumentenbescherming versterken.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s — Farmaceutische strategie voor Europa

(COM(2020) 761 final)

(2021/C 286/10)

Rapporteur:

Martin SCHAFFENRATH

Raadpleging	Europese Commissie, 14.1.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	232/1/4

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is in de eerste plaats ingenomen met het voornemen van de Europese Commissie om door middel van de nieuwe farmaceutische strategie voor Europa niet alleen het concurrentievermogen van de farmaceutische industrie te bevorderen, maar ook de levering van veilige, kwalitatief hoogwaardige en betaalbare geneesmiddelen en de financiële houdbaarheid van de gezondheidszorgstelsels van de lidstaten te waarborgen. Een nieuwe gemeenschappelijke Europese aanpak is met name van belang op de volgende gebieden: — de toegang tot en de beschikbaarheid van geneesmiddelen; — de betaalbaarheid en de financiële houdbaarheid van de nationale gezondheidszorgstelsels; — de bevordering van onderzoek en innovatie ter versterking van het concurrentievermogen van de Europese farmaceutische industrie; — de versterking van veerkrachtige en transparante productie- en leveringsketens; — de efficiënte uitvoering van de Green Deal-doelstellingen (1) door een klimaatneutrale farmaceutische industrie.

1.2.

De huidige COVID-19-pandemie laat zien hoe belangrijk een gecoördineerde Europese aanpak is. Het EESC wijst dan ook op het belang van gemeenschappelijke strategieën voor onderzoek en ontwikkeling en prijsstelling op farmaceutisch gebied, vooral als het gaat om producten met een hoog risico en waarbij het rendement van de investeringen voor de producenten niet is gegarandeerd.

1.3.

Het EESC benadrukt dat beleidsmaatregelen op EU-niveau de bevoegdheden van de lidstaten en het subsidiariteitsbeginsel als bedoeld in artikel 168, lid 7, VWEU moeten eerbiedigen, om rekening te houden met de verschillende wijzen waarop de nationale gezondheidszorgstelsels zijn georganiseerd en om te voorkomen dat ze financieel ontwricht raken. Dit is met name van belang wanneer het om prijsstelling en vergoedingen gaat — kwesties die onder de uitsluitende bevoegdheid van de lidstaten vallen. Desalniettemin moet ervoor worden gezorgd dat informatie, kennis en beste praktijken doorlopend op EU-niveau worden uitgewisseld, zodat versnippering en ongelijkheden worden voorkomen.

1.4.

Het EESC stelt vast dat de Europese farmaceutische sector zich de laatste jaren onder de huidige randvoorwaarden heeft ontwikkeld in een richting die deels misbruik van de diverse systemen van stimulansen in de hand heeft gewerkt, in tal van opzichten transparantie ontbeert, tot een concentratie van bedrijfsactiviteiten met hoge winstmarges heeft geleid en er deels ook voor heeft gezorgd dat er te hoge prijzen worden gevraagd. Het EESC acht het dan ook dringend noodzakelijk het huidige rechtskader voor geneesmiddelen te herzien en aan te passen, en er nog meer voorwaarden inzake betaalbaarheid en beschikbaarheid aan te koppelen.

1.5.

Het EESC benadrukt met name de sleutelrol van een goed functionerende, eerlijke en efficiënte interne markt, waarop echte medische innovatie met een echte meerwaarde voor de gezondheidszorg zowel wordt bevorderd als beloond, en waarop ook de concurrentie voor een eerlijke en betaalbare toegang tot geneesmiddelen wordt versterkt.

1.6.

Met het oog op de bevordering van innovatief onderzoek en innovatieve ontwikkeling (O & O) als basis voor het mondiale concurrentievermogen van de Europese farmaceutische industrie, steunt het EESC met name de voorgestelde harmonisatie van het rechtskader voor de bescherming van intellectuele eigendom en de consequente toepassing ervan in de lidstaten.

1.7.

Wat de veerkrachtigere productie- en leveringsketens ter versterking van de strategische autonomie van Europa alsook ter vermijding van tekorten betreft, pleit het EESC voor een evenwichtige aanpak op basis van een grotere diversificatie van de productielocaties enerzijds en een geleidelijke, gedeeltelijke en tegelijkertijd op duurzame leest geschoeide reshoring van de productie naar Europa anderzijds. Mogelijke financiële en fiscale stimulansen op het niveau van de lidstaten en de doeltreffendheid daarvan moeten gemeenschappelijk op EU-niveau worden besproken en onderzocht.

1.8.

Het EESC is ook ingenomen met de geplande herziening van het Europese systeem van stimulansen voor O & O op farmaceutisch gebied in Europa, met name het rechtskader voor geneesmiddelen voor kinderen en zeldzame ziekten. Met name de grote onvervulde behoefte aan passende therapieën op het gebied van kinderkanker moet een aandachtspunt van toekomstige strategieën zijn.

1.9.

Het EESC is van mening dat de herziening van het rechtskader voor geneesmiddelen en alle toekomstige initiatieven op EU-niveau in de eerste plaats gebaseerd moeten zijn op het beginsel van transparantie, teneinde een echte meerwaarde voor het algemeen belang te genereren. Dit betreft niet alleen de kosten voor de producenten, maar ook de toewijzing van overheidsmiddelen voor O & O, het gebruik van stimulansen enz.

1.10.

Het EESC verwelkomt en steunt de door de Europese Commissie ondersteunde initiatieven van de lidstaten om gemeenschappelijk innovatieve en dure geneesmiddelen aan te kopen teneinde de financiële houdbaarheid van de nationale gezondheidszorgstelsels te vrijwaren.

1.11.

Het EESC erkent de positieve rol van generieke geneesmiddelen en biosimilars als het gaat om de toegang tot betaalbare geneesmiddelen, het belang ervan voor een duurzame financiering van de gezondheidszorgstelsels alsook de bijdrage ervan aan een veerkrachtige en strategisch onafhankelijke Europese geneesmiddelenmarkt. Het EESC steunt maatregelen, bijvoorbeeld in het kader van overheidsopdrachten door de toepassing van de MEAT-criteria (economisch voordeligste inschrijving) en multi-winner tenders, rekening houdend met milieu- en socialezekerheidsaspecten, die leiden tot een toekomstbestendige inrichting van de markt voor generieke geneesmiddelen en biosimilars.

1.12.

Het EESC maant tot voorzichtigheid als het gaat om versnelde toelatingen op basis van gebrekkig bewijsmateriaal en een groter gebruik van gegevens uit de praktijk (“real world data”) en er geen sprake is van een grensoverschrijdende gezondheidscrisis. Afwenteling op de patiënt van de risico’s van de fase voorafgaand aan het verlenen van de vergunning voor het in handel brengen tot de fase erna moet koste wat het kost worden vermeden. Gegevens en onderzoeksresultaten moeten dan ook consequent worden gepubliceerd om een efficiënte monitoring na het verlenen van de vergunning voor het in handel brengen te waarborgen.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Volgens het op 18 november 2020 verschenen verslag “Health at a Glance: Europe” (2) zijn de zorguitgaven in alle 27 lidstaten van de Unie tussen 2013 en 2019 jaarlijks met gemiddeld 3,0 % gestegen en namen deze in 2019 8,3 % van het bbp voor hun rekening. Zelfs als dit percentage gelijke tred heeft gehouden met de economische groei in de lidstaten, wordt een drastische stijging verwacht in het kielzog van de huidige COVID 19-pandemie.

2.2.

Zoals reeds werd benadrukt in de conclusies van de Raad van 2016 (3) en het initiatiefverslag van het Europees Parlement over opties voor een betere toegang tot geneesmiddelen (4), zetten de stijgende prijzen van geneesmiddelen de nationale gezondheidszorgstelsels steeds verder onder druk. Het evenwicht in het complexe farmaceutisch systeem tussen het verlenen van toelating en maatregelen ter bevordering van innovatie moet in de EU dan ook worden hersteld teneinde gelijke toegang tot geneesmiddelen in alle lidstaten te waarborgen.

2.3.

Met name de prijsstijgingen voor recentelijk toegelaten therapieën brengen de stabiliteit van het geneesmiddelenbudget en daarmee de toegang voor de patiënt tot geneesmiddelen in gevaar (5). Van cruciaal belang in dit verband is de sterke clustervorming (bijvoorbeeld in het geval van kanker) rondom gebieden die reeds goed worden onderzocht en waar een grote overlap bestaat met de bestaande portefeuilles van producenten. Voor de toekomst moeten dus doeltreffende manieren worden gevonden om deze clusters open te breken. Therapieën moeten betaalbaar zijn en daarmee voor alle patiënten even toegankelijk. Daartoe moet O & O worden gericht op gebieden met een reële onvervulde medische behoefte, zoals zeldzame ziekten of vormen van kinderkanker.

2.4.

In de routekaart voor het Europees actieplan inzake intellectuele eigendom (6) wordt reeds beklemtoond dat de Unie over een solide rechtskader voor de bescherming van intellectuele eigendom beschikt. Elke wijziging van dit systeem moet derhalve vergezeld gaan van een goed onderbouwde effectbeoordeling, zodat alleen de noodzakelijke wijzigingen worden aangebracht.

2.4.1.

Octrooien, aanvullende beschermingscertificaten (ABC’s) en gegevensexclusiviteit zijn bedoeld als stimulansen om onderzoek op nieuwe gebieden aan te moedigen. Bij de verdere uitwerking van de farmaceutische strategie is het zaak de toegevoegde waarde voor de samenleving als uitgangspunt te nemen. Daarbij moet de nadruk worden gelegd op de toegankelijkheid en beschikbaarheid van werkzame, veilige en betaalbare geneesmiddelen ten behoeve van alle patiënten, overeenkomstig het recht op passende gezondheidszorg, zoals neergelegd in de Europese pijler van sociale rechten (7). Dit heeft niet alleen betrekking op de levering van innovatieve, nieuwe, door octrooien beschermde geneesmiddelen, maar evenzeer op de toegang tot generieke geneesmiddelen en biosimilars. Een goed functionerende en eerlijke interne markt speelt derhalve een centrale rol.

2.4.2.

Het EESC is ook voorstander van de harmonisatie van het rechtskader voor ABC’s om de toekenningsprocedure coherenter te maken en de versnippering van de toepassing ervan in de lidstaten een halt toe te roepen. Gezien de sociale gevolgen van ABC’s is het van belang ervoor te zorgen dat de in dit verband centraal op te richten autoriteit ressorteert onder EU-instellingen.

2.4.3.

Het EESC is zeer bezorgd over een mogelijke verlenging van exclusieve rechten en een verdere versterking van de intellectuele-eigendomsrechten met betrekking tot de geneesmiddelenmarkt. Om de toegang voor patiënten tot betaalbare therapieën ook in het vervolg mogelijk te maken, mag de prijsconcurrentie geen hinder ondervinden van de ontwikkeling en marktintroductie van generieke geneesmiddelen en biosimilars. Daarom moet meervoudige bescherming van een product in de verschillende lidstaten of bescherming door middel van meerdere octrooien (patent slicing) worden vermeden, temeer omdat er geen enkel bewijs is dat een krachtige bescherming van intellectuele eigendom innovatie en productiviteit bevordert (8).

2.4.4.

Met name in de context van het huidige politieke debat over de reshoring van productielocaties naar Europa om de levering veilig te stellen, moet een wijziging van het rechtskader inzake de intellectuele eigendom nauwgezet worden onderzocht. Overeenkomstig de effectbeoordeling in verband met Richtlijn 2011/62/EU (9) (de zogeheten richtlijn vervalste geneesmiddelen) is het merendeel van de werkzame farmaceutische bestanddelen voor generieke geneesmiddelen die worden geproduceerd in India en China, terwijl de werkzame farmaceutische bestanddelen van nieuwe, door octrooien beschermde geneesmiddelen voor het overgrote deel in Europa worden vervaardigd. Voor de reshoring van met name de productie van generieke geneesmiddelen moet dan ook gebruik worden gemaakt van andere stimulansen en mechanismen dan een verdere versterking van de intellectuele-eigendomsrechten. Alternatieve maatregelen behelzen bijvoorbeeld licentieovereenkomsten, afnamegaranties of zogenaamde octrooipools voor geneesmiddelen (10). Tegelijk met de reshoring moeten ook manieren worden gevonden om de productie binnen en buiten Europa sterker te diversifiëren teneinde de leveringsketens te versterken en veilig te stellen.

2.5.

Wat geneesmiddelen voor zeldzame ziekten (zogenaamde weesgeneesmiddelen of OMP’s) betreft, is het EESC ingenomen met het feit dat het aantal toegelaten OMP’s gestaag is toegenomen dankzij de stimulansen van Verordening (EG) nr. 141/2000 (11) dit heeft een veel betere gelijke toegang voor patiënten opgeleverd en moet dus worden toegejuicht. Overigens wordt de toegang steeds verder bemoeilijkt door de hoge prijzen die producenten voor hun producten vragen (12). Het EESC benadrukt derhalve dat de OMP-status niet mag worden misbruikt voor onevenredig hoge prijzen en winsten, en steunt daarom de herziening van dit rechtskader waartoe de aanzet is gegeven met de in november 2020 gepubliceerde effectbeoordeling (13). Een regelmatige automatische herevaluatie van de criteria zou kunnen worden overwogen, evenals een aanpassing van de duur van de marktexclusiviteit onder bepaalde, nader te bepalen voorwaarden. Het EESC is tevens voorstander van een eventuele herziening van de criteria, met name ten aanzien van de prevalentie (met inachtneming van alle toegelaten indicaties), met betrekking tot de aanwijzing van geneesmiddelen als OMP’s.

2.6.

Het EESC steunt met name de oproep van de Europese Commissie en van veel leden van het Europees Parlement om de transparantie in de farmaceutische sector te vergroten, vooral wat de kosten van O & O betreft. Bij gebrek aan basisvoorschriften inzake kostentransparantie bij de ontwikkeling van geneesmiddelen kan de prijsstelling van nieuwe geneesmiddelen op basis van het argument van de hoge onderzoeksuitgaven niet worden gecontroleerd door de bevoegde autoriteiten voor prijsstelling en vergoedingen, en dus ook niet of de aangerekende prijzen passend zijn.

2.6.1.

Volgens het EESC zou Richtlijn 89/105/EEG (14) (de zogeheten transparantierichtlijn) in dit verband een belangrijk instrument kunnen zijn. Artikel 6 daarvan bepaalt dat lidstaten die een positieve lijst voeren, de volledige lijst van de onder hun ziekteverzekeringsstelsel vallende producten, alsmede de door hun bevoegde autoriteiten vastgestelde prijzen openbaar moeten maken en aan de Commissie moeten voorleggen. De daadwerkelijk betaalde prijzen worden echter beschermd door vertrouwelijke inkoopovereenkomsten, waardoor de uitwisseling tussen nationale autoriteiten ernstig wordt bemoeilijkt. De EURIPID-gegevensbank (15) zou in dit verband als uitgangspunt kunnen dienen, op voorwaarde dat alle lidstaten verplicht zijn hun prijsinformatie mee te delen.

2.6.2.

Volgens het EESC is het ook van cruciaal belang dat de transparantie van de mondiale farmaceutische productie- en toeleveringsketens aanzienlijk wordt verbeterd om mogelijke tekorten in de toelevering tegen te gaan en de veerkracht van de gezondheidszorgstelsels te vergroten. Naast de instelling van een gecoördineerd rapportagesysteem, zoals reeds overwogen in het kader van de Europese gezondheidsunie, met gelijktijdige verplichte deelname van alle relevante actoren, staat de vorming van een strategische voorraad geneesmiddelen die door de WHO als essentieel worden aangemerkt, hierbij centraal.

2.6.3.

In de context van de huidige COVID 19-pandemie schaart het EESC zich achter de oproep van veel leden van het Europees Parlement en relevante belanghebbenden om meer transparantie te betrachten bij de afnameovereenkomsten met farmaceutische producenten voor COVID 19-vaccins. Transparantie is onontbeerlijk, willen EU-burgers de vaccins tegen het virus vertrouwen en met de vaccinatie instemmen. Dit moet niet alleen gelden voor de huidige vaccinovereenkomsten, maar ook dienen als een nieuw transparantiekader voor alle toekomstige gezamenlijke aanbestedingsactiviteiten.

2.7.

Maatregelen voor de gemeenschappelijke aankoop van recentelijk toegelaten dure geneesmiddelen moeten op Europees niveau uitdrukkelijk worden versterkt en aangemoedigd. Naast een grotere leveringszekerheid in Europa kan op die manier ook de onderhandelingspositie tegenover farmaceutische producenten worden versterkt en kunnen door een groter inkoopvolume aanzienlijke kostenbesparingen worden geboekt.

2.8.

Wat de bevordering van O & O op farmaceutisch gebied betreft, onderschrijft het EESC de kritiek van tal van actoren en belanghebbenden op het gebrek aan transparantie, de ontoereikende betrokkenheid van belanghebbenden bij de overheid en de gebrekkige toegang van het publiek tot onderzoeksresultaten.

2.8.1.

Het EESC dringt er daarom op aan dat in de toekomst de financiering van onderzoek uit openbare middelen en de kosten van O & O openbaar worden gemaakt, zodat hiermee rekening kan worden gehouden bij vragen over de nationale prijsstelling en echt publiek rendement op publieke investeringen kan worden gewaarborgd. Hierbij moet een regelmatige evaluatie van de onderzoeksfinanciering, waarbij verslag wordt uitgebracht aan het Europees Parlement, worden overwogen. Vooral de gevoelige gebieden van de gezondheidszorg ondervinden nadeel als de financiering van onderzoek uitsluitend op industriële belangen is gericht. Om die reden moeten alle belanghebbenden in de toekomst op voortvarende wijze worden betrokken bij de onderzoeksagenda’s van de Europese Commissie, teneinde ervoor te zorgen dat deze zijn afgestemd op de werkelijke medische en maatschappelijke behoeften.

2.8.2.

In dit verband is het van essentieel belang dat er in de hele EU een gemeenschappelijke definitie van “onvervulde medische behoefte” komt, zodat de O & O-activiteiten op farmaceutisch gebied efficiënt kunnen worden gericht op die gebieden waar geen geschikte of doeltreffende therapie bestaat. Deze criteria moeten op de behoeften van de patiënten en de volksgezondheid gebaseerd zijn.

2.9.

Tegelijkertijd dringt het EESC in verband met medisch O & O en klinische studies aan op maatregelen op EU-niveau om meer rekening te houden met genderverschillen en de verschillende effecten van geneesmiddelen in de dagelijkse medische praktijk, op basis van relevante indicatoren. Het roept ook op tot meer transparantie en vindt dat alle betrokkenen zich meer bewust moeten worden van deze kwesties.

2.10.

Volgens het EESC is het bijzonder positief dat het toenemende risico van antimicrobiële resistentie (AMR) in de farmaceutische strategie expliciet wordt benadrukt. Naast efficiënte maatregelen om het gebruik van antibiotica terug te dringen, moet de aandacht vooral uitgaan naar alternatieve stimuleringsmodellen in de gehele O & O-cyclus en naar nieuwe prijsstellingsmodellen. In dit verband kan ook gebruik worden gemaakt van bewezen stimulansen, zoals een tijdige uitwisseling met het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) en vrijstelling van de betaling van vergunningskosten. In de toekomst zal het belangrijk zijn de winst van de producent los te koppelen van het verkoopvolume. Tegelijk met de ontwikkeling van nieuwe antibiotica zouden echter ook andere maatregelen kunnen worden getroffen, zoals afnamegaranties, om de producenten meer voorspelbaarheid te geven.

2.11.

Wat onderwerpen als toelating en marktintroductie betreft, is het EESC in principe voorstander van een snelle beschikbaarheid van innovatieve geneesmiddelen, met name op gebieden met hoge onvervulde medische behoeften. Toch staan snellere toelatingen niet automatisch garant voor een betere geneesmiddelenvoorziening. Gelijke toegang tot veilige, betaalbare en kwalitatief hoogwaardige geneesmiddelen voor alle patiënten moet daarom het hoofddoel van het Europese farmaceutische beleid zijn.

2.11.1.

In het licht van de razendsnelle ontwikkeling van de technologische mogelijkheden en de daarmee gepaard gaande behoefte aan flexibele onderzoeksopzetten is het EESC het met de Europese Commissie eens dat gerandomiseerde gecontroleerde studies met (idealiter) relevante comparatoren en eindpunten beschouwd moeten blijven worden als de gouden standaard voor het verlenen van de vergunning voor het in handel brengen. Uitzonderingen mogen alleen in individuele gevallen worden toegestaan, onder opgaaf van redenen. Indien het genereren van gegevens wordt overgeheveld naar de fase na het verlenen van de vergunning voor het in handel brengen, dan moet worden gewaarborgd dat noch de daarmee voor de farmaceutische ondernemingen gemoeide kosten worden afgewenteld op de overheid, noch de veiligheid van de patiënt als gevolg van vervroegde toelatingen in het gedrang komt. Het feit dat er niet voldoende gegevens voorhanden zijn en er daarom nog meer gegevens moeten worden gegenereerd, moet in aanmerking worden genomen bij de prijsstelling.

---

(1)  https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_nl

(2)  https://ec.europa.eu/health/state/glance_nl

(3)  PB C 269 van 23.7.2016, blz. 31.

(4)  https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-8-2017-0040_NL.pdf

(5)  https://www.oecd.org/health/health-systems/Addressing-Challenges-in-Access-to-Oncology-Medicines-Analytical-Report.pdf

(6)  https://ec.europa.eu/info/law/better-regulation/have-your-say/initiatives/12510-Intellectual-Property-Action-Plan

(7)  https://ec.europa.eu/info/publications/european-pillar-social-rights-booklet_en

(8)  https://pubs.aeaweb.org/doi/pdf/10.1257/jep.27.1.3

(9)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02011L0062-20110721&from=NL (PB L 174 van 1.7.2011, blz. 74).

(10)  https://www.who.int/bulletin/volumes/97/8/18-229179/en/

(11)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02000R0141-20190726&qid=1598193643269&from=NL (PB L 18 van 22.1.2000, blz. 1).

(12)  https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/files/paediatrics/docs/orphan-regulation_study_final-report_en.pdf

(13)  https://ec.europa.eu/info/law/better-regulation/have-your-say/initiatives/12767-Revision-of-the-EU-legislation-on-medicines-for-children-and-rare-diseases

(14)  PB L 40 van 12.2.1989, blz. 8.

(15)  EURIPID is een vrijwillige database van de voor prijsstelling en vergoedingen verantwoordelijke nationale autoriteiten, waarin conform de transparantierichtlijn 89/105/EEG de officiële catalogusprijzen van hoofdzakelijk in de ambulante zorg gebruikte geneesmiddelen zijn opgenomen; https://www.euripid.eu/about

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s — Het innovatiepotentieel van de EU optimaal benutten — Een actieplan inzake intellectuele eigendom om het herstel en de veerkracht van de EU te ondersteunen

(COM(2020) 760 final)

(2021/C 286/11)

Rapporteur:

Rudolf KOLBE

Raadpleging	Europese Commissie, 14.1.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Afdeling Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	241/0/2

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC staat volledig achter het uitstekende actieplan van de Europese Commissie inzake intellectuele eigendom (IE), waarmee zij de modernisering van het IE-systeem van de EU breed wil aanpakken.

1.2.

Het EESC is er ten stelligste van overtuigd dat de lancering van het eenheidsoctrooistelsel het concurrentievermogen van de ondernemingen in de EU aanzienlijk zal verbeteren en absolute prioriteit moet krijgen. De tenuitvoerlegging van het eenheidsoctrooistelsel is geen sinecure; op (lange) termijn moet er dan ook naar worden gestreefd om dit stelsel in het wetgevingssysteem van de EU op te nemen.

1.3.

Het EESC benadrukt het belang van maatregelen ter ondersteuning van kmo’s op alle gebieden die samenhangen met de bescherming van intellectuele-eigendomsrechten (IER). Naast financiële steunmaatregelen moet bijzondere aandacht uitgaan naar het vergroten van de knowhow op het gebied van intellectuele-eigendomsrechten (IE-rechten) en op maat gesneden adviesdiensten.

1.4.

Het EESC zou graag een discussie op gang brengen over de vraag hoe de kennis over IE-rechten en IER-beheer op alle onderwijsniveaus in de EU kan worden vergroot.

1.5.

Het EESC moedigt de Europese Commissie aan een eenheidstitel voor aanvullende beschermingscertificaten (ABC’s) in te voeren en na te gaan of het ABC-systeem kan worden toegepast op nieuwe sectoren.

1.6.

Harmonisatie van het kader voor auteursrechten en het beheer van auteursrechtelijke gegevens zou het gebruik van IE-rechten in de creatieve sector een nieuwe impuls geven.

1.7.

Het EESC pleit ervoor een sociale dialoog op te zetten waarbij, naast wettelijke voorschriften, billijke IE-rechten worden verduidelijkt en vastgelegd via collectieve onderhandelingen, teneinde auteurs en producenten stimulansen te bieden door hun creaties te erkennen en te zorgen voor een eerlijke economische compensatie.

1.8.

Het EESC wijst erop dat geografische aanduidingen (GA’s) een belangrijk instrument zijn om het concurrentievermogen van lokale producenten te versterken en vestigt de aandacht op het potentieel van een geharmoniseerd systeem voor de bescherming van geografische aanduidingen voor niet-landbouwproducten.

1.9.

Het EESC erkent dat het stimuleren van de gegevensstroom in de EU in het algemeen belang is en economische voordelen oplevert, maar waarschuwt voor de problemen die kunnen voortkomen uit een onevenwichtige aanpak van de regelgeving.

1.10.

Het EESC staat achter de maatregelen om de strijd tegen IER-inbreuken op te voeren, en is in het kader van de bestrijding van namaak ingenomen met de versterking van de rol van het Europees Bureau voor fraudebestrijding.

1.11.

Het EESC pleit voor verdere versterking van de instrumenten voor directe steun aan EU-bedrijven die actief zijn in derde landen en voor strikte handhaving van de IE-wetgeving en de EU-handelsovereenkomsten om deze bedrijven beter te beschermen tegen IER-inbreuken.

1.12.

De huidige gezondheidscrisis heeft duidelijk gemaakt dat er in crisissituaties behoefte is aan toegang tot systeemrelevante intellectuele eigendom. IE-rechten mogen de toegankelijkheid en beschikbaarheid van vaccins of behandelingen tijdens een pandemie niet belemmeren: in noodsituaties kunnen doeltreffende dwanglicentiestelsels een maatschappelijk vangnet bieden en zorgen voor een billijke compensatie voor bedrijven.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

Het EESC is verheugd over het actieplan van de Europese Commissie inzake intellectuele eigendom (IE), dat een belangrijke aanzet vormt tot de modernisering van het IE-systeem van de EU en de versterking van het grote innovatiepotentieel van EU-bedrijven, met name kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) en micro-ondernemingen. Aangezien het grote economische belang van intellectuele-eigendomsproducten zoals uitvindingen, artistieke en culturele creaties, merken, software, knowhow, bedrijfsprocessen en gegevens binnen de EU blijft groeien, acht het EESC een geoptimaliseerd, gemakkelijk toegankelijk juridisch en politiek kader van essentieel belang.

2.2.

Veel ondernemingen, met name kmo’s, die 99 % van alle ondernemingen in de EU uitmaken, benutten niet (ten volle) de kansen die bescherming van de intellectuele eigendom biedt. Een intensiever gebruik van bescherming van de intellectuele eigendom van bedrijven in de EU — waarbij bijzondere aandacht moet uitgaan naar kmo’s en micro-ondernemingen — moet centraal staan in het actieplan inzake intellectuele eigendom. Er zijn tal van maatregelen nodig, variërend van kostenverlaging, vereenvoudiging van procedures, meer bewustmaking en kennis, adviesverlening en ondersteuning op maat, tot modernisering van het onderwijssysteem wat knowhow over IE-rechten betreft.

2.3.

Intellectuele eigendom is niet alleen een belangrijke economische factor — bedrijfstakken die verband houden met intellectuele eigendom zijn goed voor bijna 45 % van het Europese bbp en 30 % van de banen — maar speelt ook een cruciale rol in de aanpak van de belangrijkste uitdagingen waarmee onze samenleving wordt geconfronteerd. De COVID-19-crisis heeft overduidelijk aangetoond dat de EU afhankelijk is van hooggekwalificeerde professionals, in combinatie met doeltreffende regels en instrumenten inzake intellectuele eigendom voor het waarborgen van een snelle inzet van essentiële intellectuele eigendom. Of de strijd tegen klimaatverandering succesvol is, zal eveneens in grote mate afhangen van de snelle ontwikkeling en invoering van geavanceerde technologieën en doeltreffende instrumenten voor de eerlijke uitwisseling van essentiële immateriële activa en gegevens.

2.4.

De technologische revolutie is de motor van de IE-rechten, maar vormt ook een uitdaging die een evenwichtige benadering van innovatiegedreven instrumenten vereist. Digitalisering en AI-technologieën werpen tal van vraagstukken rond intellectuele eigendom op die aandacht verdienen, zoals transparantie, de herkomst van gegevens en auteursrechten, de mate van menselijke tussenkomst, ethische beginselen enz. Het EESC steunt het standpunt van de Europese Commissie dat AI-systemen niet als auteurs of uitvinders moeten worden behandeld. In het algemeen is het EESC van mening dat het Europese kader voor intellectuele eigendom — met evenwichtige wijzigingen en herzieningen — een antwoord kan bieden op de uitdagingen van digitalisering en AI. Aangezien de EU nog steeds een grote achterstand heeft op andere regio’s met betrekking tot het aantal octrooien voor digitale producten en technologieën, moet er speciale aandacht worden besteed aan maatregelen die deze belangrijke markt vooruit helpen.

3.   Specifieke opmerkingen

3.1.   Bescherming van de intellectuele eigendom

3.1.1.

Het eenheidsoctrooistelsel is als onestopshop voor ondernemingen van cruciaal belang om de octrooikosten aanzienlijk te verminderen, de licentieverlening te vergemakkelijken, de transparantie te verbeteren en de belemmeringen voor de toegankelijkheid voor kmo’s weg te nemen. De lancering van het eenheidsoctrooistelsel en het operationeel maken van het eengemaakt octrooigerecht (UPC) zorgen voor een aanzienlijke verbetering van de bescherming van de intellectuele eigendom en moeten een prioriteit zijn in het actieplan. Vlottere procedures kunnen het hele proces versnellen en zo het concurrentievermogen van de Europese octrooihouders vergroten. De overeenkomst betreffende een eengemaakt octrooigerecht biedt een belangrijke basis voor een efficiënt, gespecialiseerd en technisch competent stelsel voor octrooigeschillenbeslechting waardoor de rechtszekerheid, eenvoud en efficiëntie kunnen worden verbeterd. Zoals de moeilijkheden bij de uitvoering aantonen, moet er echter naar worden gestreefd het systeem in het wetgevingssysteem van de EU op te nemen. Tot die tijd moeten verdere vertragingen als gevolg van procedures in de lidstaten en/of de terugtrekking van het VK uit de overeenkomst dringend worden aangepakt. Het feit dat het aandeel van de EU in octrooien wereldwijd drastisch is gedaald van 17,4 % in 2009 tot 11,3 % in 2019 maakt eveneens duidelijk dat er meer actie nodig is.

3.1.2.

Met een aanvullend beschermingscertificaat (ABC) kan de bescherming worden verlengd die een octrooi biedt voor een geneesmiddel of een gewasbeschermingsmiddel waarvoor de overeenkomstige vergunning voor het in de handel brengen, geldt. Het is derhalve een belangrijk instrument om het verlies van doeltreffende octrooibescherming als gevolg van de vereiste duur van tests, klinische proeven/veldproeven en regelgevingsprocessen te compenseren. Volgens het EESC zijn ABC’s onmisbaar teneinde innovatie op het gebied van nieuwe actieve stoffen doeltreffend te bevorderen en centra voor onderzoek en ontwikkeling in de EU aan te trekken, terwijl evenwichtige vrijstellingen van ABC-rechten moeten zorgen voor betaalbaarheid en voldoende aanbod van geneesmiddelen. Hoewel het ABC-systeem eenvoudig en innovatiebevorderend is, is het nog steeds gefragmenteerd en moet in elk van de EU-lidstaten waar ABC-bescherming wordt aangevraagd, een ABC-aanvraag worden ingediend. Het creëren, via een nieuwe afzonderlijke EU-verordening, van een eenheidstitel voor ABC’s en één enkele autoriteit als een onestopshop voor de verlening van eenheidsoctrooi-ABC’s zou de ABC’s aantrekkelijker maken voor octrooihouders, een betere bescherming bieden aan uitvinders en rechtszekerheid voor derden creëren. Het EESC is het er ook mee eens dat wordt nagegaan of een geoptimaliseerd ABC-systeem toepasbaar is op nieuwe sectoren waarin voor producten wellicht een handelsvergunning nodig zal zijn.

3.1.3.

Gelet op de ervaringen met de herziening van het merkenrecht van de EU is het EESC ervan overtuigd dat de herziening van de EU-wetgeving inzake modelbescherming met succes zal worden doorgevoerd. De positieve ervaring met het via EU-wetgeving regelen van die zaken zou de Commissie moeten motiveren om een voorstel voor een nieuwe afzonderlijke verordening voor eenheidsoctrooi-ABC’s te formuleren en op lange termijn het eenheidsoctrooistelsel in het EU-rechtsstelsel op te nemen.

3.1.4.

Het EESC merkt op dat, aangezien de wereldmarkt steeds liberaler en concurrerender wordt, geografische aanduidingen (GA) een uniek en waardevol hulpmiddel voor de producenten uit de Europese Unie vormen. Het EU-systeem voor de bescherming van GA’s heeft een grote economische waarde voor de landbouwsector. In het algemeen werkt het systeem uitstekend, maar de bescherming van GA’s moet nog worden afgedwongen, bijvoorbeeld door een geharmoniseerd controlesysteem van de autoriteiten en een gemeenschappelijke definitie van voedselfraude. Handelsovereenkomsten zouden zich eveneens op dergelijke specifieke beschermingsmaatregelen moeten richten. Het EESC wijst op de mogelijkheden om een geharmoniseerd systeem toe te voegen voor de bescherming van GA’s voor niet-landbouwproducten die een belangrijk onderdeel van de lokale identiteit zijn. Dat zou lokale producenten helpen om meer succes te boeken met hun kwaliteitsproducten en zou een extra positief effect hebben op minder ontwikkelde regio’s. Bovendien zou een vereenvoudiging van de registratieprocedure de producenten ten goede komen.

3.1.5.

De communautaire beschermingsregeling voor kweekproducten is een ander goed voorbeeld van een geharmoniseerde aanpak van de bescherming van de intellectuele eigendom op basis van een EU-verordening. Die regeling kan een veilige basis bieden voor kleine en middelgrote kwekers en bevat belangrijke uitzonderingen voor landbouw en kwekers. Wat de beoogde doelen betreft, vormt het systeem een goede basis waarop kwekers doeltreffend aan de groene transitie kunnen bijdragen.

3.1.6.

Het EESC benadrukt dat het beschermen van auteursrechten, ontwerp en naburige rechten van essentieel belang is voor culturele en creatieve beroepen, die voor veel economische welvaart zorgen en een aanzienlijke bijdrage leveren aan de Europese identiteit, cultuur en waarden — zoals architectuur en andere culturele werken — maar vaak niet over voldoende knowhow of financiële middelen beschikken om intellectuele eigendom te beschermen en innovaties in producten om te zetten. Het is zaak het kader voor auteursrechten en het beheer van auteursrechtelijke gegevens te harmoniseren, en dat moet gepaard gaan met aanvullende steunmaatregelen.

3.1.7.

Werknemers die creatief werk verrichten en meer in het bijzonder uitvindingen doen, zijn mogelijk houders van rechten. Het is van cruciaal belang om op Europees, nationaal, sectoraal of bedrijfsniveau een sociale dialoog op te zetten waarbij, naast wettelijke voorschriften, billijke IE-rechten worden verduidelijkt en vastgelegd via collectieve onderhandelingen, teneinde auteurs en producenten stimulansen te bieden door hun creaties te erkennen en te zorgen voor een eerlijke economische compensatie. Overeenkomsten inzake de overdracht van auteursrechten mogen niet worden beschouwd als een verplichting om alle intellectuele eigendom aan de werkgever over te dragen zonder passende compensatie.

3.1.8.

De biotechnologierichtlijn biedt een belangrijk kader voor de rechtsbescherming van biotechnologische uitvindingen. De richtlijn betreft politiek en ethisch gevoelige onderwerpen en is zodoende het resultaat van een zorgvuldige afweging van zeer controversiële belangen. De snelle ontwikkeling van de biotechnologie is echter ook noodzakelijk op gezondheidsgebied en met het oog op de bestrijding van grote epidemieën en honger in de wereld. Derhalve is het van belang onderzoek en innovatie op die gebieden volop te bevorderen, maar ook efficiënt te verspreiden en te licentiëren.

3.1.9.

Handelsgeheimen zijn immateriële activa die een aanvulling op IE-rechten vormen. Ze worden op grote schaal gebruikt in het creatieve proces dat tot innovatie en de totstandkoming van IE-rechten leidt. Het is derhalve van groot belang dat ze doeltreffend worden beschermd. Het EESC beschouwt het dan ook als een belangrijke doelstelling om de in Richtlijn (EU) 2016/943 (1) vastgelegde basis te verduidelijken.

3.2.   Gebruik en inzet van intellectuele eigendom — met bijzondere aandacht voor kmo’s

3.2.1.

Het EESC beschouwt het als een van de hoofddoelen van het actieplan dat kmo’s meer gebruik moeten gaan maken van de mogelijkheden die de bescherming van de intellectuele eigendom biedt, hetgeen betrekking heeft op alle verschillende systemen van bescherming van de intellectuele eigendom. Hoewel kmo’s en micro-ondernemingen in de EU over een groot innovatiepotentieel beschikken, is de overgrote meerderheid niet in staat om hun immateriële activa op te waarderen.

3.2.2.

Het kostenplaatje is een van de redenen waarom slechts 9 % van de kmo’s in de EU IE-rechten heeft laten registreren. De kosten voor een octrooi in de EU liggen momenteel aanzienlijk hoger dan bijvoorbeeld in de VS of Japan en vormen een grote financiële last voor kmo’s en micro-ondernemingen. Om de toegang van kmo’s tot bescherming van de intellectuele eigendom te verbeteren, moeten de kosten dus worden verlaagd. Een snelle invoering van het eenheidsoctrooistelsel, waardoor de kosten van octrooiregistratie aanzienlijk zullen dalen, betekent een doorbraak voor innovatieve kmo’s en micro-ondernemingen, zoals professionele ingenieursbureaus. Het EESC wijst eveneens op het belang van alle verschillende vormen van ondersteuning voor kmo’s qua financiën en knowhow, de intellectuele-eigendomsvouchers van het EUIPO, de benadering waarbij kmo’s worden geholpen voordeel te halen uit hun intellectuele eigendom teneinde toegang te krijgen tot financiering en het IPA4SME-programma, dat tot 15 000 EUR verstrekt voor het medefinancieren van maatregelen op het gebied van diagnostiek en bescherming van de intellectuele eigendom enz. Octrooigemachtigden spelen een belangrijke rol in deze steunregeling.

3.2.3.

Een groot probleem volgens het EESC is het enorme gebrek aan kennis over beheerstrategieën voor IE-rechten bij ondernemingen in de EU, in het bijzonder — maar niet alleen — bij kmo’s en micro-ondernemingen. Bij de aanpak van dat probleem is het dan ook van groot belang dat kmo’s en micro-ondernemingen, via diverse programma’s en initiatieven zoals de Europese IE-helpdesk, en via verschillende kanalen en netwerken, worden voorzien van makkelijk toegankelijke en op maat gemaakte algemene informatie, ondersteuning en advies, en dat dit verder wordt uitgebreid. Ondernemers moeten bewuster worden gemaakt van de mogelijkheden van IE-rechten, en dit moet worden gecombineerd met diverse laagdrempelige opleidingsprogramma’s. Het EESC stelt voor na te gaan hoe kan worden gezorgd voor meer gekwalificeerde IE-rechtenbeheerders in EU-ondernemingen.

3.2.4.

Het EESC wil ook een discussie op gang brengen over de vraag hoe kennis van IE-rechten en IE-rechtenbeheer in het onderwijsstelsel van de EU kan worden vergroot: basiskennis en -bewustzijn over IE-rechtenbeheer zouden moeten worden ingepast in het secundair en hoger onderwijs, waarbij grondige kennis van onderzoek naar IE-rechten, gaande van bedrijfskunde en technische studies tot tal van andere vakken, in de leerplannen zou moeten worden opgenomen. Ook in het hoger onderwijs zou IE-rechtenbeheer als apart vak moeten worden aangeboden. Het EESC is ervan overtuigd dat door de beschikbare knowhow te vergroten, meer gebruik zal worden gemaakt van de bescherming van de intellectuele eigendom.

3.2.5.

Het belang van het vertalen van onderzoeksresultaten in innovatie is voor de hand liggend, en het EESC verwelkomt dan ook alle activiteiten die kennisoverdracht en beter IE-beheer in de O&I-gemeenschap bevorderen. Kmo’s en micro-ondernemingen fungeren vaak als kleine partner in een projectconsortium en moeten in die rol beter worden ondersteund teneinde IE-rechten in producten te kunnen omzetten en om hun rechten binnen dergelijke consortia te kunnen beschermen. Dat moet speciale aandacht krijgen in steunprogramma’s die advies en steun op maat verlenen.

3.3.   Toegang tot en uitwisseling van door intellectuele eigendom beschermde activa

3.3.1.

De huidige gezondheidscrisis heeft duidelijk gemaakt dat er in crisissituaties behoefte is aan toegang tot systeemrelevante intellectuele eigendom. IE-rechten mogen de toegankelijkheid en beschikbaarheid van vaccins of behandelingen tijdens een pandemie niet belemmeren. Om de impact van onderzoek dat met Europese overheidsmiddelen wordt uitgevoerd te maximaliseren, moet de daaruit voortvloeiende kennis en intellectuele eigendom worden gedeeld. Anderzijds fungeren doeltreffende systemen voor het verlenen van dwanglicenties in noodsituaties als vangnet voor de samenleving. De desbetreffende procedures moeten gebaseerd zijn op een zorgvuldige afweging van de verschillende belangen; er moet worden gezorgd voor coördinatie op Europees niveau en een en ander moet vlot verlopen, zodat zo goed mogelijk aan de vereisten op het vlak van volksgezondheid kan worden voldaan. In dat verband zou het EESC eveneens willen wijzen op het belang van Verordening (EG) nr. 816/2006 (2) betreffende de verlening van dwanglicenties voor octrooien inzake de vervaardiging van farmaceutische producten voor uitvoer naar landen met volksgezondheidsproblemen.

3.3.2.

Teneinde de licentieverlening voor en het uitwisselen van intellectuele eigendom te faciliteren, is meer transparantie ten aanzien van de eigendom en het beheer van intellectuele eigendom nodig. In dat verband wil het EESC er tevens op wijzen dat het eenheidsoctrooistelsel snel moet worden ingevoerd en dat het van belang is de infrastructuur voor auteursrechten te verbeteren wat betreft informatie over rechthebbenden, de voorwaarden voor en mogelijkheden van licentieverlening, ook wat blockchaintechnologie betreft.

3.3.3.

Aangezien normalisatie een proces is waarbij veel verschillende belangen komen kijken, vereisen standaard essentiële octrooien (SEO’s) een bijzonder hoog niveau van transparantie en eerlijke licentieregels. Het EESC steunt derhalve initiatieven voor een onafhankelijk systeem voor essentialiteitscontroles door derden en maatregelen teneinde inbreuken en onenigheid te beperken.

3.3.4.

Het EESC erkent dat het economisch interessant is om gegevensuitwisseling en de gegevensstroom in de EU tussen alle sectoren te stimuleren, maar benadrukt dat het mogelijk maken van de stroom en het brede gebruik van gegevens gebaseerd moet zijn op een evenwichtige aanpak waarbij privacy, veiligheid, ethische normen en gerechtvaardigde belangen met betrekking tot bescherming van de intellectuele eigendom worden gewaarborgd. Een en ander moet bij de herziening van de richtlijn databanken in 2021 worden vastgelegd (3).

3.4.   IER-inbreuken

3.4.1.

Doeltreffende handhaving en rechtsmiddelen zijn de belangrijkste criteria voor een geslaagd stelsel voor intellectuele eigendom en moeten dus aanzienlijk worden versterkt. Het EESC benadrukt dat de toepassing van het eengemaakt octrooigerecht een enorme impuls zal geven aan de handhaving van octrooirechten en dat ook in andere systemen van IE-rechten (bv. verzekeringen) veel meer moet worden toegezien op de handhaving van IE-rechten via praktische en/of wettelijke maatregelen. Met name kmo’s en micro-ondernemingen beschikken vaak niet over de middelen om IE-rechten af te dwingen.

3.4.2.

De digitalisering heeft geleid tot nieuwe vormen van inbreuken op IE-rechten, zoals onlinediefstal van bedrijfsgeheimen, illegale streaming enz. Het EESC is ingenomen met bindende regelgeving, zoals de wet inzake digitale diensten (4), die zorgt voor een beter rechtskader.

3.4.3.

Namaak en piraterij leiden tot enorme omzetverliezen in de EU, maar ze vormen ook een bedreiging voor de gezondheid en veiligheid van de consument. Het EESC is in het kader van de strijd tegen namaak ingenomen met de samenwerking van alle belanghebbenden, de instelling van een EU-toolbox en de versterking van de rol van het Europees Bureau voor fraudebestrijding.

3.5.   Fair play op mondiaal niveau

3.5.1.

De EU is geen koploper in de mondiale concurrentie op het gebied van IE-rechten. Het aandeel van Azië in alle octrooiaanvragen wereldwijd is gestegen tot 65 % in 2019, terwijl het aandeel van de EU fors is gedaald van 17,4 % (2009) tot 11,3 %. Het is dan ook uitermate belangrijk dat de positie van de EU wordt versterkt.

3.5.2.

Het beschermen en handhaven van IE-rechten is voor EU-bedrijven die in derde landen actief zijn, een bijkomende uitdaging. Daarom steunt het EESC alle maatregelen van de Commissie ter verbetering van die situatie. Onderhandelingen over hoofdstukken inzake intellectuele eigendom met strenge beschermingsniveaus in het kader van vrijhandelsovereenkomsten en dialogen inzake intellectuele eigendom met handelspartners zijn belangrijke langetermijnbenaderingen, evenals samenwerking in internationale organisaties als de WIPO en de WTO en deelname aan internationale overeenkomsten inzake intellectuele eigendom.

3.5.3.

Het EESC benadrukt het belang van instrumenten voor directe steun waarbij informatie wordt verstrekt aan EU-bedrijven die in derde landen actief zijn, zoals screening van buitenlandse investeringen, de watchlist inzake namaak en piraterij en het verslag over de bescherming en handhaving van IE-rechten in derde landen. Maatregelen zoals helpdesks voor kmo’s op het gebied van intellectuele eigendom ter ondersteuning van kmo’s en micro-ondernemingen zijn bijzonder belangrijk en moeten verder worden ontwikkeld.

---

(1)  PB L 157 van 15.6.2016, blz. 1.

(2)  PB L 157 van 9.6.2006, blz. 1.

(3)  PB L 77 van 27.3.1996, blz. 20.

(4)  COM(2020) 825 final.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over het “Voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad over betwistbare en eerlijke markten in de digitale sector (wet inzake digitale markten)”

(COM(2020) 842 final — 2020/374-(COD))

(2021/C 286/12)

Rapporteur:

Emilie PROUZET

Raadpleging	Raad van de Europese Unie, 10.2.2021 Europees Parlement, 8.2.2021
Rechtsgrondslag	Artikel 114 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie.
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	31.3.2021
Goedkeuring door de voltallige vergadering	27.4.2021
Zitting nr.	560
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	179/9/16

1.   Conclusies en aanbevelingen op hoog niveau

1.1.

Het voorbije decennium zijn er kwesties en behoeften aan de orde gekomen wat betreft zowel de mededingings- als de internemarktregels. Tijdens de COVID-19-crisis is het belang ervan alleen maar toegenomen. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is ingenomen met het voorstel voor een verordening betreffende de wet inzake digitale markten (“Digital Markets Act”, DMA), dat erop gericht is te voorkomen dat poortwachters oneerlijke voorwaarden opleggen aan bedrijven en consumenten en de toegankelijkheid van belangrijke digitale diensten te waarborgen.

1.2.

Onlineplatforms zijn een alomtegenwoordig fenomeen dat traditionele exploitanten op de proef stelt door wijzigingen in de manier waarop producten en diensten worden geconsumeerd en aangeboden, maar ook in hoe mensen werken en in dienst worden genomen. In dit verband is het EESC ingenomen met de holistische benadering van de Europese Commissie die alle aspecten van dit ecosysteem omvat. Het EESC zal zich bijzonder waakzaam opstellen op het gebied van belastingen, gegevensbeheer en arbeidsomstandigheden. Wat dat laatste punt betreft, is het EESC te spreken over de raadpleging van de Europese Commissie over de verbetering van de arbeidsvoorwaarden van platformwerkers en ziet het uit naar het voor het einde van het jaar geplande wetgevingsinitiatief.

1.3.

Het bereiken van een gelijk speelveld voor de verschillende exploitanten op digitale markten blijft de primaire doelstelling. Europa heeft behoefte aan een eerlijke en betwistbare onlineplatformomgeving om te komen tot een beter functioneren van de interne markt. Het EESC is van mening dat de wet inzake digitale markten en de wet inzake digitale diensten (1) samen de hoeksteen zullen vormen van een kader dat in de loop der jaren moet worden verfijnd en op samenhangende wijze moet worden toegepast met ander belangrijk digitaal beleid, zoals de e-privacyverordening, de algemene verordening gegevensbescherming (“AVG”), de platform-to-businessverordening (“P2B-verordening”) en de afstemming van de mededingingsregels op het digitale tijdperk.

1.4.

Het blijft van het grootste belang om een eerlijk en innovatievriendelijk ondernemingsklimaat te waarborgen en tegelijkertijd de eindgebruiker te beschermen. Het voorstel voor een verordening betreffende digitale markten is een antwoord op het snel evoluerende digitale tijdperk, en voorziet in korte termijnen en procedures die snel kunnen worden bijgewerkt, waarbij tegelijkertijd de rechtszekerheid en het recht van verdediging worden gewaarborgd. Het EESC is echter van mening dat artikel 16 over marktonderzoek naar niet-naleving moet worden aangescherpt, zowel wat betreft de termijn (wachten tot drie niet-nalevingsbesluiten binnen een periode van vijf jaar zou te veel schade toebrengen) als wat betreft de sancties.

1.5.

Door zich te richten op specifieke diensten, ongeacht waar de dienstverlener is gevestigd of welk recht op de dienstverlening van toepassing is, pakt de Europese Commissie de kwestie van gelijke concurrentievoorwaarden voor Europese en mondiale online-exploitanten doeltreffend aan. Het EESC is van mening dat een focus op de dienst in plaats van op de aanbieder een goede oplossing is, gezien de moeilijkheden om toezicht te houden op zo’n breed scala aan digitale spelers.

1.6.

Anders dan de wet inzake digitale diensten schrijft de wet inzake digitale markten niet expliciet voor dat de aangewezen poortwachters van platforms een wettelijke vertegenwoordiger in de Europese Unie moeten aanwijzen. De hieronder beschreven beoordelings- en onderzoeksprocedures vereisen echter een dialoog en coördinatie tussen de platforms voor kerndiensten en de Commissie. Het EESC beveelt aan om een verwijzing op te nemen naar de artikelen 10 en 11 van de wet inzake digitale diensten om ervoor te zorgen dat alle poortwachters een wettelijke vertegenwoordiger in de Europese Unie aanwijzen.

1.7.

Daarnaast is het voor het EESC een absolute prioriteit te voorkomen dat de interne markt verder versnipperd raakt door een veelvoud aan nationale wetgeving. Het EESC acht optreden op EU-niveau van het grootste belang en staat volledig achter artikel 1, leden 5 en 7.

1.8.

Tegelijkertijd is het een goede zaak dat de lidstaten krachtens de wet inzake digitale markten in nauwe samenwerking met de Commissie moeten kunnen optreden (door middel van een besluit op grond van artikel 3, lid 6, op grond van artikel 33, of parallel, op grond van de mededingingsregels).

1.9.

Om gevallen te bestrijken waarin de aansprakelijkheid tegelijkertijd voortvloeit uit een inbreuk op de wet inzake digitale markten en een inbreuk op de voorschriften van de artikelen 101 en 102 VWEU, kunnen deze twee reeksen regels gelijktijdig worden toegepast. Met het oog op rechtszekerheid en efficiëntie moet de wet inzake digitale markten daarom de uitvoerings- en coördinatieprocessen verduidelijken (artikel 1, lid 6).

1.10.

Het EESC acht een grondige discussie noodzakelijk over de redenen voor en de gevolgen van het verschil in aanpak voor, enerzijds, de vaststelling van nieuwe verplichtingen op grond van artikel 10 en, anderzijds, de uitbreiding van praktijken op grond van artikel 17. Ook de specifieke uitzonderlijke omstandigheden met betrekking tot de zes parameters voor de aanwijzing van poortwachters zouden moeten worden omschreven (artikel 3, lid 6).

1.11.

Het vindt dan ook dat de begrippen “kernplatformdiensten”, “eindgebruikers” en “zakelijke gebruikers” veel specifieker omschreven zouden moeten worden.

1.12.

Het EESC is van mening dat duidelijk moet worden gemaakt dat de in de artikelen 5 en 6 bedoelde praktijken ongeoorloofd zijn. Artikel 6 over praktijken moet echter specifiek worden toegepast in het kader van de regelmatige dialoog tussen de Commissie en poortwachters.

2.   Opmerkingen over toepassingsgebied en aanwijzing

2.1.

Het EESC is van mening dat het toepassingsgebied van de diensten zeer ruim is, hoewel dit van fundamenteel belang is. Alleen praktijken die rechtstreeks verband houden met deze kernplatformdiensten vallen namelijk binnen het toepassingsgebied en zijn onderworpen aan verplichtingen. Het EESC is verheugd dat de rechtszekerheid gewaarborgd wordt door de verordening te herzien als dat nodig is om het toepassingsgebied ervan aan te passen.

2.2.

Het EESC merkt op dat de vastgestelde punten van zorg met betrekking tot de werking van de markt voor kernplatformdiensten niet allemaal betrekking hebben op eindgebruikers (zie diensten f), g) en h)) en vraagt zich af of de impact van de wet inzake digitale markten op b2b-kerndiensten voldoende is beoordeeld, met name in het reclame-ecosysteem (advertentiemarkt).

2.3.

Wanneer een kernplatformdienst wordt aangeboden, kan worden nagegaan of een aanbieder van die dienst kenmerken heeft die cumulatief voldoen aan de criteria om als poortwachter voor die specifieke dienst te worden beschouwd. Het EESC stemt in met deze cumulatieve aanpak.

2.4.   Specifieke opmerkingen over de kwantitatieve beoordeling — veronderstelde poortwachters

2.4.1.

Wat de eerste drempelwaarde betreft, merkt het EESC op dat de drempel betrekking heeft op de totale omzet van de onderneming die eigenaar is van het platform, met inbegrip van eventuele bedrijfsactiviteiten die geen platformbedrijfsmodel of onlineactiviteiten zijn, en niet op de omzet van de desbetreffende dienst.

2.4.2.

Het EESC stemt in met de drempel voor financiële gegevens, met name de manier waarop de kapitalisatiecijfers in aanmerking worden genomen om een beeld te krijgen van het vermogen van platforms om hun gebruikers te gelde te maken en van hun financiële draagkracht (waaronder hun vermogen om hun toegang tot de financiële markten te benutten).

2.4.3.

Wat de tweede drempelwaarde betreft, erkent het EESC de relevantie van de criteria met betrekking tot het aantal gebruikers (voor de specifieke kernplatformdienst die wordt onderzocht).

2.4.4.

De definitie van “eindgebruiker” (artikel 2, punt 16) leunt dicht aan bij de definitie van consument en wordt, zoals gebruikelijk, tegenover die van zakelijke gebruiker geplaatst. In artikel 3, lid 2, onder b), wordt het begrip “eindgebruiker” gedefinieerd op basis van duur (maanden) en relevantie (activiteit). Het EESC is van mening dat de definitie van eindgebruiker nauwkeurig moet zijn (d.w.z. gebruikers die langs de site komen, hem bezoeken, hem één keer per maand gebruiken). Hetzelfde geldt voor zakelijke gebruikers. Met het oog op rechtszekerheid beveelt het EESC aan om de begrippen “eindgebruikers” en “zakelijke gebruikers” in het voorstel te verduidelijken of in ieder geval te definiëren.

2.5.   Specifieke opmerkingen over de kwalitatieve beoordeling — geëvalueerde poortwachters

2.5.1.

Indien niet alle drempels cumulatief worden bereikt, kan de Europese Commissie een marktonderzoek uitvoeren. Hierom kan worden verzocht door een lidstaat (artikel 15), waarbij zes andere parameters kunnen worden gebruikt om te bepalen of het platform aan de drie bepalende criteria voldoet (artikel 3, lid 6).

2.5.2.

De kwalitatieve beoordeling van de interne markt die de Commissie invoert, sluit aan bij tal van parameters die in mededingingsrechtelijk en economisch opzicht relevant zijn. Gezien het gebrek aan precedenten (het is niet nodig een relevante markt af te bakenen of een machtspositie aan te tonen om de status van poortwachter vast te stellen), is echter onduidelijk/niet getest hoeveel kenmerken/parameters er zullen zijn en welk gewicht eraan zal worden toegekend.

2.5.3.

Als het de bedoeling is situaties te bestrijken die vergelijkbaar zijn met die welke in de kwantitatieve beoordeling zijn vastgesteld, maar waar de drempels niet zijn overschreden, vindt het EESC dat het beoordelingsmechanisme zeer weinig details biedt. Op het eerste gezicht staat niets in de weg dat deze parameters ruimer worden geïnterpreteerd en op meer marktdeelnemers worden toegepast, aangezien, zoals bekend, veel economische modellen een ontwikkeling doormaken en experimenteren met digitale transformatie en nieuwe bedrijfsmodellen.

2.5.4.

Aangezien aan de hand van deze zes parameters poortwachters kunnen worden aangewezen, is het EESC van mening dat de specifieke uitzonderlijke omstandigheden met betrekking tot die parameters moeten worden omschreven.

3.   Opmerkingen over de vermelde praktijken

3.1.

Om inzicht te krijgen in de praktijken die in het voorstel worden opgesomd, is het volgens het EESC belangrijk om terug te blikken op de werkzaamheden van de Commissie: praktijken die de afgelopen jaren zijn vastgesteld, praktijken die al onder de nieuwe P2B-verordening vallen en praktijken die zouden kunnen worden bestreken door een aanpassing van het mededingingsrecht aan het digitale ecosysteem.

3.2.

Het EESC is van mening dat het toepassingsgebied van de praktijken moet worden verduidelijkt, vooral als de Commissie de lijst verder kan uitbreiden. Zo lijken veel van de in artikel 5 bedoelde praktijken deel uit te maken van kernplatformdiensten, terwijl artikel 6 betrekking heeft op het gebruik van dergelijke diensten om marktresultaten te benutten en te beïnvloeden.

3.3.

Het EESC pleit voor de ontwikkeling van een solide certificeringssysteem op basis van testprocedures waarmee bedrijven kunnen aantonen dat hun AI-systemen betrouwbaar en veilig zijn. De transparantie, met name van ratingsystemen, traceerbaarheid en verklaarbaarheid van algoritmische besluitvormingsprocessen vormen een technische uitdaging. Om die aan te gaan moet gebruik worden gemaakt van EU-instrumenten zoals het programma Horizon Europa (2).

3.4.   Specifieke opmerkingen over oneerlijke datagestuurde praktijken

3.4.1.

Het EESC erkent dat de uitvoering van de AVG verder moet worden verbeterd door de praktijk in artikel 5, onder a), vast te leggen. Het spoort de Commissie ook aan om de AVG en aanverwante regelgeving regelmatig te herzien in het licht van de technologische ontwikkelingen (3).

3.4.2.

Wat de effectieve portabiliteit van gegevens betreft, wijst het EESC erop dat de cloudsector, in het kader van de verordening inzake het vrije verkeer van gegevens, momenteel werkt aan een gedragscode om te zorgen voor contractuele en technische transparantie voor het beëindigen van contracten en het overdragen van gegevens tussen aanbieders van clouddiensten of terug naar de eigen servers. De doeltreffendheid van de code voor de bevordering van portabiliteit op de markt voor clouddiensten zal binnenkort worden geëvalueerd.

3.5.   Specifieke opmerkingen over oneerlijke voorkeursbehandeling voor eigen producten en diensten (“self-preferencing”)

3.5.1.

De wet inzake digitale markten schrijft voor dat poortwachters zich onthouden van voorkeursbehandelingen, zelfs voor “een derde die tot dezelfde onderneming behoort”. Deze precisering wordt niet herhaald in andere bepalingen, hoewel een poortwachter de beperking in deze bepalingen zou kunnen omzeilen door relevante gegevens aan een derde partij te verstrekken. Voorbeelden hiervan zijn artikel 5, onder a), of artikel 6, lid 1, onder a), die de doorgifte van gegevens aan een derde (al dan niet tot dezelfde onderneming behorende) partij niet verbieden. Artikel 11 biedt tot op zekere hoogte een oplossing, maar het EESC acht die niet toereikend.

3.5.2.

Pariteitsclausule (artikel 5, onder b)): het wordt poortwachters verboden om zakelijke gebruikers te beletten dezelfde goederen en diensten via andere onlinetussenhandelsdiensten of zoekmachines aan consumenten aan te bieden onder voorwaarden die verschillen van die welke via hun platform worden aangeboden. Het EESC is van mening dat de formulering “tegen prijzen of onder voorwaarden die verschillen van …” ruim is en ook andere criteria dan alleen de prijs kan omvatten, die wellicht gespecificeerd zouden moeten worden.

3.6.   Specifieke opmerkingen over ongelijke toegangsvoorwaarden

3.6.1.

Wat de in artikel 5, onder d), bedoelde praktijk betreft, merkt het EESC op dat de P2B-verordening reeds bepalingen bevat inzake de toegang van zakelijke gebruikers tot het indienen van klachten en inzake transparantie bij de behandeling van klachten, en betwijfelt het de relevantie van deze praktijk. Het EESC vraagt zich af waarom eindgebruikers buiten beschouwing worden gelaten.

4.   Opmerkingen over bevoegdheden op het gebied van onderzoek, handhaving en toezicht

4.1.

Voor de toepassing van artikel 3, lid 6, moet meer aandacht worden besteed aan de betrokkenheid van de autoriteiten van de betrokken lidstaten bij de besluitvorming. Het EESC is van mening dat de autoriteiten van een lidstaat het recht moeten hebben om de Commissie te verzoeken een besluit te nemen uit hoofde van lid 6, en dat de Commissie een overeenkomstige verplichting moet hebben om het verzoek te bespreken en, in voorkomend geval, de betrokken lidstaat in staat moet stellen om in afwachting van het besluit van de Commissie voorlopige maatregelen te nemen. Met het oog op het besluit moet de Commissie ook het advies inwinnen van alle lidstaten waar de potentiële poortwachter actief is.

4.2.

In het voorstel voor een verordening wordt zelfbeoordeling door de platforms gecombineerd met een beoordeling door de bevoegde autoriteit, nl. de Europese Commissie. Deze beoordeling wordt echter in eerste instantie verricht door het platform, dat drie maanden nadat de drempels zijn bereikt, de Commissie hiervan in kennis moet stellen (artikel 3, lid 3). Het EESC erkent en stemt ermee in dat de wet inzake digitale markten platforms verantwoordingsplichtig maakt. Het neemt er tevens kennis van dat het voorstel het recht van verdediging en het recht van beroep eerbiedigt en rekening houdt met de snelheid van de digitale economie.

4.3.

Het EESC steunt de maatregelen in het voorstel die de Commissie in staat stellen om de groei van poortwachterplatforms, bijvoorbeeld door fusies buiten de drempels van Verordening (EG) nr. 139/2004 (4), te beoordelen en te monitoren.

4.4.

Het EESC steunt ook de beoordeling door de Commissie van de vraag of de huidige EU-regeling het mogelijk maakt om belangrijke verwervingen van overnamekandidaten met een lage omzet die de mededinging op de interne markt kunnen beïnvloeden op toereikende wijze te omvatten (5). Het voorstel van commissaris Vestager om verwijzingen van nationale mededingingsautoriteiten met betrekking tot fusies te beginnen te aanvaarden, ongeacht of deze autoriteiten bevoegd zijn om de zaak te onderzoeken, zou een optie kunnen zijn (6).

4.5.

Naast de rol die de Europese Commissie vervult, moet ook het beoogde raadgevend comité digitale markten worden opgericht voor maximale doeltreffendheid. Het EESC vindt artikel 32 in dit opzicht zeer vaag en is van mening dat het comité moet worden belast met permanente monitoring en controle. Het EESC stelt ook voor om na te gaan of het comité klachten van consumentenorganisaties en sociale partners zou kunnen ontvangen.

4.6.

Het EESC is van mening dat organisaties die de belangen van werkgevers, consumenten en werknemers behartigen moeten worden gehoord en dat hun standpunten in aanmerking moeten worden genomen, zoals dat ook in mededingingszaken het geval kan zijn. Artikel 20 van het voorstel machtigt de Commissie om te horen en om verklaringen af te nemen. Het EESC stelt voor om de participatie van deze actoren en hun recht om te worden gehoord duidelijk in dit artikel te vermelden.

---

(1)  Advies van het EESC over de wet inzake digitale diensten (zie blz. xx van dit Publicatieblad).

(2)  PB C 47 van 11.2.2020, blz. 64.

(3)  PB C 47 van 11.2.2020, blz. 64.

(4)  PB L 24 van 29.1.2004, blz. 1.

(5)  https://one.oecd.org/document/DAF/COMP/WD(2020)24/en/pdf

(6)  https://ec.europa.eu/commission/commissioners/2019-2024/vestager/announcements/future-eu-merger-control_en