Resolutie over de bijdrage van het Europees Economisch en Sociaal Comité aan het werkprogramma van de Europese Commissie voor 2020 en daarna

(2020/C 47/01)

Het Europees Economisch en Sociaal Comité heeft tijdens zijn op 30 en 31 oktober 2019 gehouden zitting (vergadering van 30 oktober) de volgende resolutie met 170 stemmen vóór en 5 tegen, bij 9 onthoudingen, goedgekeurd.

1.   Inleiding

1.1.

In algemene zin zullen vier grote trends de kern moeten vormen van de politieke prioriteiten in de nieuwe mandaatsperiode: digitalisering, klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit, demografie en globalisering. Deze belangrijke trends veranderen de manier waarop wij leven en werken. Ze bieden grote kansen, maar brengen ook nieuwe uitdagingen met zich mee (1). De belangrijkste kwestie is echter de omvang en de snelheid van de veranderingen.

1.2.

De EU en haar lidstaten zetten zich sterk in voor de uitvoering van de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling van de VN en de Overeenkomst van Parijs (2) en voor het bevorderen van de uitvoering hiervan op mondiaal niveau door het volledige scala aan externe maatregelen te benutten. Bovendien hebben de EU en twintig lidstaten ter gelegenheid van de CoP24 in december 2018 de Verklaring van Silezië over solidariteit en rechtvaardige overgang (3) ondertekend. In deze verklaring benadrukken zij dat het essentieel is om het sociale aspect van de overgang naar een koolstofarme economie in aanmerking te nemen met het oog op de maatschappelijke aanvaarding van de veranderingen die plaatsvinden.

1.3.

De eengemaakte markt blijft een van de belangrijkste instrumenten voor de Europese integratie. Een vernieuwing ervan zou Europa ten goede komen omdat die zou leiden tot meer duurzaamheid en samenhang. Zo biedt de digitale eengemaakte markt veel kansen en deze markt moet dan ook verder worden ontwikkeld om het concurrentievermogen van de EU te waarborgen. Dat kan door een gunstig klimaat te scheppen voor nieuwe vormen van ondernemingen die op deze markt ontstaan. Tegelijkertijd moet de EU ervoor zorgen dat deze nieuwe ondernemingsvormen duurzaam zijn, hun activiteiten in Europa opschalen en hier blijven.

1.4.

We moeten op alle niveaus gelijktijdig optreden en dynamische maatregelen nemen om dringende economische, sociale en milieu-uitdagingen aan te pakken. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is van mening dat duurzame ontwikkeling daarom een centrale plaats moet innemen in de toekomst van Europa (4) en verzoekt om een overkoepelende EU-strategie voor 2050 voor duurzaamheid bij de uitvoering van de Agenda 2030 van de VN (5). Deze paradigmaverschuiving vereist veranderingen op het gebied van a) governance, d.w.z. dat er speciale governancemechanismen nodig zijn om dringende problemen sneller aan te pakken en complexe kwesties op te lossen. De rol van dergelijke mechanismen zou bestaan in het verbinden van de niveaus van de EU en de lidstaten, niet in het vervangen van maatregelen op deze afzonderlijke niveaus; b) het integreren van de SDG’s in de EU-procedures op het gebied van sociaal-economische monitoring en begrotingsbeleid. In dit opzicht zouden er in het Europees Semester nieuwe, verbeterde, meetbare en aanvullende sociale, economische en milieu-indicatoren kunnen worden opgenomen om alle aspecten en beginselen van de Europese pijler van sociale rechten te monitoren en te volgen, evenals de 17 SDG’s.

1.5.

Wat de sociale dimensie betreft, kan de EU trots zijn op haar sociale model wanneer dit wordt vergeleken met andere delen van de wereld. De sociale successen en vooruitgang in Europa kunnen echter niet als vanzelfsprekend worden beschouwd. In 2017 bevestigde de EU haar inzet voor de Europese pijler van sociale rechten (EPSR). De uitvoering van de EPSR en de daarbij gevolgde koers zijn van groot belang om te zorgen voor samenhangende en wederzijds versterkende EU- en nationale beleidsvorming teneinde een nieuwe consensus over een duurzame economische en sociale strategie te bereiken, zodat de verbintenis kan worden nagekomen om via evenwichtige economische groei en sociale vooruitgang te streven naar meer welzijn voor de burgers (6).

1.6.

De EU moet haar beleid en acties ter waarborging van gendergelijkheid en andere vormen van gelijkheid verbeteren en ervoor zorgen dat alle mensen die met meerdere vormen van discriminatie worden geconfronteerd gelijke kansen hebben in de samenleving.

1.7.

Met het oog op nieuwe en bestaande sociale, economische en milieuprioriteiten verzoekt het EESC om een ambitieuze en meer doelgerichte EU-begroting waaruit de bereidheid blijkt om de uitdagingen voor de EU aan te pakken en aan te grijpen als kansen en de EU daarmee een nieuw project in handen te geven. Het EESC vraagt derhalve om een geschiktheidscontrole van het meerjarig financieel kader (MFK).

1.8.

De structurele en regelmatige betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld en de civiele dialoog zijn essentieel bij de bevordering van duurzaamheid in alle dimensies — de economische, sociale en milieudimensie — en er moet een duidelijk mandaat worden geboden voor de deelname van het maatschappelijk middenveld aan de ontwikkeling, uitvoering en monitoring van de strategie. Het EESC is verheugd over de nieuwe impuls voor de Europese democratie, zoals voorgesteld door de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, en is bereid zijn rol ten volle te spelen bij de voorgestelde conferentie over de toekomst van Europa.

1.9.

De sociale dialoog moet een centrale rol blijven spelen bij het ontwerpen en uitvoeren van arbeidsmarktbeleid en maatregelen die ondernemingen en werknemers op doeltreffende wijze ondersteunen. Gezien de aanzienlijke uitdagingen die gepaard gaan met een eerlijke overgang op een groene economie en duurzame groei is de betrokkenheid van de sociale partners van groot belang om rekening te houden met relevante informatie en om te zorgen voor overeenstemming over maatregelen. De sociale dialoog en collectieve onderhandelingen zijn een voorwaarde voor eerlijke transities, betere banen en een fatsoenlijk inkomen en voor het bestrijden van sociale dumping.

1.10.

Het EESC steunt eerlijke belastingheffing en de bestrijding van fraude, belastingontduiking, witwassen van geld en de financiële praktijken van belastingparadijzen. De EU-instellingen, overheden en het bedrijfsleven moeten zich er gezamenlijk voor inspannen dat er efficiënte mechanismen worden ingevoerd, zoals de twee richtlijnen ter bestrijding van belastingontwijking.

1.11.

Het werkprogramma van de Commissie voor 2020 en de voorgestelde prioriteiten en activiteiten zullen derhalve vereisen dat de doelstellingen, standpunten en werkmethoden van de Commissie worden aangepast. Al haar interne en externe beleid moet samenhangend zijn en aansluiten op de SDG’s, zodat terdege rekening wordt gehouden met efficiëntie, subsidiariteit, evenredigheid en duurzaamheid.

1.12.

Om concrete voorstellen te doen voor het werkprogramma van de Commissie voor 2020 heeft het EESC rekening gehouden met de politieke beleidslijnen voor de volgende Europese Commissie 2019-2024, zoals in juli 2019 gepresenteerd door de nieuwe voorzitter van de Commissie (7).

1.13.

De op 10 september gepresenteerde nieuwe samenstelling van de Commissie weerspiegelt de prioriteiten en ambities die zijn uiteengezet in deze politieke beleidslijnen en is gestructureerd rond de noodzaak om de veranderingen op het gebied van klimaat, technologie en demografie aan te pakken die onze manier van leven en werken veranderen.

2.   Onze economische basis ontwikkelen: het Europese model voor de toekomst — bevordering van aanhoudende, inclusieve en duurzame economische ontwikkeling, een vernieuwde eengemaakte markt, volledige en productieve werkgelegenheid en fatsoenlijk werk voor iedereen

2.1.

Er is duidelijk behoefte aan een nieuwe Europese economische strategie: een positief verhaal voor de toekomstige ontwikkeling van de Europese economie in de wereld waarmee de EU beter bestand is tegen economische schokken en haar economische model in economisch, sociaal en ecologisch opzicht duurzamer wordt, om op die manier alle Europeanen weer vertrouwen, stabiliteit en gedeelde welvaart te geven. Voortbouwend op de vooruitgang die de afgelopen jaren is geboekt kan deze strategie de basis leggen voor de verdere economische, budgettaire, financiële, sociale en politieke integratie die nodig is om de in artikel 3 VEU geformuleerde doelstellingen van de Europese eengemaakte markt en de economische en monetaire unie te verwezenlijken.

2.2.

De EU kan uitsluitend worden gebaseerd op een gedegen economische en een krachtige sociale en ecologisch duurzame strategie. Ten aanzien van de milieudimensie moet ervoor worden gezorgd dat de “grenzen van onze planeet”worden geëerbiedigd en dat de natuurlijke hulpbronnen niet uitgeput raken, zodat het duurzame gebruik van deze hulpbronnen op de lange termijn mogelijk blijft en de biodiversiteit op doeltreffende wijze wordt beschermd (8). Het bedrijfsleven is een motor achter maatschappelijke en milieuontwikkelingen en duurzaam concurrentievermogen. Europese bedrijven zijn bereid hun rol te spelen en hun verantwoordelijkheden op zich te nemen, samen met hun werknemers en belanghebbenden. Europa heeft een toekomstgericht bedrijfsklimaat nodig waarvan maatschappelijke en milieuaspecten integrerend deel uitmaken en dat mogelijkheden en ondersteunende voorwaarden schept voor zakendoen, zodat bedrijven op doeltreffende wijze duurzaam kunnen groeien en daarmee welvaart kunnen creëren, die vervolgens kan worden herverdeeld. Dit kan ook de vorm aannemen van meer hoogwaardige banen, betere carrièremogelijkheden en afdwingbare rechten.

2.3.

De eengemaakte markt vormt, in al zijn economische, sociale en milieudimensies, de kern van de Europese integratie en levert een grote bijdrage aan de Europese sociale markteconomie. Die eengemaakte markt moet echter volledig worden voltooid, vernieuwd en aangepast om een digitale eengemaakte markt te worden. De nadruk moet daarbij liggen op het scheppen van een gunstig klimaat voor de ontwikkeling van nieuwe ondernemingsvormen (waaronder nieuwe economische modellen), digitalisering en innovatie alsmede grensoverschrijdende kansen. De werking van de eengemaakte markt moet worden verbeterd en er moet absoluut naar worden toegewerkt dat deze verder wordt geïntegreerd. In dit verband moet de eengemaakte markt in staat zijn om duurzame economische ontwikkeling en innovatie te genereren, investeringen aan te trekken, ondernemers te ondersteunen en het duurzame concurrentievermogen van de bedrijven op geglobaliseerde markten te bevorderen. Het is echter ook belangrijk te erkennen dat de positieve effecten van de eengemaakte markt niet gelijkmatig zijn verdeeld en dat niet alle burgers in staat zijn om van de bijbehorende welvaart te profiteren (9).

2.4.

Wat de macro-economische vooruitzichten betreft, is de onzekerheid niet verminderd. De verwachte uittreding van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie en de spanningen tussen de Verenigde Staten en China dreigen de economische ontwikkeling en de werkgelegenheid in de nabije toekomst nog steeds negatief te beïnvloeden. Volgens de economische zomerprognose van de Europese Commissie hebben enkele landen, ondanks een laag werkloosheidspercentage ten opzichte van de afgelopen twee decennia, de werkgelegenheidsniveaus van voor de crisis nog niet bereikt. Verwacht wordt dat het bbp in de Europese Unie dit jaar slechts met 1,4 % zal groeien en in de eurozone met 1,2 % (10). Het EESC vreest dat de dreigende verslechtering van de economische vooruitzichten voor de eurozone binnen afzienbare tijd wel eens zou kunnen uitmonden in een nieuwe sociaal-economische crisis, met alle enorme aanpassingsproblemen van dien (11). Om het risico op een nieuwe recessie te vermijden, is een uitbreidende begrotingsoriëntatie (positieve budgettaire koers) nodig die vergezeld gaat van een monetair beleid met een vergelijkbare benadering. Vooral in de lidstaten die grote overschotten hebben op hun betalingsbalans en een begroting hebben die in evenwicht is of overschotten vertoont, moeten de begrotingsmiddelen aanzienlijk worden verhoogd.

2.5.

Aan bbp-groei kan niet worden afgemeten hoe het gesteld is met het welzijn van de meeste burgers, de aantasting van het milieu en de uitputting van natuurlijke hulpbronnen. Daarom moeten maatregelen voor maatschappelijk welzijn en duurzaamheid worden ontwikkeld met een geschiktere reeks indicatoren die de daadwerkelijke mate van de economische gevolgen op de lange termijn weerspiegelt. Wanneer uitsluitend wordt verwezen naar het bbp zal beleid tot stand worden gebracht dat alleen rekening houdt met de economische impact ervan. Het is derhalve noodzakelijk om het referentiekader uit te breiden met maatschappelijke en milieu-indicatoren, teneinde echte duurzame hervormingen te ontwikkelen. Het is essentieel dat deze indicatoren ook verenigbaar zijn met de SDG’s van de VN (12).

2.6.

Grote sociale ongelijkheden in en tussen de lidstaten en in regio’s en territoriale onevenwichtigheden tussen landelijke en stedelijke gebieden blijven belangrijke punten van zorg. Ook wanneer we kijken naar welvaart zien we duidelijk grote ongelijkheden. In dit verband is het EESC verheugd over het prioritaire onderwerp “een economie van welzijn”van het Finse voorzitterschap van de Raad en stemt het ermee in dat het beperken van ongelijkheden een beleidsprioriteit moet zijn. Het concept van een welzijnseconomie moet ook worden geïntegreerd in toekomstig EU-beleid en verdient een belangrijkere plek in de duurzame en economische besluitvorming.

2.7.

De EU heeft te maken met een snel veranderende geopolitieke en economische situatie, toenemende maatschappelijke en sociale polarisatie, een steeds grotere rol van digitalisering en technologie in alle aspecten van het leven, evenals met klimaatverandering en andere uitdagingen op milieugebied. Om deze kwesties aan te pakken is de industriële transformatie van de EU cruciaal, waarbij volledig rekening moet worden gehouden met de wereldwijde SDG’s, die een belangrijk mondiaal kader vormen voor rechtvaardige en duurzame economische ontwikkeling.

2.8.

In dit verband moet meer aandacht worden geschonken aan sociale en werkgelegenheidskwesties waar jongeren mee te maken hebben, met name binnen de discussie over de toekomst van werk. Deze kwesties hebben onder meer betrekking op digitalisering, platformwerk, versnippering en flexibilisering van de arbeidsmarkt, en treffen vooral jongeren.

2.9.

Demografische veranderingen zullen de diepere oorzaak vormen van de meest voor de hand liggende problemen waarmee onze Unie en haar lidstaten op middellange termijn zullen worden geconfronteerd. Uit demografische ontwikkelingen blijkt dat Europa de integratie van vrouwen, oudere en jongere werknemers, personen met een handicap en migranten op de arbeidsmarkt zal moeten verbeteren. Een dynamischer, efficiënter en doeltreffender arbeidsmarktbeleid is nodig om hun talent, vaardigheden en ondernemerschapspotentieel te kunnen benutten en om te zorgen voor kwalitatief hoogwaardige banen. Hierbij is het zaak dat er gezorgd wordt voor toereikende stelsels voor sociale bescherming en dat werklozen weer snel aan de slag worden geholpen met stabiele arbeidsovereenkomsten en arbeidsvoorwaarden.

2.10.

Investeren in mensen en in sociale duurzaamheid kan bijdragen tot het aanpakken van deze gemeenschappelijke uitdagingen. Verbeteringen in arbeidsmarktinstanties (d.w.z. een actief arbeidsmarktbeleid, een efficiëntere rol voor ODA’s (13)) zouden in principe moeten resulteren in betere economische en sociale voorwaarden voor meer Europeanen. Om de bovengenoemde uitdagingen aan te pakken, verzoekt het EESC onder meer om doeltreffendere, efficiëntere en duurzamere stelsels voor sociale bescherming. In dit opzicht is een doeltreffender beleidsoptreden van de Europese Unie en haar lidstaten mogelijk.

2.11.

Dit optreden kan worden gericht op een belofte om de pijler van sociale rechten uit te voeren. Deze in de interinstitutionele proclamatie uiteengezette belofte is onder meer gebaseerd op de beginselen van duurzame groei en de bevordering van economische en sociale vooruitgang, naast die van samenhang en convergentie, alsmede de diversiteit van nationale stelsels en de belangrijke rol van de sociale partners (14).

2.12.

De EU moet bovendien een voortrekkersrol vervullen bij de uitvoering van de duurzameontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) van de VN, waarbij zij in de eerste plaats moet erkennen dat binnenlandse middelen voornamelijk worden gegenereerd door economische groei, die op alle niveaus wordt ondersteund door gunstige omstandigheden, en in de tweede plaats dat particuliere commerciële activiteiten, de ervaring en creativiteit van werknemers, investeringen en innovatie belangrijke drijvende krachten achter ontwikkeling zijn (15).

2.13.

De sociale dialoog is een onmisbaar instrument gebleken om de beleidsvorming en wetgeving van de EU te verbeteren, om op wetgeving te anticiperen of om hiervoor een alternatief aan te dragen, en om de sociale legitimiteit ervan te versterken. De sociale dialoog kan ook een instrument zijn om de agenda voor duurzame ontwikkeling te implementeren.

2.14.

Tijdens de financiële en economische crises speelde de ECB een stabiliserende rol. Het EESC stelt voor om de rol van de ECB als de kredietverstrekker in laatste instantie te verankeren. We worden echter nog steeds geconfronteerd met zorgwekkende economische ontwikkelingen, zoals een beperkt investeringsniveau ondanks een relatief expansief monetair beleid of het feit dat banken middelen bij de ECB deponeren zelfs wanneer sprake is van een negatieve rente. Omdat we verdere financiële of economische crises nog steeds niet kunnen uitsluiten, moet de nieuwe Commissie maatregelen uitvoeren om de EU-economie minder kwetsbaar voor crises en weerbaarder te maken. Bovendien moet de nieuwe Commissie maatregelen invoeren om de financiële markten te stabiliseren en met name de vraagzijde van de economie te versterken om verdere crises te voorkomen. Een strenge toepassing van de begrotingsregels verzwakt de economische ontwikkeling, met name in de huidige ambigue situatie. Het EESC beveelt nogmaals aan de gouden regel uit te voeren (16).

Voorstellen:

—

In de Agenda 2030 van de VN worden 17 doelstellingen voor duurzame ontwikkeling (SDG’s) geformuleerd; de EU heeft zich ertoe verbonden om die tegen 2030 te verwezenlijken. Het EESC verzoekt om een overkoepelende EU-strategie voor 2050 voor duurzaamheid bij de uitvoering van de Agenda 2030 van de VN die wordt gegarandeerd door een ambitieuze EU-begroting, en is van mening dat de uitvoering van de EPSR hiertoe zal bijdragen (17). — Een nieuwe Europese eengemaakte markt en industriële beleidsstrategie ter ontwikkeling van een duurzame sociale markteconomie moeten ervoor zorgen dat Europa het voortouw neemt op het gebied van technologie, innovatie en duurzaamheid door: — de eengemaakte markt te vernieuwen, te hervormen en te voltooien via de herziening van belangrijke richtlijnen, teneinde een gunstig klimaat te scheppen voor ondernemingen, waaronder kleine en middelgrote bedrijven en diverse nieuwe soorten ondernemingen (die bijv. zijn gebaseerd op nieuwe economische modellen of de sociale economie), alsmede voor innovatie en de ontwikkeling van vaardigheden. Hierbij hoort ook de herziening van mobiliteitsregelingen en andere grensoverschrijdende mogelijkheden en met name van de eengemaakte markt voor diensten; — rekening te houden met het steeds grotere belang van de sociale economie voor de bevordering van inclusieve en duurzame economische ontwikkeling, en met de sociale dimensie van de EU. Het EESC beschouwt een gunstig ecosysteem (met gepaste EU-financiering) voor de sociale economie als een belangrijke doelstelling die in het werkprogramma van de Commissie aan bod zou moeten komen (18); — de randvoorwaarden voor een echte digitale transformatie en een digitale eengemaakte markt te scheppen om Europa zijn wereldwijde duurzame concurrentievermogen terug te laten winnen en duurzame groei en banen te creëren, en een Europese visie te formuleren op bijvoorbeeld de ontwikkeling van ethische KI en robotica. Europa heeft een alomvattende transitie nodig om de meest dynamische digitale regio ter wereld te worden — gezien de kansen van nieuwe technologieën die de samenleving transformeren, zoals blockchain, en de mondiale aard van de digitale economie en de bedrijfsintegratie in wereldwijde waardeketens (19) — zodat het een gunstig klimaat kan creëren voor innovatie, ondernemerschap, het scheppen van hoogwaardige, goedbetaalde, productieve en milieuvriendelijke banen, en een reële economie kan aanzwengelen die iedereen ten goede komt (20). Er moet bijzondere aandacht worden besteed aan de verwerving van digitale vaardigheden in verband met de verdere ondersteuning van STEM en leerlingstelsels. Onderwijsstelsels moeten indien nodig worden hervormd om te zorgen dat deze onder meer op digitaal gebied geschikt zijn en de investeringen in onderwijsstelsels moeten worden verbeterd (21); — de ondersteuning van de transformatie van de Europese arbeidsmarkt voort te zetten, terwijl tegelijkertijd de goede werking, rechtvaardigheid en veiligheid ervan wordt gewaarborgd (22). Het EESC beveelt aan maatregelen te treffen die ervoor zorgen dat alle werknemers in de EU, ook zij die nieuwe vormen van werk verrichten, voor alle werkgerelateerde aspecten komen te vallen onder de beschermende wetgeving inzake gezondheid en veiligheid op het werk (23) en kunnen profiteren van de beste technologieën om de gezondheid en veiligheid op het werk te verbeteren en ongevallen te voorkomen, met inachtneming van de mogelijke gevolgen hiervan voor de privacy en het controleren van prestaties (24); — te garanderen dat een recht op een leven lang leren voor iedereen op de EU-agenda staat, met bijzondere aandacht voor de verwerving van digitale vaardigheden. De nationale onderwijs-, opleidings- en leerlingstelsels moeten verder worden ontwikkeld, waarbij de nadruk moet liggen op STEM (wetenschap, technologie, techniek en wiskunde) en duale systemen. Deze zullen leiden tot een betere afstemming op de behoeften van de arbeidsmarkt en zullen mensen in staat stellen vaardigheden te verwerven en zich te laten omscholen en bijscholen om de gevolgen van de digitale revolutie, klimaatverandering en sociale en maatschappelijke demografische ontwikkelingen te verzachten (25); — een samenhangende beleidsmix van macro-economisch, industrieel, sectoraal en arbeidsmarktbeleid voor te stellen om de Europese economie te vergroenen (26). Doel hiervan is de werking van de volledige toeleveringsketen te verbeteren en langs die keten fatsoenlijke banen te creëren, waarbij op grote schaal werkgelegenheid wordt geschapen. Hiertoe moet het potentieel voor het creëren en bevorderen van hoogwaardige groene en productieve banen worden benut, door een agenda voor groene en duurzame groei vast te stellen en initiatieven uit te voeren om ondernemingen, en met name kleine, middelgrote en micro-ondernemingen, in staat te stellen de SDG’s op te nemen in hun bedrijfsstrategie. — Het Europees Semester, het kader voor economische governance van de EU, heeft enige aandacht voor werkgelegenheid en sociale prestaties, maar weinig oog voor de gevaren van de klimaatverandering en de vorderingen van de EU bij het bereiken van de doelen van Parijs, zoals gerapporteerd in de jaarlijkse groeianalyse 2019. Het EESC pleit derhalve voor een toekomstgerichte EU-strategie voor duurzame ontwikkeling voor 2050, die wordt opgenomen in een duurzameontwikkelingscyclus, op basis van meetbare en aanvullende sociale, economische en milieu-indicatoren en -streefdoelen (27), teneinde echte duurzame hervormingen te ontwikkelen. — Het sociaal scorebord is een nuttig instrument gebleken, maar kan worden verbeterd. De 14 indicatoren van het scorebord en de subindicatoren ervan (35 in totaal) zouden in overleg met de sociale partners en het maatschappelijk middenveld voortdurend tegen het licht moeten worden gehouden om het scorebord aan te passen aan de beleidsdoelstellingen en de veranderende sociaal-economische omstandigheden in Europa.

—

Het EESC is van mening dat de onderstaande elementen belangrijk zijn om in een actieprogramma te worden opgenomen te verbetering van de schokbestendigheid (28): — de financiële stabiliteit versterken: de financiële capaciteit van het Europees stabiliteitsmechanisme (ESM) verhogen, een Europees belastingbeleid bevorderen dat fiscale harmonisatie omvat, de fiscale toereikendheid van de lidstaten bevorderen en doeltreffende mechanismen opzetten om belastingfraude te bestrijden; — de economische en monetaire unie voltooien door de doelstellingen van de ECB uit te breiden, een gemeenschappelijke Europese schatkist op te zetten die beschikt over de capaciteit om obligaties uit te geven, en de governance van de eurozone te verbeteren en te democratiseren; — de productiviteit van de Europese economieën verhogen door aandacht te geven aan sleutelfactoren zoals investeringen (van overheid en bedrijfsleven), onderzoek, ontwikkeling, onderwijs en beroepsopleiding, verbetering van het bestuur van ondernemingen en de participatie van werknemers; — arbeidsmarkten en kwaliteit van de werkgelegenheid: collectieve onderhandelingen en de sociale dialoog versterken, ervoor zorgen dat automatische stabilisatoren doeltreffend werken en een Europese werkloosheidsverzekering creëren (als aanvulling op nationale regelingen), en meer en beter actief werkgelegenheidsbeleid ontwerpen, ondersteund door een nieuwe rol voor de ODA’s; — de sociale samenhang bevorderen door de EPSR te ontwikkelen en toe te passen, met adequate en gerichtere financiering, en door middel van de sociale dialoog; — een gunstig klimaat helpen bevorderen voor bedrijfsactiviteiten en -investeringen door de financiering van bedrijven te verbeteren en dringend werk te maken van de voltooiing van de kapitaalmarktenunie (KMU) en de bankenunie, met inbegrip van een Europees depositoverzekeringsstelsel (EDIS); — het bestrijden van langdurige werkloosheid en het herintegreren van gedesillusioneerde personen is ook een belangrijk beleidsgebied waarop dringend gerichte maatregelen nodig zijn. Het EESC steunt minimumvereisten voor werkloosheidsverzekeringen in termen van het netto herplaatsingspercentage, de dekkingsperiode en het niveau van dekking, evenals de opleiding en ondersteuning van mensen die hun baan kwijtraken.

—

Het is absoluut cruciaal dat het publieke en particuliere investeringstekort wordt weggewerkt, met als doel de investeringsniveaus op de korte termijn van 2007 te bereiken (22,5 % van het bbp in de EU, ten opzichte van de huidige 20,5 %; beide percentages zijn nog steeds aanzienlijk lager dan die van China en de VS). Daarom moeten overheidsinvesteringen en het bevorderen van particuliere investeringen behoren tot de belangrijkste prioriteiten van het begrotingsbeleid, naast een hervormingsproces om het bedrijfsklimaat te verbeteren. Dat proces moet gepaard gaan met hervormingen die de kwaliteit van de werkgelegenheid verbeteren, waarbij de alarmerende niveaus van onzekere werkgelegenheid moeten worden beperkt en een hoog niveau van sociale en arbeidsrechten moet worden gewaarborgd (29).

—

Het EESC vindt dat de Europese Commissie en de lidstaten bij de vaststelling van benchmarks en minimumnormen voor een “triple A”sociaal Europa (30) overeenstemming moeten bereiken over een reeks gemeenschappelijke beginselen, definities en methoden voor een in alle lidstaten in te voeren toereikende minimuminkomensregeling. De huidige werkzaamheden met betrekking tot referentiebudgetten (31) en het Europees Netwerk voor het minimumloon (32) verschaffen de basis voor een akkoord tussen de Commissie en de lidstaten over gemeenschappelijke criteria om te bepalen wat een toereikend minimuminkomen is om mensen uit de armoede te halen en een fatsoenlijk, menswaardig leven te laten leiden. Op dit gebied zou in overleg met alle belanghebbenden een EU-wetgevingsinitiatief moeten worden overwogen.

—

Er zijn verdere overheidsinvesteringen in gezondheid, onderwijs en sociale inclusie en in de vergroening van de economie nodig, met name op lokaal en regionaal niveau. Deze moeten worden vergemakkelijkt via de invoering van de gouden regel die de EESC in enkele van zijn meest recente adviezen heeft aanbevolen en die inhoudt dat investeringsuitgaven, en met name die welke zijn bedoeld om duurzame groei op de lange termijn te bevorderen, niet mogen meetellen voor de tekortdoelstellingen van het stabiliteits- en groeipact. Wanneer dit wordt gecombineerd met een hervormingsproces zal de duurzaamheid van de overheidsfinanciën op de lange termijn nog steeds worden gewaarborgd (33).

—

Het EESC neemt kennis van de toezegging van de nieuwe voorzitter van de Commissie om met een voorstel te komen voor een wetgevend instrument om ervoor te zorgen dat elke werknemer in onze Unie een eerlijk minimumloon ontvangt. Het is van mening dat het nuttig is benchmarks vast te stellen die kunnen helpen beoordelen in hoeverre lage lonen toereikend zijn om armoede bij loontrekkers te voorkomen. Ook kan het in dit verband zinvol zijn om de analyse en uitwisseling van goede praktijken te bevorderen met behulp van de beschikbare procedures voor wederzijds leren en om gemeenschappelijke normen in te voeren om transparante en voorspelbare minimumlonen vast te stellen, voor zover minimumnormen bestaan en voor zover de sociale partners hiernaar streven (34).

—

Het beperken van de sociale ongelijkheden, het bestrijden van belastingontduiking en het ondersteunen van een eerlijkere verdeling van de belastingdruk moeten politieke prioriteiten worden voor de nieuwe Commissie. Het EESC dringt er dan ook op aan dat de regels voor de bestrijding van hiermee verband houdende misdrijven en wanpraktijken op Europees niveau onverwijld worden toegepast en dat wordt nagegaan of er andere, doeltreffendere maatregelen kunnen worden genomen, waaronder ook instrumenten om een einde te maken aan de illegale activiteiten van belastingparadijzen (35).

3.   Zorgen voor een groenere, eerlijkere en inclusievere toekomst — dringende maatregelen nemen om de klimaatverandering en de gevolgen hiervan te bestrijden

3.1.

Het EESC benadrukt dat milieubescherming een hoge prioriteit voor de EU moet zijn in het licht van de huidige achteruitgang van het milieu, en een plaats moet krijgen in alle beleid en maatregelen van de Unie. De EU moet ervoor zorgen dat een nieuwe industriële beleidsstrategie verenigbaar is met de noodzaak om doeltreffende maatregelen te nemen om de uitstoot van broeikasgassen te beperken, om het aandeel hernieuwbare energie in de energiemix te verhogen en om energie te besparen, teneinde te waarborgen dat op zijn minst de streefdoelen van de Overeenkomst van Parijs volledig en onmiddellijk worden uitgevoerd. De EU moet er tegelijkertijd bij andere partijen bij de Overeenkomst van Parijs op aandringen dat zij hun verplichtingen nakomen om te zorgen voor een gelijk speelveld voor Europese ondernemingen. Dit moet ook tot uiting komen in een afstemming van de EU-emissiereductiestreefdoelen voor 2030 en 2050.

3.2.

Het sneller veranderende klimaat, de ineenstorting van de biodiversiteit, andere milieurisico’s en het collectief falen om succesvol beleid te voeren, vormen ook een vitale bedreiging voor de Europese bevolking, economie en ecosystemen. Daarom hebben we een krachtige overkoepelende EU-strategie voor duurzame ontwikkeling voor 2050 nodig met het oog op de uitvoering van de VN-Agenda 2030. De EU moet de eerlijke en duurzame overgang versnellen om het hoogst mogelijke aandeel hernieuwbare energie in de energievoorziening tot stand te brengen. De hernieuwbare energievoorziening moet schoon en betaalbaar zijn en eigenaarschap van gemeenschappen en burgers ondersteunen.

3.3.

Europa moet een voortrekkersrol vervullen bij de strijd voor het milieu en het aanpakken van klimaatverandering. Het EESC verwelkomt het feit dat het uitbreiden van de klimaatinspanningen een van de EU-prioriteiten is en zal blijven, zoals uiteengezet in de politieke beleidslijnen van de nieuwe Commissievoorzitter Von der Leyen. Milieuduurzaamheid vereist een brede beleidsmix, met inbegrip van het handelsbeleid, en vraagt bovendien om de tijdige uitvoering van maatregelen, op mondiaal, EU-, nationaal en regionaal niveau, voor gebieden zoals energie en vervoer, belastingheffing, onderzoek, industrieel en mededingingsbeleid, en werkgelegenheids- en sociaal beleid.

3.4.

Over het algemeen blijkt uit prognoses van de impact van een volledige uitvoering van de Overeenkomst van Parijs dat de overgang naar een klimaatneutrale economie het bbp met nog eens 1,1 % en de werkgelegenheid met 0,5 % kan doen toenemen ten opzichte van een scenario zonder beleid inzake klimaatactie. Dit komt neer op 1,2 miljoen extra banen in de EU tegen 2030, bovenop de reeds verwachte 12 miljoen nieuwe banen (36). Om hiervoor te zorgen moet een gelijk speelveld voor de internationale mededinging worden gecreëerd, met name voor Europese hulpbronnen- en energie-intensieve industrieën (REII’s) (37).

3.5.

De overgang naar een circulaire en klimaatneutrale economie zal niet automatisch inclusief zijn, aangezien deze mogelijk aanzienlijke kosten en risico’s met zich meebrengt voor specifieke sectoren. Een rechtvaardige transitie heeft twee belangrijke dimensies: de uitkomst (het nieuwe sociaal-economische en werkgelegenheidslandschap in een koolstofvrije economie) en het proces (hoe we daar komen). De uitkomst moet een gedegen industriële en economische basis zijn, geschraagd door een stimulerend investeringsklimaat en goed werkende arbeids- en onderwijsstelsels die kunnen zorgen voor fatsoenlijk werk voor iedereen in een inclusieve maatschappij waarin armoede is uitgebannen. Het proces, de manier om daar te geraken, zou moeten zijn gebaseerd op een beheerde transitie met betekenisvol economisch beleid en een zinvolle sociale en burgerdialoog op alle niveaus om te garanderen dat de lasten en de voordelen rechtvaardig worden verdeeld en dat niemand buiten de boot valt. Noodzakelijke maatregelen en hervormingen kunnen een grote impact hebben op mensen en regio’s, waaronder aanzienlijke arbeidsverschuivingen tussen sectoren en beroepen, en grote veranderingen ten aanzien van vaardigheden die in de toekomst nodig zijn. Een duurzame overgang vereist investeringen in doeltreffende en geïntegreerde sociale bescherming. De overgang moet daarnaast gepaard gaan met een grondige en democratische versterking van de economische en monetaire unie, alsook met een solide financiële strategie die kan zorgen voor een toereikende financiering van de duurzame overgang in een ambitieus nieuw meerjarig financieel kader, duurzame en rechtvaardige nationale belastingstelsels en sterke overheidsinvesteringen op nationaal en Europees niveau. In deze context is een geschiktheidscontrole van het meerjarig financieel kader (MFK) nodig.

3.6.

EU-instrumenten zoals het Europees Semester, het ESF en het Europees Fonds voor aanpassing aan de globalisering (EFG), evenals de Europese sociale dialoog, kunnen bijdragen tot een rechtvaardige overgang door tijdens de overgang ondernemingen, werknemers en gezinnen te ondersteunen die tot nu toe afhankelijk waren van werk in energie-intensieve sectoren, onder meer door middel van herscholing, omscholing, individueel advies bij het zoeken naar werk en een eventueel vervangend inkomen.

3.7.

Het EESC is verheugd over de nieuwe richtsnoeren inzake klimaatrapportage door het bedrijfsleven, als onderdeel van het actieplan van de Commissie voor duurzame financiën, evenals over de belangrijke aanbevelingen over de soorten economische activiteiten die een echte bijdrage kunnen leveren aan de beperking van of aanpassing aan de klimaatverandering (taxonomie) (38). In dit opzicht is het essentieel om voorspelbaarheid, zekerheid en duidelijkheid te bieden over de vraag welke activiteiten echt ecologisch duurzaam zijn (39).

Voorstellen:

—

Het EESC is er voorstander van dat er in het kader van de sociale dialoog op het gepaste nationale en Europese niveau adequate maatregelen met betrekking tot “rechtvaardige transities”worden uitgewerkt, waarbij maatregelen en acties worden ingevoerd om veranderingen in goede banen te leiden en te zorgen voor minimumbescherming bij reorganisaties of collectief ontslag naar aanleiding van transities die voortvloeien uit ontwikkelingen op het gebied van technologie, demografie, mondialisering, klimaatverandering en circulaire economie, en waarbij ook plaats wordt ingeruimd voor het recht op collectieve onderhandelingen om te anticiperen op veranderingen en om de betrokken werknemers te ondersteunen (evolutie van de richtlijn collectief ontslag) (40).

—

Een rechtvaardige transitie moet integraal deel uitmaken van het beleidskader voor duurzame ontwikkeling. Beleid voor een rechtvaardige transitie moet gericht zijn op het corrigeren van negatieve verdelingseffecten van klimaatmaatregelen en op het actieve beheer van arbeidsmarkttransities en moet ook betrekking hebben op kwesties inzake regionale ontwikkeling.

—	Om de uitdagingen op het gebied van klimaat en milieu aan te pakken, moet de EU een lineaire economie omvormen tot een circulaire, koolstofneutrale economie, die waarborgt dat cycli lang duren en zo efficiënt mogelijk zijn (41).

—

Het EESC is van mening dat het Pact voor financiën en klimaat alle aspecten van een klimaatbeleid moet omvatten: een rechtvaardige transitie (maatregelen om de effecten van veranderingen te verzachten, maar ook om schade en verliezen te compenseren), evenals doeltreffend beleid voor de aanpassing aan de klimaatverandering. Het model van de circulaire economie moet zo veel mogelijk voorrang krijgen en het regelgevingskader ervan moet worden verbeterd. Dit alles zal moeten worden gefinancierd met passende begrotingen door de huidige investeringen te heroriënteren (groene oormerking) en door middel van nieuwe, toegankelijke financieringsbronnen (42).

—

Voor het pact moet een duidelijk en op de lange termijn voorspelbaar Europees beleidskader worden vastgesteld om de planning van de investeringen veilig te stellen. Dit kader moet vergezeld gaan van een actieve reflectie op verschillende beleidsopties, zoals aanpassingsmechanismen aan de grens — bijv. een koolstofbelasting aan de grens — om koolstoflekkage (43) te voorkomen voor producten die niet vallen onder dezelfde milieu- en sociale normen (44).

—

Als de duurzaamheidstaxonomie (45) eenmaal is goedgekeurd en volledig wordt toegepast, moet er rekening mee worden gehouden dat eventueel aanvullende wetgevingsmaatregelen nodig zijn, mits passend en gebaseerd op een gedegen effectbeoordeling. In dit verband verwijst het EESC naar zijn adviezen over het Europees Pact voor financiën en klimaat (46) en het actieplan van de Commissie voor de financiering van duurzame groei (47).

—

De publieke en particuliere investeringen in de koolstofneutrale economie moeten worden verhoogd om de aangepaste emissiereductiestreefcijfers van de EU voor 2030 te behalen en er zal een radicale ommezwaai nodig zijn om te zorgen dat de economie tegen 2050 koolstofneutraal is, in overeenstemming met de streefdoelen van de Overeenkomst van Parijs. De aanhoudend zwakke investeringen in hernieuwbare energie in Europa staan ook in contrast met het hoge niveau van de nog bestaande subsidies voor fossiele brandstoffen en andere subsidies die schadelijk zijn voor het milieu in de lidstaten. Het probleem is niet alleen dat er te weinig wordt geïnvesteerd, maar ook dat de toewijzing van bestaande middelen disfunctioneel is. Er zijn duidelijke beleidsdoelstellingen en een coherenter beleidskader nodig om deze negatieve tendensen om te keren. In elk geval moet het einde van het tijdperk van de fossiele brandstoffen in Europa gepaard gaan met de nodige investeringen die de werknemers beschermen, nieuwe banen scheppen en de lokale ontwikkeling ondersteunen. Transitieprocessen moeten worden onderhandeld met de sociale partners en het maatschappelijk middenveld en worden gekoppeld aan transparantie en een doeltreffend communicatiebeleid.

—

CO2-emissies moeten in de gehele EU op sociaal rechtvaardige wijze worden belast, waarbij vervuilers betalen en investeringen in betaalbare schone energie worden gestimuleerd. Energiebelasting kan de overgang naar schone energie bevorderen en bijdragen tot een duurzame en sociaal rechtvaardige groei.

—

Een van de grootste milieugerelateerde gezondheidsrisico’s in de EU is de luchtvervuiling, die rond 400 000 voortijdige sterfgevallen per jaar veroorzaakt. Het aanpakken van luchtvervuiling door middel van klimaatactie vormt een kans om de steun van het publiek en de politiek te vergaren voor beleid inzake klimaatverandering.

—

De bestrijding van energie- en waterarmoede, het waarborgen van toegankelijke, gezonde en kwalitatief hoogwaardige levensmiddelen en veilige producten, en een einde maken aan de schadelijke blootstelling aan giftige chemicaliën. Een brede beleidsmix, met inbegrip van het EU-landbouwbeleid, moet helpen voldoen aan de nieuwe maatschappelijke behoeften, waaronder duurzame productiemethoden, een betere voeding, minder voedselafval, een beter dierenwelzijn, klimaatbescherming en het behoud van de biodiversiteit.

—	De EU moet de inspanningen van partnerlanden ondersteunen om subsidies die schadelijk zijn voor het milieu geleidelijk af te bouwen om hen te helpen de Agenda 2030 en de Klimaatovereenkomst van Parijs uit te voeren.

—	Het EU-handelsbeleid moet in overeenstemming zijn met de Agenda 2030 en de Overeenkomst van Parijs. Bestaande bepalingen met betrekking tot overeenkomsten over hoofdstukken inzake handel en duurzame ontwikkeling moeten doeltreffend worden gehandhaafd.

4.   Burgers en vrijheden beschermen — vrede, rechtvaardigheid en sterke instellingen

4.1.

De EU zorgt binnen en buiten Europa voor vrede, stabiliteit en welvaart, ondanks de vele interne en externe uitdagingen waarvoor we ons gesteld zien. De EU zet zich vastberaden in voor haar democratische beginselen, de rechtsstaat en de grondrechten. Deze geven richting aan ons beleid en bevorderen een saamhorigheidsgevoel, voortbouwend op onze gedeelde cultuur. De democratie moet in Europa worden geëerbiedigd en buiten Europa worden bevorderd. Maatschappelijke betrokkenheid, publieke verantwoording en rechtvaardigere, transparantere en inclusievere besluitvormingsprocessen moeten op alle niveaus worden versterkt.

4.2.

De EU heeft open en bruisende gemeenschappen nodig, waarin individuen gelijke rechten hebben en kunnen leven zonder te worden gediscrimineerd, met volledige eerbiediging van hun privacy en veiligheid. Culturele diversiteit is een verrijking voor Europa en zijn burgers. Diversiteit maakt deel uit van de identiteit en kracht van Europa.

4.3.

Europa wordt geconfronteerd met grote uitdagingen die moeten worden aangepakt en besproken vanuit een Europees en niet uitsluitend nationaal perspectief, door volledig uitvoering te geven aan de bepalingen van de artikelen 10 en 11 van het VEU. De Europese democratie moet daarom de transnationale dimensie van haar doelstellingen en uitdagingen versterken, terwijl zij een Europees burgerschap bevordert dat is gebaseerd op gemeenschappelijke waarden in de Europese Unie, met meer Europees institutioneel onderwijs en een op overleg gebaseerd, participatiever maatschappelijk kader, evenals een sterkere Europese focus.

4.4.

Demografische ontwikkelingen tonen aan dat Europa migranten en hun talent, vaardigheden en ondernemerspotentieel nodig heeft. Het discours en het beleid inzake migratie moeten dringend worden aangepast op basis van een nauwere samenwerking met derde landen, om een rationeel debat op basis van feiten te garanderen. Vluchtelingen en migranten moeten niet worden gezien als een bedreiging, maar als een kans voor het economische en sociale model van Europa. Hiervoor hebben we een alomvattende aanpak en strategie nodig voor migratie, waaronder legale migratie.

Voorstellen:

—	De EU heeft een alomvattend en afdwingbaar mechanisme nodig voor de regelmatige monitoring van de staat van de democratie en rechtsstaat in alle lidstaten.

—	Vrije en onafhankelijke media en het maatschappelijk middenveld moeten worden ondersteund en in staat worden gesteld hun rol in de democratie te spelen.

—

Consumentenbeleid sluit nauw aan op de belangen van de burgers en kan daarom het draagvlak voor de Europese integratie beïnvloeden. Het EESC roept de Commissie op om de handhaving en naleving van consumentenrechten te garanderen in het Refit-proces, de digitale wereld en als het gaat over de veiligheid van producten en diensten. De Commissie moet de maatregelen ter bestrijding van energiearmoede en consumptiearmoede aanscherpen en de toegang tot voedsel en diensten voor alle Europeanen verbeteren. Ze moet zich ook inzetten voor het recht van consumenten op informatie, opleiding en participatie en hun recht om zich te organiseren ter behartiging van hun belangen als voor hen relevante regels worden opgesteld.

—

De Commissie moet de herziening afronden van de voornaamste wetgevende en niet-wetgevende instrumenten van het Europees consumentenbeleid als transversaal en horizontaal burgerschapsbeleid en een nieuw actieplan presenteren voor de bescherming en verdediging van de consument voor de komende tien jaar.

—

Bovendien dringt het EESC erop aan dat het concept van universele toegang tot diensten van algemeen belang wordt verduidelijkt en dat er wetgevingsmaatregelen worden ingevoerd die de lidstaten verplichten toegangsindicatoren vast te stellen, aangezien de toegang tot deze diensten cruciaal is voor de sociale rechtvaardigheid en is gebaseerd op het beginsel van gelijke behandeling van gebruikers, dat iedere vorm van discriminatie of uitsluiting verbiedt (48).

—

De Commissie moet een Europese agenda voor de bestrijding van discriminatie op de in artikel 19 van het Verdrag van Lissabon gedefinieerde gronden presenteren, concrete maatregelen treffen om de richtlijn betreffende de toepassing van het beginsel van gelijke behandeling weer te bespreken en te herzien, en de omstandigheden van kinderen, vrouwen, personen met een handicap en ouderen in kwetsbare situaties, alsook nieuwe vormen van kwetsbaarheid, aanpakken. Het EESC beveelt de Commissie aan in een vroeg stadium van haar mandaat dringend maatregelen te nemen ten aanzien van deze kwesties.

—

De Commissie moet specifieke initiatieven nemen op basis van de aanbevelingen van het VN-Comité voor de rechten van personen met een handicap en die aanbevelingen doorvoeren in haar externe beleid en programma’s, waaronder de invoering van een EU-gehandicaptenkaart die in alle lidstaten wordt erkend. In 2020 moet de EU haar voorstel inzake de Europese agenda voor de rechten van personen met een handicap 2020-2030 presenteren en zij moet 2023 uitroepen tot Europees jaar van de rechten van personen met een handicap.

—	Ook moedigt het EESC de Commissie aan om in onderwijsinstellingen op alle niveaus activiteiten te ondersteunen die studenten helpen om een onderscheid te maken tussen nepnieuws en op wetenschap gebaseerde feiten.

—

De EU moet haar beleid en maatregelen om te zorgen voor gendergelijkheid verbeteren, door een transformatieve en meetbare agenda voor gendergelijkheid uit te voeren, als onderdeel van een geïntegreerde en ambitieuze EU-vijfjarenstrategie voor gendergelijkheid. Deze strategie moet het uitbannen van de loonkloof tussen mannen en vrouwen omvatten, niet slechts via een specifiek instrument ter vergroting van de transparantie in het bedrijfsleven over loonbeleid en bedrijfsstrategieën voor het aanpakken van de genderloonkloof, maar ook door alle gebieden aan te pakken die zijn gedefinieerd in het actieplan voor de bestrijding van de loonkloof tussen mannen en vrouwen. Daarnaast moet de EU waarborgen dat alle personen die te maken hebben met meervoudige discriminatie gelijke kansen hebben in de samenleving.

—

Het EESC onderstreept dat vluchtelingen en asielzoekers dringend moeten worden geholpen en in de samenleving moeten worden geïntegreerd. Het verzoekt de Commissie onverwijld een efficiënte hervorming van het gemeenschappelijk Europees asielstelsel in te leiden en door te voeren, waarbij de mensenrechten worden geëerbiedigd, en te zorgen voor de instelling van een echt gemeenschappelijk stelsel voor alle lidstaten. Tevens beveelt het aan meer werk te maken van de hervestiging van en humanitaire visa voor vluchtelingen, teneinde aan reële behoeften te beantwoorden. Het verzoekt de Commissie de inspanningen op te voeren om de uitvoering van de overeenkomst inzake de verdeling van vluchtelingen over de lidstaten te monitoren en te vergemakkelijken.

—

Bovendien verzoekt het om de eerbiediging van de mensenrechten en het internationaal recht bij de herziening van partnerschapsovereenkomsten met derde landen van doorreis en herkomst van migranten, en om de ontwikkeling van financieringsinstrumenten om de onderliggende oorzaken van migratie aan te pakken.

—

Samenwerking met partnerlanden is van essentieel belang bij het aanpakken van de onderliggende oorzaken van migratie, het helpen van vluchtelingen, het omgaan met gemengde migratiestromen, het aanpakken van mensensmokkel en het uitvoeren van afspraken inzake terugkeer en overname. Om mensen in hun thuisland doeltreffende hulp te bieden moeten humanitaire, ontwikkelings- en politieke instrumenten op elkaar worden afgestemd.

—

De EU moet beleid en maatregelen vaststellen die een veilige, ordelijke en reguliere migratie bevorderen en tevens de integratie en sociale samenhang versterken. De EU moet de status van “door milieufactoren verdreven ontheemden”regelen en nauwer samenwerken met de IAO wat betreft arbeidsmigratie en integratieprogramma’s (49).

—

Het EESC is voorstander van veilige, legale routes voor vluchtelingen wanneer zij naar de EU komen. Een gecoördineerde aanpak door alle lidstaten en Europese en nationale belanghebbenden, gebaseerd op gedeelde verantwoordelijkheid, eerlijke toewijzing, convergentie en eerbiediging van de grondrechten, is nodig om meer opties voor gezinshereniging, herplaatsing en hervestiging te bieden.

5.   De belangen en waarden van Europa in de wereld bevorderen — de wijze van uitvoering verbeteren en het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling nieuw leven inblazen

5.1.

In een steeds meer verscheurde en multipolaire wereld moet de EU haar positie versterken om haar welvaart, veiligheid en waarden te waarborgen. Zoals in de algemene strategie van juni 2016 is benadrukt, moet Europa een vooraanstaande rol in de wereld spelen door middel van consistente en krachtige steun voor een op regels gebaseerde wereldorde met multilateralisme als basisbeginsel en met de VN als kern. De EU moet een vorm van mondiale governance bevorderen waarvan de kernwaarden bestaan uit een sociale markteconomie, mensenrechten, de rechtsstaat, duurzame ontwikkeling, multilateralisme en de eerbiediging van het internationaal humanitair recht.

5.2.

De EU moet ook prioriteit geven aan de ontwikkeling van sterke betrekkingen met naaste buren, op basis van een duidelijk evenwicht tussen rechten en plichten. Er zou kunnen worden verwezen naar het nabuurschaps- en ontwikkelingsbeleid van de EU als een van haar prioriteiten en naar de EU als grootste donor ter wereld. Het maatschappelijk middenveld moet een rol spelen bij de monitoring van dit beleid.

5.3.

De EU moet de vaart van het uitbreidingsproces in stand houden en de toetredingsonderhandelingen en -programma’s voor de landen van de Westelijke Balkan voortzetten.

5.4.

Het handelsbeleid van de EU is een sleutelfactor die van toepassing is op de EU als geheel en die alle lidstaten verenigt. Het handelsbeleid heeft de EU geholpen haar welvaart te vergroten door commerciële uitwisselingen met een breed scala aan partners. Tegelijkertijd belichaamt en bevordert de EU, door middel van handel, de waarden van sociale inclusie en milieubescherming die essentieel zijn voor het vormgeven van duurzame globalisering — met andere woorden, een vorm van globalisering die niet alleen grote bedrijven en investeerders ten goede komt, maar ook gewone mensen, werknemers, landbouwers, consumenten, personen die ambachten of vrije beroepen uitoefenen en kleine, middelgrote en met name micro-ondernemingen. Handel is ook een belangrijk instrument ter ondersteuning van het EU-beleid voor ontwikkelingslanden doordat met handel wordt bijgedragen aan de verschuiving van ontwikkeling naar partnerschap, met name in Afrika.

5.5.

Europa heeft een eerlijk en modern fiscaal beleid nodig, dat past bij de uitdagingen van de digitale economie en zorgt voor een gelijk speelveld voor internetreuzen, online-verkoopplatforms en lokale bedrijven. Om belastingontduiking, -fraude en -ontwijking aan te pakken is een sterkere samenwerking op internationaal niveau en tussen de nationale belastingdiensten nodig.

Voorstellen:

—

Het EESC pleit met name voor een ambitieuze agenda voor het handelsbeleid op alle drie de niveaus, d.w.z. unilateraal, bilateraal en multilateraal — een beleid dat groei en hoogwaardige banen in de EU tot stand brengt en tegelijkertijd een op regels gebaseerd handelsbeleid op mondiaal niveau bevordert.

—

De EU moet, samen met het Europees maatschappelijk middenveld, waaronder ondernemingen, ook de volledige eerbiediging van de mensenrechten actief bevorderen wanneer zij onderhandelt over handelsovereenkomsten. Bovendien moeten de IAO-verdragen worden nageleefd. Deze overeenkomsten moeten worden onderworpen aan democratisch toezicht met de nodige participatie van het maatschappelijk middenveld, en er moet worden gewerkt aan een stappenplan met harde afspraken voor als IAO-verdragen niet naar behoren zijn geratificeerd of uitgevoerd (50).

—

De EU moet ook een solide verbintenis in verband met de Overeenkomst van Parijs en het Verdrag inzake biologische diversiteit in elke handelsovereenkomst opnemen, teneinde in die overeenkomsten te zorgen voor echte sociale en consumentenbescherming en milieubepalingen (dit zou betrekking hebben op alle potentiële handelspartners van Europa, aangezien 195 van de 197 leden van de Verenigde Naties voornoemd verdrag hebben ondertekend). Koolstofbeprijzing op mondiaal niveau is ook een mogelijkheid die verder kan worden onderzocht, met name voor de Europese hulpbronnen- en energie-intensieve industrieën (51), en moet, indien goed ontworpen in overeenstemming met de EU- en WTO-regels, actief worden bevorderd (52). Een koolstofbelasting aan de grens zou ook kunnen bijdragen tot het behalen van de desbetreffende doelstelling.

—

Het EESC verzoekt de Commissie haar dialoog met het maatschappelijk middenveld te intensiveren om na te gaan hoe in huidige en toekomstige handelsovereenkomsten de werking van de handels- en duurzaamheidshoofdstukken (TSD) verder kan worden ontwikkeld. Het dringt er bij de Commissie op aan ambitieuzer te zijn, met name om de afdwingbaarheid van de toezeggingen in de TSD-hoofdstukken doeltreffend aan te scherpen (53). De EU moet ook de meeste strenge bepalingen inzake mensenrechten, consumentenbescherming en werknemersrechten opnemen in alle toekomstige handelsovereenkomsten. Bovendien moeten de IAO-verdragen worden nageleefd. Deze overeenkomsten moeten worden onderworpen aan democratisch toezicht met de nodige participatie van het maatschappelijk middenveld.

—

Het EESC steunt eerlijke belastingheffing en de bestrijding van fraude, belastingontduiking, witwassen van geld en de financiële praktijken van belastingparadijzen. Een gemeenschappelijk doel van de EU-instellingen, overheden en het bedrijfsleven moet zijn om daartoe samen te werken om efficiënte mechanismen in te voeren, zoals de twee richtlijnen ter bestrijding van belastingontwijking.

—	De EU moet samenwerken met andere economische regio’s om corruptie en belastingontduiking overal ter wereld doeltreffend te bestrijden en ervoor te zorgen dat de internationale regels inzake vennootschapsbelasting helder, transparant, objectief en voorspelbaar zijn.

—

Dankzij nieuwe bedrijfsmodellen die gebruikmaken van internetplatforms en andere digitale hulpmiddelen, is de fysieke aanwezigheid in een land voor ondernemingen minder relevant geworden. Naar oordeel van het EESC is het erg belangrijk dat er nieuwe beginselen worden ontwikkeld voor het toerekenen van bedrijfswinsten aan een EU-land en het belasten van deze winsten. Dit dient te gebeuren in dialoog met de handelspartners en door actief deel te nemen aan de lopende discussies op OESO/G20-niveau betreffende een wereldwijd akkoord over de digitale economie, om escalatie van handels- en belastingspanningen tussen grote economische spelers in de wereld te voorkomen (54).

6.   Prioriteiten verwezenlijken door middel van sterke governance en een sterkere EU-begroting

6.1.

Veranderende economieën en arbeidsmarkten, het veranderende klimaat en de veranderende geopolitieke situatie hebben al invloed op de inrichting van onze Unie en zullen voor onze toekomst zeer bepalend zijn. De EU heeft een nieuwe governanceaanpak nodig en eventueel nieuwe regels en instrumenten voor het vaststellen en uitvoeren van beleid. Duurzame ontwikkeling vergt een alomvattende sectoroverschrijdende governanceaanpak om ervoor te zorgen dat economische, sociale en milieuvraagstukken tezamen in aanmerking worden genomen.

6.2.

Het EESC benadrukt dat de EU de nieuwe uitdagingen het hoofd moet bieden door middel van een sterke politieke inzet, een sterkere en betere beleidsintegratie, waarbij mensenrechten, fundamentele vrijheden en democratische beginselen volledig in acht worden genomen en worden bevorderd, en door middel van onderlinge samenwerking.

6.3.

Het EESC benadrukt dat de financiële en economische crisis heeft geleid tot onevenwichtigheden tussen de belangrijkste instellingen van de Unie. Dit vereist nieuwe vormen van governance en beheer op EU-niveau. De rol van het Europees Parlement moet worden versterkt om meer democratische verantwoording te bevorderen.

6.4.

De uitvoering van de EPSR en de SDG’s vereist een gedegen begrotingsbasis, een gunstig bedrijfsklimaat en publieke en particuliere investeringen. Tijdens de onderhandelingen over het volgende meerjarig financieel kader (MFK) moet worden ingezet op voldoende financiële middelen voor het werkgelegenheids-, sociaal en milieubeleid en productieve investeringen.

6.5.

Een eerste stap om de klimaatdimensie van het volgende MFK te versterken zou erin bestaan het streefdoel voor klimaatintegratie voor het gehele MFK te verhogen naar 40 %, zoals gewenst door het EESC. Dit zou inhouden dat alle sectorale klimaatstreefdoelen dienovereenkomstig moeten worden aangepast en dat deze wettelijk bindend worden gemaakt. De Commissie en het Europees Parlement moeten ook samenwerken om ervoor te zorgen dat de groene opzet van het nieuwe GLB, dat wil zeggen de conditionaliteit en de milieuregelingen, in ecologisch opzicht op efficiënte wijze vorm krijgt, teneinde de EU-steun voor projecten die schadelijk zijn voor het klimaat geleidelijk af te bouwen en mechanismen voor klimaattracering te verbeteren. Bovendien moeten veel middelen worden vrijgemaakt om personen en gebieden te ondersteunen die het zwaarst worden getroffen door de energietransitie, via het creëren van nieuwe instrumenten of het hervormen van bestaande.

6.6.

Unanimiteit, die volgens de Verdragen voor bepaalde fundamentele kwesties vereist is, vormt op belangrijke momenten en bij belangrijke beslissingen een bijna onoverkomelijke hindernis, en het EESC pleit daarom voor de toepassing van het beginsel van besluitvorming met gekwalificeerde meerderheid (BGM) in de Raad en (bij wetgeving) voor het gebruik van de gewone wetgevingsprocedure op alle terreinen waar dit mogelijk is. Het EESC herinnert eraan dat dit op grond van de huidige Verdragen kan worden bereikt door gebruik te maken van de verschillende “overbruggingsclausules”of, in het geval van nauwere samenwerking, door gebruik te maken van artikel 333 VWEU (55).

Voorstellen:

—

Het belang van samenwerking op interinstitutioneel niveau moet worden bevorderd, met inachtneming van de in de Verdragen verankerde prerogatieven van elke instelling. Voor deze samenwerking is met het Interinstitutioneel Akkoord over beter wetgeven van 13 april 2016 voorzien in een nieuw kader. Het EESC is van mening dat het hierbij moet worden betrokken, teneinde rekening te kunnen houden met de standpunten van alle relevante belanghebbenden en uiteindelijk om de participatie van burgers bij de werkzaamheden van de EU te vergemakkelijken.

—

Ook het gebruik van de instrumenten voor betere regelgeving van de Europese Commissie kan bijdragen tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het Europese beleid. Alle effectbeoordelingen van de Commissie moeten de ecologische, klimatologische, sociale en economische gevolgen evalueren, zodat duurzaamheid naar behoren in aanmerking wordt genomen. Ook in ex-postbeoordelingen moeten die drie dimensies krachtig worden geïntegreerd. Raadpleging van de sociale partners is ook vereist, conform de bepalingen van het Verdrag inzake de specifieke raadpleging van personeel en management over wetgeving inzake sociale vraagstukken (artikel 154, lid 2); raadpleging van het EESC, het Europees Comité van de Regio’s en nationale parlementen vormt een ander onderdeel van het instrumentarium voor betere regelgeving, waarmee kan worden voldaan aan de vereiste van inclusiviteit die centraal staat in de Agenda 2030 (56).

—

Het EESC is er sterk van overtuigd dat het voorgestelde meerjarig financieel kader voor de periode 2021-2027 niet is afgestemd op het aanpakken van de nieuwe uitdagingen die zijn vastgesteld in de strategische agenda van de Europese Raad voor de periode 2019-2024 en de politieke beleidslijnen van de volgende Europese Commissie voor 2019-2024. Het EESC stelt voor dat meer middelen worden vrijgemaakt voor i) de uitvoering door de lidstaten van de Europese pijler van sociale rechten om in de context van duurzame economische ontwikkeling het creëren van hoogwaardige banen te stimuleren, ii) de uitvoering van de VN-Agenda 2030, en iii) de uitvoering van de Overeenkomst van Parijs ter bevordering van een rechtvaardige transitie naar groene en digitale samenlevingen.

—

De ontvangst van EU-middelen door de lidstaten moet afhankelijk worden gesteld van de eerbiediging van het beginsel van de rechtsstaat, een fundamentele pijler van de waarden van de Unie overeenkomstig artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU). Het EESC is bovendien van oordeel dat deze conditionaliteit kan worden uitgebreid naar de andere in de EU-Verdragen opgenomen rechtsstatelijke beginselen (57).

—

De te steunen projecten, die in overeenstemming zullen zijn met de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling van de VN en die grote investeringen in innovatie en O & O vergen, moeten worden uitgevoerd met behulp van een instrument waarmee de verschillende financieringsbronnen zichtbaar kunnen worden gemaakt (waaronder het toekomstige MFK), en moeten op verschillende acties berusten (58), namelijk: — de financiering herbestemmen ten bate van duurzame investeringen via een “groene earmarking”en in dit kader leningen met een “groen label”van de Europese Investeringsbank (EIB) bevorderen; — de kwantitatieve versoepeling van de Europese Centrale Bank (ECB) als financieringsbron gebruiken; — het aandeel van het Europees Fonds voor strategische investeringen dat is bestemd voor de strijd tegen de klimaatverandering optrekken tot 40 %; — een ambitieniveau tonen dat beantwoordt aan de omvang van de uitdagingen in verband met de bestrijding van de klimaatverandering: gemiddeld 40 % van de totale begrotingsmiddelen van de EU (MFK 2021-2027) moet aan de desbetreffende doelstelling worden toegewezen; — het aandeel van het Cohesiefonds optrekken tot boven de huidige 20 %; — 3 % van de pensioen- en verzekeringsfondsen vrijmaken; — ondernemingen, en met name kleine, middelgrote en micro-ondernemingen, ondersteunen bij hun investeringen in O & O, waarbij een bedrag van maximaal 100 miljard EUR voor dit doel wordt bestemd; — de verbintenissen inzake financiële bijstand aan de zuidelijke landen die deelnemen aan de strijd tegen de klimaatverandering naleven (59).

7.   Het EESC leidt en vergemakkelijkt de participatie van het maatschappelijk middenveld in EU-aangelegenheden — waarbij het meer zeggenschap geeft aan maatschappelijke organisaties en hen erbij betrekt en raadpleegt

7.1.

De bevordering van duurzaamheid in alle dimensies — de economische, sociale en milieudimensie — vereist aanzienlijke inspanningen en het engagement van alle betrokkenen. Om de transitie eerlijk en doeltreffend te laten verlopen, dient een sleutelrol te zijn weggelegd voor een open democratisch debat dat wordt geschraagd door structurele betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld. Belangrijke kwesties als wat “de uitkomst”moet zijn, hoe die te realiseren en hoe kan worden gegarandeerd dat de lasten en de voordelen rechtvaardig worden verdeeld en dat niemand buiten de boot valt, moeten op een open en transparante manier worden besproken.

7.2.

Het EESC benadrukt dat maatschappelijke organisaties een essentiële rol moeten spelen bij de formulering, uitvoering en monitoring van beleid in alle stadia en op alle niveaus, ook het lokale niveau. Dit vereist een cultuuromslag en de erkenning van de waarde van het maatschappelijk middenveld op nationaal en EU-niveau. Die is al verankerd in artikel 11 VEU, op grond waarvan de EU-instellingen een horizontale en verticale civiele dialoog moeten bevorderen en faciliteren en brede raadplegingen moeten organiseren, en waarin de uitgangspunten voor het Europees burgerinitiatief zijn vastgelegd. Deze complementaire processen doen geen afbreuk aan de raadpleging van het EESC en de sociale dialoog.

7.3.

Het maatschappelijk middenveld is in staat om echt zeer verschillende en soms uiteenlopende belangen te verwoorden en besluitvormers daar bewust van te maken. Het EESC vormt daar zelf een heel goed voorbeeld van en het is vastbesloten zijn rol te blijven vervullen: het faciliteren van dialoog en het bouwen van bruggen binnen het maatschappelijk middenveld en naar de andere Europese instellingen.

Voorstellen:

—

Aangezien het EESC de instelling voor het maatschappelijk middenveld op EU-niveau is, moet zijn rol bij het sturen en faciliteren van de participatie en raadpleging van het maatschappelijk middenveld in EU-aangelegenheden aanzienlijk worden versterkt en goed worden benut. Het moet dan ook actief worden betrokken bij de voorbereiding en organisatie van de conferentie over de toekomst van Europa, die in 2020 van start zou moeten gaan en door Ursula von der Leyen in haar agenda voor Europa is aangekondigd.

—

Het EESC volgt de gestructureerde dialogen en adviesfora (bijv. het Circular Economy Stakeholder Platform en het Europees Migratieforum) op de voet en is hierbij actief betrokken. Bij deze dialogen en fora worden organisaties uit het maatschappelijk middenveld en andere spelers van EU-instellingen en lidstaten samengebracht en betrokken. Bij de oprichting van platforms als het Refit-platform moet de Commissie overwegen om daarin ook plaats in te ruimen voor het EESC, overeenkomstig het mandaat dat het op grond van de Verdragen heeft, en er daarbij voor zorgen dat de vertegenwoordiging van het EESC een afspiegeling vormt van zijn indeling in drie groepen.

—

Het EESC benadrukt dat de maatschappelijke organisaties op EU-niveau geen structurele rol spelen bij het toezicht op de tenuitvoerlegging van het cohesiebeleid. Het raadt de Commissie derhalve ten zeerste aan een Europees cohesieforum van maatschappelijke organisaties (60) op te richten met deelname van organisaties van werkgevers en werknemers en andere relevante maatschappelijke organisaties.

—

Als de Commissie internetportalen opzet om standpunten van het publiek te verzamelen, zoals van organisaties en individuen, zou zij een onderscheid moeten maken tussen bijdragen van organisaties uit het maatschappelijke middenveld en individuele burgers. Daartoe zou zij samen met het EESC de belanghebbenden in kaart moeten brengen om representatieve en geografisch evenwichtige doelgroepen te definiëren, op basis van het transparantieregister. Bovendien moet de Commissie ervoor zorgen dat de antwoorden een kwantitatief en kwalitatief gewicht hebben, en zich permanent inspannen om deze raadplegingen te verbeteren wat betreft transparantie, toegankelijkheid, feedback en verantwoording ten aanzien van de deelnemers.

—

Om een en ander strategischer te benaderen en er een meer gestructureerde institutionele en representatieve grondslag aan te geven, zou de Commissie nauw met het EESC moeten samenwerken en er goed aan doen het te vragen een verkennend advies op te stellen over de manier waarop de civiele dialoog doeltreffend en op permanente basis kan worden georganiseerd, als opmaat naar een specifieke Commissiemededeling ter zake.

—	De doeltreffendheid van het Europees burgerinitiatief moet worden verbeterd en in dit verband moeten nieuwe werkwijzen worden verkend, zoals het gebruik van digitale instrumenten, om te zorgen voor een grotere betrokkenheid van met name jongeren en personen uit kwetsbare groepen.

---

(1)  Studie van het Europees Parlement over Global Trends to 2035 en verslag van het European Strategy and Policy Analysis System (Espas) Global Trends to 2030: Challenges and Choices for Europe, van 9 april 2019.

(2)  De duurzameontwikkelingsdoelen wereldwijd ondersteunen: het gezamenlijk syntheseverslag 2019 van de Europese Unie en haar lidstaten van 16 mei 2019.

(3)  Ministeriële verklaring van Silezië over solidariteit en rechtvaardige overgang, aangenomen tijdens de top van leiders gedurende de 24e Conferentie van de Partijen (CoP) bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (UNFCCC), op 3 december 2018 in Katowice, Polen.

(4)  EESC-advies van 26 september 2019 over de discussienota “Naar een duurzaam Europa in 2030”(nog niet gepubliceerd in het PB).

(5)  EESC-advies van 13 maart 2019 over Luisteren naar de Europese burgers voor een duurzame toekomst (Sibiu en verder) (PB C 228 van 5.7.2019, blz. 37).

(6)  EESC-advies van 25 januari 2017 over de Europese pijler van sociale rechten (PB C 125 van 21.4.2017, blz. 10).

(7)  “Een Unie die de lat hoger legt: Mijn agenda voor Europa”— Politieke beleidslijnen voor de volgende Europese Commissie (2019-2024).

(8)  Besluit nr. 1386/2013/EU van 20 november 2013 inzake een nieuw algemeen milieuactieprogramma voor de Europese Unie voor de periode tot en met 2020 “Goed leven, binnen de grenzen van onze planeet”(PB L 354 van 28.12.2013, blz. 171).

(9)  Zie voetnoot 5.

(10)  Europese Commissie, Economische zomerprognose 2019, https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/economic-performance-and-forecasts/economic-forecasts/summer-2019-economic-forecast-growth-clouded-external-factors_en

(11)  EESC-advies van 24 januari 2019 over de aanbeveling voor een aanbeveling van de Raad over het economisch beleid in de eurozone (PB C 159 van 10.5.2019, blz. 49).

(12)  Verslag van de OESO van 1 maart 2019 Going beyond GDP: Measuring What Counts for Economic and Social Performance. EESC-advies van 29 maart 2012 over Het bbp en verder — De rol van maatschappelijke organisaties bij de vaststelling van aanvullende indicatoren (PB C 181 van 21.6.2012, blz. 14).

(13)  EESC-advies van 17 juli 2019 over “De nieuwe rol van de openbare diensten voor arbeidsvoorziening in het kader van de uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten”(PB C 353 van 18.10.2019, blz. 46).

(14)  Interinstitutionele proclamatie betreffende de Europese pijler van sociale rechten (PB C 428 van 13.12.2017, blz. 10).

(15)  Resolutie van de Algemene Vergadering van de VN van 25 september 2015 Transforming our world: the 2030 agenda for Sustainable Development.

(16)  Zie met name het advies van 24 januari 2019 over de aanbeveling voor een aanbeveling van de Raad over het economisch beleid in de eurozone (PB C 159 van 10.5.2019, blz. 49) en de adviezen van 14 februari 2018 over lessen trekken uit het verleden: vermijden van strikte bezuinigingsmaatregelen in de EU (PB C 227 van 28.6.2018, blz. 1), van 18 januari 2018 over de aanbeveling voor een aanbeveling van de Raad over het economisch beleid in de eurozone (PB C 197 van 8.6.2018, blz. 33), van 10 juli 2013 over het Groenboek over langetermijnfinanciering van de Europese economie (PB C 327 van 12.11.2013, blz. 11), van 26 maart 2014 over de effecten van sociale investeringen op de werkgelegenheid en de overheidsbegrotingen (PB C 226 van 16.7.2014, blz. 21), van 14 april 2018 over de financiering van de Europese pijler van sociale rechten (PB C 262 van 25.7.2018, blz. 1) en van 20 februari 2019 over de jaarlijkse groeianalyse 2019: voor een sterker Europa bij mondiale onzekerheid (PB C 190 van 5.6.2019, blz. 24).

(17)  Zie voetnoot 5.

(18)  EESC-advies van 17 oktober 2018 over het Europees Sociaal Fonds Plus (ESF+) (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 165).

(19)  Zie voetnoot 5.

(20)  EESC-advies van 17 oktober 2018 over het Europees Pact voor financiën en klimaat (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 8).

(21)  Zie voetnoot 5.

(22)  Verslag van de IAO-wereldcommissie over de toekomst van werk Work for a brighter future van 22 januari 2019. In dit verslag worden gezondheid en veiligheid opgenomen onder de universele arbeidsgarantie.

(23)  EESC-advies van 25 september 2019 getiteld “Samenvatting van de kosten en baten van investeringen in gezondheid en veiligheid op het werk”(nog niet gepubliceerd in het PB).

(24)  Employment and social development in Europe 2019. Driemaandelijkse evaluatie van 26 maart 2019.

(25)  EESC-advies van 25 september 2019 over “De Europese pijler van sociale rechten — evaluatie van de start van de tenuitvoerlegging en aanbevelingen voor de toekomst”(nog niet gepubliceerd in het PB).

(26)  EESC-advies van 21 september 2017 over De transitie naar een duurzamere Europese toekomst — Een strategie voor 2050 (PB C 81 van 2.3.2018, blz. 44).

(27)  Zie voetnoot 5.

(28)  EESC-advies van 17 juli 2019 getiteld “Naar een veerkrachtigere en duurzamere Europese economie”(PB C 353 van 18.10.2019, blz. 23).

(29)  Zie voetnoot 11.

(30)  EESC-advies van 20 februari 2019 over De Europese kaderrichtlijn inzake een minimuminkomen (PB C 190 van 5.6.2019, blz. 1).

(31)  https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1092&intPageId=2312&langId=nl

(32)  https://emin-eu.net/what-is-emin/

(33)  Zie voetnoot 16.

(34)  Zie voetnoot 25.

(35)  Zie voetnoot 11.

(36)  Eurofound (2019), Future of manufacturing — Energy scenario: Employment implications of the Paris Climate Agreement, onderzoeksrapport van Eurofound, februari 2019.

(37)  EESC-advies van 17 juli 2019 over het “Standpunt van het bedrijfsleven ten aanzien van het verzoenen van klimaat- en energiebeleid”(PB C 353 van 18.10.2019, blz. 59).

(38)  Mededeling van de Commissie van 18 juni 2019 Richtsnoeren niet-financiële rapportage: aanvulling betreffende klimaatrapportage.

(39)  EESC-advies van 17 oktober 2018 over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad betreffende de totstandbrenging van een raamwerk om duurzame beleggingen te bevorderen (COM(2018) 353 final — 2018/0178 (COD)) en over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot wijziging van Verordening (EU) 2016/1011 inzake koolstofarme benchmarks en benchmarks met een positieve koolstofbalans (COM(2018) 355 final — 2018/0180 (COD)) (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 103).

(40)  Zie voetnoot 25.

(41)  Zie voetnoot 5.

(42)  Zie voetnoot 19.

(43)  Zie voetnoot 7.

(44)  Zie voetnoot 19.

(45)  Zie voetnoot 38.

(46)  Zie voetnoot 19.

(47)  EESC-advies van 17 oktober 2018 over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, de Europese Centrale Bank, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's — Actieplan: duurzame groei financieren (COM(2018) 97 final) (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 73).

(48)  EESC-advies van 19 juni 2019 getiteld “Betere tenuitvoerlegging van de sociale pijler, bevordering van essentiële diensten”(PB C 282 van 20.8.2019, blz. 7).

(49)  Zie voetnoot 5.

(50)  EESC-advies van 14 februari 2018 over De hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling in vrijhandelsovereenkomsten van de EU (PB C 227 van 28.6.2018, blz. 27).

(51)  EESC-advies van 17 juli 2019 over het “Standpunt van het bedrijfsleven ten aanzien van het verzoenen van klimaat- en energiebeleid”(PB C 353 van 18.10.2019, blz. 59).

(52)  Zie voetnoot 19.

(53)  EESC-advies van 14 februari 2018 over De hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling in vrijhandelsovereenkomsten van de EU (PB C 227 van 28.6.2018, blz. 27).

(54)  EESC-advies van 12 juli 2018 over Belastingheffing over de winsten van multinationals in de digitale economie (PB C 367 van 10.10.2018, blz. 73).

(55)  EESC-advies van 17 september 2015 over Verbetering van het Verdrag van Lissabon (PB C 13 van 15.1.2016, blz. 183).

(56)  Zie voetnoot 5.

(57)  EESC-advies van 19 september 2018 over Het meerjarig financieel kader voor de jaren 2021-2027 (PB C 440 van 6.12.2018, blz. 106).

(58)  Zie voetnoot 19.

(59)  Zie voetnoot 19.

(60)  EESC-advies van 17 oktober 2018 over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad inzake het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling en het Cohesiefonds (PB C 62 van 15.2.2019, blz. 90).

Resolutie over de opening van de toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië en Albanië: de EU moet haar geloofwaardigheid behouden en geostrategische belangen blijven beschermen

(2020/C 47/02)

Tijdens zijn op 30 en 31 oktober 2019 gehouden zitting (vergadering van 31 oktober) heeft het Europees Economisch en Sociaal Comité de volgende resolutie met 174 stemmen vóór en 12 tegen, bij 15 onthoudingen, goedgekeurd.

1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is diep teleurgesteld over het besluit van de EU-leiders op de bijeenkomst van de Europese Raad van 17 en 18 oktober jl. om de opening van de toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië en Albanië verder uit te stellen, dat werd genomen omdat de lidstaten niet tot overeenstemming konden komen.

2.

Het EESC betreurt ten zeerste dat de verbintenissen die ten aanzien van deze twee landen zijn aangegaan, niet worden nagekomen. Met de conclusies van de Europese Raad van 28 juni 2018, waarin de conclusies van de Raad van 26 juni 2018 over de uitbreiding en het stabilisatie- en associatieproces werden goedgekeurd, werd immers een duidelijk traject uitgestippeld om de toetredingsonderhandelingen in juni 2019 van start te laten gaan. De Europese Raad besloot reeds op 18 juni 2019 om uiterlijk in oktober 2019 terug te komen op de kwestie van de aanbevelingen van de Commissie om toetredingsonderhandelingen te openen met Noord-Macedonië en Albanië.

3.

Het EESC benadrukt dat het uitblijven, voor de tweede maal, van het besluit om toetredingsonderhandelingen aan te gaan met deze twee landen, die aan alle noodzakelijke voorwaarden voldoen (1), een geostrategische en historische vergissing is en de geloofwaardigheid en betrouwbaarheid van de EU op het spel zet. De EU had de kans om de onderhandelingen van start te laten gaan en daarbij strenge voorwaarden inzake goed bestuur te stellen, aan te dringen op een strikte toepassing van de lidmaatschapscriteria tijdens het onderhandelingsproces en betere instrumenten te ontwikkelen om na de toetreding toezicht te houden op de eerbiediging van de rechtsstaat.

4.

Het EESC is ervan overtuigd dat de “europeanisering” van deze regio ingrijpende structurele hervormingen binnen de landen van de Westelijke Balkan vereist.

5.

Het lijdt geen twijfel dat er in sommige lidstaten een wijdverbreide uitbreidingsmoeheid onder de EU-burgers heerst. De verdeeldheid binnen de EU over kwesties als immigratie en de nieuwe begroting heeft ontegenzeglijk de nodige politieke aandacht afgeleid van het uitbreidingsbeleid. De politieke consensus en de brede publieke steun die in zowel Noord-Macedonië als Albanië voor toetreding tot de EU bestaat, mogen echter niet genegeerd worden.

6.

De jongeren in de Westelijke Balkan hebben hoge verwachtingen van de EU en wij mogen hen niet teleurstellen. Het EESC is ervan overtuigd dat we hun een positief toekomstperspectief moeten bieden en hen in staat moeten stellen in een stabiele en welvarende regio te leven.

7.

Naar de stellige overtuiging van de maatschappelijke organisaties vormt de Westelijke Balkan een belangrijke geostrategische regio in de achtertuin van Europa, waar andere mondiale spelers met belangstelling naar kijken.

8.

Tijdens het 7e Forum voor het maatschappelijk middenveld van de Westelijke Balkan, dat door het EESC op 16 en 17 april in Tirana werd georganiseerd, hebben de maatschappelijke organisaties in de slotverklaring nogmaals gesteld dat de uitbreiding van de EU, en met name de verspreiding van haar democratische waarden en rechtsnormen in de Westelijke Balkan, in het belang is van zowel de regio zelf als de EU, ondanks de vele uitdagingen waarvoor zij zich momenteel gesteld ziet (2).

9.

Het EESC heeft herhaaldelijk zijn bezorgdheid geuit over het feit dat het maatschappelijk middenveld in een aantal landen van de Westelijke Balkan steeds minder ruimte krijgt en heeft opgeroepen om de overheden van de Westelijke Balkan aan te sporen zich veel meer inspanningen te getroosten om de rechtsstaat, de fundamentele mensenrechten, de hervorming van het justitiële apparaat, de bestrijding van corruptie en discriminatie, de onafhankelijkheid van journalisten en de persvrijheid — een aantal van de Europese kernwaarden die iedere lidstaat van de EU zou moeten eerbiedigen — te waarborgen. De sociale dialoog en de rol van de sociale partners en organisaties van het maatschappelijk middenveld bij de economische en sociale ontwikkeling dienen krachtig aangemoedigd en bevorderd te worden.

10.

Het EESC zal nauw en intensief met de organisaties van het maatschappelijk middenveld in de Westelijke Balkan blijven samenwerken om hen te ondersteunen en hun te verzekeren dat zij thuishoren bij de Europese Unie. Wij zullen alles in het werk stellen om verzoening en de Europese waarden in de regio te bevorderen en wij blijven vasthouden aan ons standpunt ten aanzien van de uitbreiding van de EU. Wij zijn ervan overtuigd dat een duidelijk vooruitzicht op toetreding tot de EU van essentieel belang is voor de stabiliteit van de regio en hopen dat de uitbreiding een van de prioriteiten van de EU zal blijven, ondanks de vele uitdagingen waarmee zij momenteel wordt geconfronteerd (3).

11.

Van onze kant zullen wij door middel van onze regelmatige activiteiten met partners uit de regio — gemengde raadgevende comités met Montenegro en Servië, Fora voor het maatschappelijk middenveld van de Westelijke Balkan en de conferenties op hoog niveau voor het maatschappelijk middenveld die voorafgaand aan de topbijeenkomsten tussen de EU en de Westelijke Balkan worden georganiseerd — de spreekbuis van het maatschappelijk middenveld van de Westelijke Balkan blijven en een brug naar de EU-instellingen en hun respectieve regeringen blijven vormen.

12.

Het EESC is uitermate ingenomen met de resolutie van het Europees Parlement van 24 oktober 2019 en spreekt opnieuw zijn volledige bereidheid uit om het Europees Parlement en de nieuwe Europese Commissie bij te staan bij de versterking van het uitbreidingsbeleid van de EU en de verbetering van het instrumentarium voor de betrekkingen met de Westelijke Balkan.

13.

Het EESC dringt er bij alle belanghebbenden op aan alle nodige stappen te zetten opdat de Europese Raad vóór de topbijeenkomst van de EU en de Westelijke Balkan in mei 2020 in Zagreb unaniem tot een positief besluit kan komen. Wij verzoeken tevens het komende Kroatische voorzitterschap van de Raad van de EU om het uitbreidingsproces tijdens die top een nieuw elan te geven.

---

(1)  Raadsconclusies van juni 2018.

(2)  Slotverklaring van het 7e Forum voor het maatschappelijk middenveld van de Westelijke Balkan https://www.eesc.europa.eu/en/agenda/our-events/events/7th-western-balkans-civil-society-forum/final-declarations

(3)  https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/7th_eesc_western_balkans_civil_society_forum_-_final_declaration.pdf

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over blockchain en de eengemaakte EU-markt: volgende stappen?

(initiatiefadvies)

(2020/C 47/03)

Rapporteur: Ariane RODERT

Corapporteur: Gonçalo LOBO XAVIER

Besluit van de voltallige vergadering	21.2.2019
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	18.10.2019
Goedkeuring door de voltallige vergadering	30.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	182/1/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Dit advies gaat vooral over blockchain (BC) als technologie. Daar waar BC wordt toegepast, kan ze in vele sectoren van de samenleving een positieve transformerende kracht zijn waarbij vertrouwen en transparantie, democratie en veiligheid hoog in het vaandel staan. Uiteindelijk kan BC helpen om sociaal-economische modellen op nieuwe leest te schoeien en zo de maatschappelijke innovatie te ondersteunen die nodig is om de maatschappelijke uitdagingen van deze tijd aan te gaan. Omdat over cryptovaluta’s echter volop wordt gediscussieerd, zou het EESC deze instrumenten in de nabije toekomst aan een apart onderzoek moeten onderwerpen in de context van het risico op witwassen en/of belastingontduiking.

1.2.

De samenleving plukt reeds de vruchten van de toepassing van BC. Deze technologie draagt namelijk bij tot de verwezenlijking van de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling (SDG’s), versterkt de positie van de burgers, bevordert ondernemerschap en innovatie, leidt tot betere mobiliteit en grensoverschrijdende kansen voor bedrijven, en vergroot de transparantie voor consumenten. Daarnaast maakt BC het mogelijk om belastingontduiking en corruptie te verminderen en zowel particuliere als openbare diensten te ontwikkelen. Er moet echter nog wel een oplossing worden gevonden voor diverse uitstaande kwesties, waarbij vooral dringend moet worden gezorgd voor juridische duidelijkheid, rechtszekerheid en privacybescherming.

1.3.

De EU-instellingen hebben BC tot op zekere hoogte geanalyseerd, maar er is nog steeds behoefte aan een gemeenschappelijke EU-aanpak. Gezien haar resultaten tot nu toe heeft de EU een unieke kans om wereldmarktleider te blijven, maar alleen als zij onmiddellijk actie onderneemt.

1.4.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) roept de Europese Commissie dan ook op om werk te maken van een breed BC-initiatief waarbij de EU een gemeenschappelijke aanpak en visie formuleert, met de SDG’s als uitgangspunt. Ter aanvulling op dit initiatief zou een actieplan moeten worden opgesteld om van Europa het referentiepunt voor BC in de wereld te maken. Het bestaande Europese BC-partnerschap en het BC-waarnemingscentrum en -forum zou kracht moeten worden bijgezet met de oprichting van een EU-stakeholderplatform voor BC, met daarin vertegenwoordigers van de EU-instellingen, waaronder het EESC en het Europees Comité van de Regio’s, het bedrijfsleven, consumenten, de lidstaten, academische kringen enz. Dit platform zou moeten dienen als een ruimte voor gezamenlijk leren en capaciteitsopbouw, een netwerk van netwerken om goede praktijken te delen.

1.5.

Het EESC kan een actieve rol spelen door als gastheer voor een dergelijk platform te fungeren en te zorgen voor transparantie, inclusiviteit, samenwerking en betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld.

2.   Inleiding

2.1.

Blockchain- (BC) en gedeeldgrootboektechnologie (Distributed Ledger Technology, DLT) hebben het potentieel om de samenleving te transformeren. BC is een wiskundige structuur voor het opslaan van gegevens op een manier die gecorrumpeerde en valse gegevens beperkt. De technologie biedt een nieuwe manier om vertrouwen te creëren om op een veilige manier iets van waarde uit te wisselen. BC wordt gezien als een nieuwe, transformatievere fase in het internettijdperk, maar er zij op gewezen dat BC slechts een van de vele nieuwe technologische mogelijkheden is.

2.2.

Dit advies gaat vooral over BC als technologie, die op een hele reeks gebieden en sectoren kan worden toegepast, zoals energie, de financiële sector, voedsel en landbouw, geneeskunde en gezondheidszorg, verkiezingen en bestuur. Hierom gaat het in dit advies, en dan vooral om BC met betrekking tot de eengemaakte markt van de EU. Als BC oordeelkundig wordt toegepast, wordt het mogelijk om concepten als concurrentie en governance te transformeren en aldus maatschappelijke uitdagingen en transities aan te pakken. Omdat over cryptovaluta’s echter volop wordt gediscussieerd, zou het EESC deze instrumenten in de nabije toekomst aan een apart onderzoek moeten onderwerpen in de context van het risico op witwassen en/of belastingontduiking.

2.3.

In het recente EESC-advies Blockchain en gedeeldgrootboektechnologie (Distributed Ledger Technology, DLT) als ideale infrastructuur voor de sociale economie (1) wordt BC omschreven als “zowel een code (een communicatieprotocol) als een openbaar register waarin op zeer transparante, onveranderlijke wijze alle transacties tussen de deelnemers aan het netwerk worden “geannoteerd” volgens een bepaald algoritme”. Deze definitie wordt aangevuld met het standpunt van de Europese Commissie dat “BC een technologie is om het vertrouwen van de gebruiker te bevorderen en waarmee het mogelijk wordt om online informatie uit te wisselen, transacties overeen te komen en vast te leggen op een verifieerbare, veilige en permanente manier” (2).

2.4.

De EU-instellingen hebben al enkele stappen gezet om de ontwikkeling van BC te steunen. In 2017 heeft de Onderzoeksdienst van het Europees Parlement (EPRS) het rapport How blockchain technology could change our lives (3) uitgebracht en in 2018 heeft de Europese Commissie het BC-waarnemingscentrum en -forum (4) gelanceerd. Hiermee wordt beoogd om BC-innovatie en -ontwikkeling te versnellen, zodat Europa zijn positie als wereldleider op het gebied van deze transformerende nieuwe technologie behoudt.

2.5.

Een mijlpaal was april 2018, toen de Europese Commissie met 21 lidstaten en Noorwegen een verklaring ondertekende om het Europees Blockchainpartnerschap (EBP) op te richten en samen te werken om de Europese Blokchaininfrastructuur voor diensten (EBSI) (5) tot stand te brengen. Doel is om grensoverschrijdende digitale overheidsdiensten met de hoogste normen op het gebied van veiligheid en privacy te ondersteunen. Sindsdien hebben 27 lidstaten zich bij het partnerschap aangesloten.

2.6.

In 2018 heeft het Europees Parlement een niet-wetgevingsresolutie (6) over BC en DLT aangenomen waarin het benadrukt dat de EU uitstekende kansen heeft om “wereldleider” op DLT-gebied te worden, en “geloofwaardig kan optreden” bij het sturen van de marktontwikkeling wereldwijd en in verschillende sectoren. Momenteel loopt de EU bij de ontwikkeling en toepassing van BC voorop ten opzichte van de VS en China (7).

3.   Blockchain — mogelijkheden voor de eengemaakte markt en de EU

3.1.

BC is nog een vrij nieuw fenomeen, maar toch zijn er nu al aanzienlijke kansen in de context van de eengemaakte markt.

3.2.

BC draagt bij tot het bereiken van duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) van de VN. In het ontwerp en waardeaanbod van BC zijn vertrouwen, openheid en transparantie ingebouwd (8). Dit wordt in het licht van de verwezenlijking van de SDG’s beklemtoond (9).

3.3.

Enkele voorbeelden zijn (10): — doelstelling 1 “Geen armoede” en het gebruik van cryptovaluta voor mensen zonder bankrekening; — doelstelling 3 “Goede gezondheid en welzijn” en de mogelijkheid om patiëntendossiers veiliger en efficiënter te delen; — doelstellingen 12, 14 en 15 “Verantwoorde productie en consumptie”, waarbij het door BC mogelijk wordt om in de hele toeleveringsketen de herkomst van producten te garanderen. BC draagt ook bij aan verschillende andere SDG’s, zoals gelijke kansen, mensenrechten in verband met persoonsgegevens, fatsoenlijk werk en economische groei, democratische participatie enz.

3.4.

Versterking van de positie van burgers. Met blockchaintechnologie kan de macht die voortvloeit uit informatie worden teruggebracht naar de mensen die er eigenaar van zijn. Door gegevens op een transparante manier te delen en de behoefte aan tussenpersonen te verminderen kan BC actoren die zich voorheen ten opzichte van centrale entiteiten in een kwetsbare positie bevonden, helpen om hun positie te versterken.

3.5.

Bevordering van ondernemerschap en innovatie. Door de coöperatieve en consensuele manier van werken ontstaan innovatieve oplossingen en nieuwe bedrijven die geënt zijn op economische, sociale en milieuduurzaamheid. De inclusiviteit die via BC mogelijk wordt gemaakt, biedt een basis voor de platformeconomie en andere nieuwe bedrijfsmodellen en, zoals het EESC al eerder heeft laten zien, de sociale economie.

3.6.

Betere mobiliteit en grensoverschrijdende kansen voor bedrijven, met bescherming van de consument, door handelsbelemmeringen in de EU en wereldwijd tot een minimum te beperken en tegelijkertijd de veiligheid en beveiliging van betalingen en transacties in het uitwisselingsproces te waarborgen. Daardoor zullen de marktvoorwaarden en de toegang tot goederen en diensten in de EU verbeteren en zullen tegelijkertijd de privacy van de consument, de vertrouwelijkheid en de uitwisseling van informatie worden beschermd (11).

3.7.

Ondersteuning van één digitale poort. Eén digitale toegangspoort gaat gepaard met het “eenmaligheidsbeginsel”, wat betekent dat gegevens slechts eenmaal in het platform kunnen worden ingevoerd. De ontwikkeling van de EBSI, die afhankelijk is van de toepassing van het eenmaligheidsbeginsel, kan in dit verband de weg effenen voor een efficiënte, veerkrachtige en duurzame eengemaakte markt.

3.8.

Door de ontwikkeling van openbare en particuliere diensten op basis van blockchaintechnologie kan de digitale transformatie van de EU-economie en -samenleving als geheel enorme positieve effecten hebben. In het kader van de Europese Blokchaininfrastructuur voor diensten (EBSI) wordt momenteel gewerkt aan vier usecases (12), nl. notarisatie en authenticatie, diploma’s, Europese controle over de eigen identiteit, belastingheffing en betrouwbare gegevensdeling. Op het niveau van de lidstaten zijn er economische voordelen doordat markten rechtstreeks toegankelijk zijn en er niet of nauwelijks sprake is van kosten van tussenpersonen, zodat de werkelijke waarde naar de consumenten gaat. Hierin kan nog verbetering worden gebracht met een hoog niveau van veiligheid en zekerheid voor de consument door middel van BC-traceerbaarheid en participatieve cocreatie van goederen en diensten. Bovendien kunnen op BC gebaseerde stemsystemen de registratie en identificatie van kiezers beveiligen en voor een solide en controleerbaar stemsysteem zorgen.

3.9.

Het aanmaken en controleren van digitale identiteiten voor individuen en organisaties. Door beginselen van decentrale BC te combineren met identiteitscontrole en cryptografie kan een digitale identiteit worden aangemaakt en aan elke onlinetransactie worden toegekend. Dit kan voor consumenten, bedrijven en regelgevende instanties verscheidene voordelen hebben. De digitale identiteit op BC biedt de mogelijkheid van wederzijdse herkenning en uitvoering van operaties met behulp van een “smart contract”-code, waardoor het ook eenvoudiger wordt om bedrijven op te richten. Deze digitale identiteiten en elektronische handtekeningen moeten de weg volgen die in de eIDAS-verordening is uitgestippeld; ze zouden ook interoperabiliteit en compatibiliteit moeten garanderen.

3.10.

Beperking van inbreuken op persoonsgegevens. Door een verantwoorde inzet van BC-datastructuren kan het risico op data-inbreuken beperkt of vermeden worden. Dit zal gevoelige gegevens helpen beschermen en tegelijkertijd zorgen voor een veilige overdracht van gegevens, zodat het recht van personen op vertrouwelijkheid en privacy wordt gewaarborgd. Dit kan bijvoorbeeld bereikt worden door te voorkomen dat privégegevens openlijk worden opgeslagen op de BC. In plaats daarvan kunnen privégegevens buiten de keten worden opgeslagen en alleen wanneer dat nodig is worden uitgewisseld in peer-to-peer-communicatie.

3.11.

Normalisatieprocessen zijn een voorwaarde voor grensoverschrijdende interoperabiliteit en de implementatie van BC. Sommige daarvan zijn inmiddels door regelgevende instanties getest en onderzocht, maar bij iedere innovatie geldt dat initiatieven op het gebied van normalisatie gepaard moeten gaan met het scheppen van een gunstig klimaat om de mogelijkheden van de nieuwe technologie ten volle te benutten.

3.12.

Ook moet werk worden gemaakt van het harmoniseren van cryptografische normen tussen BC en andere eIDAS-gerelateerde technologieën (13), teneinde nieuwe niveaus van interoperabiliteit tussen huidige en toekomstige technologische modellen te creëren. Hiermee zou ook iets gedaan kunnen worden aan het gevaar dat er “blockchainsilo’s” ontstaan. Zo heeft de Internationale Organisatie voor normalisatie (ISO) voor de periode tot 2020 een stappenplan voor normalisatie voorgesteld, waarin wordt overwogen normen op te stellen op gebieden zoals terminologie, taxonomie, identiteitscontrole, interoperabiliteit, governance, veiligheid en privacy, usecases en slimme contracten.

3.13.

Meer transparantie dankzij slimme contracten. Op BC gebaseerde oplossingen zorgen voor transparantie via decentralisatie, waardoor deelnemende partijen gegevens kunnen zien en verifiëren. “Slimme contracten” (14) zijn hier een voorbeeld van.

3.14.

Beperking van belastingontduiking en belastingontwijking. De eengemaakte markt van de EU biedt de mogelijkheid om e-handel te versterken en tegelijkertijd de negatieve externe effecten van de huidige internationale handel tot een minimum te beperken. Op blockchaintechnologie gebaseerde systemen voor belastingafhandeling kunnen zorgen voor meer transparantie voor zowel de betaler als de overheid. Blockchaintechnologie kan belastingontduiking en witwassen beperken doordat het bij transacties noodzakelijker wordt om verantwoording af te leggen en doordat de aansprakelijkheid voor verrichtingen toeneemt. Een en ander komt het concurrentievermogen van de eengemaakte EU-markt ten goede. De Europese Commissie zou middels een studie kunnen nagaan hoe BC op dit gebied kan helpen.

3.15.

Bevordering van nieuwe financieringsmodellen zoals crowdfunding, initial coin offerings (ICO’s) en initial token offerings als manieren om op universele wijze (in geografisch en demografisch opzicht) geld op te halen door voor een specifiek project een munt met een speciaal waarderingsmechanisme uit te geven. Dit is de overtreffende trap van de steeds populairdere crowdfunding.

3.16.

Sociaal-economische modellen op nieuwe leest schoeien. Als individuen weer macht krijgen, kan de samenleving op nieuwe leest worden geschoeid. Belangrijkste troef van blockchaintechnologie is dat hiermee voor vertrouwen tussen individuen wordt gezorgd zonder dat er tussenpersonen nodig zijn, maar er kunnen ook nieuwe vormen van governance en relaties mee worden gecreëerd op basis van de transparantie van interacties. Zoals bij elke maatschappelijke verandering moet erop worden gelet dat er geen structuren ontstaan die tot misbruik leiden, terwijl er tegelijkertijd ruimte moet worden gelaten voor experimenten die grote voordelen voor de mensheid kunnen opleveren. Bovendien moet in BC-technologieën en -netwerken worden voorkomen dat er een kloof ontstaat tussen degenen die ze controleren of die de middelen hebben om ze te gebruiken, en degenen voor wie ze alleen toegankelijk zijn via modellen die door grote bedrijven worden gecontroleerd. Wil blockchaintechnologie ook voor kleine en middelgrote ondernemingen en kleinere organisaties een succes worden, dan moeten organisaties zoals coöperaties, met open en democratische governancemodellen, gesteund en gestimuleerd worden om blockchainbedrijven te ontwikkelen.

4.   Blockchain — kwesties die moeten worden aangepakt

4.1.

Om te kunnen profiteren van de kansen die BC op de eengemaakte EU-markt en voor de Europese samenlevingen biedt, moeten diverse kwesties worden aangepakt, waarbij de huidige rechtsonzekerheid voorrang verdient. Er zijn regelgevingsoplossingen voorhanden voor cryptovaluta en ICO’s, maar het wetgevingskader is nog steeds onduidelijk waar het gaat om systeemontwerp en op gebieden waarop BC-technologie wordt toegepast. Dit resulteert in een gefragmenteerde aanpak op het niveau van de lidstaten. Zonder een gezamenlijk EU-initiatief voor rechtszekerheid en duidelijkheid in de hele EU zullen de grensoverschrijdende kansen beperkt zijn. Voor bepaalde soorten diensten en gebruik kunnen usecases (beschrijvingen van het gedrag van een systeem) en regulatory sandboxes (testomgevingen voor regelgeving) in een eerste fase nuttig zijn om te bepalen welke wettelijke vereisten in de toekomst nodig zullen zijn. De ervaring van de EU met de ontwikkeling van complexe, grensoverschrijdende regelgeving en beleidsmaatregelen kan bij de toekomstige regulering van blockchain van pas komen.

4.2.

Bescherming van de privacy is cruciaal. Om de meest dringende datakwesties aan te pakken is de algemene verordening gegevensbescherming (AVG) (15) ingevoerd. Toen de AVG werd opgesteld, was BC-technologie echter nog grotendeels onbekend en de potentiële spanningen tussen de AVG en BC moeten dan ook goed worden onderzocht. Het EESC dringt er bij de Europese Commissie op aan om de AVG tegen het licht te houden, herzieningen voor te stellen en middels richtsnoeren aan te geven hoe de AVG en blockchaintechnologie zich tot elkaar verhouden.

4.3.

Het juridische onderscheid tussen geanonimiseerde en gepseudonimiseerde gegevens draait erom hoe persoonsgegevens worden gecategoriseerd. Gepseudonimiseerde gegevens maken nog steeds een vorm van heridentificatie mogelijk (zelfs indirect en op afstand), terwijl anonieme gegevens niet opnieuw kunnen worden geïdentificeerd. Bij blockchain met vergunning (permissioned BC) wordt pseudonimisering beschouwd als een oplossing voor de relaties die door BC-technologie worden gefaciliteerd, maar voor een breder gebruik van permissionless blockchain is anonimisering nog steeds een regelgevingsbelemmering. Deze kan worden opgeheven door middel van digitale identiteitsoplossingen die in de regelgevingsbeperkingen zijn geïntegreerd.

4.4.

Het proof-of-work-consensusmechanisme gaat gepaard met een zeer hoog energieverbruik. Met de ontwikkeling van het alternatieve proof-of-stake-consensusmechanisme kan deze belangrijke milieuduurzaamheidskwestie worden opgelost. Er zijn al oplossingen voorhanden; deze moeten gedeeld en volledig toegepast worden (16).

4.5.

Een andere technische uitdaging is de interoperabiliteit tussen verschillende BC-platforms. Vanwege het risico voor partijen die gegevens moeten uitwisselen kan het zijn dat verschillende BC-platforms niet compatibel zijn. Ook de compatibiliteit tussen BC-platforms en bestaande overheidssystemen kan te wensen overlaten. Hierdoor kunnen overheden niet overschakelen van hun bestaande platforms naar een op BC gebaseerde interoperabiliteit. Om grootschalige invoering mogelijk te maken zou het waarborgen van interoperabiliteit in de nabije toekomst een prioriteit voor BC-ontwikkelaars moeten zijn.

4.6.

De mate waarin BC wordt omarmd is afhankelijk van de invoering ervan door de verschillende soorten ondernemingen, waarvan in de EU het midden- en kleinbedrijf (mkb) de meerderheid vormt. Transactiekosten rijzen tegenwoordig vaak de pan uit, zodat technische en adviesdiensten voor het mkb onbetaalbaar worden. Steun voor de oprichting van nieuwe BC-netwerken, zoals coöperaties, is van cruciaal belang om een eerlijke toegang voor het mkb en andere kleinere entiteiten te waarborgen, zodat betere democratische governance mogelijk wordt.

4.7.

Zoals bij elke disruptieve technologie moeten sociale uitdagingen de nodige aandacht krijgen. Correcte voorlichting van het grote publiek over disruptieve technologieën is absoluut geboden. Deze hebben een reële impact op het dagelijks leven van mensen en daarmee moet zorgvuldig worden omgegaan. Een maatschappelijke en burgerdialoog is derhalve essentieel. Het EESC zal kennis blijven opbouwen en laten weten welke volgende stappen in de ontwikkeling van BC er volgens het maatschappelijk middenveld nodig zijn.

4.8.

Het is van cruciaal belang om de gevolgen van BC-technologie voor de bescherming en rechten van de consument volledig te begrijpen en te evalueren. Er moet duidelijk worden gemaakt hoe onder meer vertrouwelijkheid en privacy zich tot elkaar verhouden op grond van wetgeving (bijv. EU-wetgeving inzake gegevensbescherming), regelgeving (privacy van klanten) en contracten (vertrouwelijke commerciële gegevens).

4.9.

Zoals bij elk nieuwe technologie en alle op technologie gebaseerde bedrijfsmodellen zou er goed aan worden gedaan om een analyse te maken van de effecten en mogelijke impact op de werkgelegenheid, de arbeidsomstandigheden, de rechten en bescherming van werknemers en de sociale dialoog. In deze analyse zouden ook de gevolgen voor intermediaire organisaties (tussenpersonen) moeten worden meegenomen. Voor bedrijfstakken die gebruikmaken van BC zullen bèta/technische vaardigheden (STEM) waarschijnlijk steeds belangrijker worden. Er is over het algemeen een gebrek aan inzicht in het functioneren en de potentiële beperkingen van BC. Daarom pleit het EESC voor het concept van een leven lang leren, dat mensen in staat stelt vaardigheden te verwerven en zich om te scholen en bij te scholen, zodat er op de mogelijkheden en uitdagingen van BC beter kan worden ingespeeld.

5.   Volgende stappen

5.1.

De EU-instellingen hebben BC tot op zekere hoogte geanalyseerd, maar het ontbreekt nog steeds aan een alomvattende en gedeelde EU-aanpak. Gezien haar resultaten tot nu toe heeft de EU een unieke kans om wereldmarktleider te blijven, maar alleen als zij actie onderneemt.

5.2.

De ontwikkeling van BC in de verschillende lidstaten geeft nog steeds een zeer versnipperd beeld te zien. Het EESC dringt er daarom bij de EU-instellingen op aan om duidelijkheid en een gemeenschappelijke basis te verschaffen teneinde het potentieel van BC voor Europa ten volle te benutten. Eerste stap zou moeten zijn dat de Europese Commissie met een mededeling over de ontwikkeling van BC en DLT in de EU komt, gebaseerd op de beginselen van BC (17), om blijk te geven van politieke wil, de zaak in eigen hand te nemen, een visie te formuleren en een actieplan op te stellen teneinde een gunstig klimaat te scheppen. Dit initiatief zou moeten worden aangevuld met de heroprichting van de interfractiewerkgroep digitalisering van het Europees Parlement, die zich over BC en DLT zou moeten buigen.

5.3.

Met de gemeenschappelijke visie van de EU zou kunnen worden beoogd dat Europa in de wereld een pilotcontinent voor BC wordt, om er zo voor te zorgen dat de EU concurrerend blijft en tegelijkertijd op basis van de SDG’s haar eigen aanpak van de digitalisering kan ontwikkelen, ondersteund door openbare pilotinitiatieven en -programma’s op het niveau van de lidstaten en de EU.

5.4.

Ter aanvulling op het bestaande Europese BC-partnerschap en het BC-waarnemingscentrum en — forum is het nu tijd om een EU-stakeholderplatform voor BC op te richten met daarin vertegenwoordigers van de EU-instellingen, waaronder het EESC en het Europees Comité van de Regio’s, het bedrijfsleven, consumenten, maatschappelijke organisaties, de lidstaten, academische kringen enz. Daarnaast zou dit platform alle EU-burgers de mogelijkheid moeten bieden om mee te werken en deel te nemen aan het BC-project.

5.5.

Het platform zou een ruimte voor gezamenlijk leren en capaciteitsopbouw moeten verschaffen en stakeholders moeten samenbrengen. Het zou moeten dienen als een netwerk van netwerken dat gelegenheid biedt om bijeen te komen en goede praktijken te delen. Het EESC bevindt zich in een goede positie en beschikt over de noodzakelijke ervaring om in dezen een actieve rol te spelen door als gastheer voor een dergelijk platform te fungeren en te zorgen voor transparantie, inclusiviteit, samenwerking en betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld, voortbouwend op soortgelijke bestaande initiatieven (18).

---

(1)  PB C 353 van 18.10.2019, blz. 1.

(2)  https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/blockchain-technologies

(3)  http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2017/581948/EPRS_IDA(2017)581948_EN.pdf

(4)  https://www.eublockchainforum.eu/

(5)  https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/european-countries-join-blockchain-partnership

(6)  http://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2018-0373_NL.html?redirect

(7)  Zo zij erop gewezen dat er in Europa alleen al in 2018 een bedrag van ca. 4,1 miljard USD werd opgehaald via ICO (initial coin offering, uitgifte van digitale tokens), bijna het dubbele van het bedrag van 2,3 miljard USD dat tot nu toe in Azië werd opgehaald, en aanzienlijk meer dan de 2,6 miljard USD die in de VS aan middelen werden aangetrokken. https://www.newsbtc.com/2018/10/16/europe-surpasses-us-and-asia-in-cryptocurrency-token-sales

(8)  Bij het sociale waardeaanbod in het kader van BC draait het om controle over de eigen identiteit (authenticatie, autorisatie), vertrouwen en transparantie, democratie, onveranderlijkheid van gegevens en het ontbreken van tussenpersonen.

(9)  https://blockchain4sdg.com/how-blockchains-can-tackle-the-un-sustainable-development-goals/

(10)  UN/CEFACT, ECE/TRADE/C/CEFACT/2019/INF.3: Blockchain in trade facilitation: sectoral challenges and examples, http://www.unece.org/fileadmin/DAM/cefact/cf_plenary/2019_plenary/CEFACT_2019_INF03.pdf

(11)  Vertrouwelijkheid betreft de bescherming van gegevens die tussen een entiteit (d.w.z. een persoon of organisatie) en een bevoegde partij worden gedeeld tegen onbevoegde derden. Privacy heeft betrekking op de bescherming tegen inbreuken op de persoonlijke identiteit en het binnendringen in persoonlijke transacties.

(12)  https://ec.europa.eu/cefdigital/wiki/display/CEFDIGITAL/EBSI

(13)  Zoals elektronische handtekeningen en tijdstempels, met behulp van de huidige, onderling compatibele cryptografische algoritmen.

(14)  Het gaat hierbij om in de blokketen opgeslagen en in de vorm van computerprogramma’s gegoten contracten die zelfstandig worden uitgevoerd en door niemand worden gecontroleerd en daarom door iedereen kunnen worden vertrouwd. Te denken valt aan clearing en settlement (verrekening en verevening) bij handelstransacties, cadeaubonnen/waardebonnen voor trouwe klanten, elektronische patiëntendossiers, de verdeling van royalty’s, informatie over de herkomst van producten, peer-to-peertransacties, leningen, verzekeringen, energiekredieten en stemsystemen.

(15)  Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming) (PB L 119 van 4.5.2016, blz. 1) https://gdpr-info.eu/

(16)  Een voorbeeld van blockchain met een laag energieverbruik is te vinden op www.tolar.io

(17)  De BC-beginselen zijn: controle over de eigen identiteit — authenticatie, autorisatie; traceerbaarheid; vertrouwen; onveranderlijkheid; democratie; afwezigheid van tussenpersonen.

(18)  Bijv. het Europees platform voor de circulaire economie, een initiatief dat samen met de Europese Commissie is opgezet. Het EESC is ook actief in de deskundigengroep op hoog niveau inzake KI (AI HLEG) en de deskundigengroep van de Commissie over sociaal ondernemerschap (GECES).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over zorgen voor een inclusieve overgang naar een gedigitaliseerde spoorwegsector

(initiatiefadvies)

(2020/C 47/04)

Rapporteur: Alberto MAZZOLA

Corapporteur: Guy GREIVELDING

Besluit van de voltallige vergadering	21 februari 2019
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	Adviescommissie Industriële Reconversie (CCMI)
Goedkeuring door de CCMI	2.10.2019
Goedkeuring door de voltallige vergadering	30.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	202/0/5

1.   Aanbevelingen

1.1.

Digitalisering maakt passagiers- én vrachtvervoer per spoor efficiënter en gemakkelijker, maar brengt ook cyberbeveiligingsrisico’s mee voor de spoorwegsystemen. Het EESC pleit daarom voor nauwere samenwerking tussen het Enisa en het ERA.

1.2.

Het EESC is van mening dat de invoering van het ERTMS, de hoeksteen van de digitale spoorwegstrategie van de EU, drastisch moet worden versneld. Om de vereiste investeringen van meer dan 100 miljard EUR mogelijk te maken moet de Commissie een specifiek initiatief opzetten waarbij ruimschoots gebruik wordt gemaakt van EU-middelen en wordt gerekend op concrete steun van de lidstaten en een aanzienlijke hoeveelheid particulier kapitaal (investEU).

1.3.

Het EESC zou graag zien dat de spoorwegsector samen met andere vormen van openbaar vervoer een omvattend en interoperabel kader voor “mobiliteit als dienst” (MaaS) ontwikkelt, dit met het oog op de betaalbaarheid en toegankelijkheid van mobiliteit en openbaar vervoer als een dienst van algemeen belang voor alle burgers; ook zou een open, plug and play IT-kader voor de distributie van multimodale vervoersbewijzen in Europa moeten worden uitgewerkt. De spoorwegsector zou kunnen fungeren als uitgangspunt voor de ontwikkeling van de mobiliteitsaspecten van de Europese digitale identiteit.

1.4.

Het EESC roept de ETF, de ESG en de EIM op om in het kader van de sociale dialoog in de EU een proactieve en transparante dialoog tot stand te brengen, bijvoorbeeld in de vorm van een “digitale routekaart”, en gezamenlijke initiatieven te ontplooien om de gevolgen van automatisering en digitalisering in kaart te brengen en daarop te anticiperen, en in het kader van een sociaal rechtvaardige transitie een hoog niveau van werkgelegenheid en sociale zekerheid te handhaven.

1.5.

Het EESC zou graag zien dat een Europese toezichthouder voor de spoorwegsector wordt ingesteld om toezicht te houden op de ontwikkeling van de eengemaakte markt voor spoorvervoer, inclusief de digitale aspecten.

2.   Inleiding

Het Europese mobiliteits- en vervoerssysteem maakt op dit moment een verregaande vergroening door, en ook de digitalisering wint terrein.

De logistieke ketens zullen veranderingen ondergaan: nieuwe technologieën zullen zorgen voor eenvoudiger digitale integratie van de verschillende vervoerswijzen, meer informatie over verkeer en betere tracking, vlottere toegang tot diensten en informatie voor passagiers, een efficiënter gebruik van de infrastructuurcapaciteit en betere voorspelbaarheid qua tijden.

Dankzij digitalisering zullen de spoorwegondernemingen over meer gegevens beschikken: het gebruik van deze gegevens, waarbij de regels inzake privacy en gegevenseigendom strikt moeten worden nageleefd, zal nieuwe zakelijke initiatieven mogelijk maken.

3.   De digitale transitie van de spoorwegsector moet worden verzekerd

3.1.    Spoorwegen als onderdeel van het digitale eengemaakte Europa

Connectiviteit is een eerste voorwaarde voor de voltooiing van de Europese digitale eengemaakte markt en de digitalisering van de spoorwegen.

Een hoge mate van connectiviteit is ook vereist om betrouwbare informatie te kunnen verstrekken over bijvoorbeeld dienstregelingen, de beschikbaarheid van tickets, reisplanners, vrachtterminals enz. De klant en het personeel hebben in dit opzicht hoge verwachtingen van deze informatie, die de kwaliteit van de dienstverlening en het onderhoud ten goede komt.

De verdere digitalisering van de spoorwegen is afhankelijk van vlotte samenwerking tussen de spoorwegen onderling en met de telecommunicatiesector. De nieuwe 5G-netwerken, die onder meer aan de basis liggen van het internet der dingen en betere realtime-informatie, zijn voor de spoorwegen een fantastische kans.

De spoorwegsector zou kunnen fungeren als uitgangspunt voor de ontwikkeling van de mobiliteitsaspecten van de Europese digitale identiteit; daartoe moet een “regelgevingsklimaat (worden ontwikkeld) dat bevorderlijk is voor het concurrentievermogen en innovatie en ervoor zorgt dat burgers en bedrijven meer vertrouwen krijgen in digitale technologie, en zich bewuster worden van de voordelen van die technologie voor burgers, consumenten, ondernemingen en werknemers, met inbegrip van een combinatie daarvan in één enkele “e-persoon” (1).

3.2.    Nieuwe specifieke producten en IT

Om de voordelen ervan te kunnen benutten moet de invoering van het ERTMS (Europees beheersysteem voor het spoorverkeer) centraal staan in de technische strategie van de EU (we denken dan aan technische en operationele harmonisatie, meer capaciteit op het netwerk, meer veiligheid en betrouwbaarheid, lagere onderhoudskosten). In de afgelopen 20 jaar is nog geen 10 % van het TEN-V-kernnetwerk uitgerust met het ERTMS. De uitrol moet dan ook sneller verlopen, zonder dat de toegankelijkheid van het regionale spoorwegnet uit het oog wordt verloren.

Daarnaast moeten, met volledige inachtneming van de sociale dialoog, de volgende punten bovenaan de agenda komen te staan: de ontwikkeling van het technische en juridische kader voor het toenemende gebruik van automatische treinbesturing, de verbetering van de gegevensverbindingen langs treinroutes (ook met 5G-technologie) en andere digitale ontwikkelingen die relevant zijn voor het spoor.

3.2.1.   De spoorwegsector: interne processen

3.2.1.1.   Kansen: verhoogde infrastructuurcapaciteit, onderhoud en voorspellend onderhoud, kostenverlaging, automatische treinbesturing (ATO), veiligheid, crisismanagement

Besturings-, seingevings- en communicatiesystemen zijn er niet alleen met het oog op de controle en de veilige scheiding van treinen, maar moeten uitgroeien tot een flexibel, realtime, intelligent systeem voor verkeersbeheer en beslissingsondersteuning.

De huidige systemen maken onvoldoende gebruik van nieuwe technologieën en praktijken, waaronder het gebruik van technologieën voor plaatsbepaling via satelliet, zeer snelle data- en spraakcommunicatiesystemen met hoge capaciteit (wifi, 4G/LTE, 5G) en automatisering, alsmede innovatieve realtime systemen voor het verzamelen, verwerken en verstrekken van gegevens. Deze hebben het potentieel om het verkeer aanzienlijk te verbeteren, en zo de capaciteit te verruimen, het energieverbruik en de CO2-uitstoot te verminderen, de operationele kosten te verlagen, de veiligheid (ook op spoorwegovergangen via C-ITS) en beveiliging te verhogen, en de klanten toegankelijke, betrouwbare en begrijpelijke informatie te bieden. Vraaggestuurd onderhoud met behulp van sensoren en digitale technologie zal de efficiëntie, betrouwbaarheid en veerkracht van het systeem drastisch verbeteren, zowel wat betreft de infrastructuur als het rollend materieel.

3.2.1.2.   Problemen: veiligheid en cyberbeveiliging

De digitalisering maakt het spoorvervoer efficiënter en gemakkelijker, maar brengt ook cyberbeveiligingsrisico’s mee voor de spoorwegsystemen. Het is van groot belang dat de hele spoorwegsector de noodzaak van ingrijpende maatregelen op het gebied van cyberveiligheid erkent en zich voorbereidt op cyberaanvallen, ook op grote schaal.

“[…] een uniforme interpretatie van de regels voor cyberbeveiliging, met inbegrip van wederzijdse erkenning tussen de lidstaten, en […] een certificeringskader en -regelingen […] (zouden) een gemeenschappelijke basis kunnen bieden (voor digitalisering) […] ERA (zou) bij het proces betrokken moeten worden en in sommige gevallen, met instemming van Enisa ter wille van de samenhang, de mogelijkheid moeten krijgen om cyberbeveiligingsregelingen op te stellen. In samenwerking met CEN/Cenelec/ETSI moeten Europese minimumnormen voor IT-beveiliging worden vastgesteld.” (2)

3.2.2.   Nieuwe diensten

3.2.2.1.   Nieuwe toepassingen voor passagiers: elektronische vervoersbewijzen, elektronisch reserveren, geïntegreerde vervoersbewijzen, multimodale vervoersbewijzen, MaaS, digitale platformen, digitale stations

Om de reisinformatie te verbeteren en het kiezen van de juiste treinreis, intermodale reis of doorreisbiljetten te vergemakkelijken, hebben een aantal Europese spoorwegmaatschappijen samen met de belangrijkste verkopers van vervoersbewijzen een gemeenschappelijk project, “Full Service Model”, gelanceerd, om daarmee bilaterale IT-oplossingen tussen ticketverkopers en spoorwegexploitanten te vervangen door een open, plug and play IT-kader voor de verdeling van vervoersbewijzen.

Mobiliteit als dienst (MaaS) betekent in deze nieuwe context een overstap van privévervoermiddelen naar mobiliteitsoplossingen die als een dienst worden gehanteerd. MaaS is gebaseerd op het concept dat reizigers deur-tot deurmobiliteitsoplossingen worden geboden die aansluiten op hun reisbehoeften en keuzes, en verzekert de betaalbaarheid en toegankelijkheid van mobiliteit en openbaar vervoer als een dienst van algemeen belang. In het kader van MaaS wordt het hele vervoerssysteem beschouwd als één geheel, waarvan ook de spoorwegsector met zijn lage emissies deel uitmaakt.

3.2.2.1.1.    Nieuwe kwesties: gegevensbescherming, privacy, passagiersrechten

Om de nodige omslag op het gebied van ticketverkoop te bewerkstelligen is stabiele wetgeving van kapitaal belang. Klantvriendelijke informatie over doorreisbiljetten is cruciaal om te voldoen aan de realistische vereisten in de EU-verordening betreffende de rechten van reizigers in het treinverkeer.

De spoorwegen moeten op een kostenefficiënte manier blijven ijveren voor toegankelijkheid. Onnodige business-to-businessbepalingen leiden tot al te veel bureaucratische rompslomp; een en ander moet op contractuele basis en waar nodig binnen het relevante wetgevingskader voor gegevensuitwisseling worden geregeld.

3.2.2.2.   Voor vrachtvervoer

Ter gelegenheid van de Rotterdamse TEN-V-dagen in 2016 heeft de spoorwegsector een gezamenlijke verklaring aangenomen, de “Sectorverklaring”, waarin de stappen worden geschetst die nodig zijn om het internationale goederenvervoer per spoor in Europa te verbeteren. Aan de hand van die Sectorverklaring zijn tien prioritaire acties vastgesteld, waaronder maatregelen in verband met tracking van treinen, de verwachte aankomsttijd en het faciliteren van de concrete implementatie van het ERTMS. Voorts hebben de Europese sociale partners op 2 december 2015 een verklaring over het goederenvervoer per spoor ondertekend, waarin hun voorstellen inzake de verbetering daarvan zijn opgenomen.

Dankzij het testen van automatische remsystemen zal de samenstelling van treinen aanzienlijk efficiënter verlopen. Ook moet de bescherming van commerciële gegevens inzake het goederenvervoer worden gewaarborgd.

3.3.    Financiering van de digitale transitie en O&I

3.3.1.   Financiering van de digitalisering van het spoorvervoer: Digitaal Europa, Connecting Europe Facility, InvestEU, nationale programma’s

Zowel op nationaal als op EU-niveau moet de nodige financiële steun worden vrijgemaakt voor alle onderdelen van het spoorwegsysteem en voor de voltooiing van een doeltreffend Europees spoorwegnet.

De Connecting Europe Facility moet na 2020 worden voortgezet en uitgebreid. We moeten erop hameren dat in het kader van de CEF de nadruk moet komen te liggen op digitalisering; een voorbeeld is het gebruik van het ERTMS voor baan- en boordapparatuur. Voor de invoering van het ERTMS op het TEN-V-netwerk, met digitale vergrendeling, is meer dan 100 miljard EUR nodig; dergelijke investeringen zijn alleen mogelijk via een specifiek initiatief, waarvoor de EU een aanzienlijk budget moet vrijmaken, aangevuld met concrete steun van de lidstaten en particulier kapitaal (InvestEU). Met het oog op het vrijmaken van de nodige middelen moet de Commissie een grotere proactieve rol gaan spelen en moet een regelgevingskader worden ontwikkeld. In het kader van CEF II moeten ook grensoverschrijdende 5G-spoorcorridors worden gefinancierd om de verbindingen te verbeteren.

3.3.2.   Shift2Rail en Shift2Rail2

Voorts is EU-steun nodig om innovatie in de spoorwegsector te stimuleren. We denken dan met name aan de voortzetting van de succesvolle gemeenschappelijke onderneming Shift2Rail. Het toekomstige geïnstitutionaliseerd Europees partnerschap moet meer middelen krijgen en moet kunnen rekenen op een verbeterd en vereenvoudigd governancesysteem dat meer rekening houdt met de behoeften van de spoorwegexploitanten en hun klanten en tegelijk in staat is het hele ecosysteem voor innovatie in de spoorwegsector in alle lidstaten een impuls te geven. In het kader van de onderzoeksfinanciering voor digitale innovatie moeten de nodige middelen worden vrijgemaakt voor sociale-effectbeoordelingen en maatregelen om een rechtvaardige overgang te vergemakkelijken.

4.   Erop toezien dat de transitie inclusief is

4.1.    Voor werknemers

De invoering van digitale technologieën in de spoorwegsector zal naar verwachting leiden tot een verbetering van de efficiëntie en de productiviteit, en daarmee ook het concurrentievermogen van de sector ten goede komen; tegelijk echter zullen kwalitatieve en kwantitatieve veranderingen op het vlak van werkgelegenheid en arbeidsorganisatie nodig zijn

Deze transitie is nu al aan de gang en de spoorwegmaatschappijen moeten zich tijdig en met oog voor inclusiviteit voorbereiden op de veranderingen die van invloed zijn op hun personeel en deze in goede banen leiden, zodat zij een fatsoenlijke en aantrekkelijke werkgever blijven.

De aard van het werk en de vraag naar vaardigheden zullen ingrijpend veranderen. Het is belangrijk op deze structurele veranderingen in te spelen door een eerlijke en vlotte transitie mogelijk te maken, de vaardighedenkloof aan te pakken en de geboekte vooruitgang adequaat te monitoren.

De gevolgen voor de gezondheid van het spoorwegpersoneel mogen niet worden onderschat; het gaat dan ook om mentale druk, die kan leiden tot ziekten en spanningen in het privéleven.

Een inclusieve transitie vereist dat we op een maatschappelijk verantwoorde manier omgaan met veranderingen, te beginnen met een open en transparante dialoog met de werknemers en hun vertegenwoordigers. Een dergelijke dialoog zou ertoe moeten bijdragen dat eventuele zorgen in verband met de digitalisering worden weggenomen en dat de werknemers zich betrokken voelen bij de veranderingen.

Om te voorkomen dat de transitie ontwrichting en sociale onrust in de hand werkt moet bij de digitalisering de grootst mogelijke voorzichtigheid worden betracht. Het is absoluut noodzakelijk dat de Europese sociale partners — de ETF (Europese Federatie van Vervoerswerknemers), de ESG (Europese Spoorwegengemeenschap) en de EIM (Europese vereniging van spoorweginfrastructuurbeheerders) — in het kader van de sectorale sociale dialoog over de spoorwegen in de EU bijeenkomen en gezamenlijke projecten op stapel zetten om de gevolgen van automatisering en digitalisering beter in kaart te brengen en hierop vooruit te lopen, en in het kader van een sociaal rechtvaardige transitie een hoog niveau van werkgelegenheid en sociale zekerheid te handhaven.

De Europese en nationale beleidsmakers en de sociale partners moeten zorgen voor coördinatie tussen de Europese sociale dialoog en de nationale onderhandelingen in verband met de impact van de digitalisering van het geïntegreerde Europese spoorwegsysteem op de arbeidsmarkt en op sociaal vlak.

Op nationaal niveau moeten de spoorwegondernemingen samen met de werknemersvertegenwoordigers in een vroeg stadium een soort “digitaal stappenplan” opstellen en werknemersvertegenwoordigers opleiden zodat zij inzicht krijgen in digitale processen en de factoren die daarop van invloed zijn.

Daarnaast moeten met de werknemersvertegenwoordigers op nationaal niveau collectieve arbeidsovereenkomsten worden gesloten over:

—	het recht op raadpleging, participatie en collectieve vertegenwoordiging vóór nieuwe technologieën worden ingevoerd;

—	de definitie van en de voorwaarden voor alternatieve activiteiten/werkgelegenheid, omscholing en kwalificaties;

—	gezondheid en veiligheid op het werk, het recht om offline te zijn, bescherming van de gegevens van werknemers (tegen permanente controle);

—	kortere werktijden en/of (flexibele) werkpatronen.

Verkeersveiligheid en veiligheid van passagiers en personeel kunnen niet uitsluitend worden gewaarborgd door digitale en geautomatiseerde systemen; menselijke aanwezigheid is essentieel.

In dit verband moet vooral worden gekeken naar nieuwe carrièremogelijkheden; levenslang leren en investeren in de inzetbaarheid van werknemers om ontslagen te voorkomen, zijn daarbij van groot belang. Twee grote uitdagingen voor spoorwegmaatschappijen zijn de onevenwichtige leeftijdsopbouw van het personeel en het feit dat de aanwerving van personeel, met name jongeren en vrouwen, moeizaam verloopt. Zij dienen er dan ook voor te zorgen dat hun oudere werknemers gelijke tred kunnen houden met de snelle veranderingen, zodat basiskennis van de ene generatie op de andere wordt overgedragen en de rekruteringsbasis wordt verbreed.

Wat de nationale en Europese systemen betreft kan het tekort aan geschikte arbeidskrachten geheel of gedeeltelijk worden opgelost als onderwijs en bedrijfsleven het gesprek aangaan en samenwerken om de werknemers klaar te stomen voor de toekomst, via opleiding en omscholing van werknemers en opleiders met digitale vaardigheden.

Toekomstige werknemers moeten beschikken over de juiste vaardigheden: daarbij is zoals hierboven vermeld een belangrijke rol weggelegd voor de nationale onderwijsstelsels, en dan met name het beroepsonderwijs. De oprichting van sectorale raden voor vaardigheden zou een goede zaak zijn.

4.2.    Passagiers: toegang tot sterk gedigitaliseerde diensten voor ouderen, mensen met een handicap, plattelandsgebieden enz.

4.2.1.

De digitalisering biedt steeds meer mogelijkheden om de milieu-impact van ons vervoerssysteem terug te dringen en de mobiliteit efficiënter te maken. Tevens zou de toenemende connectiviteit de mogelijkheden in verband met “mobiliteit als dienst” moeten verruimen en multimodaliteit in de hand moeten werken. Ook plattelandsgebieden zouden hiervan de vruchten kunnen plukken, op voorwaarde dat in de nodige middelen wordt voorzien.

4.2.2.

Aangezien het spoorvervoer een dienst is, moeten ook het maatschappelijk middenveld, consumentenverenigingen, milieuverenigingen, gehandicaptenorganisaties, verenigingen die zich inzetten voor een rechtvaardige mobiliteit en verenigingen van ouderen worden betrokken bij de digitalisering van de spoorwegsector.

4.2.3.

“Om het economisch potentieel van 25 % oudere burgers van de Unie te benutten is het volgens het EESC met het oog op de groei geen goede zaak deze ouderen te beschouwen als een aparte categorie burgers die buiten het echte leven staan, maar moeten zowel hun capaciteiten als hun verwachtingen worden erkend en moet met hen rekening worden gehouden als economische en sociale actoren in het digitale tijdperk.” (3)

5.   De context van de Europese data-economie

5.1.

De ontwikkeling van nieuwe informatietechnologieën heeft de verzameling en het gebruik van vervoersgegevens vergemakkelijkt. Maximalisatie van gegevensgebruik is een motor voor groei en innovatie en brengt aanzienlijke voordelen mee voor de spoorwegsector, zijn klanten en de Europese economie, dankzij de ontwikkeling van interoperabele en onderling verbonden diensten. Om te zorgen voor een duidelijke toegevoegde waarde voor de spoorwegsector en de samenleving moeten de verschillende aspecten van toegankelijkheid en uitwisseling van gegevens verder worden onderzocht.

5.2.

De eerste stap is het waarborgen van de interoperabiliteit van gegevensformaten, zodat de verschillende betrokkenen kunnen samenwerken. Ook moet er duidelijkheid komen inzake eigendom, toegankelijkheid en gebruik van de verschillende soorten gegevens. Nauwe samenwerking tussen overheden, consumentenorganisaties, openbare en particuliere exploitanten, vakbonden, infrastructuurbeheerders en leveranciers is van cruciaal belang om de belemmeringen voor de uitwisseling van gegevens in het spoorecosysteem weg te nemen.

5.3.

Een degelijke analyse van big data, die informatie oplevert over trends en behoeften, kan helpen bij het uittekenen van nieuwe, meer gepersonaliseerde en flexibele vervoerssystemen en kan steden helpen efficiënter te worden. De digitalisering en robotisering van het vervoer vereisen adequate beschikbaarheid, toegankelijkheid en vrij verkeer van gegevens. Tegelijkertijd moet ervoor worden gezorgd dat gegevens naar behoren worden beschermd.

5.4.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie voor eerlijke concurrentie en keuzevrijheid voor de consument te zorgen als het om toegang tot gegevens gaat. Momenteel bestaat er bezorgdheid over de mate van concurrentie ten gevolge van pogingen om toegang te krijgen tot passagiersgegevens. Ook zijn er problemen in de sector openbaar vervoer, waar de toegang tot gegevens (bv. treindienstregelingen en realtimepositiebepaling) van cruciaal belang is voor de ontwikkeling van vlot functionerende multimodale diensten.

5.5.

De Commissie zou bindende regels moeten vaststellen om ervoor te zorgen dat het beginsel van eerlijke concurrentie zonder discriminatie van openbare of particuliere ondernemingen die vergelijkbare diensten verlenen, wordt nageleefd, evenals het beginsel van toegang tot vervoersgegevens, met volledige inachtneming van de regels inzake gegevensbescherming. “Voor overheidsbedrijven en particuliere bedrijven moeten dezelfde voorwaarden gelden als het gaat om de wederkerigheid van de gegevensuitwisseling en de kosten voor het verstrekken van gegevens” (4); een en ander geldt ook voor digitale platforms.

6.   Europese toeleveringsindustrie voor de spoorwegen

6.1.

“De digitalisering en robotisering van het vervoer bieden zowel de maakindustrie als de dienstensector, waaronder kleine en middelgrote ondernemingen, nieuwe commerciële kansen en zouden een terrein kunnen zijn waarop de EU concurrentievoordelen kan behalen. Daarom pleit het Comité voor een stimulerend en gunstig ondernemingsklimaat, waarin ruimte is voor nieuwe ondernemingsmodellen en de ontwikkeling van Europese digitale platforms wordt gestimuleerd.” (5)

6.2.

Met de nota “Digitale trends in de spoorwegsector” 2019 geeft Unife, de vereniging van de Europese spoorwegindustrie, haar visie op de manier waarop digitale veranderingen zullen bijdragen tot de verwezenlijking van de doelstellingen van de Europese spoorwegsector en de toeleveringsindustrie, zowel wat betreft de verbetering van de ervaring van de treinreizigers als de optimalisering van de logistiek en de uitbreiding van de capaciteit van het goederenvervoer. In dit verband zijn vijf prioritaire gebieden vastgesteld: 1) Big Data 2) Cyberbeveiliging 3) Kunstmatige intelligentie (AI) 4) Nieuwe mobiliteitsdiensten 5) Digitalisering van diensten voor goederenlogistiek

7.   Rol van de instellingen

7.1.    ERA

Om verder werk te maken van de ontwikkeling van één Europese spoorwegruimte en om een fragmentarische ontwikkeling van telematicatoepassingen te voorkomen, is de rol van het Spoorwegbureau met betrekking tot deze toepassingen versterkt. Te dien einde heeft het Spoorwegbureau de bevoegdheid gekregen om als systeemautoriteit voor telematicatoepassingen te fungeren en het zal in die hoedanigheid alle overeenkomstige subsysteemeisen op Unieniveau handhaven, bewaken en beheren.

7.2.    Enisa

Het Agentschap van de Europese Unie voor netwerk- en informatiebeveiliging (Enisa) is een expertisecentrum voor cyberbeveiliging in Europa en draagt bij tot een hoog niveau van netwerk- en informatiebeveiliging (NIB) in de EU.

Het agentschap verstrekt advies en reikt oplossingen aan, waaronder de pan-Europese cyberbeveiligingsoefeningen, de ontwikkeling van nationale strategieën voor cyberbeveiliging, samenwerking tussen en capaciteitsopbouw van CSIRT’s, studies over veilige toepassing van cloudcomputing, het aanpakken van gegevensbeschermingskwesties, privacybevorderende technologieën en privacy bij opkomende technologieën, elektronische identiteitskaarten en vertrouwensdiensten, de identificatie van cyberbedreigingen enz. Het Enisa en het ERA zullen zich gezamenlijk over deze kwesties buigen.

7.3.    Een Europese economische toezichthouder voor de spoorwegsector

Volgens de EU-richtlijnen moeten in de lidstaten regelgevende instanties worden opgericht om toezicht te houden op de concurrentie op de spoorwegmarkt. Daarnaast zijn in heel Europa extra inspanningen vereist met het oog op de totstandbrenging van één Europese spoorwegruimte, met name voor het internationale vracht- en passagiersvervoer; dit houdt onder meer in dat een Europese toezichthouder voor de spoorwegsector wordt ingesteld.

---

(1)  PB C 353 van 18.10.2019, blz. 79.

(2)  PB C 227 van 28.6.2018, blz. 86.

(3)  De digitale pijler van de groei: de e-senioren, een potentieel van 25 % van de Europese bevolking (PB C 389 van 21.10.2016, blz. 28).

(4)  PB C 353 van 18.10.2019, blz. 79.

(5)  Gevolgen van de digitalisering en robotisering van het vervoer voor de EU-besluitvorming (PB C 345 van 13.10.2017, blz. 52).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over Niemand uitsluiten bij de uitvoering van de agenda voor duurzame ontwikkeling 2030

(initiatiefadvies)

(2020/C 47/05)

Rapporteur: Peter SCHMIDT

Corapporteur: Lutz RIBBE

Besluit van de voltallige vergadering	21.2.2019
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde Initiatiefadvies
Bevoegde afdelingen	Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Burgerschap
Goedkeuring door de voltallige vergadering	31.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	159/21/16

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De VN-doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling (SDG’s) maken de weg vrij voor een betere en duurzamere toekomst voor iedereen. Kern van de SDG’s is de toezegging dat niemand aan zijn lot zal worden overgelaten en dat degenen met de grootste achterstand het eerst zullen worden geholpen bij de overgang naar duurzaamheid en veerkracht; daarnaast wordt ervan uitgegaan dat een doel pas is bereikt als dat voor iedereen geldt.

1.2.

Het EESC is van mening dat bij de aanpak van sociale, economische en milieuproblemen naar volledige synergie moet worden gestreefd. Met het oog op de verwezenlijking van de SDG’s in de EU moet de sociale dimensie van duurzaamheid worden verenigd met de economische en de milieudimensie; op die manier kan een systemische verandering in gang worden gezet en kan een einde worden gemaakt aan het hokjesdenken van de huidige EU-strategieën. Het staat buiten kijf dat bij de uitwerking van (beleids)maatregelen de multidimensionale aanpak van Agenda 2030 moet worden gevolgd. Bij de uitvoering van deze agenda is het van cruciaal belang dat ook de sociale kwestie aan de orde komt.

1.3.

Vergeleken met de ecologische en economische dimensie zijn zowel sociale kwesties als regionale samenhang tot nog toe meer beschouwd als afzonderlijke beleidsterreinen dan als een echt integraal onderdeel van het duurzaamheidsbeleid. De sociale dimensie van een algemeen duurzaamheidsbeleid hangt niet alleen samen met de verdere ontwikkeling van het traditionele sociale beleid (zoals betere sociale uitkeringen); belangrijk is dat het beleid zich richt op meer rechtvaardigheid en maatschappelijke participatie — en dat alle mensen en alle regio’s daar garen bij spinnen.

1.4.

De overgang naar een duurzame, koolstofneutrale en hulpbronnenefficiënte economie vereist fundamentele veranderingen in onze samenleving en onze economie. Deze veranderingen bieden kansen maar brengen ook risico’s met zich mee. Niemand uitsluiten betekent dat alle leden van de samenleving, vooral degenen met de grootste achterstand, ook echt nieuwe kansen krijgen en de risico’s aankunnen. Daartoe is actief beleid nodig. In dit verband moet bijzondere aandacht worden besteed aan de meest kwetsbare groepen in de samenleving en de meest kansarme regio’s en gebieden.

1.5.

Niemand uitsluiten houdt met name in dat zo veel mogelijk mensen weer in staat moeten worden gesteld een positieve rol te spelen als actieve burgers; zo moeten alle mensen, groepen en regio’s in het kader van de transitie zo vlot mogelijk toegang krijgen tot investeringen en zich een nieuwe manier van leven, nieuwe consumptiepatronen en duurzame technologie eigen kunnen maken. De overgang naar duurzaamheid kan en mag niet van bovenaf worden opgelegd en heeft enkel kans van slagen met een breed draagvlak en actieve deelname van iedereen.

1.6.

Met het oog op de tenuitvoerlegging van de SDG’s en om ervoor te zorgen dat niemand buiten de boot valt, roept het EESC de Europese Commissie, het Parlement, de Raad en de lidstaten op om: — een Europees groen en sociaal pact op te zetten als onderdeel van een overkoepelende “EU-strategie voor duurzame ontwikkeling voor 2050”, waarbij daadwerkelijk wordt afgestapt van het overmatige gebruik van natuurlijke hulpbronnen en waarin het welzijn van de burgers centraal staat. Het EESC is ingenomen met het voornemen van de nieuwe Commissie om een Europese Green Deal te lanceren, maar hamert erop dat hierin ook oog moet zijn voor de sociale dimensie; — mogelijke negatieve/positieve neveneffecten van de transitie voor de Europese bevolking (met name arme en kwetsbare groepen) en structureel zwakke regio’s systematisch te beoordelen en meer inzicht te verwerven in de intergenerationele factoren achter duurzaamheid en ongelijkheid; — passende bestuursstructuren en -instrumenten voor de tenuitvoerlegging van de SDG’s en het nieuwe Europese groene en sociale pact te ontwikkelen; er kan bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van het Europees Semester, betere regelgeving en het MFK, met inbegrip van het Cohesiefonds en het Sociaal Fonds, om meer vaart te zetten achter de transitie; — meer inzicht te bieden in een “rechtvaardige transitie” (waarbij wordt afgestapt van steenkool) en ter ondersteuning daarvan te ijveren voor volledige uitvoering van de Europese pijler van sociale rechten, alsook voor een hervorming van de herverdelingsstelsels (op maat gesneden belastingen, sociale bescherming en duurzame en sociale investeringen) en voor het evenwicht tussen werk en privéleven en gendergelijkheid; — ervoor te zorgen dat iedereen op het vlak van adequaat onderwijs en adequate opleiding gelijke toegang en gelijke kansen krijgt; — de belemmeringen weg te nemen voor de actieve participatie van burgers die niet beschikken over het nodige financiële en sociale kapitaal en de nodige kennis en informatie, en geboden kansen niet kunnen benutten; — beleidsmaatregelen in te voeren die zowel de burgers ten goede komen als het milieu beschermen, zoals plannen ter bestrijding van luchtvervuiling waarbij extra aandacht uitgaat naar kwetsbare groepen, een groen sociaal huisvestingsbeleid enz.; — in de context van de overgang naar duurzaamheid ook de sociale en de deeleconomie te stimuleren (bv. vaardigheden, circulaire economie, energietransitie, bevordering van coöperaties); — kleine en middelgrote ondernemingen steun te verlenen om de overgang te doen slagen en een duurzaam concurrentievermogen tot stand te brengen via een betere toegang tot vaardigheden, financiering, innovatie en technologie; — het scheppen van kwaliteitsbanen te stimuleren; — een strategie uit te stippelen om ervoor te zorgen dat niet alleen steden, maar ook plattelandsgemeenschappen inclusiever, veerkrachtiger en duurzamer worden; — meer aandacht te besteden aan de bescherming van het klimaat en de aanpassing aan de klimaatverandering in Europa, om woestijnvorming tegen te gaan en waterschaarste en ontvolking aan te pakken; — jongeren en toekomstige generaties mondiger te maken en ervoor te zorgen dat zij hun stempel kunnen drukken op de besluitvorming op het vlak van duurzaamheid; — zich in te zetten voor een duurzaam handelsbeleid dat de positieve en negatieve sociale en ecologische externe kosten van de handel internaliseert.

2.   Inleiding

2.1.

Al te lang is zowel wereldwijd als op EU-niveau te vaak voorbijgegaan aan de sociale dimensie van duurzaamheid. Vergeleken met de ecologische en de economische dimensie werden sociale kwesties en regionale samenhang tot nu toe meer als afzonderlijke beleidsterreinen dan als echt integraal onderdeel van het duurzaamheidsbeleid beschouwd, terwijl Europa nog steeds kampt met wijdverbreide sociale ongelijkheid en regionale verschillen, een situatie die op sommige plaatsen nog verslechtert. Tot dusver heeft het beleid bepaalde mensen, groepen en regio’s aan hun lot overgelaten, omdat geen acht werd geslagen op de grenzen van de planeet en de sociale basisbehoeften van grote delen van de EU-bevolking. De EU wordt vaak verantwoordelijk gehouden voor de gapende kloof tussen de beloften van het sociaal en cohesiebeleid en de praktijk.

2.2.

Het feit dat economische, sociale en milieukwesties steeds nauwer met elkaar verbonden zijn, zowel in positieve als in negatieve zin, kan en mag niet worden genegeerd. Het recente oproer overal in Europa mag niet worden opgevat als een teken dat het grote publiek de hervormingen zonder meer van de hand wijst. Wel is het zo dat veel mensen, die toch al ontevreden zijn over hun huidige situatie, bang zijn dat zij ook nu weer zullen opdraaien voor de veranderingen die er onvermijdelijk aankomen, zoals de overgang naar een koolstofneutrale economie.

2.3.

Er is dan ook een nieuw beleidskader voor duurzame ontwikkeling nodig om te kijken waar het huidige niet-duurzame beleid tekortschiet en het pad te effenen voor een nieuw groen en sociaal pact dat de angsten van de mensen serieus neemt en praktische oplossingen aanreikt. Een eerlijke verdeling van de lusten en lasten is de eerste stap om een zo breed mogelijk draagvlak en steun voor deze maatschappelijke maatregelen te bewerkstelligen. Als mensen op een positieve manier aan de transitie deelnemen zal dat het risico op nog meer ontevredenheid en verzet verkleinen en zullen mensen zich minder snel gaan afkeren van de politiek (wat zij bijvoorbeeld uiten door niet te stemmen). Het staat als een paal boven water dat het gebrek aan participatie bijdraagt aan de maatschappelijke verschuiving in de richting van extremisme, populisme, racisme en nationalisme, waar heel wat lidstaten nu mee te maken krijgen.

2.4.

We kunnen de milieucrisis niet oplossen zonder de sociale dimensie aan te pakken, en vice versa. Er is een maatschappelijk debat nodig om duidelijk te maken dat de sociale dimensie minstens evenveel aandacht verdient als de economische en de milieudimensie.

2.5.

Het Comité wijst er nogmaals op dat niemand uitsluiten verder kan en moet gaan dan de specifieke zorgen van individuen en hun economische situatie en omstandigheden (1). Er zijn namelijk ook huishoudens, gemeenschappen, regio’s, sectoren en minderheden die worden uitgesloten en zich in de steek gelaten voelen, bijv. wanneer openbare diensten verdwijnen of verslechteren, en zelfs essentiële diensten niet toegankelijk of betaalbaar zijn (het gaat niet alleen om geld). Een en ander begint bij de fysieke infrastructuur (vervoer, telecommunicatie en internet), maar vervolgens komen ook onderwijs, gezondheidszorg, sociale zorg en vrijetijdsbesteding, alsook administratieve diensten, rechtshandhavingsinstanties, de politie enz. aan de beurt.

2.6.

Niemand uitsluiten houdt in dat mensen weer mondige burgers worden, dat naar maximale transparantie wordt gestreefd en dat mensen, groepen en regio’s zo veel mogelijk bij het transitieproces worden betrokken.

2.7.

Dit credo moet overigens ook gelden voor toekomstige generaties, overeenkomstig de definitie van duurzame ontwikkeling uit het Brundtland-rapport (2). Het EESC is van mening dat het huidige Europese beleidskader en de economie jongeren en toekomstige generaties tekortdoen, en is verheugd dat met name jonge mensen vandaag luid en duidelijk uiting geven aan hun bezorgdheid, bijv. via de “Fridays for Future”-beweging.

2.8.

Mensen moeten ervan worden overtuigd dat zij de op handen zijnde transitie zonder angst tegemoet kunnen treden: het is dan ook aan de politieke leiders op alle niveaus om het beginsel niemand uitsluiten in praktijk te brengen. Want transformatie betekent verandering — en het staat vast dat bij de overgang naar duurzaamheid niet iedereen als winnaar uit de bus zal komen. Het is daarom even verkeerd als onverstandig om het alleen over “win-win”- of zelfs “win-win-win”-situaties te hebben. Hoewel de samenleving als geheel baat zal hebben bij de transitie, zullen de kosten en baten niet gelijk worden verdeeld zonder beleidsmaatregelen om ervoor te zorgen dat niemand buiten de boot valt.

3.   Zorgwekkende trends op het gebied van sociale en ecologische ongelijkheid in Europa

3.1.

Europa heeft een zeer hoog niveau van menselijke ontwikkeling en de levensverwachting behoort er tot de hoogste ter wereld. Wat de sociale dimensie van de SDG’s betreft heeft Europa echter nog een lange weg te gaan. Volgens de meest recente gegevens van Eurostat (3) dreigden in 2018 109,2 miljoen mensen, ofwel 21,7 % van de EU-bevolking, in armoede of sociale uitsluiting te vervallen. Kinderen en minderheidsgroepen lopen het meeste risico. Ernstige materiële deprivatie, een absolute maatstaf voor armoede, is sinds 2008 afgenomen van 8,5 % tot 5,8 % van de EU-bevolking in 2018 (4), maar ligt nog ver boven de Europa 2020-doelstelling.

3.2.

Het percentage werkende vrouwen bedraagt amper 67,5 % (5) tegenover 73 % voor mannen (van de vrouwen met drie of meer kinderen werkt slechts 55 %, tegenover 85 % van de mannen) (6); 32 % van de vrouwen werkt in deeltijd (7) tegenover niet meer dan 8 % van de mannen. In 2017 lag het bruto-uurloon van vrouwen in de EU gemiddeld 16 % lager dan dat van mannen als gevolg van een combinatie van stereotypen, segregatie in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, het feit dat leidinggevende en toezichthoudende functies meestal door mannen worden vervuld, dat vrouwen langere perioden weg zijn van de arbeidsmarkt en onbetaalde zorgtaken op zich nemen, en loondiscriminatie (8). Het gebrek aan (kinder)opvang blijft de belangrijkste reden waarom vrouwen geen deel uitmaken van de beroepsbevolking. Een op de drie inactieve vrouwen (31,7 %) gaf aan dat hun inactiviteit te maken had met zorgtaken, tegenover slechts 4,6 % van de inactieve mannen. De loonkloof tussen mannen en vrouwen neemt in de loop van de loopbaan en het leven toe, wat leidt tot een gapende genderpensioenkloof van 39 % en een genderarmoedekloof die het grootst is in de oudste leeftijdsgroep (65 jaar of ouder) (9).

3.3.

De welvaartsongelijkheid is nog groter: de 10 % meest welvarende huishoudens hebben 50 % van de totale welvaart in handen, terwijl de 40 % minst welvarende huishoudens amper iets meer dan 3 % bezitten (10). Het inkomensaandeel van de onderste 40 % van de bevolking wat betreft het totale gestandaardiseerd besteedbaar inkomen blijft laag en bedroeg in 2017 21,1 % (Eurostat SDG 2019). Ook in de EU is de inkomensongelijkheid enorm: het inkomen van de bovenste 20 % van de bevolking (met het hoogste inkomen) lag in 2016 5,2 keer hoger dan dat van de onderste 20 % (11).

3.4.

De armen zijn ook armer geworden: de omvang of ernst van de armoede (d.w.z. hoe ver het inkomen van mensen die met armoede worden bedreigd onder de armoederisicogrens ligt) werd in 2016 voor de hele EU berekend op 25 %: dit betekent dat het inkomen van de helft van de mensen die onder de armoedegrens leven, ten minste 25 % onder de relevante armoederisicogrens lag (12).

3.5.

Volgens de beschikbare (onvolledige) gegevens leven huishoudens met een laag inkomen meestal in een minder gezonde omgeving dan huishoudens met een hoger inkomen en zijn zij in verschillende opzichten kwetsbaar. Ook komen armere huishoudens voor meer problemen te staan op het vlak van energie en mobiliteit (13). Waar het gaat om de blootstelling aan vervuiling of andere milieurisico’s is er geen sprake van gelijkheid tussen Europese burgers (14).

3.6.

Hoewel de economische ongelijkheid tussen de EU-landen in de loop der tijd is afgenomen, bestaan er nog grote verschillen tussen de lidstaten (15); het aantal mensen dat in armoede dreigt te vervallen loopt uiteen van 32,8 % (Bulgarije) tot 12,2 % (Tsjechië) (16). Het besteedbaar gezinsinkomen varieert in de EU met 25,8 %, met hogere niveaus in de noordelijke en westelijke landen en lagere niveaus in de oostelijke en zuidelijke landen. Er zijn ook grote verschillen tussen de lidstaten wat betreft de werkloosheidscijfers en ernstige materiële deprivatie (17). In totaal dreigt 64,9 % van de werkloze EU-bevolking in armoede te vervallen, variërend van 81,8 % in Duitsland tot 51,5 % in Polen (18).

3.7.

Ongelijkheid is een gevolg van onze huidige economische situatie. De theorie dat de voordelen van de groei uiteindelijk iedereen in gelijke mate ten goede komen strookt niet met de Europese realiteit. Niet iedereen vond evenveel baat bij de Europese groei, en huishoudens met een hoger inkomen hebben veel meer geprofiteerd dan de onderste 40 % van de bevolking. Veel mensen hebben moeite om het hoofd boven water te houden, terwijl maar een kleine minderheid de vruchten plukt van de welvaart die we allemaal samen genereren.

4.   De verschillende effecten van de overgang naar duurzaamheid

4.1.

De overgang naar duurzaamheid hangt niet alleen samen met de noodzaak om zorgvuldiger en verantwoordelijker om te gaan met onze natuurlijke hulpbronnen; er zijn daarnaast steeds meer aanwijzingen dat duurzaamheid ook in economisch opzicht interessant is. De wereldwijde markt voor koolstofarme goederen en diensten groeit nu al snel. Een deel van de banen die in de koolstofarme economie worden gecreëerd, is te vinden in regio’s en sectoren waar decennialang te weinig werd geïnvesteerd. Een meer circulaire economie zal bijdragen tot een efficiënter gebruik van hulpbronnen, de negatieve milieueffecten verminderen en de werkgelegenheid doen toenemen, onder meer doordat bepaalde activiteiten weer in de EU-lidstaten gaan plaatsvinden, ook in achterstandsgebieden. In een recente studie wordt ervan uitgegaan dat het beleid inzake de circulaire economie tegen 2030 zal leiden tot een nettotoename van de werkgelegenheid met 650 000 à 700 000 banen (19). Zaak is nu erop toe te zien dat het hier om hoogwaardige banen gaat die voor iedereen toegankelijk zijn. Tegen 2030 zal de overgang naar een klimaatneutrale economie naar verwachting 1,2 miljoen extra banen creëren in de EU, bovenop de 12 miljoen nieuwe banen die er hoe dan ook zouden bijkomen. De huidige polarisatie op de arbeidsmarkt, die het gevolg is van automatisering en digitalisering, kan door de transitie worden opgevangen doordat ook banen worden gecreëerd die zich qua loon- en vaardigheidsverdeling ergens in het midden bevinden, met name in de bouw en de industrie (20). Alle sectoren zullen hiervan de gevolgen ondervinden, maar de ontwrichting zal duidelijk zwaarder zijn in de auto-industrie en de landbouw.

4.2.

Toch zien we nog steeds enorme concurrentieverstoringen, omdat onze huidige markteconomie er niet in slaagt verspilling, vervuiling of vernietiging van natuurlijke hulpbronnen te voorkomen. Deze verstoringen, die zowel op Europees als op internationaal niveau een probleem zijn, gaan niet alleen ten koste van het milieu, zij maken het ook lastig om nieuwe en duurzame economische opties snel in praktijk te brengen. Noch het internemarktbeleid noch het handelsbeleid mag leiden tot concurrentievoordelen die ontstaan door onachtzaam om te springen met het welzijn van de bevolking of door de natuurlijke hulpbronnen te plunderen. Het EESC is dan ook ingenomen met het feit dat bijvoorbeeld de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie heeft aangedrongen op de invoering van een koolstofbelasting aan de grens, op voorwaarde dat deze regeling erop gericht is de overgang naar duurzaamheid te bespoedigen en meer sociale rechtvaardigheid te bewerkstelligen. Om tot een degelijke langetermijnoplossing te komen is het belangrijk dat de EU streeft naar een mondiale koolstofprijs.

4.3.

Het probleem met de belastingstelsels in de lidstaten is dat zij voor het overgrote deel berusten op het belasten van arbeid. Milieubelastingen vertegenwoordigden in 2016 amper 6,3 % van de totale belastinginkomsten, terwijl de belasting op arbeid goed was voor 49,8 % van het totaal. Dankzij een brede belastinghervorming, in overeenstemming met de SDG’s, zou het mogelijk moeten zijn de focus te verleggen van belastingen op arbeid naar belastingen op buitensporige vermogens, consumptie, vervuiling of digitalisering (21). Bij een dergelijke verschuiving zou rekening moeten worden gehouden met de groeiende inkomensongelijkheid in Europa en de correlatie tussen inkomensniveau en koolstofvoetafdruk. Milieubelastingen moeten zo worden opgezet dat ze een gedragsverandering teweegbrengen bij de grootste verbruikers en tegelijk de negatieve gevolgen op het vlak van inkomens- en vermogensongelijkheid tot een minimum beperken. Zo kunnen bijvoorbeeld het stopzetten van de subsidies voor fossiele energiebronnen en de invoering van een koolstofheffing, waarvan de opbrengst aan de ontwikkeling van het openbaar vervoer zou worden besteed, een gunstig effect hebben op de inkomensongelijkheid en de sociale resultaten.

4.4.

Alleen als Europa op dit vlak zijn huiswerk doet, kan de EU uitgroeien tot geloofwaardige wereldleider op het gebied van duurzaamheid. Dit is in de eerste plaats een voorwaarde om te kunnen profiteren van de snelgroeiende toekomstige markten, bijvoorbeeld op het gebied van de circulaire economie, groene technologie, biotechnologie en duurzame financiering. Tegelijkertijd draagt het wereldwijde duurzaamheidsstreven bij tot de verwezenlijking van de EU-beleidsdoelstellingen op andere gebieden (zoals het aanpakken van de oorzaken van migratie, eerlijke wereldhandel en het verminderen van de afhankelijkheid van olierijke landen vanuit het oogpunt van buitenlands beleid).

4.5.

De overgang naar duurzaamheid vereist echter enorme publieke en private investeringen of hoge investeringen in duurzame consumptiegoederen, die op de lange termijn hun vruchten zullen afwerpen, zowel op het niveau van huishoudens en bedrijven als op gemeentelijk, regionaal en nationaal niveau. De hamvraag waar het gaat om sociale duurzaamheid luidt: wie kan dit geld investeren of uitgeven? Aan de hand van deze vraag kan worden bepaald wie van de economische voordelen in kwestie profiteert — en wie niet. De sociale duurzaamheid wordt ondermijnd: — als alleen grote bedrijven in staat zijn om te investeren en kleine en middelgrote ondernemingen niet, — als startende ondernemingen geen toegang hebben tot de toekomstige markten van een duurzame economie, — als alleen de publieke sector in welvarende — en niet in structureel zwakke regio’s — beschikt over het budget om de infrastructuur op duurzame leest te schoeien, — en bovenal, als mensen met lagere inkomens en beperkte financiële draagkracht, een lagere opleiding en kennis, minder kredietwaardigheid, minder sociaal kapitaal en minder vertrouwen, niet echt in staat zijn of denken te zijn om te investeren of over te schakelen op duurzame consumptiepatronen. In een dergelijk scenario zal alleen wie het nu al goed heeft baat hebben bij de overgang naar duurzaamheid. De sociale ongelijkheid en onrechtvaardigheid zouden toenemen, evenals de regionale verschillen.

4.6.

Sociale duurzaamheid wordt niet bepaald door de vraag of het traditionele sociale beleid (zoals betere sociale uitkeringen) verder wordt ontwikkeld; waar het om gaat is of meer mensen op gelijk voet kunnen deelnemen aan de economie. Daartoe moeten kleine en middelgrote ondernemingen, startende ondernemingen, de publieke sector in structureel zwakke regio’s en vooral ook de burgers (met name de meest kwetsbare) in staat worden gesteld actief deel te nemen aan de overgang naar duurzaamheid. In dit verband moet rekening worden gehouden met andere factoren, zoals geslacht, individuele capaciteiten en leeftijd, aangezien deze de bestaande ongelijkheid in Europa nog kunnen vergroten.

4.7.

Voorts moet rekening worden gehouden met de territoriale gevolgen van de overgang. Wereldwijd zal tegen 2050 67 % van de mensen in steden wonen. In Europa zal de verstedelijking naar verwachting oplopen tot 80 %. Het feit dat niet iedereen het milieu in dezelfde mate belast moet in de beleidsontwikkeling worden meegenomen. Zo produceren Londenaren bijvoorbeeld iets meer dan de helft van de emissies van het Britse gemiddelde (22). De plattelandsbevolking speelt dan weer vaak een belangrijke rol bij het leveren en in stand houden van ecosysteemdiensten. Landelijke gebieden, kleine steden en ultraperifere EU-regio’s mogen dan ook niet worden vergeten maar moeten worden betrokken bij de transitie.

5.   Strategische actiegebieden — de zoektocht naar oplossingen

5.1.

Beleid inzake duurzame ontwikkeling maakt over het algemeen gebruik van economische stimulansen om milieuvriendelijk gedrag aan te moedigen en/of gedrag dat het milieu schade toebrengt te bestraffen. Zo stoelt de CO2-prijsstelling op de overtuiging dat de marktprijs de kosten van de CO2-uitstoot moet weerspiegelen. Deze benadering kan worden veralgemeend, zodat externe effecten op het natuurlijke milieu in de prijs kunnen worden doorberekend. Er bestaat een breed draagvlak voor de internalisering van externe effecten; het gaat immers om een uiterst efficiënte aanpak die verenigbaar is met het basisconcept van de markteconomie.

5.2.

Het is een goede zaak dat ook de Europese Commissie het nut van een dergelijke aanpak begint in te zien. Zo erkent zij dat hernieuwbare energie in het nadeel is zolang de externe kosten van fossiele brandstoffen niet volledig in de marktprijs worden weerspiegeld (23), en streeft zij ernaar het beginsel dat “de vervuiler betaalt” (24) toe te passen in de vervoerssector. De ecologische en de economische dimensie van duurzaamheid worden op deze manier met elkaar verzoend, maar de sociale dimensie blijft onderbelicht. Er moet een kader komen waarmee alle maatschappelijke groepen en belanghebbenden een eerlijke kans krijgen om op een duurzame manier te produceren en te consumeren. Gebeurt dat niet, dan zullen de kleine en middelgrote ondernemingen inboeten aan concurrentievermogen, terwijl structureel zwakke regio’s verder verzwakken en de kansen van (sociaal) achtergestelde groepen om deel te nemen aan de maatschappelijke welvaart nog afnemen.

5.3.

We kunnen dan ook niet volstaan met een duurzaamheidsstrategie die uitsluitend steunt op een markt waar idealiter alle externe effecten worden doorberekend, omdat dit niet automatisch duurzame resultaten voor de samenleving oplevert. Een beleid dat zich ook richt op sociale duurzaamheid moet verder gaan dan internalisering van externe effecten. Bestaande barrières die individuen, maatschappelijke groepen, coöperaties, specifieke bedrijven of de publieke sector verhinderen deel te nemen aan duurzame ontwikkeling, moeten worden geslecht.

5.4.

De overgang naar duurzaamheid zal met name in specifieke sectoren zoals voeding, vervoer, huisvesting en energie, een rol van cruciaal belang spelen. Met name drie voorbeelden uit de energiesector illustreren dit punt: — Een hogere CO2-prijs verhoogt de kosten van elektriciteit, tenzij deze volledig CO2-vrij wordt geproduceerd. Dit maakt het aantrekkelijker om zelf elektriciteit op te wekken uit hernieuwbare bronnen, zoals zonne-energie (die in de toekomst in een stroomversnelling zal komen dankzij opslag van elektriciteit). Prosumeren is zinvol vanuit het oogpunt van ecologische en economische duurzaamheid. Wel heeft wie in een eigen huis woont of een groot bedrijf heeft en over voldoende (dak)oppervlakte beschikt, veel meer kans om daarvan ook echt profijt te trekken. Voor huurders of kleine ambachtelijke bedrijven is het daarentegen lastiger of eenvoudigweg onmogelijk om prosument te worden. Elektriciteit zal voor deze groepen steeds duurder worden, terwijl zelfvoorzieners geld kunnen besparen en hun investering terugverdienen, in bepaalde gevallen zelfs met belastinggeld. Dit vergroot de sociale ongelijkheid en de concurrentienadelen van kleine bedrijven. Vergelijkbare problemen doen zich voor in de verwarmingssector. — Een hogere CO2-prijs maakt ook fossiele brandstoffen duur. Met andere woorden, de kosten voor de aanschaf van een elektrische auto worden sneller terugverdiend. Dit vereist echter financiële liquiditeit of in ieder geval kredietwaardigheid. Anders is het voor particulieren, of zelfs kleine bedrijven, onmogelijk om een elektrische auto te kopen, wat betekent dat zij een hogere prijs voor benzine zullen moeten blijven betalen. Een andere optie, althans in de grote steden, is het openbaar vervoer of de fiets. In veel landelijke gebieden is dit evenwel geen realistisch alternatief. Gevolg is dat de problemen zich niet beperken tot elektriciteit of verwarming, en dat ook de regionale samenhang verder onder druk komt te staan. — Ten slotte is de beste manier om de ontwikkeling van de circulaire economie echt een boost te geven waarschijnlijk het duurder maken van het grondstoffenverbruik, bijvoorbeeld door middel van de btw. Het vermijden of recyclen van grondstoffen door de industrie en de handel vereist echter in de meeste gevallen dat eerst wordt geïnvesteerd in apparatuur en technologie, wat ook hier weer in het voordeel zou spelen van grote bedrijven, ten koste van het midden- en kleinbedrijf.

5.5.

Hoezeer het ook gerechtvaardigd is om hernieuwbare energie, elektromobiliteit en de circulaire economie te bevorderen door emissies of grondstoffen duurder te maken, deze voorbeelden maken duidelijk dat ook naar andere maatregelen moet worden gekeken willen we de sociale duurzaamheid niet in het gedrang brengen. Zo zijn ook initiatieven nodig die specifiek gericht zijn op de situatie van achtergestelde marktdeelnemers en op zijn minst compensatie bieden voor hun situatie. Compensatie zonder meer is echter vaak niet voldoende om de sociale duurzaamheid te bevorderen. Kansarme groepen moeten soms daadwerkelijk betere kansen krijgen.

5.6.

Overigens is het in dit verband zo dat deelname aan bijvoorbeeld de energietransitie ook afhangt van opleiding en informatie over mogelijke acties; het is dus van het grootste belang mensen te helpen meer zelfvertrouwen te krijgen, zodat zij sneller zullen deelnemen aan activiteiten die gericht zijn op duurzame ontwikkeling. Als hieraan geen aandacht wordt besteed, zullen de administratieve procedures en de bureaucratische rompslomp onoverkomelijk lijken. Ook de aanpassing van de infrastructuur mag niet worden veronachtzaamd.

5.7.

Andere strategische actieterreinen zijn kwalificatie, onderwijs, begeleiding en bijstand. De overgang naar een klimaatneutrale economie zal een enorme impact hebben op de vaardigheidsbehoeften. Er moet dringend worden geïnvesteerd in menselijk kapitaal (onderwijs, opleiding, een leven lang leren) om de huidige en toekomstige generaties toe te rusten met de nodige vaardigheden op het gebied van groene en digitale technologieën. Scholen en universiteiten moeten lessen in duurzame ontwikkeling opnemen in hun programma’s, zodat ook meer aandacht uitgaat naar leren op de werkplek met oog voor de situatie op de arbeidsmarkt. Investeringen in omscholing en bijscholing van de bevolking zijn cruciaal om ervoor te zorgen dat niemand aan zijn lot wordt overgelaten.

5.8.

Evenzeer van belang zijn sociale overdrachten (bv. gefinancierd door “progressieve belastingen” en innovatieve belastingen zoals de heffing op financiële transacties). Door de veranderende aard van werk als gevolg van de technologische ontwikkelingen zal de kwestie van nieuwe rechten, zoals een toereikend inkomen voor iedereen, hoog op de agenda komen te staan; het gaat hier om een belangrijk debat waarbij de sociale partners ten volle moeten worden betrokken. Zaak is ervoor te zorgen dat de opzet ervan de duurzaamheid niet in de weg staat maar juist ten goede komt.

5.9.

Het sociaal beleid gaat voorbij aan de milieuproblemen. Het Europees Sociaal Fonds bijvoorbeeld houdt zich niet bezig met de klimaatverandering: naar schatting wordt slechts 7 % van de middelen toegewezen aan het streven naar een koolstofarme en klimaatbestendige economie via hervorming van de onderwijs- en opleidingsstelsels, aanpassing van vaardigheden en kwalificaties, bijscholing van de beroepsbevolking en het scheppen van nieuwe banen (25). Bovendien betekent het gebrek aan samenhang tussen de beleidskaders dat in het debat voorbij wordt gegaan aan wisselwerkingen, synergieën en de noodzaak van flankerende maatregelen, of dat het moeilijk is daarvan een inschatting te maken door een gebrek aan de juiste gegevens, instrumenten of processen.

5.10.

Met het oog op de bevordering van een paradigmaverschuiving van compensatie- en mitigatie-inspanningen achteraf naar maatregelen om kansarmen in regio’s met een structurele achterstand in staat te stellen zelf bottom-upprojecten te ontwikkelen en geleidelijk echt duurzame, participatieve en inclusieve economische modellen uit te werken (26), moet aandacht uitgaan naar de volgende punten: — een gegarandeerd toereikend inkomen voor hulpbehoevenden; — gegarandeerde toegang tot microfinanciering of overheidsleningen voor mensen die in de ogen van particuliere banken niet voldoende kredietwaardig zijn; — steun voor zelfvoorziening (met name op gemeenschapsniveau), bijvoorbeeld op het gebied van energie, huisvesting en landbouw, die binnen de structuren van de sociale economie, met name coöperaties, verschillende vormen kan aannemen; — terugdringen van de administratieve belemmeringen waar deze mensen mee te maken krijgen; — juridisch en technisch advies; — versterking van de overheidsinvesteringen op sociaal en infrastructuurgebied.

6.   De rol van de Europese pijler van sociale rechten in de context van duurzaamheid

6.1.

De Europese Pijler van sociale rechten (EPSR) werd door de EU in november 2017 afgekondigd om de sociale uitdagingen aan te gaan; zo worden beginselen en rechten vastgelegd die van cruciaal belang zijn voor eerlijke en goed functionerende arbeidsmarkten en socialezekerheidsstelsels in het Europa van de 21e eeuw en is het de bedoeling alle burgers nieuwe en effectievere rechten te geven, uitgaande van 20 kernbeginselen die zijn onderverdeeld in drie categorieën: i) gelijke kansen en toegang tot de arbeidsmarkt, ii) billijke arbeidsvoorwaarden, en iii) sociale bescherming en integratie voor iedereen.

6.2.

Om werk te kunnen maken van de EPSR zijn er heel wat begrotingsmiddelen en investeringen nodig. Enerzijds moet het volgende meerjarig financieel kader zorgen voor de nodige financiering, anderzijds kunnen sociale investeringen worden vergemakkelijkt door te verwijzen naar een “gulden regel” (27) voor overheidsinvesteringen met sociale en milieudoelstellingen. Dankzij een adequaat belastingbeleid, met inbegrip van doeltreffende maatregelen om belastingfraude, belastingontduiking en agressieve belastingplanning aan te pakken, zouden de lidstaten en de EU extra middelen moeten kunnen vrijmaken om bij te dragen aan de financiering van de sociale pijler (28) en de SDG’s. Particuliere investeringen kunnen op sommige gebieden een aanvulling vormen op de overheidsuitgaven/-investeringen, op voorwaarde dat er specifieke en transparante criteria worden gehanteerd die een toereikend maatschappelijk rendement ten voordele van het algemeen belang garanderen (29).

6.3.

Hoewel er veel overeenkomsten zijn tussen de 17 SDG’s en de 20 rechten en beginselen van de EPSR, is er nog geen voorstel gedaan om nuttige synergieën tussen beide te creëren. Een eerste stap in die richting zou zijn om de 14 indicatoren van het sociaal scorebord beter af te stemmen op de 20 rechten en beginselen van de EPSR en de SDG’s. Voorts zou de Europese Commissie op basis van een uitgebreide en meer specifieke reeks gemeenschappelijke indicatoren een strategie moeten lanceren om deze twee essentiële instrumenten voor sociale en ecologische vooruitgang beter te combineren en verwarrende overlappingen te vermijden. De websitewww.inequalityin.eu (30) is een mooi voorbeeld van een instrument dat inkomen en milieuparameters hanteert als indicatoren voor de levenskwaliteit in de lidstaten.

6.4.

Er is een debat gaande over de wijze waarop het begrip “rechtvaardige transitie” in Europa in de praktijk kan worden gebracht. Een actief arbeidsmarktbeleid moet met name de overgang naar koolstofarme banen vergemakkelijken (denk aan opleiding en hulp bij het zoeken naar werk) en de participatie van werknemers verhogen; ook kunnen betalingen voor milieudiensten worden ingevoerd om kansarme groepen tijdens de transitie te ondersteunen (31).

---

(1)  Advies van het EESC over de transitie naar een duurzamere Europese toekomst (PB C 81 van 2.3.2018, blz. 44).

(2)  Het Brundtland-rapport “Our Common Future”.

(3)  https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/10163468/3-16102019-CP-EN.pdf/edc3178f-ae3e-9973-f147-b839ee522578

(4)  Zie voetnoot 3.

(5)  Idem.

(6)  https://eige.europa.eu/publications/poverty-gender-and-intersecting-inequalities-in-the-eu

(7)  Eurostat.

(8)  https://ec.europa.eu/info/policies/justice-and-fundamental-rights/gender-equality/equal-pay/gender-pay-gap-situation-eu_en

(9)  https://www.equalpayday.be/europa/ en Eurostat.

(10)  Achtergrondverslag van de OESO, Understanding the Socio-Economic Divide in Europe, 2017.

(11)  Income inequality in the EU, Eurostat, 2016.

(12)  “Wat is armoede – Feiten en Trends”, EAPN 2016.

(13)  30 × 30 Actions for a Sustainable Europe, #Think2030 Action Plan, IEEP.

(14)  EEA (2018).

(15)  Eurostat 2019.

(16)  Zie voetnoot 3.

(17)  ESPAS 2019 en Eurostat 2019.

(18)  Eurostat 2018.

(19)  “Impacts of circular economy policies on the labour market”, verslag voor de Europese Commissie door Cambridge Econometrics, Trinomics, en ICF mei 2018.

(20)  ESDE 2019.

(21)  Advies van het EESC over een sociaal duurzaam concept voor het digitale tijdperk (PB C 129 van 11.4.2018, blz. 7).

(22)  IIED.

(23)  Mededeling van de Commissie — Richtsnoeren staatssteun ten behoeve van milieubescherming en energie 2014-2020 (PB C 200 van 28.6.2014, blz. 1).

(24)  Witboek: Stappenplan voor een interne Europese vervoersruimte — werken aan een concurrerend en zuinig vervoerssysteem (COM(2011) 144 final).

(25)  Baldock, David en Charveriat, Céline. 2018. De voetnoot in dit rapport luidt als volgt: “Own calculations based on Ricardo (2017). Climate mainstreaming in the EU Budget: preparing for the next MFF”.

(26)  Advies van het EESC over nieuwe duurzame economische modellen (PB C 81 van 2.3.2018, blz. 57).

(27)  PB C 227 van 28.6.2018, blz. 1 par. 1.6; PB C 197 van 8.6.2018, blz. 33, par. 1.8 en 3.6; PB 327 van 12.11.2013, blz. 11; PB C 227 van 28.6.2018, blz. 95, par. 1.4; PB 226 van 16.7.2014, blz. 21; PB C 262 van 25.7.2018, blz. 1; par. 3.14 en PB 190 van 5.6.2019, blz. 24; par. 1.8; ECO/498 (zie bladzijde 113 in dit Publicatieblad).

(28)  PB C 262 van 25.7.2018, blz. 1, par. 1.6.

(29)  PB C 262 van 25.7.2018, blz. 1, par. 1.4.

(30)  https://www.inequalityin.eu

(31)  ITUC met verwijzing naar de IAO-richtsnoeren voor een rechtvaardige transitie.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de rol van het handels- en investeringsbeleid van de EU bij het verbeteren van haar economisch presteren

(initiatiefadvies)

(2020/C 47/06)

Rapporteur: Jonathan PEEL

Rapporteur: Tanja BUZEK

Besluit van de voltallige vergadering	24.1.2019
Rechtsgrondslag	Artikel 32, lid 2, van het reglement van orde Initiatiefadvies
Bevoegde afdeling	REX
Goedkeuring door de afdeling	3.10.2019
Goedkeuring door de voltallige vergadering	30.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	155/4/5

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Handel en investeringen zijn voor de EU van fundamenteel belang, niet het minst omdat zij positief kunnen bijdragen aan de interne economische prestaties. Een op de zeven banen in de EU is afhankelijk van de export en 90 % van de wereldwijde economische groei zal in de komende 10 tot 15 jaar naar verwachting buiten Europa plaatsvinden. De EU moet dan ook alles op alles zetten om deze kansen zo veel mogelijk te benutten en niet onnodig terrein te verliezen ten opzichte van concurrenten uit derde landen.

1.1.1.

Meer dan ooit tevoren wordt het handels- en investeringsbeleid van de EU onder de loep genomen en vanuit politieke hoek kritisch bekeken. Belangrijke politieke ontwikkelingen, zoals de groei van het populisme, de gevolgen van de brexit voor de handel en de door de huidige Amerikaanse regering opgelegde maatregelen inzake de handel in industriële producten, hebben de bezorgdheid over oneerlijke handelsovereenkomsten nog meer op de voorgrond geplaatst en de politieke onzekerheid doen toenemen. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) wil in dit advies bekijken welke stappen de EU intern moet ondernemen om ervoor te zorgen dat eerlijke handel hand in hand gaat met een eerlijke verdeling van de opbrengsten. Om de onderhandelingen over gunstige en dynamische handelsovereenkomsten in de hele wereld te kunnen voortzetten moet de consensus binnen de EU voldoende breed zijn. Zij moet zich daarom inzetten voor een progressieve handelsagenda die uitgaat van de bescherming van de fundamentele rechten en normen op het gebied van milieu, sociale bescherming en consumentenbescherming.

1.1.2.

Het EESC herinnert de nieuwe Europese Commissie en het nieuwe Europees Parlement aan zijn aanbevelingen uit een aantal belangrijke recente adviezen over het handels- en investeringsbeleid van de EU (1) en dringt erop aan dat deze worden meegenomen in nieuwe handelsstrategieën. Bedoeling is in dit advies na te gaan welke stappen de EU moet nemen om zelf orde op zaken te stellen en tegelijkertijd de huidige handelsconflicten aan te pakken en de nodige garanties te bieden.

1.2.

Ten eerste acht het EESC het van essentieel belang dat de EU zorgt voor een vlotte en eerlijke werking van de interne markt en de eurozone. Een vijfde van alle exportgerelateerde banen in de EU (2) is gevestigd in een andere lidstaat dan het exportland, wat voor een goed deel te maken heeft met de groei van de toeleveringsketens; dit is het zogenaamde overloopeffect.

1.2.1.

Een en ander vereist een breed scala van afzonderlijke beleidsmaatregelen, variërend van vervoer en energie tot een betere integratie van diensten, alsook de totstandbrenging van een juridisch robuust kader voor de ontwikkeling van digitalisering en kunstmatige intelligentie (KI), waarbij de nodige sociale bescherming wordt geboden. Ook moet dit kader evenwichtige EU-regelgeving en -beleid omvatten om bedrijven te helpen het voortouw te nemen bij de ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologieën die het concurrentievermogen in stand houden en tegelijk te zorgen voor groei en fatsoenlijke banen, tegen de achtergrond van een eerlijke overgang.

1.2.2.

Succesvol onderzoek en innovatie zijn van cruciaal belang om de positie van de EU in de wereld te versterken. Het EESC dringt er daarom bij de nieuwe Commissie op aan alles in het werk te stellen om ervoor te zorgen dat Horizon Europa uitgroeit tot een doeltreffende, veerkrachtige en krachtige opvolger van Horizon 2020. Daarnaast zullen met name de lidstaten aanzienlijke inspanningen moeten leveren om te zorgen voor kwaliteitsonderwijs en toegang tot voortgezette en beroepsopleiding, en daarbij de sociale partners volledig betrekken.

1.2.3.

Ook het stimuleren en ontwikkelen van menselijke vaardigheden is van fundamenteel belang. De nadruk moet komen te liggen op een leven lang leren, meer aandacht voor meertaligheid en flexibele opleidingsprogramma’s, zodat individuele vaardigheden gemakkelijk kunnen worden aangepast; vruchteloze pogingen om mensen om te vormen tot betere computers zijn zinloos.

1.3.

De behoeften en mogelijkheden van kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) moeten in alle beleidslijnen worden meegenomen om hun toegang tot financiering en andere middelen veilig te stellen en hun vermogen zich te ontwikkelen te ondersteunen. In de mededeling van de Europese Commissie “Handel voor iedereen” (3) (2015) staat te lezen dat meer dan 600 000 kleine en middelgrote ondernemingen, die meer dan 6 miljoen mensen tewerkstellen, rechtstreeks een derde van de EU-export voor hun rekening nemen.

1.4.

Wat de eigenlijke werking van de handel betreft herhaalt het EESC zijn oproep aan de EU om de WTO te steunen en wereldwijd het voortouw te nemen bij het invoeren van regels voor een progressief, eerlijk en duurzaam handelsbeleid. De EU moet nauw met anderen blijven samenwerken om de WTO te hervormen en met name regels vast te stellen die ervoor zorgen dat de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling (SDG’s) worden verwezenlijkt. Met name wat betreft nieuwe thema’s als handel en fatsoenlijk werk moeten de EU en de lidstaten hun invloed aanwenden via de verschillende WTO-commissies. Een open, op regels gebaseerd internationaal handelssysteem dat hoge milieu-, veiligheids- en arbeidsnormen garandeert, is van essentieel belang om de zakelijke kansen van EU-bedrijven te verbeteren en hun eerlijke arbeidsvoorwaarden te bieden ten opzichte van hun concurrenten.

1.5.

Het is van kapitaal belang dat in het handels- en investeringsbeleid van de EU wordt ingegaan op alle belangrijke consequenties van het openstellen van de markt en dat de negatieve effecten, waaronder sociale en transitiekosten, zo veel mogelijk worden beperkt. Het Europees Fonds voor aanpassing aan de globalisering moet binnen elk meerjarig financieel kader steeds voldoende middelen ter beschikking stellen om de negatieve gevolgen van de handel op te vangen, en de voorwaarden en toepassingscriteria moeten opnieuw worden bekeken.

1.5.1.

Bredere handelsbesprekingen zullen in gevoelige gebieden eerder conflicten doen ontstaan. Dit probleem moet efficiënt worden aangepakt. Dergelijke conflicten kunnen er immers toe leiden dat bepaalde strenge normen op de helling komen te staan, met name op het gebied van voedselveiligheid, consumentenbescherming, fatsoenlijke arbeidsomstandigheden, bescherming van openbare diensten en de handhaving van de rechten op het gebied van duurzame handel, zoals reeds in verschillende eerdere adviezen is vermeld. Het EESC wijst er nogmaals op dat handelsovereenkomsten in geen geval de speelruimte van de lidstaten om naar eigen goeddunken regels op te stellen, mogen beperken.

1.5.2.

Voorts verzoekt het EESC de nieuwe Commissie om haar horizontale bepalingen inzake grensoverschrijdende gegevensstromen en bescherming van persoonsgegevens in de handels- en investeringsovereenkomsten van de EU opnieuw te bevestigen.

1.5.3.

De EU is bij uitstek in staat om een voortrekkersrol te spelen op het gebied van zorgvuldigheid; het Comité verzoekt de Commissie dan ook om Europese regelgeving ter zake voor te stellen. Het wijst er in dit verband nogmaals op dat via het handelsbeleid moet worden ingezet op verantwoord ondernemerschap, zodat de EU haar wereldwijde handelspositie kan versterken en duurzaamheid kan ondersteunen, met name door ondernemingen aan te moedigen om de verantwoordelijkheid te nemen voor de impact van hun acties voor de samenleving. Ook dringt het EESC erop aan dat handelsovereenkomsten de nationale en lokale overheden ertoe verplichten om hun rol ten volle te vervullen.

1.5.4.

Een meer diepgaand politiek debat over de rol van handel en investeringen is van essentieel belang om beter inzicht te krijgen in de aanjagers en economische impact ervan. Het evaluatiebeleid van de EU moet zich meer richten op de kwalitatieve aspecten van handelsovereenkomsten, en zowel het maatschappelijk middenveld als het EESC moeten ten volle bij een en ander worden betrokken. Er moet een breder scala aan indicatoren worden ingevoerd, waarbij ook onbevooroordeeld dient te worden gekeken naar alternatieve modellen, en onderhandelingen mogen pas worden aangevat als de effectbeoordelingen zijn afgerond. Bovendien moet met redelijke tussenpozen een breed opgezet onderzoek worden uitgevoerd naar de wereldwijde effecten van handel.

1.5.5.

Het EESC dringt er opnieuw met klem op aan dat de EDEO meer rekening gaat houden met de handel. Handel wint steeds meer aan belang, zowel in geopolitiek opzicht als in het kader van de economische diplomatie, maar in de recente gezamenlijke mededeling over het versterken van de banden tussen de EU en Azië (4) wordt hierover in alle talen gezwegen. Ook blijft het EESC erop hameren dat DG Handel nauwer moet samenwerken met andere directoraten-generaal, met name DEVCO en EMPL, en dat daarbij moet worden gestreefd naar meer coherentie en transparantie.

1.6.

Het EESC zou graag zien dat de dialoog met het maatschappelijk middenveld over het handels- en investeringsbeleid tijdens en na de onderhandelingen wordt verdiept en dat de rol van het maatschappelijk middenveld als toezichthouder wordt versterkt. Bij de verdieping van de dialoog moet worden uitgegaan van meer transparantie en voortdurende verbetering, aangezien de onderhandelingen en overeenkomsten ingewikkelder worden, wat voor een groot deel te maken heeft met de doelstellingen van duurzame ontwikkeling, de Overeenkomst van Parijs en de overgang naar de circulaire economie.

1.7.

Het EESC herhaalt dat de multilaterale aanpak van handel in de landbouw opnieuw moet worden bekeken en een nieuwe impuls nodig heeft, en wijst erop dat de EU in een goede positie verkeert om hierbij een leidende proactieve rol te spelen en tegelijk de normen op het gebied van milieu, sociale en duurzame ontwikkeling in bredere zin te bevorderen, in overeenstemming met de SDG’s. De EU moet vermijden dat al te ruimhartige toegevingen op landbouwgebied de binnenlandse productie zouden ondermijnen.

1.8.

Het Comité is bijzonder ingenomen met het feit dat in mededeling “Handel voor iedereen” de nadruk wordt gelegd op duurzame ontwikkeling, met name op het gebied van mensenrechten, sociale rechten en het milieu, en dat alle handelsovereenkomsten van de nieuwe generatie hoofdstukken bevatten over handel en duurzame ontwikkeling. Deze moeten een centrale rol spelen bij de bevordering van het handels- en investeringsbeleid van de EU. Effectieve afdwingbaarheid is cruciaal voor de naleving van deze toezeggingen, vooral ook om een gelijk speelveld tot stand te brengen voor EU-bedrijven in het buitenland.

1.8.1.

Het EESC is ingenomen met de recente aankondiging van de aantredende Commissievoorzitter inzake de voorgestelde aanstelling van een nieuwe Chief Trade Enforcement Officer die onder de commissaris voor Handel ressorteert en die ermee wordt belast om de naleving van onze handelsovereenkomsten te monitoren en te verbeteren (5). Degene die deze belangrijke nieuwe functie gaat vervullen zou ruime bevoegdheden met evenveel gewicht en doeltreffendheid moeten krijgen om toe te zien op alle verplichtingen die in vrijhandelsovereenkomsten zijn aangegaan, met name op het gebied van duurzame ontwikkeling. In dit kader moet een objectieve besluitvormingsprocedure worden gevolgd op basis van tijdige en doeltreffend ingeleide onderzoeken waarvoor voldoende middelen moeten worden uitgetrokken en waarbij een duidelijke rol moet zijn weggelegd voor erkende belanghebbenden, die de mogelijkheid moeten hebben om klachten in te dienen en om deel te nemen aan eventueel volgende openbare hoorzittingen. Een grondige rapportage aan het EP en de Raad is in dit verband geboden, waarbij gezorgd moet worden voor een welomschreven rol van het EESC en de respectieve DAG’s, alsook voor permanente betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld.

1.8.2.

Het EESC heeft eerder al aanbevolen om een specifieke clausule ter bevordering van de SDG’s op te nemen in alle toekomstige mandaten voor de hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling, en, naar aanleiding van de Overeenkomst van Parijs, daarnaast ook te verwijzen naar de bestrijding van het broeikaseffect. Ook de overgang naar een koolstofarme kringloopeconomie is een factor die centraal moet staan in de onderhandelingsmandaten van de EU.

1.8.3.

De daadwerkelijke overgang naar een koolstofneutrale EU-economie tegen 2050 is geen sinecure. Een en ander zal verreikende gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het handelsbeleid, en handelsbesluiten zullen op hun beurt een grote impact hebben op het verloop van de transitie, zowel in de EU als wereldwijd. Het waarborgen van een eerlijke transitie moet voorop worden gesteld in alle toekomstige handelsbeleidsmaatregelen, -praktijken en -besprekingen.

1.8.4.

Intensievere handelsstromen leiden tot meer vervoer, terwijl vervoer nu al voor aanmerkelijk veel broeikasgasemissies zorgt. Alle vervoerswijzen dienen daarom te worden geïntegreerd in een versterkt duurzaam en rechtvaardig vervoersbeleid, en het handels- en vervoersbeleid moeten aan elkaar gekoppeld worden, met name als het gaat om de naleving van de SDG-verbintenissen.

1.8.5.

Tot slot dringt het EESC erop aan dat de EU bij de overgang naar een kringloopeconomie de nodige aandacht besteedt aan de problemen van de EU-sectoren die veel middelen en energie behoeven, dat zij zich inspant om koolstoflekkage en investeringslekkage te voorkomen en dat zij zorgvuldig nagaat of verzachtende grensaanpassingsmaatregelen conform de WTO-regels mogelijk zijn.

2.   Achtergrond

2.1.

Handel en investeringen zijn van fundamenteel belang voor de EU en hebben het potentieel positief bij te dragen aan haar binnenlandse economische prestaties. In de mededeling “Handel voor iedereen” (6) wordt beklemtoond dat meer dan 30 miljoen banen in de EU — d.i. één op de zeven — afhankelijk zijn van export naar derde landen en dat 90 % van de wereldwijde economische groei de komende 15 jaar naar verwachting buiten Europa zal worden gegenereerd. De EU moet onderkennen dat handel een belangrijke rol speelt bij de verbetering van haar eigen economische prestaties, maar tegelijkertijd moet zij vermijden dat zij afhankelijk wordt van een exclusief op export gericht model. Er moet evenveel belang worden gehecht aan het stimuleren van de interne vraag door middel van publieke en private investeringen en consumptie.

2.1.1.

De EU, die een zesde van de wereldwijde import en export voor haar rekening neemt, is de grootste exporteur van goederen en diensten ter wereld en op haar beurt de grootste exportmarkt voor zo’n 80 landen. Als ruggengraat van de Europese economie is de industrie goed voor 80 % van de Europese export en zorgt zij voor heel wat particuliere innovatie en hoogwaardige banen. Zoals in de mededeling “Handel voor iedereen” wordt opgemerkt, is “het aandeel van de import in de export van de EU […] sinds 1995 met meer dan de helft gestegen”, wat eens te meer duidelijk maakt dat het bedrijfsleven en de industrie en een dynamisch en proactief handelsbeleid van cruciaal belang zijn.

2.1.2.

Intussen telt de EU 36 miljoen banen die afhankelijk zijn van export (7), wat een stijging van twee derde en circa 1,5 biljoen EUR ten opzichte van het jaar 2000 inhoudt. De EU heeft haar “aandeel in de mondiale goederenexport” (van 15 %) weten te handhaven, terwijl het aandeel van China is gestegen en dat van zowel de VS als Japan is gedaald. De Commissie benadrukt dat banen die verband houden met export beter dan gemiddeld worden betaald en in elke lidstaat goed zijn voor een aanzienlijk deel van de werkgelegenheid.

2.1.3.

In tegenstelling tot de handel in goederen dreigt de handel in diensten de lonen juist omlaag te trekken. Uit een recent verslag van de OESO (8) komt naar voren dat de verwerkende industrie voor een groot deel bestaat uit dienstenfuncties en dat het buitenlandse aandeel in dergelijke diensten toeneemt. Bedrijven stellen zich steeds vaker de vraag of zij zelf voor hun diensten zullen zorgen of deze beter kunnen afnemen van externe leveranciers. In het geval van uitbesteding naar landen waar de arbeidskosten lager liggen, is het probleem van het afstoten van werkgelegenheid bijzonder nijpend.

2.1.4.

De brexit dreigt zijn stempel te drukken op de toekomst van de handelsbetrekkingen van de EU en de voortzetting van de onbelemmerde en tariefvrije handelsstromen. Het vertrek van een belangrijk handelsland uit de interne markt zou het EU-handelsbeleid uit balans kunnen brengen; daarnaast zouden er ernstige problemen kunnen ontstaan als het VK kiest voor deregulering, wat gepaard kan gaan met een aantasting van normen en rechten. De EU moet alles op alles zetten om het VK af te houden van stappen in de richting van oneerlijke concurrentie. Het is van kapitaal belang dat er een overeenkomst tussen de EU en het VK komt waarin wordt vastgehouden aan een hoog niveau van normen en rechten.

2.2.

Een groot aantal factoren zorgt samen voor een exponentieel groeiende wereldwijde vraag naar handel in goederen en, steeds meer, in diensten. Naar verwachting zal de wereldbevolking halverwege deze eeuw uit 9-10 miljard personen bestaan. Als gevolg van de snelle industrialisering en verstedelijking woont meer dan de helft van de wereldbevolking nu voor het eerst in steden, waar mensen afhankelijker van elkaar zijn dan in een plattelandsgemeenschap, omdat plattelandsbewoners in grotere mate in hun eigen levensonderhoud voorzien.

2.2.1.

Naar schatting zullen er in 2030 bovendien mogelijk maar liefst 2 miljard personen zijn met een gemiddeld inkomen, met name in landen als China, India, Kenia, Chili en Indonesië. Zij verlangen veel meer diversiteit en keuze wat betreft hun voeding, kleding, gebruiksartikelen, voertuigen en andere consumptiegoederen en kunnen zich dit ook veroorloven (in vele gevallen voor het eerst in hun leven).

2.2.2.

Groeiende markten vormen echter niet de enige reden waarom de handelsstromen toenemen. Vandaag de dag zijn de activiteiten van multinationals steeds vaker gestructureerd in mondiale waardeketens. In haar analyse van deze strategieën beschrijft de OESO (9) hoe fiscale strategieën, schaal (de concentratie van bedrijven neemt toe), technologische expertise en de diversificatie van activiteiten belangrijke motoren zijn voor wereldwijde handel. De digitalisering van de economie leidt ook tot een vervaging van traditionele grenzen. Daarnaast zijn multinationals steeds meer afhankelijk van relaties die niet gebaseerd zijn op vermogen (strategische partnerschappen, uitbesteding). Groepen hebben daarom een complexere structuur dan ooit tevoren en zakelijke praktijken ondergaan een transformatie. Als gevolg daarvan moet het handels- en investeringsbeleid mogelijk worden aangepast.

2.3.

EU-exporteurs moeten de belangrijke kansen aangrijpen die zij aangereikt krijgen dankzij de sterke punten van de EU, in het bijzonder op het gebied van de productie van goederen en diensten met toegevoegde waarde of voor de topmarktsegmenten. Momenteel zijn er bovendien al ongeveer zeventig preferentiële handelsovereenkomsten op vijf continenten van kracht en over andere belangrijke overeenkomsten wordt onderhandeld. Anders zullen zij moeten toekijken terwijl concurrent-exporteurs — uit andere ontwikkelde landen of, met name, uit snel opkomende economieën — deze kansen benutten. Als belangrijke recente ontwikkelingen op dit gebied kunnen onder meer het herziene trans-Pacifische partnerschap (TPP) en andere belangrijke handelsbesprekingen in de regio Azië-Stille Oceaan worden aangehaald.

3.   Belangrijke onderliggende factoren ter ondersteuning van aan handel verwante welvaart in de EU

3.1.

Het belang van de eengemaakte markt voor de EU-handel blijkt uit het zogenaamde overloopeffect: een vijfde van de banen die dankzij export kunnen bestaan, bevindt zich in een andere lidstaat. De Duitse export is bijvoorbeeld niet alleen verantwoordelijk voor 6,8 miljoen banen in Duitsland, maar ook voor 1,6 miljoen banen elders in de EU. Dit is hoofdzakelijk het gevolg van de steeds langere toeleveringsketens, niet alleen in Europa, maar overal ter wereld, wat inhoudt dat nog onafgewerkte producten vaak meerdere malen een grens over gaan. Dit is in het bijzonder het geval in de automobielindustrie. De brexit heeft deze omstandigheid des te duidelijker gemaakt: 650 000 in het VK gebaseerde banen zijn gekoppeld aan export naar landen buiten de EU vanuit andere lidstaten. Uit cijfers van de Commissie (10) blijkt dat onder meer Tsjechië, Slowakije en Polen het grootste voordeel uit deze situatie halen.

3.1.1.

Daarom is het, teneinde de aan export gekoppelde werkgelegenheid te behouden en te stimuleren, van groot belang dat de eengemaakte markt en de eurozone soepel en eerlijk functioneren. De verdere integratie van de eengemaakte markt en de eurozone blijft primordiaal, ook op het vlak van energie en een soepel werkend vervoerssysteem; dit houdt in dat eerlijke arbeidsmobiliteit wordt bevorderd.

3.1.2.

Ook is een betere integratie van diensten en gegevensstromen cruciaal. Bij die gegevensstromen moeten de EU-voorschriften inzake gegevensprivacy volledig in acht worden genomen, niet in de laatste plaats omdat de eengemaakte markt steeds digitaler wordt. Ook voor een gezond digitaal ecosysteem is beleid nodig waarmee ervoor wordt gezorgd dat gegevens het openbaar belang dienen en kansen bieden voor de ontwikkeling van digitale diensten van algemeen belang.

3.1.3.

In zijn advies over de hervorming van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) eiste het EESC dat “alle toekomstige multilaterale initiatieven op het gebied van gegevensstromen volledig stroken met de horizontale EU-bepalingen inzake grensoverschrijdende gegevensstromen en gegevensbescherming in de handels- en investeringsovereenkomsten van de EU” (11) en verzocht het de nieuwe Commissie te bevestigen dat over deze cruciale toezegging niet valt te onderhandelen.

3.2.

De snelle ontwikkeling van digitalisering en kunstmatige intelligentie (KI) zal de maatschappij, in samenspel met de demografische veranderingen en de overgang naar een koolstofarme, circulaire economie, ingrijpend veranderen. Bedrijven spelen een toonaangevende rol bij de ontwikkeling van innovatie en nieuwe technologieën. Van haar kant moet de overheid een wetgevingskader voor een rechtvaardige transitie opzetten en beginselen inzake bindende ethische KI-voorschriften uitstippelen.

3.2.1.

Onderzoek en innovatie, aangestuurd door de industrie en gestoeld op hoogwaardig onderwijs en ondernemerschap, zijn essentieel om ervoor te zorgen dat de EU bij nieuwe ontwikkelingen voorop blijft lopen. De nieuwe Commissie moet er op de eerste plaats voor zorgen dat Horizon Europa uitgroeit tot een efficiënte en robuuste opvolger van Horizon 2020. De EU moet ook extra aandacht besteden aan de ondersteuning van bedrijven zodat deze hun concurrentievermogen, op zowel intern als internationaal niveau, kunnen verbeteren en nieuwe technologieën kunnen ontwikkelen en toepassen. Innovatie wordt ook bevorderd door proefprojecten en door middel van samenwerking tussen de publieke en private sector en de academische wereld.

3.2.2.

Technologische veranderingen en ontwikkelingen vereisen snelle aanpassingen in vaardigheden die snel en onverwachts kloven kunnen vertonen, met name op technische terreinen en in het bijzonder op het gebied van STEM-vaardigheden (wetenschap, technologie, engineering en wiskunde).

3.2.3.

De bevordering en ontwikkeling van menselijke vaardigheden en meertaligheid zijn even belangrijk als een grotere nadruk op toegang tot beroepsopleiding, omscholing en een leven lang leren.

3.2.4.

Om de vaardighedenkloof te dichten, moeten opleidingsstelsels voldoende flexibel zijn en vlot kunnen inspelen op toekomstige behoeften. Dit vereist aanzienlijke inspanningen van de lidstaten, maar ook de sociale partners is een essentiële rol toebedeeld.

3.3.

Nu er nieuwe, afwijkende vormen van werk ontstaan, is het van cruciaal belang om de overgang van onderwijs naar werk en tussen banen en taken soepeler te maken en stimulerende voorwaarden te scheppen voor zelfstandige arbeid en ondernemerschap. Veranderingen in de wereld van arbeid moeten gepaard gaan met sociale bescherming en flexibele en naar behoren functionerende arbeidsmarkten, alsook met een sociale dialoog die op resultaten is gericht.

3.4.

Concurrentievermogen is een belangrijke aandrijver van zakelijke ontwikkeling. De handelsbeleidslijnen en -voorschriften van de EU moeten binnen hun toepassingsgebied positieve randvoorwaarden scheppen voor bedrijven die concurreren met landen buiten de EU met het oog op fatsoenlijke banen met hoge arbeidsnormen. Dergelijke regelgeving moet geschikt zijn voor het beoogde doel en een positieve ondernemingsgeest en -cultuur bevorderen waartoe ook jongeren, en in het bijzonder vrouwen, zich aangetrokken voelen.

3.4.1.

Het EESC neemt nota van de verslagen van de OESO en het IMF (12) waarin wordt gewezen op de toegenomen concentratie van bedrijven, zowel op het vlak van productie als van niet-financiële diensten. Er moet verder onderzoek worden verricht om de drijvende krachten achter deze marktconcentratie te achterhalen. Hiertoe moeten beleidslijnen op het gebied van mededinging en internationale handel mogelijk opnieuw onder de loep worden genomen. In het bijzonder op dit gebied mag de handelsagenda geen belemmering vormen voor beleid dat erop is gericht kmo’s meer mogelijkheden te bieden om markten te betreden, onder meer door middel van ambitieuze Europese industriële beleidsmaatregelen. Dit geldt met name voor de digitale sector.

3.4.2.

De EU moet een klimaat scheppen dat particuliere en publieke investeringen ondersteunt. Hiertoe zijn stabiliteit en voorspelbaarheid, een stabiel macro-economisch klimaat, een goede bescherming van intellectuele-eigendomsrechten en fiscale verantwoordelijkheid vereist. Het belastingstelsel moet van zijn kant eerlijk zijn en tegelijkertijd innovatie, ondernemerschap, groei en werkgelegenheid stimuleren.

3.4.3.

Daarnaast moet men in het kader van het handels-en investeringsbeleid van de EU blijven uitkijken voor investeringen die samenhangen met fraude of belastingontwijking.

3.4.4.

Directe buitenlandse investeringen (DBI’s) zijn belangrijk nu bedrijven hun productie steeds vaker verhuizen naar locaties in de buurt van hun eindmarkten, hetgeen onder meer hun concurrentievermogen ten goede kan komen. Het EESC heeft zich ook verheugd getoond (13) over de EU-handelsbeschermingsverordening inzake recente stappen om investeringen die de EU binnenkomen te monitoren.

3.4.5.

Toch blijkt uit het jaarverslag van de OESO over DBI-statistieken voor 2018 dat DBI’s wereldwijd na de belastinghervorming in de VS met 27 % zijn gedaald. Voor bepaalde EU-landen (Luxemburg, Nederland) was deze daling spectaculair. Er moet daarom bijzondere aandacht worden besteed aan het onderscheid tussen DBI’s die verband houden met de reële economie en DBI’s die gepaard gaan met fraude of belastingontwijking. Dit soort praktijken moet door de EU op alle niveaus worden aangepakt.

3.5.

In de mededeling “Handel voor iedereen” staat het volgende te lezen: “Meer dan 600 000 kmo’s, die werk bieden aan minstens 6 miljoen mensen, voeren rechtstreeks goederen uit naar landen buiten de EU, en zijn goed voor één derde van de export” (14). Zij wijst er ook op dat veel andere ondernemingen diensten uitvoeren of indirect uitvoeren als leverancier van andere, grotere ondernemingen.

3.5.1.

Het EESC was specifiek ingenomen met “de toezegging voor kleine ondernemingen”, omdat zij “op grote belemmeringen [stuiten] wanneer zij zich op nieuwe markten begeven”. Er werden specifieke bepalingen voor kmo’s in alle toekomstige onderhandelingen beloofd, evenals “regelmatige enquêtes over de belemmeringen” waarmee kmo’s in specifieke markten te kampen hebben. Het advies van het EESC (15) over het TTIP en de gevolgen daarvan voor kleine en middelgrote ondernemingen is in dit verband ook relevant.

3.5.2.

Het potentieel en de behoeften van kmo’s moeten op elk beleidsterrein worden geïntegreerd om te garanderen dat deze ondernemingen toegang hebben tot financiering, andere hulpmiddelen en markten en om hun ontwikkelingsvermogen te bevorderen, aangezien verschillende soorten ondernemingen uiteenlopende behoeften hebben en er rekening dient te worden gehouden met de specifieke omstandigheden waarin kmo’s actief zijn (onder meer in plattelandsgebieden en perifere regio’s).

4.   Omgaan met handelscontroverses

4.1.

Op grond van het Verdrag van Lissabon heeft de EU nieuwe bevoegdheden op het gebied van investeringen en moet zij haar werkzaamheden op het gebied van zowel handel als investeringen koppelen aan andere belangrijke terreinen, in het bijzonder ontwikkeling. Het blijft het Comité zorgen baren dat de verschillende DG’s van de Commissie, waaronder DEVCO en EMPL, vooralsnog blind lijken te zijn voor het feit dat de impact op de handel op verschillende gebieden doorwerkt.

4.2.

Naast de handelsverdragen van de “nieuwe generatie”, waarvan het eerste met Korea werd gesloten, heeft de Commissie ook geprobeerd om over uitgebreidere vrijhandelsakkoorden te onderhandelen met landen van het Oostelijk Partnerschap en meer ontwikkelde handelspartners. Het ging daarbij ook om Japan, en een ander goed voorbeeld is de Brede Economische en Handelsovereenkomst (Comprehensive Economic and Trade Agreement — CETA) met Canada, waarmee verder wordt gegaan dan alleen het schrappen van invoerrechten en wordt ingegaan op allerlei verschillende aspecten, zoals voorschriften voor diensten, het wegnemen van non-tarifaire handelsbelemmeringen en andere handelsgerelateerde aspecten als investeringen, mededinging en samenwerking op het gebied van regelgeving.

4.2.1.

Het EESC is van mening dat de voortdurende ontwikkeling van een toekomstgerichte, progressieve handelsagenda in dit kader nu urgenter is dan ooit. Bij dergelijke uitgebreide handelsbesprekingen is er meer kans op conflicten in verband met gevoelige onderwerpen. Het kan hierbij bijvoorbeeld gaan om de handhaving van hoge normen — met name op het gebied van voedselveiligheid, consumentenbescherming en fatsoenlijke arbeidsomstandigheden — maar ook de bescherming van openbare diensten en het afdwingen van rechten in het kader van een duurzame handelsagenda.

4.2.2.

Het feit dat de nieuwe generatie akkoorden veel verder gaat dan de traditionele verlaging van invoerrechten en dat erin wordt bepaald dat overheidsmaatregelen de handel niet negatief mogen beïnvloeden, leidt tot bezorgdheid dat de ruimte voor openbaar beleid zal worden beperkt. Staten mogen niet alleen naar eigen goeddunken regelgeving uitvaardigen, maar moeten dit doen met het oog op het algemeen belang. Het EESC benadrukt dat handelsovereenkomsten dit geenszins mogen verhinderen.

4.2.3.

Het EESC heeft gesteld (16) dat het handelsbeleid van de EU “zal worden beoordeeld aan de hand van het feit of de Commissie in staat is aan te tonen dat de milieu-, arbeids- en andere normen niet worden verlaagd door handelsovereenkomsten. Deze overeenkomsten zouden er juist op gericht moeten zijn dergelijke normen te verbeteren.”

4.3.

Open, op regels gebaseerde internationale handel is essentieel om meer kansen te creëren voor bedrijven en eerlijke voorwaarden voor bedrijven ten opzichte van hun buitenlandse concurrenten te waarborgen. De EU moet WTO-regels ondersteunen die eerlijke handel bevorderen waarbij inachtneming van de duurzameontwikkelingsdoelstellingen wordt gewaarborgd. Ook moet zij een wereldwijde voortrekkersrol op zich nemen om protectionisme en verstoring aan te pakken en een progressief en duurzaam handelsbeleid te bevorderen. Met name wat betreft nieuwe thema’s als handel en fatsoenlijk werk moeten de EU en de lidstaten hun invloed aanwenden via de verschillende WTO-commissies.

4.4.

Handel is een van de beleidsprocessen die binnen de Commissie het meest worden geëvalueerd. Om een bredere beleidsdiscussie over de rol van handel en investeringen mogelijk te maken, moeten er echter verdere analyses worden uitgevoerd om beter te begrijpen wat de drijvende krachten achter en de economische gevolgen van handel zijn, alsook welke bijdrage handel kan leveren tot de SDG’s.

4.4.1.

Hierbij moet het evaluatiebeleid van de EU een centrale rol spelen. DG Handel evalueert de gevolgen van belangrijke handelsinitiatieven met behulp van verschillende instrumenten: effectbeoordelingen en duurzaamheidseffectbeoordelingen, economische beoordelingen van de onderhandelde uitkomsten en evaluaties achteraf.

4.4.2.

Methodologie en timing zijn cruciale kwesties en moeten opnieuw worden beoordeeld. Het gebruikte berekenbaar algemeen evenwichtsmodel moet opnieuw worden afgezet tegen alternatieve modellen en moet een bredere reeks indicatoren bevatten om de effecten op de mensen- en arbeidsrechten, klimaatverandering, biodiversiteit, consumenten en DBI’s te meten. Als alleen de situaties met en zonder de handelsovereenkomst worden vergeleken, wordt er onvoldoende aandacht besteed aan de kwalitatieve evaluatie van onderhandelingsopties, in het bijzonder op het gebied van handel en duurzame ontwikkeling. Effectbeoordelingen en duurzaamheidseffectbeoordelingen moeten tijdig worden afgerond zodat de onderhandelaars over de informatie beschikken en er voor en tijdens de onderhandelingen rekening mee kunnen houden, in plaats van dat ze pas na afloop van de onderhandelingen worden gepresenteerd.

4.4.3.

De verwezenlijking van de SDG’s moet centraal komen te staan bij de evaluatie van het EU-handelsbeleid, zoals het EESC al heeft bepleit in zijn advies “De sleutelrol van handel en investeringen bij het nastreven en verwezenlijken van de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling” (17).

4.4.4.

Het EESC is van mening dat raadplegingen van het maatschappelijk middenveld een waardevolle bijdrage leveren aan milieueffectbeoordelingen en beveelt aan deze raadplegingen uit te breiden naar de vroege fase van het proces waarin het mandaat wordt opgesteld. Ook de interne werkzaamheden van de stuurgroep Evaluatie van de Commissie zouden verder worden verrijkt als het maatschappelijk middenveld erbij zou worden betrokken. Adviseurs moeten onafhankelijk genoeg zijn en over voldoende expertise beschikken, in het bijzonder met betrekking tot mensenrechten en milieukwesties.

4.4.5.

Wat de arbeidsmarkt betreft, moeten er gedetailleerdere analyses worden uitgevoerd van potentiële afstotingseffecten, de ontwikkeling van de lonen en werkzekerheid. Met betrekking tot de economische effecten moet er niet alleen aandacht uitgaan naar de EU, maar ook naar de mate waarin handel en investeringen minder ontwikkelde economieën in staat stellen hun productiviteit te verhogen en op grotere schaal te innoveren. Bovendien moet met redelijke tussenpozen een integraal onderzoek worden uitgevoerd naar de wereldwijde effecten van handel.

4.4.6.

Handel wint steeds meer aan belang, zowel in geopolitiek opzicht als in het kader van de economische diplomatie. De EDEO moet daarom meer aandacht gaan besteden aan handel. Handelskwesties schitterden door afwezigheid in de gezamenlijke mededeling over het versterken van de banden tussen Europa en Azië (18).

4.5.

Bij de onderhandelingen over een “TTIP”-overeenkomst met de Verenigde Staten kwamen in eerste instantie veel punten van zorg onder het brede publiek en het maatschappelijk middenveld aan het licht, maar deze waren algemeen van aard. De Commissie heeft zich bij handelsbesprekingen ingespannen om politieke toezeggingen te verkrijgen dat handel en investeringen niet zullen worden gestimuleerd door het beschermingsniveau af te zwakken en dat er waarborgen zullen worden geboden zoals specifieke vrijstellingen en voorbehouden, specifieke clausules over staatsmonopolies of de afwijzing in een vroeg stadium van lichtzinnige vorderingen van investeerders. Het EESC heeft tegelijkertijd gepleit — en zal dat ook blijven doen — voor verdere verduidelijking en garanties met betrekking tot diverse uitermate gevoelige punten.

4.5.1.

De kwetsbaarheid van overheidsdiensten in een handelsovereenkomst als gevolg van marktliberalisering en specifieke clausules (standstill en ratchet) die de toekomstige speelruimte bepalen van de partijen om beperkingen van de markttoegang en discriminerende maatregelen in te voeren, worden beschouwd als een cruciaal punt van zorg. Het EESC heeft al eerder aangegeven dat het positief is dat “de Commissie haar oor te luisteren heeft gelegd bij het EESC, het Europees Parlement en het maatschappelijk middenveld en voornemens is om openbare diensten in het kader van de vrijhandelsovereenkomsten te beschermen”, waarbij het echter benadrukt dat daartoe het best gebruik kan worden gemaakt van “een positieve lijst met betrekking tot markttoegang en nationale behandeling” (19).

4.5.2.

Aangezien er voortdurend kans bestaat op een regeringswisseling en daarom ook op wijziging van het beleid inzake overheidsdiensten, wordt elke eerdere opening in een handelsovereenkomst “ingesloten”. Er kan geen stap terug worden gezet. Openingsbepalingen van het type standstill en ratchet kunnen daarom met name overheidsdiensten in het gedrang brengen, aangezien hun toepassingsgebied op enge en ambigue wijze wordt gedefinieerd.

4.5.3.

Het is ook van vitaal belang dat de ruimte voor openbaar beleid behouden blijft wanneer publieke aanbestedingen in handelsovereenkomsten worden opgenomen. Daarom was het belangrijk voor het EESC om op te roepen tot “behoud van de bevoegdheid voor de aanbestedende diensten om bij aanbestedingen gebruik te maken van milieu-, sociale en arbeidsgerelateerde criteria, zoals de verplichting om collectieve overeenkomsten na te leven” (20).

4.6.

In het kader van de bescherming van investeringen heeft het EESC opgeroepen tot “procedurele waarborgen […] tegen vorderingen die gericht zijn op nationale wetgeving inzake het algemeen belang, teneinde het recht van een partij te waarborgen om naar eigen goeddunken in zijn regelgeving het algemeen belang boven de bescherming van de investeerder te stellen” (21). In zijn advies over een multilateraal investeringsgerecht geeft het EESC aan van mening te zijn dat “dit alleen in voldoende mate kan worden bereikt door de opname van […] een uitzonderingsbepaling voor het algemeen belang […] vergezeld […] van passende garanties dat deze niet wordt misbruikt voor protectionistische doeleinden”. In de bredere context van zijn advies inzake bepaalde belangrijke kwesties in het kader van de onderhandelingen over het trans-Atlantische partnerschap voor handel en investeringen (TTIP), heeft het EESC opgeroepen tot de expliciete vermelding van “collectieve overeenkomsten, inclusief tripartiete en/of algemene (erga omnes-)overeenkomsten, zodat zij niet als een schending van het gewettigd vertrouwen van een investeerder geïnterpreteerd kunnen worden” (22).

4.7.

Landbouw en handel behoren al meer dan veertig jaar tot de bevoegdheden van de EU, maar toch ontbrak het in het verleden soms aan communicatie en een gemeenschappelijke visie op deze twee cruciale gebieden. Ook mag de EU in geen geval zwichten voor de verleiding om op landbouwgebied ruimhartige toegevingen te doen die de binnenlandse productie zouden ondermijnen.

4.7.1.

In zijn advies over de rol van landbouw in handelsbesprekingen (23) benadrukte het EESC dat bilaterale overeenkomsten erop gericht moeten zijn te voorkomen dat partnerlanden met twee maten meten in de landbouw, met name in het kader van de overeenkomst inzake sanitaire en fytosanitaire maatregelen en de overeenkomst inzake technische handelsbelemmeringen. De EU dient ook haar normen op het gebied van milieu, sociale aspecten en duurzame ontwikkeling in bredere zin te bevorderen in overeenstemming met de SDG’s. De EU (en andere landen) moeten een bindende overeenkomst op het gebied van capaciteitsopbouw opnemen om minder ontwikkelde landen te kunnen helpen te voldoen aan dergelijke normen; zo kan bijvoorbeeld steun worden verleend bij de uitwerking van een aanvaardbare regeling voor veterinaire certificering, gezien het cruciale belang van voedselveiligheidsnormen.

4.7.2.

De multilaterale aanpak van handel in de landbouw moet worden heroverwogen en heeft een nieuwe impuls nodig. Het Doha-concept van de WTO moet — in versterkte vorm — de basis blijven voor de handelsdialoog tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden; daarbij moet worden vastgehouden aan het beginsel van voedselsoevereiniteit voor iedereen. In hetzelfde advies wordt benadrukt dat de EU bij uitstek geschikt is om een proactieve voortrekkersrol te spelen bij het promoten van een nieuwe, evenwichtige benadering, zeker met het oog op sommige snel opkomende economieën die er niet in slagen substantiële hulp te bieden aan landen die nog meer achterop hinken.

4.8.

In zijn advies over het hervormen van de WTO achtte het EESC het “essentieel dat het voorzorgsbeginsel, zoals vastgelegd in de EU-verdragen, ook op multilateraal niveau adequaat beschermd wordt en volledig wettelijk erkend wordt om een hoger niveau van bescherming te waarborgen door preventieve besluitvorming in geval van risico voor de volksgezondheid of het milieu. Gezien het belang ervan moet de EU dit bij al haar handelsbesprekingen tot een offensief belang maken.” (24)

4.9.

Terwijl in “Handel voor iedereen” de nadruk ligt op het vertrouwen van de consument in veilige producten, wordt in de consumentenbeschermingsrichtsnoeren van de VN een veel ruimere opvatting gehanteerd, waarin het bijv. ook gaat om de bescherming van de privacy van consumenten, hun rechten op het gebied van e-handel en het recht op effectieve handhaving van consumentenrechten. Gezien de gevolgen van de handelsliberalisering voor de consument roept het EESC in zijn advies over hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling in vrijhandelsovereenkomsten van de EU op tot de opname “binnen het TSD-kader” van “een specifiek hoofdstuk “handel en consumenten” […] waarin relevante internationale consumentenbeschermingsnormen worden vermeld en dat de samenwerking op het gebied van de handhaving van consumentenrechten versterkt” (25).

4.10.

In de discussienota van de Commissie uit 2017 over het in goede banen leiden van de mondialisering worden enkele consequenties genoemd van globalisering die ontspoort, in het bijzonder een toename van de ongelijkheid. Niet iedereen profiteert in dezelfde mate van de opbrengsten van handel. In het handels- en investeringsbeleid van de EU moet worden ingegaan op alle belangrijke consequenties van het openstellen van de markt en moeten de negatieve effecten, waaronder sociale en transitiekosten, zo veel mogelijk worden beperkt.

4.10.1.

In “Handel voor iedereen” werd voor het eerst erkend dat handel “tot tijdelijke ontwrichtingen [kan] leiden voor sommige regio’s en werknemers, wanneer de concurrentie voor sommige bedrijven te zwaar blijkt” en werd benadrukt dat “een verandering als deze voor de direct betrokkenen niet gering [is]”. In dit verband is het Europees Fonds voor aanpassing aan de globalisering van belang. Het heeft in 2013-2014 meer dan 27 600 werknemers geholpen (26). Daarom vindt het EESC het belangrijk dat een toekomstig meerjarig financieel kader voorziet in afdoende financiering die rechtstreeks is gekoppeld aan de effecten van handel, en dat de voorwaarden en toepassingscriteria opnieuw worden bekeken. Effectieve rechten van werknemers op informatie, raadpleging en collectieve onderhandelingen, die ervoor zorgen dat veranderingen als gevolg van herstructurering beter kunnen worden ondervangen en in goede banen kunnen worden geleid, zijn in dit opzicht van wezenlijk belang voor een eerlijke transitie.

4.11.

Het EESC pleit er daarnaast voor om gevoelige sectoren beter te beschermen tegen oneerlijke handelsconcurrentie door normen van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) op te nemen in de criteria om de beschermingsmechanismen te beoordelen. In een recent advies over de methodologie van handelsbeschermingsinstrumenten (27) pleitte het EESC voor gelijke voorwaarden voor Europese producenten-exporteurs en producenten-exporteurs uit derde landen. In dit opzicht toonde het EESC zich ingenomen met het voornemen van de Commissie om specifieke criteria te hanteren om te bepalen of er sprake is van significante verstoringen op de markt. Het wees er echter op dat er ook aandacht moet worden besteed aan de naleving van de IAO-normen en van multilaterale milieuovereenkomsten.

4.12.

Gezien de krachtige toezegging van de Europese Commissie om arbeidsbepalingen aan te scherpen via handelsbesprekingen, moeten partnerlanden volgens het EESC “aantonen dat zij de acht fundamentele arbeidsverdragen van de IAO volledig in acht nemen, voordat er een handelsovereenkomst wordt gesloten. Als een partnerland deze verdragen niet geratificeerd of niet naar behoren ten uitvoer gelegd heeft of geen blijk heeft gegeven van een gelijkwaardig beschermingsniveau, dan beveelt het EESC aan om te streven naar een stappenplan met harde afspraken dat in het TSD-hoofdstuk wordt opgenomen, om ervoor te zorgen dat dit alsnog tijdig wordt bereikt.” (28) De EU moet ook de uitvoering en handhaving van actuele IAO-normen bevorderen om te garanderen dat EU-bedrijven in het buitenland daadwerkelijk onder gelijke voorwaarden kunnen concurreren en om de verwezenlijking van SDG 8 inzake waardig werk te ondersteunen.

4.13.

Het handelsbeleid moet tevens initiatieven op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen versterken. Bedrijven moet zich verantwoordelijk opstellen in elke schakel van hun toeleveringsketen. Dit zou op zijn beurt het bestaansrecht van een onderneming flink moeten vergroten en moeten leiden tot maximale innovatie en duurzame economische groei. Het is belangrijk om consequent blijk te geven van verantwoord ondernemerschap zodat de EU haar wereldwijde handelspositie kan versterken en de duurzameontwikkelingsdoelstellingen kunnen worden verwezenlijkt. De EU moet er bij alle vrijhandelsakkoorden op aandringen dat elke ondertekenende partij de naleving door bedrijven van de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen actief bevordert (29). Het EESC erkent het belang van de handhaving van de arbeidsmarktregels door de overheid, onder meer door middel van inspecties, en pleit er zo voor dat in handelsovereenkomsten van nationale en lokale overheden wordt geëist dat zij hun verantwoordelijkheden volledig nakomen.

4.13.1.

Meer landen werken op dit vlak hun eigen wetten en instrumenten uit, zoals de recente Franse wet inzake de waakzaamheidsplicht en de Nederlandse wet zorgplicht kinderarbeid. Canada heeft zijn strategie voor maatschappelijk verantwoord ondernemen aangescherpt door extra aandacht te besteden aan het gedrag van Canadese bedrijven in het buitenland. Ook heeft het land een multistakeholderadviesraad opgericht. In april 2019 werd de eerste Canadese Europese Ombudsman voor verantwoord ondernemen benoemd, met een mandaat om vermeende mensenrechtenschendingen in het kader van de buitenlandse activiteiten van Canadese bedrijven in de mijnbouw, de olie- en gasindustrie en de textielsector te onderzoeken en openbaar te maken. Ook kan deze Europese Ombudsman aanbevelingen doen met betrekking tot handelsmaatregelen voor bedrijven.

4.14.

Het EESC is van mening dat de EU zich in een unieke positie bevindt om het voortouw te nemen op het gebied van zorgvuldigheid, met name nu wereldwijde toeleverings- en waardeketens steeds langer worden. Vrijwillige en bindende maatregelen sluiten elkaar niet uit, maar moeten elkaar juist aanvullen. In dit opzicht heeft het EESC kennis genomen van de werkzaamheden met betrekking tot het zogeheten bindend VN-verdrag dat momenteel door de leden van de VN wordt besproken en waarmee wordt beoogd wettelijk bindende verplichtingen inzake mensenrechten in het kader van de activiteiten van transnationale ondernemingen te codificeren. Het is bovendien verheugd over de lopende werkzaamheden van het EESC aan het initiatiefadvies REX/518. Een aantal lidstaten heeft al wetgeving vastgesteld inzake de zorgvuldigheidsplicht. Het EESC verzoekt de Commissie hun voorbeeld te volgen en Europese regelgeving ter zake voor te stellen.

5.   Handel en duurzame ontwikkeling: de noodzaak van verwezenlijking van de SDG’s/Overeenkomst van Parijs

5.1.

In zijn advies “Handel voor iedereen” (30) geeft het EESC aan met name ingenomen te zijn met het feit dat de EU “uitgebreid [ingaat] op duurzame ontwikkeling en in het bijzonder op sociale en mensenrechten en het milieu”. In zijn advies “Hoofdstukken over handel en duurzame ontwikkeling in vrijhandelsovereenkomsten van de EU” (31) dringt het EESC er bij de Commissie op aan “ambitieuzer te zijn in haar aanpak, met name waar het gaat om het versterken van de effectieve afdwingbaarheid van de toezeggingen in TSD-hoofdstukken, die voor het EESC van cruciaal belang is. Aan TSD-hoofdstukken moet evenveel gewicht worden gegeven als aan die over commerciële, technische en tarifaire aangelegenheden.”

5.1.1.

In dit verband is het EESC verheugd dat de aantredende Commissievoorzitter onlangs heeft aangekondigd dat er een nieuwe Chief Trade Enforcement Officer zal worden aangesteld die ermee wordt belast om de naleving van onze handelsovereenkomsten te monitoren en te verbeteren, al blijft de commissaris voor Handel de algemene verantwoordelijkheid houden. Degene die deze functie gaat vervullen zou ruime bevoegdheden met evenveel gewicht en doeltreffendheid moeten krijgen om toe te zien op alle verplichtingen die in vrijhandelsovereenkomsten zijn aangegaan, met name waar het gaat om de hoofdstukken inzake handel en duurzame ontwikkeling en om sociale en milieuproblemen die ontstaan in verband met andere hoofdstukken in overeenkomsten over handel en investeringen. In dit kader moet ook een objectieve besluitvormingsprocedure worden gevolgd op basis van tijdige en doeltreffend ingeleide onderzoeken waarvoor voldoende middelen moeten worden uitgetrokken en waarbij een duidelijke rol moet zijn weggelegd voor erkende belanghebbenden, die de mogelijkheid moeten hebben om klachten in te dienen en om deel te nemen aan eventueel volgende openbare hoorzittingen. Een grondige rapportage aan het EP en de Raad is in dit verband geboden, waarbij gezorgd moet worden voor een welomschreven rol van het EESC en de respectieve DAG’s, alsook voor onderliggende permanente betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld.

5.2.

In elk na 2010 gesloten vrijhandelsakkoord van wat de EU de “nieuwe generatie” noemt, is een hoofdstuk inzake handel en duurzame ontwikkeling opgenomen. Hierbij werd ook een actieve toezichthoudende rol toegekend aan het maatschappelijk middenveld van beide partijen.

5.2.1.

Het EESC vindt een constructieve dialoog met het maatschappelijk middenveld over het handels- en investeringsbeleid essentieel en roept er nogmaals toe op deze rol verder te versterken. In zijn advies over “De rol van interne adviesgroepen” (32) legde het EESC de nadruk op deze betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld en pleitte het voor een uitbreiding ervan naar alle aspecten van handelsovereenkomsten, in de eerste plaats wat betreft de gevolgen van de betreffende overeenkomst voor toezeggingen inzake handel en duurzame ontwikkeling.

5.2.2.

Het EESC heeft reeds aanbevolen niet alleen een specifieke clausule ter bevordering van de SDG’s op te nemen in alle toekomstige mandaten voor hoofdstukken inzake handel en duurzame ontwikkeling (33), maar, naar aanleiding van de Overeenkomst van Parijs, ook te verwijzen naar de bestrijding van het broeikaseffect.

5.3.

Zowel de 17 SDG’s, die het middelpunt vormen van de uitgebreide “Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling” van de VN, als de Overeenkomst van Parijs inzake klimaatverandering (34) moeten mondiale prioriteiten blijven. Op dit gebied moeten handel en investeringen een centrale ondersteunende rol spelen. Het zal echter een aanzienlijke uitdaging zijn om de economie van de EU tegen 2050 koolstofneutraal te maken.

5.3.1.

Al deze factoren zullen, zowel in de EU als op wereldschaal, verregaande gevolgen hebben voor de handel en vice versa. De Parijse en SDG-agenda’s moeten voorop worden gesteld in alle toekomstige handelsbeleidsmaatregelen, -praktijken en -besprekingen. Uit ramingen van de Unctad (35) blijkt dat er 7 biljoen USD extra nodig zal zijn om de SDG’s te verwezenlijken, waarvan ten minste een derde uit de particuliere sector zal moeten komen. Maar ook overheidsmiddelen zullen een cruciale rol spelen bij de uitvoering en financiering van de SDG’s. Zoals eerder opgemerkt door de directeur-generaal van de WTO hebben de millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling (MDG’s) al aangetoond dat handel een aanjager van verandering kan zijn (36).

5.3.2.

Daarnaast moet de regelgeving ingrijpend worden gewijzigd om een succesvolle energietransitie mogelijk te maken en om de vrijheid te waarborgen die nodig is om de doelstellingen in het kader van de Overeenkomst van Parijs te verwezenlijken. In zijn advies over een multilateraal investeringsgerecht pleitte het EESC voor een hiërarchieclausule die garandeert dat in geval van inconsistentie tussen een internationale investeringsovereenkomst en een internationale milieu-, sociale of mensenrechtenovereenkomst die voor een partij bij een geschil bindend is, de verplichtingen uit hoofde van de laatstvermelde internationale overeenkomst prevaleren, om te voorkomen dat voorrang wordt gegeven aan overeenkomsten van investeerders (37).

5.4.

Het EESC heeft eerder geconcludeerd (38) dat de EU “bij uitstek geschikt [is] om de uitvoering van de SDG’s vooruit te helpen” omdat ze “over de geloofwaardigheid [beschikt] om een brug te kunnen slaan tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden”. Toch drong het EESC erop aan dat de EU zich meer richt op “de volledige integratie van de SDG’s in het Europese beleidskader en de huidige prioriteiten van de Commissie, indien nodig in samenwerking met de lidstaten”.

5.4.1.

Het EESC heeft al benadrukt dat handel in de landbouw (39) bijzonder belangrijk is voor de verwezenlijking van elf van de doelstellingen. In een recenter advies “Versterken van de banden tussen Europa en Azië” (40) achtte het EESC het van wezenlijk belang om een formeel verband te leggen tussen het [Chinese] Belt and Road Initiative en de SDG’s. Wederom werden de negen relevantste SDG’s aangehaald.

5.5.

Ten minste 13 SDG’s hebben betrekking op klimaatverandering. De Overeenkomst van Parijs is op haar beurt de eerste alomvattende wereldwijde klimaatovereenkomst. Als de SDG’s de blauwdruk vormen voor de volgende generatie, dan is deze overeenkomst de blauwdruk voor de toekomst van de planeet. Het wordt algemeen aanvaard dat een stijging van de gemiddelde wereldwijde temperatuur met meer dan 2 °C ten opzichte van de pre-industriële niveaus rampzalige gevolgen zou hebben. De landen die de grootste kans lopen om de gevolgen van deze ramp te ondervinden, zijn ook het minst goed in staat om de noodzakelijke veranderingen in goede banen te leiden.

5.5.1.

Intensievere handelsstromen leiden van nature tot meer vervoer, terwijl vervoer nu al voor aanmerkelijk veel broeikasgasemissies zorgt. Vervoer is verantwoordelijk voor 24 % van de wereldwijde CO2-uitstoot en het is de enige sector waar de emissies nog stijgen. Naar verwachting zal dit percentage in 2030 zijn toegenomen tot 40 % van de totale uitstoot. De internationale lucht- en scheepvaart zijn niet rechtstreeks opgenomen in de Overeenkomst van Parijs. Er is dan ook dringend behoefte aan een versterkt rechtvaardig en duurzaam vervoersbeleid waarin wordt ingegaan op alle vervoerswijzen en waarbij ook andere spelers in de toeleveringsketen worden betrokken, zoals energieproducenten en “Original Equipment Manufacturers”.

5.5.2.

In een afzonderlijk advies over de “Rol van vervoer” stelde het EESC dat er sprake is van “tal van uitdagingen op het gebied van duurzame ontwikkeling […], zoals de noodzaak om de klimaat- en milieueffecten te verminderen, de vervoerssystemen en de verkeersveiligheid te verbeteren en de problemen op het gebied van werkgelegenheid en fatsoenlijk werk aan te pakken” (41). Nu pleit het EESC er ook voor een beleidskoppeling met handel en investeringen tot stand te brengen.

5.6.

Deze algemene bezorgdheid heeft ertoe geleid dat het begrip “circulaire economie” steeds belangrijker is geworden. Onder die term wordt een economisch stelsel verstaan dat als doel heeft verspilling tot een minimum te beperken en hulpbronnen optimaal te benutten. Het doel van de circulaire economie bestaat erin het gebruik van hulpbronnen, verspilling, emissies en energielekken tot een minimum te beperken. Dit kan worden bereikt aan de hand van een regeneratieve aanpak die is gebaseerd op duurzame vormen van ontwerp, onderhoud, reparatie, hergebruik, herproductie, renovatie en recycling.

5.6.1.

Veel mensen zijn ervan overtuigd dat een duurzame wereld niet gepaard hoeft te gaan met een lagere levensstandaard voor consumenten, dat dit doel kan worden bereikt zonder verlies aan inkomsten en zonder extra kosten, alsook dat circulaire bedrijfsmodellen even winstgevend kunnen zijn als lineaire modellen.

5.6.2.

Er steken echter wel een aantal verwante problemen de kop op, in het bijzonder voor de sectoren in de EU die veel middelen en energie behoeven. Deze staan voor een inherente uitdaging. Ze spelen een belangrijke, strategische rol in de industriële waardeketens van de EU. Het klimaatbeleid beoogt broeikasgasemissies (afkomstig van zowel de verbranding van fossiele brandstoffen als industriële processen) te verminderen; het huidige streven van de EU is om in 2050 klimaatneutraal te zijn. Voor bedrijven die veel middelen en energie behoeven vormen energiekosten echter een bijzonder hoog percentage van de totale kosten: 25 % voor staal, 22-29 % voor aluminium (42) en 25-32 % voor glas (43). Op dit probleem wordt in detail ingegaan in een afzonderlijk EESC-advies (44).

5.6.3.

Koolstof en derhalve investeringen lekken weg wanneer een hogere prijs in de EU een verlies van marktaandeel en verwante werkgelegenheid tot gevolg heeft. In dat geval worden de broeikasgasemissies van EU-producenten eenvoudigweg overgedragen aan producenten elders (die vaak minder energie-efficiënt zijn), wat (in het gunstigste geval) geen effect heeft op de mondiale broeikasgasemissies.

5.6.4.

Er kunnen verzachtende grensaanpassingsmaatregelen worden getroffen, waarbij landen een invoerrecht op geïmporteerde goederen kunnen heffen en over geëxporteerde goederen betaalde belasting kunnen teruggeven. De WTO beschouwt deze maatregelen als legaal mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan.

---

(1)  Zie voetnoot 9 en de meeste van de volgende voetnoten.

(2)  Publicatie van DG Handel, november 2018.

(3)  COM(2015) 497 final.

(4)  JOIN(2018) 31 final.

(5)  Brief van de nieuwe Commissievoorzitter Ursula von der Leyen met de taakomschrijving voor de voorgedragen commissaris voor Handel, Phil Hogan, 10 september 2019.

(6)  Zie voetnoot 3.

(7)  En nog eens 20 miljoen buiten Europa.

(8)  OESO Trade Policy Papers, nr. 226 (2019), Offshoring of services functions and labour market adjustments, Parijs.

(9)  OESO, Trade Policy Papers, nr. 227 (2019), Micro-Evidence on Corporate Relationships in Global Value Chains: The Role of Trade, FDI and Strategic Partnerships, Parijs.

(10)  Zie voetnoot 2.

(11)  PB C 159 van 10.5.2019, blz. 15.

(12)  OESO Productivity Working Papers, nr. 18 (2019), Industry Concentration in Europe and North America, Parijs; World Economic Outlook Report, april 2019.

(13)  PB C 262 van 25.7.2018, blz. 94.

(14)  Zie voetnoot 3.

(15)  PB C 383 van 17.11.2015, blz. 34.

(16)  PB C 264 van 20.7.2016, blz. 123.

(17)  PB C 129 van 11.4.2018, blz. 27.

(18)  Zie voetnoot 4.

(19)  PB C 264 van 20.7.2016, blz. 123.

(20)  PB C 159 van 10.5.2019, blz. 15.

(21)  PB C 110 van 22.3.2019, blz. 145.

(22)  PB C 487 van 28.12.2016, blz. 30.

(23)  PB C 173 van 31.5.2017, blz. 20.

(24)  PB C 159 van 10.5.2019, blz. 15.

(25)  PB C 227 van 28.6.2018, blz. 27.

(26)  Perscommuniqué van de Commissie, juli 2015.

(27)  PB C 209 van 30.6.2017, blz. 66.

(28)  PB C 227 van 28.6.2018, blz. 27.

(29)  OESO-richtsnoeren voor multinationale ondernemingen, 2011.

(30)  Zie voetnoot 16.

(31)  PB C 227 van 28.6.2018, blz. 27.

(32)  PB C 159 van 10.5.2019, blz. 28.

(33)  Zie voetnoot 16.

(34)  De conferentie van de partijen bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (UNFCCC COP21) in Parijs.

(35)  Persbericht van Unctad WIF, Genève, 14.10.2014, sindsdien herhaald.

(36)  Toespraak voor de VN, 21 september 2016.

(37)  PB C 110 van 22.3.2019, blz. 145.

(38)  Zie voetnoot 17.

(39)  Zie voetnoot 23.

(40)  PB C 228 van 5.7.2019, blz. 95.

(41)  PB C 367 van 10.10.2018, blz. 9.

(42)  A. Marcu, W. Stoefs: “Study on composition and drivers of energy prices and costs in selected energy-intensive industries”, CEPS, 2016. Kan worden geraadpleegd op http://ec.europa.eu/DocsRoom/documents/20355.

(43)  C. Egenhofer, L. Schrefler: “Study on composition and drivers of energy prices and costs in energy-intensive industries. The case of the flat glass industry”, CEPS, 2014.

(44)  PB C 353 van 18.10.2019, blz. 59.

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over een constructievere rol voor het maatschappelijk middenveld bij de uitvoering van milieuwetgeving

(verkennend advies)

(2020/C 47/07)

Rapporteur: Arnaud SCHWARTZ

Co-rapporteur: István KOMORÓCZKI

Raadpleging	Europese Commissie, 18.12.2019
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie Verkennend advies
Besluit van het bureau	11.12.2018
Bevoegde afdeling	Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu
Goedkeuring door de afdeling	1.10.2019
Goedkeuring door de voltallige vergadering	30.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	152/3/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

In haar adviesaanvraag verklaarde de Europese Commissie dat in maatschappelijke organisaties werknemers, werkgevers en andere vertegenwoordigers van cruciaal belang zijn voor de uitvoering van wetgeving. Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) is het daarmee eens en benadrukt nogmaals, net als in zijn eerdere adviezen (1) (2), dat milieuwetgeving niet correct wordt uitgevoerd omdat het op alle institutionele niveaus ontbreekt aan politieke wil. Het gaat er hier helemaal niet om dat het maatschappelijk middenveld zijn rol niet voldoende of niet op constructieve wijze zou vervullen.

1.2.

Het EESC verzoekt de Commissie dan ook om op EU-niveau een beter nalevingskader te ontwikkelen. Daartoe moeten klachten en inbreuken op transparantere en resolutere wijze worden behandeld, maar moeten er ook meer personele en financiële middelen worden vrijgemaakt (bijvoorbeeld in het kader van het meerjarig financieel kader — MFK). Doel is uit te leggen wat de EU-milieuwetgeving inhoudt, na te gaan of zij correct wordt uitgevoerd, haar te evalueren en de rechtbanken te helpen om hun taak te vervullen wanneer dat nodig is.

1.3.

Het EESC verleent zijn steun aan de evaluatie van de uitvoering van het milieubeleid (Environmental Implementation Review — EIR), een proces dat van essentieel belang is voor de uitwisseling van uiteenlopende milieu-informatie over thema’s als duurzaamheid, klimaatverandering en de levenskwaliteit in Europa. Het verwacht echter van de Commissie en de lidstaten dat zij hun verplichtingen nakomen en de standpunten van maatschappelijke organisaties meenemen in de EIR en de landenverslagen.

1.4.

Het EESC vraagt de Commissie ook om maatschappelijke organisaties in de toekomst systematischer te betrekken bij geschiktheidscontroles van EU-milieuwetgeving en EIR-processen, op zowel nationaal als EU-niveau. Dit dient al in een heel vroeg stadium te gebeuren, bij de vaststelling van de evaluatiecriteria, in samenwerking met het EESC of gelijkwaardige comités, al naargelang een en ander op Europees, nationaal of lokaal niveau plaatsvindt.

1.5.

Het EESC vraagt de Commissie ervoor te zorgen dat de lidstaten geharmoniseerde, groene en duurzame belastingstelsels ontwikkelen, invoeren en toepassen op basis van het beginsel “de vervuiler betaalt”. Op die manier worden de middelen systematisch herverdeeld onder diegenen die zich inzetten om bodem-, water- en luchtvervuiling tegen te gaan. Dit beginsel moet eveneens gelden voor gemeenten en andere lokale of regionale overheden.

1.6.

Maatschappelijke organisaties en kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) die actief zijn op milieugebied dienen nauwer te worden betrokken bij de informatieverstrekking aan werknemers en de vormgeving van milieuonderwijs en -opleidingen om te verzekeren dat het grote publiek een elementair inzicht krijgt in deze kwesties. Deze samenwerking dient ondersteund en gefinancierd te worden door de lidstaten. Verplicht onderwijs inzake milieu- en klimaatkwesties (van 6 tot 18 jaar) dient in elk land deel uit te maken van het nationale leerplan, en maatschappelijke organisaties die actief zijn op milieugebied moeten vanaf 2020 verplicht worden betrokken bij theoretische of praktische werkzaamheden.

1.7.

Op politiek niveau dringt het EESC er bij alle lidstaten op aan op zijn minst een ministerie van milieubescherming op te zetten, om zo meer aandacht te kunnen schenken aan en te kunnen zorgen voor een betere coördinatie en handhaving van de milieuwetgeving.

1.8.

Om onze ecologische voetafdruk te verkleinen en duurzame ontwikkeling te ondersteunen, dringt het EESC bij de lidstaten aan op volledige tenuitvoerlegging van strategieën voor groene overheidsopdrachten die onder regelmatig en rechtstreeks toezicht van de Commissie staan. De Commissie dient bovendien nog een stapje verder te gaan en te eisen dat middenveldorganisaties worden geraadpleegd bij de voorbereiding van groene overheidsopdrachten en de eindbeoordeling van de ingediende inschrijvingen. Zij moet eveneens voorzien in de mogelijkheid om EU-middelen te gebruiken om de positieve effecten van groene overheidsopdrachten te vergroten.

1.9.

De EU moet plaatselijke ontwikkelingsmodellen helpen uitwerken en milieubescherming overal op haar grondgebied bevorderen. Daartoe moet de EU nadrukkelijker aanwezig zijn op het lokale niveau om ervoor te zorgen dat de EU-middelen goed worden besteed en dat relevante publieke en particuliere belanghebbenden worden betrokken bij de correcte uitvoering van milieuwetgeving en -governance. Zo kan er eveneens voor worden gezorgd dat personen en organisaties in perifere gebieden van de EU de nodige ondersteuning krijgen en als wezenlijk onderdeel van de EU worden behandeld. De Commissie dient eveneens te verzekeren dat er voldoende goed opgeleid personeel in dienst is om te zorgen voor toegang tot informatie en de rechter, in het bijzonder op het gebied van inspecties, teneinde de correcte uitvoering van de wetgeving te monitoren.

1.10.

Het EESC wijst erop dat de Commissie onze essentiële sociale en milieunormen moet vrijwaren en krachtig ondersteunen bij het bevorderen en beschermen van de Europese economie tijdens mondiale handelsbesprekingen. Hierdoor kan Europa niet alleen zijn concurrentievermogen en imago verbeteren en zijn burgers en regio’s een toekomst bieden, maar krijgt het ook de mogelijkheid om andere delen van de wereld een democratischere en duurzamere bestuurswijze laten zien die berust op een sterkere betrokkenheid van maatschappelijke organisaties.

1.11.

Het EESC stelt voor om een tripartiet orgaan (Commissie, lidstaten en maatschappelijke organisaties) op te zetten om geschillen te beslechten en/of door maatschappelijke organisaties aangekaarte problemen te bespreken vóór er potentiële milieuschade optreedt of gerechtelijke stappen worden ondernomen. Daarnaast moet een onafhankelijk wetenschappelijk adviesorgaan van de EU aanbevelingen aan de Commissie kunnen doen wanneer een maatschappelijke organisatie een probleem meldt. De besluiten van de Commissie moeten ook met redenen zijn omkleed.

1.12.

De lidstaten en de Commissie dienen meer politieke, financiële en professionele steun te verlenen aan kmo’s en maatschappelijke organisaties die zich willen toeleggen op de bescherming van het milieu na 2020.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.    De rol van het maatschappelijk middenveld bij de governance, uitvoering en evaluatie van milieuwetgeving

Context

2.1.1.

In een brief van december 2018 heeft Frans Timmermans, eerste vicevoorzitter van de Commissie, de voorzitter van het EESC om dit verkennend advies verzocht, waarbij hij stelde dat het maatschappelijk middenveld — werknemers, werkgevers en andere vertegenwoordigers — van cruciaal belang is voor de uitvoering van wetgeving. Als spreekbuis van maatschappelijke organisaties vertolkt het EESC lokale standpunten die in de Europese samenleving leven omtrent de thema’s die in voornoemde brief zijn aangehaald.

2.1.2.

Het EESC heeft de afgelopen jaren meerdere adviezen rond dit thema aangenomen waarmee de Commissie rekening zou moeten houden (3) (4).

2.1.3.

In het licht van de wereldwijd toenemende ongerustheid van burgers over het klimaat (5), herinnert het EESC de Commissie eraan dat een van de grootste hinderpalen voor een betere uitvoering van milieuwetgeving tot nu toe bestond in het gebrek aan politieke wil op lokaal, nationaal en EU-niveau. Dat heeft er ook toe geleid dat er niet genoeg personele en financiële middelen worden ingezet (bijvoorbeeld in het meerjarig financieel kader) om het doel van de milieuwetgeving duidelijk te maken, ervoor te zorgen dat deze wetgeving correct wordt uitgevoerd, de rechtbanken waar nodig te helpen om hun taak te vervullen (6) en de milieuwetgeving te evalueren. De ontoereikende tenuitvoerlegging van de milieuwetgeving is met andere woorden niet te wijten aan het feit dat het maatschappelijk middenveld zijn rol niet voldoende of niet op constructieve wijze zou vervullen. Het EESC is van mening dat de schuld voornamelijk bij de wetgevingsinstanties ligt, die zich gewoonweg onvoldoende voor dit thema interesseren.

2.1.4.

Tot slot wenst het EESC op te merken dat een sterkere rol voor maatschappelijke organisaties bij de governance, uitvoering en evaluatie van de Europese milieuregelgeving van essentieel belang is om de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (Sustainable Development Goals — SDG’s) van de VN te verwezenlijken — te beginnen met SDG 1 — en de mondiale klimaatovereenkomsten in de praktijk te brengen. In dit advies wijst het EESC de bevoegde instanties dan ook op een aantal algemene, sectorale en thematische verbeteringen.

Toegang tot informatie

2.1.5.

Het EESC is groot voorstander van de evaluatie van de uitvoering van het milieubeleid, een proces dat van essentieel belang is voor de uitwisseling van uiteenlopende milieu-informatie over thema’s als duurzaamheid, klimaatverandering en de levenskwaliteit in Europa. Het verwacht van de Commissie en de lidstaten dat zij hun verplichtingen nakomen en de standpunten van maatschappelijke organisaties meenemen in de EIR en de landenverslagen.

2.1.6.

Het EESC verzoekt de Commissie om de lidstaten te verplichten een mechanisme in te voeren dat het mogelijk maakt om binnen de termijn van een maand toegang tot milieu-informatie te krijgen (Verdrag van Aarhus (7)). Het kan niet langer dat de bevolking moet wachten — soms wel meer dan een jaar — om toegang te krijgen tot deze informatie.

2.1.7.

Het EESC vraagt de Commissie ook om beter te communiceren en de in de EU-richtlijnen vervatte visie regelmatiger en doeltreffender uit te dragen door gebruik te maken van de sociale media. Maatschappelijke organisaties kunnen hierbij steun verlenen. Permanente opleiding en onderwijs inzake milieukwesties zijn van essentieel belang.

Participatie

2.1.8.

Het EESC vraagt de Commissie om maatschappelijke organisaties in de toekomst systematischer te betrekken bij geschiktheidscontroles van de Europese milieuregelgeving en EIR-processen, op zowel nationaal als EU-niveau. Dit dient al in een heel vroeg stadium te gebeuren, bij de vaststelling van de evaluatiecriteria, in samenwerking met het EESC en gelijkwaardige comités op nationaal en lokaal niveau.

2.1.9.

Zoals ook al werd opgemerkt in eerdere adviezen (8) (9), wijst het EESC erop dat een doeltreffende uitvoering van milieubeschermingsmaatregelen gedeeltelijk afhangt van een actievere rol voor het maatschappelijk middenveld (werkgevers, werknemers en andere belanghebbenden). Het EESC herhaalt dan ook zijn pleidooi voor een grotere en beter gestructureerde betrokkenheid van maatschappelijke organisaties, wat de evaluaties van de uitvoering van het milieubeleid kracht zou kunnen bijzetten. Zo moeten de maatschappelijke organisaties die zich op nationaal niveau bezighouden met milieukwesties alsook wetenschappelijke gemeenschappen in de gelegenheid worden gesteld om met hun deskundigheid en inzichten bij te dragen aan de landenverslagen, de gestructureerde dialogen met de landen en de follow-up daarvan.

2.1.10.

Dat geldt ook voor de handelsbesprekingen van de EU: de Commissie moet onze essentiële sociale en milieunormen vrijwaren en krachtig ondersteunen bij het bevorderen en beschermen van de Europese economie tijdens mondiale handelsgesprekken. Hierdoor kan Europa niet alleen zijn concurrentievermogen en imago verbeteren en zijn burgers en regio’s een toekomst bieden, maar krijgt het ook de mogelijkheid om andere delen van de wereld een democratischere en duurzamere bestuurswijze laten zien die berust op een sterkere betrokkenheid van maatschappelijke organisaties.

2.1.11.

Maatschappelijke organisaties wordt vaak gevraagd als vertegenwoordigers op te treden en de bezorgdheid van de samenleving over kosten en ongemakken van de uitvoering van wetgeving te verwoorden. Het EESC stelt daarom voor om maatschappelijke organisaties al in een vroeger stadium bij de procedures te betrekken door hen raadplegingen te laten organiseren, en hen zo relevante spelers te maken in geschillenbeslechting. Het is van mening dat geschillenbeslechting eerder in het proces dient plaats te vinden.

2.1.12.

Het EESC stelt voor om een tripartiet orgaan (Commissie, lidstaten en maatschappelijke organisaties) op te zetten om geschillen te beslechten en/of door maatschappelijke organisaties aangekaarte problemen te bespreken vóór er potentiële milieuschade optreedt of gerechtelijke stappen worden ondernomen. Daarnaast moet een onafhankelijk wetenschappelijk adviesorgaan van de EU aanbevelingen aan de Commissie kunnen doen wanneer een maatschappelijke organisatie een probleem meldt. De besluiten van de Commissie moeten ook met redenen zijn omkleed.

Toegang tot de rechter

2.1.13.

Het EESC vraagt de Commissie nogmaals, onder verwijzing naar een eerder advies (10), om de toegang tot de rechter voor het maatschappelijk middenveld te verbeteren (bijvoorbeeld door maatschappelijke organisaties het recht te geven om naar het Europees Hof van Justitie te stappen en door een beroep te doen op gespecialiseerde rechters en openbare aanklagers op lokaal, nationaal en EU-niveau).

2.1.14.

Om de toegang tot de rechter te verbeteren moeten privépersonen volgens het EESC ook rechtstreeks naar het Europees Hof van Justitie kunnen stappen, zoals dat mogelijk is bij het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM), wanneer de omzetting van EU-recht in nationaal recht op het spel staat en er geen nationale rechtsmiddelen meer beschikbaar zijn.

2.1.15.

Gelet op de vaak buitensporige gerechtelijke vertragingen verzoekt het EESC de Commissie te overwegen om voor problemen die niet hoogdringend zijn een milieubevel in te voeren, waaraan de lidstaten zich moeten houden en uit hoofde waarvan alle werkzaamheden worden geschorst in afwachting van een besluit van de rechter in eerste aanleg als het milieu onmiddellijk gevaar loopt.

2.1.16.

Het EESC vraagt de Commissie eveneens om te voorzien in een passend mechanisme om ervoor te zorgen dat het geld van boeten voor milieuschade wordt geïnvesteerd in maatregelen ter ondersteuning van milieubescherming.

2.2.    Voorstellen van het maatschappelijk middenveld met betrekking tot de rol van kmo’s, werkgevers, vakbonden en milieuorganisaties bij de uitvoering van milieuwetgeving

De rol van kmo’s bij de uitvoering van milieuwetgeving

2.2.1.

Zoals vermeld in een eerder advies (11) constateert het EESC, net als de Commissie, met enige terughoudendheid dat de gebrekkige naleving van de maatregelen die de uitvoering van milieuwetgeving en -governance garanderen helaas tot oneerlijke concurrentie en economische schade leidt.

2.2.2.

Kmo’s en micro-ondernemingen in het bijzonder, die als zodanig worden gedefinieerd op basis van het aantal personeelsleden of op basis van hun omzet en balanstotaal (12), vertegenwoordigen 99,8 % van alle ondernemingen in Europa. Kmo’s leveren een aanzienlijke bijdrage aan waardecreatie en werkgelegenheid en hebben een grote invloed op het milieu. Hoewel individuele kmo’s gewoonlijk slechts over beperkte personele en financiële middelen beschikken, heeft iedereen er belang bij dat zij worden ingezet en aangemoedigd om meer aandacht te schenken aan de regels inzake milieubescherming. De capaciteit en betrokkenheid van kmo’s op het gebied van innovatie, vernieuwing, het scheppen van banen en het behoud van de sociale vooruitgang zijn van groot belang om de SDG’s van de VN te verwezenlijken en de mondiale klimaatdoelstellingen van de Overeenkomst van Parijs te realiseren. Ook op tal van andere belangrijke domeinen, zoals gezondheidszorg, landbouw, industrie, toerisme en horeca, diensten en het bedrijfsleven in het algemeen, is het van cruciaal belang om milieunormen te ontwikkelen en te harmoniseren, duurzame ontwikkeling te garanderen en klimaatkwesties aan te pakken. De Commissie, de lidstaten en de maatschappelijke organisaties moeten in dat opzicht nauwer samenwerken met kmo’s.

2.2.3.

Het EESC verzoekt de Commissie ervoor te zorgen dat de lidstaten geharmoniseerde, groene, duurzame en milieuvriendelijke belastingstelsels ontwikkelen, invoeren en toepassen op basis van het beginsel “de vervuiler betaalt”. Op die manier worden de middelen systematisch herverdeeld onder diegenen die de vervuiling van bodem, water en lucht tegengaan. Dit beginsel moet eveneens gelden voor gemeenten en andere lokale of regionale overheden.

De rol van vakbonden en werkgevers bij de uitvoering van milieuwetgeving

2.2.4.

Het EESC vraagt de Commissie om de kosten voor de opleiding van werknemers om milieuregelgeving te erkennen en toe te passen in het kader van door vakbonden en werkgevers georganiseerde cursussen gedeeltelijk te subsidiëren.

2.2.5.

Met milieubescherming begane maatschappelijke organisaties en kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) dienen nauwer te worden betrokken bij de informatieverstrekking aan werknemers en de vormgeving van milieuonderwijs en -opleidingen om te verzekeren dat het grote publiek een elementair inzicht krijgt in deze kwesties. Deze samenwerking dient gefinancierd te worden door de lidstaten. Verplicht onderwijs inzake milieu- en klimaatkwesties (van 6 tot 18 jaar) dient in elk land deel uit te maken van het nationale leerplan, en maatschappelijke organisaties die actief zijn op milieugebied moeten vanaf 2020 verplicht worden betrokken bij theoretische of praktische werkzaamheden.

De rol van met milieukwesties begane middenveldorganisaties bij de uitvoering van milieuwetgeving

2.2.6.

Het EESC vraagt de Commissie erop toe te zien dat de EU-begroting de kosten dekt van de bijdragen van maatschappelijke organisaties zonder winstoogmerk aan de Europese en nationale processen en aan de structuur voor governance, uitvoering en evaluatie van milieuwetgeving.

2.2.7.

De lidstaten en de Commissie dienen in het algemeen meer politieke, financiële en professionele steun te verlenen aan kmo’s en maatschappelijke organisaties die zich willen toeleggen op de bescherming van het milieu na 2020.

2.2.8.

Met milieukwesties begane middenveldorganisaties moeten kunnen deelnemen aan de besluitvorming inzake het gebruik van EU-middelen op regionaal niveau voor projecten die een effect hebben op het milieu. Daarnaast dienen maatschappelijke organisaties gemakkelijker toegang te krijgen tot die middelen.

2.2.9.

Voorts moeten maatschappelijke organisaties die actief zijn op milieugebied de gelegenheid krijgen om advies te verstrekken en deel te nemen aan het opstellen van de jaarlijkse verslagen van de lidstaten met betrekking tot de milieurichtlijnen (bijvoorbeeld met betrekking tot de vogel- en de habitatrichtlijnen of de toestand van het milieu in elk land). De Commissie dient er ook nauwer op toe te zien dat de lidstaten deze verslagen tijdig opstellen (sommige verslagen worden immers niet ingediend wanneer dat eigenlijk zou moeten, overeenkomstig artikel 16 van de habitatrichtlijn (13) of artikel 9 van de vogelrichtlijn (14)).

2.3.    Voorstellen van maatschappelijke organisaties met betrekking tot hun rol bij de uitvoering van milieuwetgeving op het gebied van afval, lucht en biodiversiteit

De rol van het maatschappelijk middenveld bij de uitvoering van milieuregelgeving op het gebied van afval

2.3.1.

Het EESC maakt zich grote zorgen over het feit dat de helft van de EU-landen volgens het verslag van de Commissie het streefdoel om tegen 2020 50 % van het gemeentelijk afval te recyclen dreigt te missen (15).

2.3.2.

Het EESC dringt er bij de Commissie en de lidstaten op aan om het verbranden en begraven van recyclebaar afval af te bouwen. Het is hoog tijd dat de Commissie en de lidstaten hun verbintenissen op het gebied van milieubescherming nakomen in plaats van zich te voegen naar lobby’s die opkomen tegen de broodnodige duurzame, afvalvrije en circulaire economie.

2.3.3.

In dat verband dringt het EESC er bij alle lidstaten op aan een belangrijke rol op zich te nemen door milieubescherming voorop te stellen en in het belang daarvan te handelen. De Commissie moet de lidstaten verzoeken om binnen hun regeringsstructuur een ministerie op te zetten met bevoegdheden inzake milieubescherming en duurzame ontwikkeling, zodat zij meer aandacht kunnen schenken aan de coördinatie en handhaving van de Europese milieuregelgeving.

2.3.4.

Teneinde de afvalstreefdoelen dichterbij te brengen en de verwezenlijking daarvan te ondersteunen via beter onderwijs en betere opleiding, dringt het EESC er tevens bij de lidstaten op aan duidelijke onderwijs- en voorlichtingscampagnes inzake afvalpreventie en -beheer op touw te zetten, die gericht zijn op het grote publiek, met inbegrip van de basis- en middelbare scholen. Om de globale maatschappelijke verantwoordelijkheid voor milieubescherming duidelijker voor het voetlicht te brengen, dienen de gerichte activiteiten van kmo’s en ngo’s rond afvalinzameling en -beheer veel regelmatiger aandacht te krijgen in de onlineberichtgeving van de Commissie en de lidstaten. Het EESC stelt voor dat de Commissie vanaf 2020 de nodige financiële middelen verstrekt aan nationale milieu-ngo’s om in de lidstaten jaarlijks groene prijzen uit te reiken aan drie plattelandsgebieden (steden of dorpen) op basis van hun milieuprestaties, naar het voorbeeld van de Prijs voor de Groene Hoofdstad van Europa (in 2019 uitgereikt aan Oslo (16)). Deze prijs zal uiteraard eerder symbolisch dan materieel zijn. De gerichte belangstelling van de lokale en nationale media zal tegelijkertijd het belang van deze kwestie in het licht stellen.

2.3.5.

Belastingen, fiscale sancties, vrijstellingen van bepaalde belastingen en belastingverminderingen vormen belangrijke stimulansen voor het economische beheer en de groei van landen, die belanghebbenden kunnen aanmoedigen of ontmoedigen om afval te beperken, te verwijderen, te vernietigen en te beheren als nuttige hulpbron. Teneinde kmo’s bij een efficiënter beheer van afvalmaterialen en het behoud van een betere luchtkwaliteit te betrekken, stelt het EESC voor dat de lidstaten hogere belastingen heffen op stortplaatsen, de verbranding van afval drastisch beperken of zelfs verbieden, en overal het beginsel van gedifferentieerde afvaltarieven toepassen, alsook sancties opleggen voor vervuild recyclebaar afval. De invoering van groene (of milieuvriendelijke) belastingen of een eenmalige belastingvermindering voor kmo’s die met cruciale innovaties komen op het gebied van afvalbeheer en hergebruik zou bijzonder nuttig zijn.

2.3.6.

Het EESC spreekt met klem zijn steun uit voor de basisdoelen zoals beschreven in de kaderrichtlijn afval (17), waarin is bepaald dat het afvalstoffenbeheer geen gevaar mag opleveren voor de gezondheid van de mens en geen nadelige gevolgen mag hebben voor het milieu, met name: zonder risico voor water, lucht, bodem, fauna en flora; zonder geluids- of geurhinder te veroorzaken; en tevens zonder schade te berokkenen aan natuur- en landschapsschoon. Bij wijze van follow-up dient de Commissie de afvalwetgeving en het afvalbeleid van de EU aan te vullen door een reeks selectieve afvalinzamelingsmethoden uit te stippelen (huis-aan-huisinzameling, inzamelpunten, stortplaatsen, collectieve maatschappelijke acties op het gebied van afvalinzameling) en een nationaal netwerk van stortplaatsen tot stand te brengen. Door de verplichte invoering (en handhaving) van statiegeldregelingen voor wegwerprecipiënten (PET, aluminium, glas), slim gebruik van grofvuil (kringloopcentra), een uitbreiding van de gescheiden afvalinzameling (textiel, biologisch afbreekbaar, gevaarlijk) en meer stimulansen voor compostering thuis en in de gemeenschap, in combinatie met financiële en technische ondersteuning voor het gebruik van compost, kunnen de lasten van afvalverwijdering worden beperkt.

2.3.7.

Maatschappelijke organisaties en relevante kmo’s (in het bijzonder afvalverwerkingsbedrijven) dienen nauwer te worden betrokken bij de betreffende besluitvorming op milieugebied en de uitvoering daarvan op nationaal niveau. De lidstaten moeten financiële steunregelingen opzetten voor kmo’s die een actieve rol spelen bij de inzameling, recycling en herwaardering van afval en de kringloopeconomie in het algemeen.

2.3.8.

Om onze ecologische voetafdruk te verkleinen en duurzame ontwikkeling te ondersteunen, dringt het EESC bij de lidstaten aan op volledige tenuitvoerlegging van strategieën voor groene overheidsopdrachten die onder regelmatig en rechtstreeks toezicht van de Commissie staan. De Commissie dient bovendien nog een stapje verder te gaan en te eisen dat nationale milieu-ngo’s die actief zijn in de lidstaten worden betrokken bij de voorbereiding van groene overheidsopdrachten en de eindbeoordeling van de ingediende inschrijvingen. Zij moet eveneens voorzien in de mogelijkheid om EU-middelen te gebruiken teneinde de positieve effecten van groene overheidsopdrachten te vergroten.

2.3.9.

Er dienen regelmatig evaluaties van de uitvoering van het milieubeleid (18) te worden gepubliceerd, om voortdurend relevante informatie te delen. In de EIR die op 4 april 2019 werd gepubliceerd, werd verwezen naar een studie waarin de totale kosten voor de samenleving van de huidige hiaten in de uitvoering van het milieubeleid op ongeveer 55 miljard EUR per jaar werden geraamd. (19)

2.3.10.

De Europese intercollegiale uitwisselingen op deskundigenniveau tussen de milieuagentschappen van de lidstaten en de gemeenten liepen de afgelopen twee jaar vlot en hebben het bewustzijn onder de belanghebbenden vergroot. Nieuwe ideeën en aangeleerde goede praktijken dienen echter veel meer onlineaandacht te krijgen in de lidstaten, en er moet worden gegarandeerd dat de inhoud en resultaten van deze intercollegiale evenementen regelmatig worden gepubliceerd. Een grotere mate van betrokkenheid van nationale maatschappelijke organisaties en kmo’s kan leiden tot nauwere technische of zakelijke samenwerking en een snellere herkenning van kansen voor kmo’s. Het EESC dringt er bij de Commissie op aan elk jaar mondiale milieudagen (20) af te kondigen, waarop lokale belanghebbenden in de lidstaten ertoe worden opgeroepen en in gelegenheid worden gesteld om belanghebbenden, bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden aan te zetten tot of te financieren bij het opzetten van evenementen rond afvalinzameling, opruimen of betere luchtkwaliteit.

De rol van het maatschappelijk middenveld bij de uitvoering van milieuwetgeving op het gebied van lucht

2.3.11.

Gezien de toenemende gezondheids- en milieuproblemen dienen de lidstaten de algemene luchtkwaliteit te verbeteren en ngo’s en bedrijven actiever te betrekken bij het voorkomen van verontreiniging. Huishoudelijke verwarming met kolen en vochtig hout, verbranding van commercieel afval (zoals plastic, textiel), tuinafval of ander afval in open lucht, oude voertuigen met motoren die veel gassen uitstoten, burger- en militaire luchtvaart (21), wegvervoer, zeevervoer, rivier- en zeecruiseschepen alsook sommige industriële en landbouwpraktijken veroorzaken allemaal aanzienlijke luchtvervuiling.

2.3.12.

Het EESC is bijzonder tevreden over het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB), waarbij bindende regels zijn ingevoerd inzake milieubescherming ter bevordering van duurzame ontwikkeling (artikel 11 VWEU), consumentenbescherming (artikel 12), dierenwelzijn (artikel 13) enz. Het EESC spoort de Commissie ertoe aan om op deze domeinen vooruitgang te blijven boeken en bijvoorbeeld nieuwe GLB-maatregelen in te voeren om de luchtkwaliteit te verbeteren en de emissieniveaus terug te dringen. Om kostengerelateerde problemen voor kleine bedrijven en landbouwers te verlichten, dient de EU echter eveneens volledige uitvoering te geven aan het besluit om te voorzien in gedegen infrastructuur voor alternatieve brandstoffen (22), zoals overeengekomen in Richtlijn 2014/94/EU betreffende de uitrol van infrastructuur voor alternatieve brandstoffen (23).

2.3.13.

Om luchtverontreiniging door oude voertuigen te beperken, moet de EU de grensoverschrijdende verkoop van tweedehandswagens die meer dan vijf jaar oud zijn een halt toeroepen. Het beperken van het vrachtvervoer over de weg, het verbeteren van de voorwaarden voor het vrachtverkeer per spoor, over zee en over de binnenwateren en het invoeren van lage-emissiezones in bewoonde gebieden zijn essentiële elementen in de strijd tegen luchtvervuiling. Om luchtvervuiling en geluidsoverlast te voorkomen moeten er tussen 2022 en 2027 meer inspanningen worden geleverd en moeten de middelen van de lidstaten worden aangewend om de huidige, verouderde dieselmotoren te vervangen door elektrische auto’s of op zijn minst door motoren die minder gassen uitstoten.

2.3.14.

Om de luchtkwaliteit te verbeteren dient de Commissie de lidstaten te ondersteunen bij de modernisering van rollend materieel, de afschaffing van snelheidsbeperkingen op spoorlijnen, de uitbreiding van elektronische afstandsafhankelijke tolregelingen voor vrachtwagens tot alle wegen, alsook de invoering van een grotere differentiatie van de tolheffing op basis van emissies. De lidstaten moeten — op basis van een regelmatige dialoog met ngo’s en relevante kmo’s — voorzien in stedelijke tolheffing in hoofdsteden (met inbegrip van een congestieheffing vanaf 2025), en meer voetgangerszones, grotere parken en andere groenvoorzieningen aanleggen in steden. Ngo’s en kmo’s dienen op regelmatige basis te worden betrokken en online te worden geraadpleegd bij het plannen en aanleggen van deze zones.

2.3.15.

Het EESC dringt er bij de Commissie op aan nieuwe regelgeving onder de loep te nemen om meer gebruik te maken van hernieuwbare energie en zo het aandeel van hernieuwbare energiebronnen in de elektriciteitsvoorziening en de verwarming te vergroten. Zowel ngo’s als kmo’s dienen zichtbaar te worden betrokken bij de opzet van nieuwe nationale energieplannen die leiden tot een lagere energieconsumptie, en met name tot een daling van het gebruik van fossiele brandstoffen. De lidstaten dienen in dat verband tastbare, haalbare voorstellen te bespreken; ook moeten goede praktijken worden erkend en met de nodige financiële middelen worden ondersteund. De lidstaten moeten hun beste milieupraktijken regelmatig delen.

De rol van het maatschappelijk middenveld bij de uitvoering van milieuwetgeving op het gebied van biodiversiteit

2.3.16.

Met name wanneer het om de effecten op de biodiversiteit gaat, acht het EESC het van essentieel belang dat de lidstaten in een vroeg stadium openbare raadplegingen houden. Dan liggen alle opties immers nog op tafel en kunnen eventuele alternatieven grondig worden geëvalueerd. Het is hoofdzakelijk aan de lidstaten en de bevoegde instanties om ervoor te zorgen dat ontwikkelaars deze vereiste ernstig opvatten, en om vroege openbare raadplegingen aan te moedigen.

2.3.17.

Teneinde maatschappelijke organisaties in staat te stellen om daadwerkelijk met de Commissie in gesprek te gaan, dienen de werking van de Commissie (met name de besluitvorming) en haar verwachtingen (wat voor informatie zij verlangt) te worden verduidelijkt, bijvoorbeeld ingeval de milieuwetgeving niet wordt nageleefd of er een risico bestaat van schade aan de biodiversiteit.

2.4.    Voorstellen van het maatschappelijk middenveld met betrekking tot de uitvoering van milieuwetgeving en de rol van de Commissie als hoedster van de Verdragen

2.4.1.

Het EESC verzoekt de Commissie om opmerkingen in te dienen bij de nationale parlementen wanneer een lidstaat wetgeving opstelt ter omzetting van de Europese milieuwetgeving.

2.4.2.

Het EESC wil eveneens dat de Commissie, op verzoek van derden, vaststellingen doet en deze meedeelt aan de betrokkenen wanneer tegen een nationale bepaling tot omzetting van Europese milieuwetgeving bij een hooggerechtshof beroep wordt aangetekend.

2.4.3.

Het EESC vraagt de Commissie om de lidstaten eraan te herinneren dat het concept “overomzetting” niet voorkomt in de EU-wetgeving en dat de Europese milieuwetgeving voorschrijft dat er voortdurend maatregelen worden genomen om de toestand van het milieu te verbeteren. De EU-wetgeving verbiedt dus elke terugval.

2.4.4.

Het EESC verzoekt de Commissie ook om aan de lidstaten uit te leggen dat de EU-milieuwetgeving wel afwijkingen van de regels van secundaire wetgeving toestaat, maar daarbij voorschrijft dat die afwijkingen door de lidstaten strikt worden afgebakend om te vermijden dat zij de doelstellingen van de EU in de weg staan.

2.4.5.

Het EESC moedigt de Commissie ertoe aan verdere richtsnoeren op te stellen om de uitlegging en toepassing van secundaire milieuwetgeving te vergemakkelijken, in het bijzonder wanneer het erom gaat: a) rekening te houden met gezondheidskwesties bij milieu-evaluaties, b) wetlands te definiëren op basis van hun multifunctionele karakter.

2.4.6.

De EU moet plaatselijke ontwikkelingsmodellen helpen uitwerken en volgen en milieubescherming bevorderen. De Commissie moet dan ook op regelmatiger basis in de lidstaten controles verrichten om ervoor te zorgen dat de EU-middelen goed worden besteed en dat alle relevante publieke en particuliere belanghebbenden de milieuwetgeving en -governance correct ten uitvoer leggen. Hiermee wordt tevens ingespeeld op de algemene eis dat personen en organisaties in perifere gebieden van de EU de nodige ondersteuning moeten krijgen en als wezenlijk onderdeel van de EU moeten worden behandeld. De Commissie dient eveneens te verzekeren dat er in elke lidstaat voldoende goed opgeleid personeel in dienst is om te zorgen voor toegang tot informatie en de rechter, in de eerste plaats op het gebied van inspecties, om de correcte uitvoering van milieuwetgeving te monitoren.

2.4.7.

Het EESC verzoekt de voorzitter van de Commissie om de commissaris voor Milieubescherming meer gezag te geven, in het bijzonder met betrekking tot milieu- en gezondheidskwesties. De commissaris dient zich ook toe te spitsen op en nauwer betrokken te zijn bij het coördineren van ontwikkelingen in plattelandsgebieden, het verbeteren van de levenskwaliteit op het gehele grondgebied en het garanderen dat nationale bedrijven de overeengekomen Europese milieuvereisten naleven. De concurrerende economie van de toekomst moet een economie van schoonheid worden, die al wat mooi en goed is omvat, namelijk culturele, artistieke, ecologische, lokaal geënte activiteiten die de levenskwaliteit verbeteren. Wij dienen o. a. te streven naar een toename van het binnenlands geluk, d.w.z. algemeen welzijn, dat samenhangt met een gezondere economie en zorgt voor betere, duurzamere economische, sociale en ecologische waarden die bovendien hernieuwbaar zijn.

---

(1)  Advies van het EESC over EU-maatregelen om de naleving van de milieuwetgeving en milieugovernance te verbeteren (PB C 283 van 10.8.2018, blz. 83).

(2)  Advies van het EESC over de tenuitvoerlegging van de EU-milieuwetgeving op het gebied van luchtkwaliteit, water en afvalstoffen (PB C 110 van 22.3.2019, blz. 33).

(3)  Advies van het EESC over EU-maatregelen om de naleving van de milieuwetgeving en milieugovernance te verbeteren (PB C 283 van 10.8.2018, blz. 83).

(4)  Advies van het EESC over de tenuitvoerlegging van de EU-milieuwetgeving op het gebied van luchtkwaliteit, water en afvalstoffen (PB C 110 van 22.3.2019, blz. 33).

(5)  https://glocalities.com/latest/reports/environmental-concern

(6)  Advies van het EESC over de tenuitvoerlegging van de EU-milieuwetgeving op het gebied van luchtkwaliteit, water en afvalstoffen, (PB C 110 van 22.3.2019, blz. 33) (conclusie 1.5).

(7)  https://ec.europa.eu/environment/aarhus/

(8)  Advies van het EESC over de EU-evaluatie van de tenuitvoerlegging van het milieubeleid (PB C 345 van 13.10.2017, blz. 114).

(9)  Advies van het EESC over de tenuitvoerlegging van de EU-milieuwetgeving op het gebied van luchtkwaliteit, water en afvalstoffen (PB C 110 van 22.3.2019, blz. 33).

(10)  Advies van het EESC over EU-maatregelen om de naleving van de milieuwetgeving en milieugovernance te verbeteren (PB C 283 van 10.8.2018, blz. 83).

(11)  Advies van het EESC over EU-maatregelen om de naleving van de milieuwetgeving en milieugovernance te verbeteren (PB C 283 van 10.8.2018, blz. 83).

(12)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX:32003H0361

(13)  Richtlijn 92/43/EEG van de Raad van 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna (PB L 206 van 22.7.1992, blz. 7).

(14)  Richtlijn 2009/147/EG van het Europees Parlement en de Raad van 30 november 2009 inzake het behoud van de vogelstand (PB L 20 van 26.1.2010, blz. 7).

(15)  COM(2019) 149 final

(16)  http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/index_en.htm

(17)  Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad van 19 november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantal richtlijnen (PB L 312 van 22.11.2008, blz. 3). http://ec.europa.eu/environment/waste/framework/

(18)  http://ec.europa.eu/environment/eir/pdf/eir_2019.pdf

(19)  http://ec.europa.eu/environment/eir/pdf/study_costs_not_implementing_env_law.pdf

(20)  https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_environmental_dates

(21)  Advies van het EESC over het emissiehandelssysteem voor luchtvaartactiviteiten (PB C 288 van 31.8.2017, blz. 75).

(22)  Advies van het EESC over het actieplan inzake infrastructuur voor alternatieve brandstoffen (PB C 262 van 25.7.2018, blz. 69).

(23)  Richtlijn 2014/94/EU van het Europees Parlement en de Raad van 22 oktober 2014 betreffende de uitrol van infrastructuur voor alternatieve brandstoffen (PB L 307 van 28.10.2014, blz. 1) https://eur-lex.europa.eu/eli/dir/2014/94/oj?locale=nl

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over blauwe bio-economie

(verkennend advies)

(2020/C 47/08)

Rapporteur: Simo TIAINEN

Corapporteur: Henri MALOSSE

Raadpleging	Fins EU-voorzitterschap, 7.2.2019
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Besluit van het bureau	19.2.2019
Bevoegde afdeling	Landbouw, Plattelandsontwikkeling en Milieu
Goedkeuring door de afdeling	1.10.2019
Goedkeuring door de voltallige vergadering	30.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	151/1/1

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

De blauwe bio-economie staat voor economische activiteiten en waardecreatie op basis van een duurzaam en slim gebruik van hernieuwbare aquatische hulpbronnen en de daarmee verband houdende expertise. Europa kan bogen op een enorme hoeveelheid expertise, knowhow en menselijke tradities op het gebied van water, aquatische hulpbronnen en de blauwe bio-economie. Gelet op het potentieel en de mogelijkheden ervan zijn de zakelijke activiteiten in verband met de blauwe bio-economie in Europa echter nog steeds vrij bescheiden. Om hier verandering in te brengen moeten verschillende belemmeringen worden aangepakt.

1.2.

Zo moet het volledige potentieel van de blauwe bio-economie in de EU in kaart worden gebracht en er moeten onderzoeksprioriteiten worden vastgesteld om de duurzame groei van deze economie te bevorderen. Er moet met name meer inzicht worden verkregen in de toepasbaarheid van aquatische grondstoffen in processen die waarde toevoegen. De versterking van duurzame groei vereist gerichte onderzoeksfinanciering om innovatie, multidisciplinaire ontwikkeling, ondernemerschap en nieuwe hoogwaardige banen te stimuleren. Duurzame groei vereist ook gelijke concurrentievoorwaarden als operationele omgeving, een brede samenwerking en nieuwe partnerschappen tussen de industrie, onderzoeksorganisaties, overheden en de non-profitsector.

1.3.

De toestand van de wateren en aquatische ecosystemen laat in veel gebieden van de EU te wensen over. Een goede waterkwaliteit en een gezond aquatisch milieu vormen echter de basis voor de blauwe bio-economie. De goede toestand en de biodiversiteit van de oceanen, zeeën, meren en rivieren moeten in stand worden gehouden en worden hersteld. Dit vereist een grote inspanning van alle belanghebbenden, waaronder de EU, nationale en regionale instellingen, universiteiten en onderzoekscentra, alle betrokken beroepsbeoefenaren (de visserij en de toeristische sector) en maatschappelijke organisaties. Deze inspanningen moeten ook adequaat onderzoek, opleiding en kennisoverdracht omvatten.

1.4.

Er moet meer worden geïnvesteerd in het beheer van het aquatisch milieu en sanitaire voorzieningen om de toegang tot en het duurzame gebruik van schoon water en adequate sanitaire voorzieningen voor iedereen te waarborgen. Er zijn concurrerende oplossingen nodig om afval uit het water te verwijderen en om waterbesparende en recyclingtechnologieën te ontwikkelen. Er zijn nieuwe kosteneffectieve oplossingen nodig om de nutriëntenbelasting in natuurlijke wateren af te bouwen en om kritieke habitats en aangetaste waterlichamen te herstellen.

1.5.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) dringt er bij de EU en andere actoren in de blauwe bio-economie op aan dringend maatregelen te nemen om de klimaatverandering en de gevolgen ervan tegen te gaan. Met name een dringende aanpassing van de visserij en de aquacultuur aan de klimaatverandering is cruciaal, aangezien de omstandigheden ingrijpend veranderen en dit grote gevolgen heeft voor deze belangrijke middelen van bestaan. De visserij, de aquacultuur en de algenteelt zijn van cruciaal belang om de duurzame voedselproductie in de EU op te voeren. Succesvolle ontwikkeling van klimaatbestendige aquatische voedselsystemen vereist verder onderzoek en innovatie. Algenbiomassa is een potentieel belangrijke aquatische hulpbron die kan worden gebruikt als grondstof voor een breed scala van toepassingen.

1.6.

Er zijn gezamenlijke inspanningen nodig van universiteiten, onderzoekscentra, ngo’s en de visserijsector om nieuwe producten met toegevoegde waarde uit bijproducten van vis en afvalmateriaal te ontwikkelen. Er zijn nieuwe financieringsinstrumenten nodig om technologische innovaties en diensten te bevorderen. Er is behoefte aan samenwerking tussen verschillende sectoren en betere besluitvormingsprocessen. Het herstel van de biodiversiteit van zeeën, meren en rivieren zal met name nieuwe kansen creëren voor bedrijven, met inbegrip van familiebedrijven en kleine bedrijven die actief zijn op de lokale markten. De bevordering van nieuwe bedrijfsmodellen voor watertoerisme en een recreatief gebruik van aquatische hulpbronnen biedt bovendien nieuwe duurzame zakelijke kansen in afgelegen gebieden.

1.7.

De prioriteiten voor de ontwikkeling van de blauwe bio-economie zijn: i) schoon water en sanitaire voorzieningen, ii) een gezond, divers en veilig aquatisch milieu, iii) duurzame productie van aquatische levensmiddelen, iv) hoogwaardige non-foodproducten, v) aanpassing aan de klimaatverandering, vi) blauwe gezondheid en welzijn, en vii) betere coördinatie bij de bestrijding van illegale activiteiten in verband met aquatische hulpbronnen. Door te investeren in deze ontwikkeling kan Europa zijn positie als leidende speler in de circulaire economie versterken.

1.8.

De Europese Unie wordt verzocht bewustmaking, onderwijs, opleidingen en onderzoek te bevorderen, alsmede de exploitatie en overdracht van de knowhow van gemeenschappen in kust- en binnenwatergebieden, zodat een respectvol milieubeheer en de oprichting van Europese opleidingsnetwerken op dit gebied mogelijk worden gemaakt. Wat de landbouw betreft, moet de EU ook het probleem van de waterschaarste aanpakken.

1.9.

Het EESC stelt voor dat de blauwe bio-economie een van de speerpunten wordt van het EU-beleid en haar samenwerkingsbeleid met de buurlanden, alsook in het kader van de VN-doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling en de COP21-doelstellingen van de Overeenkomst van Parijs. De Raad van de EU en het Europees Parlement zouden de Commissie moeten verzoeken om in de verschillende mariene en aquacultuurgebieden van de EU een reeks proefprojecten op te zetten, waarbij moet worden gekozen voor gebieden die de grote verscheidenheid aan situaties in de EU vertegenwoordigen, rekening houdend met de mate waarin zij zijn blootgesteld aan het risico van ineenstorting en met het ontwikkelingspotentieel van de blauwe bio-economie. Er dient samen met het EESC een beheerscomité te worden opgericht bestaande uit vertegenwoordigers van lidstaten, regio’s en belanghebbenden, om de uitwisseling van goede praktijken te organiseren en ervoor te zorgen dat succesvolle proefprojecten op grotere schaal worden ontwikkeld.

2.   Inleiding

2.1.

De blauwe bio-economie staat voor economische activiteiten en waardecreatie op basis van een duurzaam en slim gebruik van hernieuwbare aquatische hulpbronnen en de daarmee verband houdende expertise. Bedrijven en activiteiten die de grondstoffen voor deze producten kweken of de biologische bestanddelen extraheren, raffineren, verwerken en transformeren, maken allemaal deel uit van de blauwe bio-economie.

2.2.

Het belang, de kenmerken en de mogelijkheden van de blauwe bio-economie in de verschillende lidstaten lopen sterk uiteen naargelang de geografische omstandigheden, en dit moet worden aangepakt. De meeste lidstaten hebben rechtstreeks toegang tot de oceaan of zeeën. De kustwateren zijn voor veel lidstaten van groot belang. Ook meren en rivieren spelen in de meeste landen een cruciale rol.

2.3.

In mei 2019 heeft het EESC een advies (1) uitgebracht over de Mededeling van de Europese Commissie over de actualisering van de strategie voor de bio-economie uit 2012. De conclusies en aanbevelingen van het advies zijn ook relevant voor de blauwe bio-economie. In onderhavig advies worden de mogelijkheden en het potentieel van de blauwe bio-economie nader beschreven. De blauwe bio-economie hangt nauw samen met het concept van de circulaire economie.

2.4.

Schoon water en hernieuwbare aquatische hulpbronnen bieden uitgelezen duurzame kansen voor het bedrijfsleven en kunnen belangrijke oplossingen bieden voor veel van de wereldwijde duurzameontwikkelingsdoelstellingen (SDG2, SDG3, SDG6, SDG7, SDG8 en SDG14). Met dit verkennend advies wil het EESC reageren op de vraag van het Finse voorzitterschap van de Raad van de EU over hoe de EU de ontwikkeling van de blauwe bio-economie kan stimuleren en welke maatregelen prioriteit moeten krijgen.

3.   Algemeen

3.1.

De blauwe bio-economie kan tal van voordelen bieden, maar alleen zolang het aquatische milieu gezond en productief is. Bedreigingen voor de biodiversiteit, in combinatie met de klimaatverandering, vormen een groot risico voor de productiecapaciteit van aquatische organismen, zoals blijkt uit het verslag van het IPBES (intergouvernementeel platform voor wetenschap en beleid inzake biodiversiteit en ecosysteemdiensten) van mei 2019. Overbevissing, verontreiniging, ontwikkeling van kustgebieden, overmatig seizoensgebonden toerisme en vervoer vormen serieuze uitdagingen, met name in de gebieden van de Europese Unie die door deze stressfactoren het zwaarst getroffen zijn (vooral de Middellandse Zee). Er is behoefte aan oplossingen die zijn aangepast aan de verschillende omgevingen en regio’s.

3.2.

De vraag naar biomassa zal in de toekomst toenemen; dit is een uitdaging die door de EU moet worden aangepakt. Een op biomassa gebaseerde transitie naar een broeikasgasneutrale economie wordt bemoeilijkt doordat er niet genoeg land beschikbaar is. Daarom is het belangrijk om de productiviteit van de aquatische hulpbronnen te verbeteren door alle mogelijkheden van de bio-economie in kaart te brengen. Hieronder vallen bijvoorbeeld de productie en het gebruik van algen en andere nieuwe eiwitbronnen die de druk op landbouwgrond kunnen verlichten.

3.3.

De blauwe bio-economie biedt een groeiend potentieel om de voedselzekerheid te verbeteren en te zorgen voor gezonde en koolstofarme voeding, nieuwe voedingsmiddelen en levensmiddelenadditieven, diervoeder, nutraceutica, farmaceutica, cosmetica, nieuwe materialen, schoon water, niet-fossiele energie, nutriëntenrecycling en nog vele andere voordelen. De groei van de blauwe bio-economie valt of staat met het waarborgen van een goede toestand van wateren en aquatische ecosystemen, veerkrachtige visserij- en aquatische productiesystemen, doeltreffende systematische samenwerking tussen verschillende sectoren, technologische innovaties, nieuwe financieringsinstrumenten en verbeterde diensten en duurzame bedrijfsmodellen.

3.4.

Het belang van culturele factoren bij de uitvoering van een blauwe bio-economie mag zeker niet over het hoofd worden gezien. De knowhow van de bevolking van kustgebieden en langs binnenwateren is een uitzonderlijke troef voor Europa, mits deze in kaart wordt gebracht, in stand wordt gehouden en wordt doorgegeven aan volgende generaties. Daarom moet bij elke actie die in de blauwe bio-economie wordt ondernomen, rekening worden gehouden met de culturele en menselijke dimensie en moet ervoor worden gezorgd dat alle relevante belanghebbenden, en met name lokale vertegenwoordigers, beroepsbeoefenaren en het maatschappelijk middenveld, hierbij worden betrokken.

4.   Blauwe bio-economie en duurzameontwikkelingsdoelstellingen

4.1.

De duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN (SDG’s) hangen nauw samen met water en het aquatisch milieu. Deze doelstellingen hebben betrekking op de belangrijkste mondiale uitdagingen en geven aan hoe we een duurzamere toekomst kunnen bereiken met betrekking tot fundamentele kwesties zoals voedselzekerheid, klimaatverandering en het voorkomen van milieuschade. De doelstellingen zijn sterk verweven en worden in dit document behandeld vanuit het oogpunt van duurzame zakelijke mogelijkheden op basis van water en aquatische hulpbronnen. Er is met name een sterk verband tussen water, energie en voedsel.

Schoon water en sanitatie

4.2.

De bedoeling van SDG 6 (Schoon water en sanitatie) is om de toegang tot en het duurzame gebruik van schoon water en adequate sanitaire voorzieningen voor iedereen te verzekeren. Wereldwijd hebben meer dan 1 miljard mensen nog steeds geen toegang tot zoet water van toereikende kwaliteit en lopen meer dan 2 miljard mensen het risico van verminderde toegang tot zoetwatervoorraden. Verwacht wordt dat de mondiale behoefte aan zoet water tegen 2030 aanzienlijk zal toenemen. Het EESC heeft het thema drinkwater in 2018 behandeld in een advies (2).

4.3.

Hoewel er recentelijk vooruitgang is geboekt in de EU en andere regio’s, moet er meer worden geïnvesteerd in het beheer van zoetwatervoorraden en sanitaire voorzieningen. De belangrijkste doelstelling is het vinden van concurrerende oplossingen voor het verwijderen van afval uit water en het ontwikkelen van waterbesparende en recyclingtechnologieën om waterverspilling te verminderen. Er ligt een groot potentieel verborgen in oplossingen en technologieën voor waterbesparing en waterrecycling, en in een slim beheer van de watervoorraden en de watervoorziening. Er zijn nieuwe waterzuiveringsconcepten en nieuwe technologieën om residuen van geneesmiddelen en hormonen en microplastics uit afvalwater te verwijderen. Ook zijn er veelbelovende innovaties om zeewater om te zetten in drinkwater met gebruikmaking van hernieuwbare energie.

4.4.

Een goede waterkwaliteit vormt de basis voor de blauwe bio-economie. Een goed beheer van de watervoorraden is een essentieel onderdeel van de oplossing voor bijna alle grote problemen in de wereld, zoals de overconsumptie van aquatische hulpbronnen en de noodzaak om zich aan te passen aan de klimaatverandering. Het beheer van de watercyclus vereist duidelijke doelstellingen, actuele informatie, planning en beheer. Zulks omvat digitale oplossingen voor waterdiensten en monitoring, en veelzijdige nieuwe technologische oplossingen voor de behandeling van afvalwater (membraantechnologie). Ook moet van “silo-denken” worden overgestapt op “nexus-denken”.

4.5.

De EU kan een belangrijke mondiale speler worden in de watersector als aanbieder van watergerelateerde technologieën en diensten. Digitalisering biedt waterbedrijven een nieuwe kans, en kan het beheer van de watervoorraden en van productie- en dienstenconcepten veel efficiënter maken. Digitale oplossingen kunnen worden gebruikt om diensten te produceren die nu en in de toekomst aan de behoeften van de klant voldoen. De EU kan op dit gebied concurrerende en duurzame oplossingen voor de hele wereld bieden.

Een gezonde, gevarieerde en veilige aquatische omgeving

4.6.

Oceanen, zeeën en binnenwateren vormen de grootste duurzame bron van eiwitten ter wereld: meer dan 3 miljard mensen zijn voor hun levensonderhoud afhankelijk van de biodiversiteit van de zee en de kust. Onze oceanen, zeeën en binnenwateren worden snel aangetast door menselijke activiteiten. Met name de kust- en binnenwateren gaan achteruit door verontreiniging en eutrofiëring, en het verlies van habitats is zeer verontrustend. Al deze veranderingen hebben een verwoestend effect op de werking van de aquatische ecosystemen en de biodiversiteit, en daarmee op de potentiële voedselproductie. Een zorgvuldig beheer van deze essentiële mondiale hulpbron is een essentieel kenmerk van een duurzame toekomst.

4.7.

SDG 14 (Leven in het water) is erop gericht de oceanen, zeeën en aquatische hulpbronnen in stand te houden en bevordert het duurzame gebruik ervan. Er zijn verschillende maatregelen nodig om de situatie te verbeteren, zoals een aanzienlijke vermindering van alle soorten verontreiniging en een doeltreffender beheer van alle menselijke activiteiten. Er zijn nieuwe oplossingen nodig om de nutriëntenbelasting in natuurlijke wateren af te bouwen. Er moeten economisch efficiënte middelen en methoden worden ontwikkeld en getest om het vermogen van de bodem om voedingsstoffen op te vangen en te binden, te verbeteren. De eutrofiëring kan ook worden teruggedrongen door meer gebruik te maken van onderbenutte vissoorten en door de productie en oogst van algen op te voeren (omdat de nutriënten met de vangst worden verwijderd). Er zijn nieuwe oplossingen nodig om de eutrofiëring terug te dringen en de rivieren, meren en zeebodems te herstellen.

4.8.

Gezonde aquatische milieus kunnen veel nieuwe hoogwaardige banen opleveren. Gezonde visbestanden en schoon water vormen de basis voor een duurzaam gebruik van water voor visserij en recreatie, en bieden nieuwe kansen voor de blauwe bio-economie. Wereldwijd worden rivier- en zoetwaterherstelmaatregelen genomen om aangetaste habitats, ecosysteemprocessen, migrerende visbestanden, biotische gemeenschappen en de door hen verleende diensten te herstellen. Het herstel van migrerende visbestanden zal nieuwe potentiële middelen van bestaan opleveren in dunbevolkte gebieden, waardoor nieuwe werkgelegenheid worden gecreëerd in familiebedrijven met toegang tot lokale markten.

Duurzame productie van aquatische levensmiddelen

4.9.

Verwacht wordt dat de mondiale vraag naar voedsel aanzienlijk zal toenemen. SDG 2 (Geen honger) is gericht op het uitbannen van honger, het bereiken van voedselzekerheid, het verbeteren van voeding en het bevorderen van een duurzame landbouwproductie tegen 2030.

4.10.

De visserij en de aquacultuur leveren voedzaam voedingsmiddelen en zorgen voor de broodnodige inkomsten, terwijl ze de plattelandsontwikkeling ondersteunen en potentieel ook het milieu beschermen. Momenteel is vis goed voor ongeveer 17 % van het totale wereldwijde aanbod van dierlijke eiwitten en 6,5 % van alle eiwitten voor menselijke consumptie. Voor honderden miljoenen mensen is vis de belangrijkste bron van eiwitten en essentiële voedingsstoffen. Veel visbestanden worden nog steeds overbevist en moeten beter worden beheerd. In veel delen van de wereld houden zware subsidies nog steeds een ernstige overcapaciteit van de visserijvloten in stand. De oceanen, zeeën en binnenwateren moeten veel duurzamer worden gebruikt dan nu het geval is. Investeringen in aquacultuur, visserij en visverwerking, en in de ontwikkeling van nieuwe producten uit afval en zijstromen, zijn van cruciaal belang om de duurzame voedselproductie te verhogen en de voedselzekerheid te helpen handhaven. De EU heeft met name als het gaat om vis en visserijproducten een duidelijk negatieve handelsbalans; ongeveer 60 % van de in de EU gegeten vis en visserijproducten wordt geïmporteerd. Deze import voldoet niet altijd aan de EU-criteria voor duurzame productie en voedselzekerheid.

4.11.

De aquacultuur heeft een groot potentieel voor verdere groei. Er zou in de Europese aquacultuur aanzienlijk meer biomassa op duurzame wijze kunnen worden geproduceerd door van meer mariene soorten gebruik te maken, met inbegrip van soorten van lagere trofische niveaus (bv. algen en weekdieren). De ontwikkeling van de aquacultuur stuit echter op veel belemmeringen. Ten eerste zijn er voor de toenemende aquacultuurproductie extra voederbronnen nodig. De vangsten van laagwaardige vis zullen in de toekomst steeds meer worden gebruikt voor rechtstreekse menselijke consumptie en minder als grondstof voor diervoeder. Er is extra voederbiomassa nodig om de aquacultuur te laten groeien. Hierbij valt te denken aan momenteel grotendeels onderbenutte soorten zoals krill en andere mesopelagische organismen, zeewier en verwerkt afval (zijstromen). Ten tweede is de beperkte ruimte die beschikbaar is voor aquacultuurvoorzieningen een steeds groter probleem, dat moet worden opgelost. De sleutel tot een duurzame ontwikkeling van de aquacultuur is een goede planning van mariene en zoetwateractiviteiten die rekening houden met de ecologische, economische, sociale en culturele dimensies. Ten derde zijn er betere oplossingen nodig om de problemen in verband met het weglekken van nutriënten en de bestrijding van ziekten op te lossen.

4.12.

Strikte milieuregelgeving in verschillende landen heeft een groot effect op de kosten en het concurrentievermogen van de aquacultuur. Er wordt hard gewerkt aan de ontwikkeling van verschillende nieuwe technologieën, maar er is nog steeds een groot aantal economische en technologische onzekerheden. Recirculatiesystemen voor de aquacultuur (RAS) bieden verschillende voordelen, zoals een minimale waterbehoefte, effectieve controle van afvalwater en afval, beperkte ruimte en controle op de productieomstandigheden. RAS-technologieën hebben een groot potentieel, met name in de binnenwateren. Het is echter waarschijnlijk dat een toenemend aandeel van de mariene aquacultuur in de offshorewateren zal moeten plaatsvinden. Er is behoefte aan nieuwe benaderingen voor meervoudig gebruik en geïntegreerd beheer, met inbegrip van ruimtelijke ordening en lokale beheersplannen.

Aquatische producten met toegevoegde waarde en gebruik voor andere doeleinden dan voeding

4.13.

Bij de verwerking van vis en andere aquatische organismen voor menselijke consumptie ontstaan zijstromen, die vaak niet voor rechtstreekse menselijke consumptie worden gebruikt. Geschat wordt dat 30-70 % van alle geoogste biomassa aan vis een laagwaardig bijproduct wordt of volledig wordt verspild. Dit omvat potentieel nuttig en waardevol materiaal dat door de industrie kan worden gebruikt voor voedings- en niet-voedingsdoeleinden. Uit deze materialen kunnen hoogwaardige functionele ingrediënten voor gespecialiseerde producten worden ontwikkeld. Een verscheidenheid aan aquatische organismen kan de ontwikkeling van nieuwe producten zoals nutraceutica, farmaceutica en cosmetica ondersteunen. Zij kunnen ook nieuwe enzymen, lipiden, biopolymeren en andere biomaterialen leveren. Het is van cruciaal belang dat deze grondstoffen op een milieu-efficiënte manier worden gebruikt. Wereldwijd wordt een aanzienlijke druk uitgeoefend om het gebruik van al het biologisch materiaal te verbeteren en daardoor ook de hoeveelheid afval te verminderen. Mariene biotechnologie kan een belangrijke rol spelen bij het creëren van toegevoegde waarde in de blauwe bio-economie.

4.14.

Algenbiomassa wordt steeds belangrijker als grondstof voor verschillende commerciële toepassingen in de blauwe bio-economie. Algen zijn een doeltreffende, duurzame en nog grotendeels onaangeboorde bron van biogebaseerde processen en producten. Algen zijn rijk aan voedingsstoffen en zitten vol energie. De toenemende productie van macro- en microalgen wordt in Europa steeds meer erkend als een hulpbron die kan worden gebruikt als grondstof voor zeer uiteenlopende toepassingen. Er is een groeiende belangstelling voor het oogsten, kweken of verwerken van algen om een breed scala van hoogwaardige producten te creëren, waaronder levensmiddelen, diervoeders, nutraceutica en biogebaseerde producten.

Beperking van en aanpassing aan klimaatverandering

4.15.

Het wordt alom erkend dat de klimaatverandering van invloed is op een reeks milieuvariabelen, zoals regenval, temperaturen, het debiet van rivieren, schadelijke algenbloei en verzuring van de oceanen. SDG 13 (Klimaatactie) stimuleert dringende maatregelen tegen klimaatverandering en de gevolgen daarvan. Stijgende temperaturen hebben gevolgen voor de oceanen, zeeën en andere wateren, maar ook voor nutriëntennetwerken, visserij en middelen van bestaan. In Europa zal de klimaatverandering naar verwachting leiden tot een toename van de neerslag in de winter en, in combinatie met stijgende temperaturen, tot het risico van eutrofiëring en een verslechtering van de waterkwaliteit. Dit zal veel negatieve gevolgen hebben voor de visbestanden en andere aquatische hulpbronnen, en dus ook voor de visserij en andere productiewijzen. Hoge temperaturen belemmeren het voortbestaan van koudwatersoorten zoals zalmachtigen, en dragen bij tot de verspreiding van veel schadelijke soorten en ziekten. Soorten die profiteren van eutrofiëring winnen terrein. Hoge temperatuurpieken vormen grote uitdagingen voor aquacultuurbedrijven. Wat de landbouw betreft, moet de EU ook het probleem van de waterschaarste aanpakken.

4.16.

Het toekomstige voedselsysteem moet deel uitmaken van de oplossing voor de klimaatverandering, niet van het probleem. Vanuit het oogpunt van de broeikasgasemissies zijn visserij en aquacultuur doeltreffende manieren om eiwitten te produceren. Daarom moeten de duurzame visserij en visteelt worden gepromoot. Voorts is het van essentieel belang om de veerkracht van de visserij en de aquatische productiesystemen te versterken. De visserijactiviteiten moeten worden aangepast aan de veranderde omstandigheden, zoals extreme weersomstandigheden en ijsvrije winters. In de aquacultuur is offshore-teelt een mogelijke manier om zich voor te bereiden op temperatuurpieken. De offshore-teelt kan in sommige gevallen zelfs profiteren van de stijging van de gemiddelde zeetemperatuur. Recirculatiesystemen voor de aquacultuur (RAS) kunnen de aquacultuursector helpen zich aan te passen aan de klimaatverandering. Kweekprogramma’s voor vis kunnen de tolerantie van gekweekte vis voor hogere temperaturen verbeteren.

Blauwe gezondheid en welzijn

4.17.

SDG 3 (Goede gezondheid en welzijn) is gericht op het verzekeren van een gezond leven en op meer welzijn voor alle leeftijdsgroepen. Welzijn en recreatieve diensten op basis van het aquatisch milieu hebben een groot groeipotentieel. Het bevorderen van een duurzaam recreatief gebruik van aquatische hulpbronnen biedt nieuwe zakelijke mogelijkheden voor afgelegen niet-stedelijke gebieden, waardoor ook nieuwe hoogwaardige banen worden gecreëerd. Vanwege haar belang en economisch potentieel draagt de blauwe bio-economie ook bij aan doelstelling 8 (Fatsoenlijk werk en economische groei).

5.   Prioritaire acties

5.1.

De prioriteiten voor de ontwikkeling van de blauwe bio-economie zijn: (i) schoon water en sanitaire voorzieningen, ontzilting van zeewater, vermindering van verontreiniging, ii) een gezond, divers en veilig aquatisch milieu, herstel van ecosystemen en biodiversiteit in het aquatisch milieu, iii) duurzame productie van aquatische levensmiddelen, iv) het creëren van hoogwaardige non-foodproducten, v) aanpassing aan de klimaatverandering, vi) blauwe gezondheid en welzijn, energiebesparing en energieopwekking uit zee en uit rivieren en meren, vii) betere besparing en behoud van de watervoorraden, en viii) betere coördinatie bij de bestrijding van illegale activiteiten in verband met aquatische hulpbronnen. Daarnaast zijn goedkope en schone aquatische bio-energie en het gebruik van organisch afval thema’s die aan belang winnen. Door te investeren in deze ontwikkeling kan Europa zijn positie als leidende speler in de circulaire economie versterken.

5.2.

De Raad van de EU en het Europees Parlement zouden de Commissie moeten verzoeken specifieke proefprojecten op te zetten om de toestand en productiecapaciteit van aquatische ecosystemen in geselecteerde locaties van de EU te verbeteren, en daarbij rekening te houden met de diversiteit van de bestaande situaties en het ontwikkelingspotentieel van de blauwe bio-economie. Deze proefprojecten moeten worden uitgevoerd in kust- binnenwatergebieden (met inbegrip van eilanden) die matig of ernstig worden getroffen door de gevolgen van menselijke activiteiten, zoals overmatig seizoensgebonden toerisme, vervuiling, nutriëntenbelasting vanaf het land, gewijzigde waterlopen en overmatige exploitatie van aquatische hulpbronnen.

5.3.

De proefprojecten moeten zo snel mogelijk worden uitgevoerd, in samenwerking met lokale gekozen vertegenwoordigers, universiteiten en onderzoekscentra, professionals en relevante actoren uit het maatschappelijk middenveld. De projecten moeten het mogelijk maken de belangrijkste acties en maatregelen te ontwikkelen en te testen om de huidige ontoereikende situatie op de proeflocaties te verbeteren. Het EESC beveelt aan om een redelijk aantal proefprojecten uit te voeren in de Middellandse Zee, de Zwarte Zee, aan de Atlantische kust, in de Noordzee en in de Oostzee, alsook in binnenwateren met een groot potentieel voor verbetering. Deze projecten zouden bijvoorbeeld kunnen bestaan in het schoonmaken van voedselrijk of verontreinigd water in gebieden als havens of toeristische gebieden, waarbij gebruik wordt gemaakt van specifieke filterende soorten, zoals oesters, zee-egels, mosselen of waterplanten (algen), of het herstel van trekroutes en paaigronden om de levenscycli van trekkende vissoorten te herstellen. Tegelijkertijd kan in deze proefprojecten de capaciteit om op grote schaal CO2 af te vangen worden getest. Met de proefprojecten kan ook de haalbaarheid worden onderzocht van nieuwe technologieën voor het opwekken van energie uit zeeën en meren of voor het vinden van nieuwe manieren om water te besparen.

5.4.

Op basis van de resultaten en ervaringen die in het kader van de proefprojecten zijn opgedaan, wordt de Europese Unie verzocht de opleiding en de kennisoverdracht van gemeenschappen in kust- en binnenwatergebieden te bevorderen, zodat het milieu kan worden hersteld en adequaat kan worden beheerd, Europese opleidingsnetwerken kunnen worden opgericht en mogelijkheden voor het scheppen van hoogwaardige banen op dit gebied kunnen worden gedemonstreerd.

5.5.

Er dient samen met het EESC een beheerscomité voor de proefprojecten te worden opgericht bestaande uit vertegenwoordigers van lidstaten, regio’s en belanghebbenden, om de uitwisseling van praktijken te coördineren en ervoor te zorgen dat succesvolle proefprojecten op grotere schaal worden ontwikkeld. Tegelijkertijd moeten de EU-lidstaten en de betrokken regio’s worden aangemoedigd om strategieën voor de blauwe bio-economie op te stellen, waarbij ook lokale belanghebbenden en organisaties van het maatschappelijk middenveld moeten worden geraadpleegd.

5.6.

De expertise van de EU op het gebied van de blauwe bio-economie die via de onderzoeksprogramma’s van Horizon Europa, LIFE en de proefprojecten inzake de blauwe bio-economie is opgedaan, moet onder bepaalde voorwaarden beschikbaar zijn voor derde landen, met name de oostelijke buurlanden, de mediterrane en Afrikaanse landen, Rusland voor het Oostzeegebied en andere belangstellende landen. De blauwe bio-economie moet een vlaggenschipinitiatief van de EU worden in haar samenwerkingsprogramma’s met de VN en een instrument om de COP 21-doelstellingen van Parijs in de strijd tegen de opwarming van de aarde te bereiken.

---

(1)  EESC-advies over de Mededeling over de actualisering van de strategie voor de bio-economie uit 2012 (NAT/758) (PB C 240 van 16.7.2019, blz. 37).

(2)  EESC-advies over De kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water (herschikking) (Drinkwaterrichtlijn) (PB C 367 van 10.10.2018, blz. 107).

Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s — Vertrouwen kweken in mensgerichte kunstmatige intelligentie

(COM(2019) 168 final)

(2020/C 47/09)

Rapporteur: Franca SALIS-MADINIER

Raadpleging	Europese Commissie, 3.6.2019
Rechtsgrondslag	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	18.10.2019
Goedkeuring door de voltallige vergadering	30.10.2019
Zitting nr.	547
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	198/1/4

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Kunstmatige intelligentie (KI) is geen doel op zich, maar een middel dat tot grondige positieve veranderingen kan leiden, doch ook risico’s met zich kan meebrengen. Daarom moet het gebruik ervan in goede banen worden geleid.

1.2.

De Commissie zou maatregelen moeten nemen om misbruik van KI en machinaal leren te voorspellen, te voorkomen en te verbieden. Ook zou ze het op de markt brengen van producten die met kwade bedoelingen zijn gemaakt beter moeten reguleren.

1.3.

Met name moet de EU bevorderen dat er KI-systemen worden ontwikkeld die gericht zijn op concrete toepassingen waarmee de milieu- en klimaattransitie kan worden bespoedigd.

1.4.

Bepaald moet worden welke uitdagingen aangepakt kunnen worden door middel van gedragscodes, zelfregulering en vrijwillige verbintenissen, en welke uitdagingen via wet- en regelgeving dienen te worden aangepakt, waarbij toezicht moet worden gehouden en in geval van niet-naleving een sanctie moet worden opgelegd. Hoe dan ook moeten de KI-systemen stroken met de bestaande wetgeving.

1.5.

De aanpak van KI moet niet alleen rekening houden met technische, maar ook met maatschappelijke en ethische aspecten. Het EESC stelt tot zijn genoegen vast dat de EU een mensgerichte benadering van KI wil uitwerken die in overeenstemming is met de waarden waarop de EU berust: eerbied voor de menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid en non-discriminatie, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten.

1.6.

Het EESC wijst er nog eens op (1) dat werknemers en hun vertegenwoordigers geraadpleegd en geïnformeerd moeten worden over de invoering van KI-systemen die veranderingen teweeg kunnen brengen in de organisatie van werk, het toezicht en de controle daarop en in systemen om werknemers te beoordelen en aan te werven. De Commissie moet de sociale dialoog bevorderen om de werknemers bij het gebruik van KI-systemen te betrekken.

1.7.

Het EESC benadrukt (2) dat KI pas vertrouwen kan inboezemen als er menselijke controle is over de machine en als de burgers over het gebruik ervan worden geïnformeerd. KI-systemen moeten verklaarbaar zijn. Is dat niet mogelijk, dan moeten burgers en consumenten informatie krijgen over de beperkingen en risico’s ervan.

1.8.

De EU moet de “opkomende risico’s” (3) voor de gezondheid en veiligheid op het werk aanpakken. Er moeten normen worden vastgesteld om te voorkomen dat autonome systemen mensen schade of nadeel berokkenen. Werknemers moeten worden opgeleid om met machines te werken en ze in geval van nood stil te leggen.

1.9.

Het EESC pleit voor de ontwikkeling van een solide certificeringssysteem op basis van testprocedures waarmee bedrijven kunnen aantonen dat hun KI-systemen betrouwbaar en veilig zijn. De transparantie, traceerbaarheid en verklaarbaarheid van algoritmische besluitvormingsprocessen vormen een technische uitdaging. Om die aan te gaan moet gebruik worden gemaakt van EU-instrumenten zoals het programma Horizon Europa.

1.10.

De inachtneming van de privacy en de bescherming van gegevens zijn bepalend voor de mate waarin burgers en consumenten vertrouwen hebben in KI. De eigendom van gegevens, de controle erop en het gebruik ervan door bedrijven en organisaties zijn kwesties die nog lang niet geregeld zijn (met name waar het gaat om het internet der dingen). Het EESC spoort de Commissie aan om de algemene verordening gegevensbescherming (AVG) (4) en aanverwante regelingen regelmatig te herzien in het licht van de technologische ontwikkelingen.

1.11.

Volgens het EESC moet absoluut worden nagedacht over de manier waarop KI-systemen kunnen worden ingezet om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, met name in de industrie, het vervoer, de energiesector, de bouw en de landbouw. Het pleit ervoor om de klimaattransitie en de digitale transitie aan elkaar te koppelen.

1.12.

Naar de mening van het EESC is het controleren van KI-systemen mogelijk niet voldoende om de verantwoordelijkheden te bepalen en vertrouwen te wekken. Het EESC raadt aan om prioriteit te verlenen aan het vaststellen van duidelijke regels waarbij in geval van niet-naleving de aansprakelijkheid zou moeten liggen bij de rechtspersoonlijkheden: natuurlijke of rechtspersonen. Voorts zou het EESC graag zien dat de Commissie prioritair de fundamentele kwestie van de verzekerbaarheid van KI-systemen onderzoekt.

1.13.

Het EESC stelt voor dat er voor bedrijven die zich aan de normen houden een “Europees certificaat voor betrouwbare KI-ondernemingen” wordt ontwikkeld, aan de hand van o.m. de beoordelingslijst die door de deskundigengroep op hoog niveau (GHN) inzake KI is voorgesteld.

1.14.

Door de werkzaamheden ter zake binnen de G-7, de G20 en in bilaterale dialoogbijeenkomsten te bevorderen, moet de EU ervoor proberen te zorgen dat het reguleren van KI de Europese grenzen overstijgt. Er moet toegewerkt worden naar een internationaal akkoord voor betrouwbare kunstmatige intelligentie, zodat er internationale normen kunnen worden ontwikkeld en de relevantie ervan regelmatig kan worden gecontroleerd.

2.   Inhoud van het Commissievoorstel

2.1.

Onderhavige mededeling is gebaseerd op de werkzaamheden van de GHN die de Commissie in juni 2018 heeft ingesteld. In deze mededeling omschrijft de Commissie zeven essentiële vereisten om voor vertrouwen in KI te zorgen (zie paragraaf 4 van dit advies).

2.2.

De Commissie heeft het startschot gegeven voor een proeffase waarbij tal van belanghebbenden zijn betrokken. Hierin zal met name worden gefocust op de beoordelingslijst die de GHN voor elk van de essentiële vereisten heeft opgesteld. Begin 2020 zal de GHN de beoordelingslijst evalueren en bijwerken. Eventueel zal de Commissie dan nieuwe maatregelen voorstellen.

2.3.

De Commissie wil haar benadering van KI op mondiaal niveau uitdragen en zal een actieve rol blijven spelen, ook in de G-7 en de G20.

3.   Algemene opmerkingen

3.1.

Wil men KI mensgericht benaderen, dan moeten naast de technische ook de maatschappelijke en ethische aspecten onder de loep worden genomen. Het EESC is verheugd dat de EU-instellingen voornemens zijn een mensgerichte benadering van KI uit te werken die in overeenstemming is met de waarden waarop de EU berust: eerbied voor de menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid en non-discriminatie, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten. Volgens de Commissie (5) is KI geen doel op zich, maar een middel dat tot grondige positieve veranderingen kan leiden. Net als ieder ander instrument brengt KI zowel mogelijkheden als risico’s met zich mee. Daarom moet de EU het gebruik ervan in goede banen leiden en de verantwoordelijkheden ter zake duidelijk omschrijven.

3.2.

Vertrouwen in een mensgerichte KI zal ontstaan als de waarden en beginselen worden benadrukt, een welomschreven regelgevingskader wordt vastgesteld en ethische richtsnoeren worden geformuleerd die essentiële vereisten bevatten.

3.3.

Samen met alle belanghebbenden moet worden bepaald welke van de vele uitdagingen die met KI gepaard gaan, via wet- en regelgeving dienen te worden aangepakt, waarbij in follow-upmechanismen moet worden voorzien en in geval van niet-naleving een sanctie moet worden opgelegd, en welke uitdagingen aangepakt kunnen worden door middel van gedragscodes, zelfregulering en vrijwillige verbintenissen. Het EESC juicht het toe dat de Commissie beginselen heeft overgenomen die oorspronkelijk door het EESC zijn voorgesteld, maar betreurt het dat zij in dit stadium geen specifieke maatregelen voorstelt waarmee wordt gereageerd op de gegronde zorgen die er op het gebied van consumentenrechten, systeembeveiliging en aansprakelijkheid bestaan.

3.4.

KI-systemen moeten het bestaande regelgevingskader in acht nemen, met name waar het gaat om bescherming van persoonsgegevens, productaansprakelijkheid, consumentenbescherming, non-discriminatie, beroepskwalificaties, alsmede voorlichting en raadpleging van werknemers op de werkplek. Gewaarborgd moet worden dat de wetgeving is afgestemd op de nieuwe uitdagingen die met digitalisering en KI gepaard gaan.

3.5.

Zoals de Commissie opmerkt, moet worden voorzien in “processen ter verduidelijking en beoordeling van de mogelijke risico’s door het gebruik van KI-systemen, in diverse toepassingsgebieden” (6). Het EESC hecht zeer veel belang aan de toekomstige regels voor deze beoordeling en aan de vaststelling van indicatoren die bij deze beoordeling kunnen worden gebruikt. De door de GHN voorgestelde beoordelingslijst kan bij dergelijke processen als uitgangspunt dienen.

3.6.

Het gaat hierbij ook om een eerlijke verdeling van de verwachte meerwaarde van KI-systemen. Zo vindt het EESC dat de positieve veranderingen waarvoor KI kan helpen zorgen op het gebied van economische ontwikkeling, duurzame productie- en consumptieprocessen (met name op energiegebied) en een beter gebruik van hulpbronnen, ten goede moeten komen aan alle landen en alle burgers.

4.   Specifieke opmerkingen

4.1.   Invloed en toezicht door mensen

4.1.1.

De Commissie wil de verzekering dat het gebruik van KI-systemen de menselijke autonomie op geen enkele manier kan ondermijnen of schadelijke effecten kan veroorzaken. Het EESC sluit zich aan bij deze benadering van toezicht door mensen op de machine, zoals het reeds in eerdere adviezen heeft aangegeven.

4.1.2.

Dit houdt in dat de burger goed geïnformeerd moet worden over het gebruik van deze systemen, dat de systemen verklaarbaar moeten zijn of, wanneer dat niet kan (bijvoorbeeld bij “deep learning”), dat de gebruiker informatie krijgt over de beperkingen en risico’s van het systeem. Burgers moeten hoe dan ook de vrijheid kunnen behouden om een andere beslissing te nemen dan het KI-systeem.

4.1.3.

In ondernemingen en overheidsdiensten moeten werknemers en hun vertegenwoordigers terdege geïnformeerd en geraadpleegd worden bij de invoering van KI-systemen die veranderingen in de werkorganisatie teweeg kunnen brengen en die voor hen gevolgen kunnen hebben op het gebied van controle, toezicht, beoordeling en aanwerving. De Commissie moet de sociale dialoog bevorderen om de werknemers bij het gebruik van KI-systemen te betrekken.

4.1.4.

Op het gebied van human resources moet bijzondere aandacht worden besteed aan de risico’s die met het misbruik van KI-systemen gepaard gaan, waarbij te denken valt aan onbeperkt toezicht, het verzamelen van persoons- en gezondheidsgegevens en het delen van dergelijke gegevens met derden, en opkomende risico’s inzake gezondheid en veiligheid op het werk (7). Er moeten duidelijke normen worden vastgesteld om te waarborgen dat de samenwerking tussen mens en machine niemand nadeel berokkent. De door de Internationale Organisatie voor normalisatie (ISO) ontwikkelde standaard voor “op samenwerking gerichte robots (8)”, die bedoeld is voor fabrikanten, integratoren en gebruikers, biedt richtsnoeren voor het ontwerp en de organisatie van de werkruimte en het verminderen van de risico’s waaraan mensen kunnen worden blootgesteld. Werknemers moeten worden opgeleid in het gebruik van KI en robotica, om ermee te kunnen werken en in het bijzonder om ze in geval van nood te kunnen stoppen (het “noodrem”-principe).

4.2.   Technische robuustheid en veiligheid

4.2.1.

Het EESC pleit voor de invoering van Europese veiligheidsnormen en voor de ontwikkeling van een solide certificeringssysteem op basis van testprocedures waarmee bedrijven kunnen aantonen dat hun KI-systemen betrouwbaar zijn. Het EESC wijst er ook op dat de verzekerbaarheid van KI-systemen een belangrijke kwestie is.

4.2.2.

In de Commissiemededeling is maar weinig aandacht voor het voorspellen, voorkomen en verbieden van misbruik van KI en machinaal leren, terwijl er toch veel onderzoekers zijn die voor misbruik waarschuwen (9). Hun aanbevelingen zouden in aanmerking moeten worden genomen, en dan vooral de aanbevelingen over het tweeërlei gebruik van deze technologieën. Het kan hierbij gaan om digitale veiligheid (toename van cyberaanvallen, uitbuiting van menselijke en KI-kwetsbaarheden, data poisoning), fysieke veiligheid (hacken van autonome systemen, met inbegrip van autonome voertuigen, drones en automatische wapens) en politieke veiligheid (massale verzameling van persoonsgegevens, gerichte propaganda, videomanipulatie enz.). Onderzoekers, ingenieurs en overheden moeten nauw samenwerken om deze risico’s te voorkomen; deskundigen en andere belanghebbenden zoals gebruikers en consumenten moeten bij de discussies over deze uitdagingen worden betrokken.

4.3.   Privacy en datagovernance

4.3.1.

Naar het oordeel van de Commissie moet de toegang tot gegevens “adequaat worden beheerd en gecontroleerd” (10). Het EESC vindt zulke algemene uitspraken te vrijblijvend. De ontwikkeling van KI-systemen zal ook afhangen van het vertrouwen dat de burgers erin hebben. Kwesties rond gegevenseigendom, het toezicht op en het gebruik van gegevens door bedrijven en organisaties moeten nog grotendeels geregeld worden. Zo zitten er nogal wat haken en ogen aan de hoeveelheid gegevens die door auto’s aan autofabrikanten wordt doorgegeven en ook aan het soort gegevens dat wordt doorgegeven (11). Op grond van de AVG moeten aangesloten apparaten in overeenstemming zijn met het concept privacy door ontwerp, maar vastgesteld kan worden dat de consument hierover weinig of geen informatie heeft en geen enkel middel heeft om die gegevens te controleren. Het EESC dringt er bij de Commissie dan ook op aan om de AVG en aanverwante regelingen te herzien in het licht van de technologische ontwikkelingen (12).

4.4.   Transparantie

4.4.1.

Het EESC is van mening dat de verklaarbaarheid van algoritmische besluitvormingsprocessen essentieel is om inzicht te krijgen in niet de mechanismen als zodanig, maar in de logica die ten grondslag ligt aan de besluitvormingsprocessen en de manier waarop deze door KI-systemen worden beïnvloed. De ontwikkeling van standaardtestprocedures voor systemen voor automatisch leren blijft een technische uitdaging en moet worden ondersteund door EU-instrumenten zoals het programma Horizon Europa.

4.4.2.

Het EESC is het met de Commissie eens dat KI-systemen als zodanig herkenbaar moeten zijn, “zodat de gebruikers zich ervan bewust zijn dat ze te maken hebben met een KI-systeem” (13), ook in het kader van de relatie patiënt/zorgpersoneel en door professionals verleende diensten op het gebied van de gezondheid en het welzijn van de burgers. Voorts wijst het EESC erop dat de gebruiker of de consument ook moet kunnen worden geïnformeerd over diensten die door mensen worden geleverd. Veel KI-systemen brengen in werkelijkheid heel wat mensenwerk met zich mee, dat voor de eindgebruikers vaak verhuld blijft (14). Een punt van zorg hierbij is dat de transparantie naar de gebruikers en consumenten van diensten tekortschiet, maar ook dat er op een bepaalde manier gebruik wordt gemaakt van verborgen en niet-erkende arbeid.

4.4.3.

Daarnaast is het EESC van mening dat consumenten altijd op de hoogte moeten worden gehouden van de integratie van KI-systemen in de producten die zij kopen en dat hun gegevens voor hen altijd toegankelijk en controleerbaar moeten zijn.

4.5.   Diversiteit, non-discriminatie en billijkheid

4.5.1.

Er bestaat een risico op discriminatie bij bepaalde KI-toepassingen waarmee het mogelijk wordt om burgers, gebruikers en consumenten te profileren (bv. voor de aanwerving van personeel, verhuur van onroerend goed, bepaalde persoonsgebonden diensten). De EU beschikt over een corpus aan wetgeving inzake gelijke behandeling en non-discriminatie (15) en de KI-systemen moeten zich hieraan houden. Maar deze wetgeving moet ook worden aangepast en waar nodig worden versterkt (ook wat betreft het toezicht op de naleving) om met nieuwe praktijken om te gaan. Er bestaat een reëel risico dat algoritmische profilering een krachtig nieuw instrument voor discriminatie wordt. De EU moet dit risico voorkomen.

4.5.2.

De antiracismerichtlijn (16) en de richtlijn inzake gelijke behandeling van mannen en vrouwen buiten het werk (17) voorzien in de oprichting van speciale organen die bevoegd zijn voor de bevordering van gendergelijkheid. Het EESC zou graag zien dat deze organen een actieve rol spelen bij het toezicht en de controle op KI-systemen waar het gaat om het risico van directe of indirecte discriminatie.

4.6.   Maatschappelijk en ecologisch welzijn

4.6.1.

De Commissie geeft niet precies aan hoe de klimaattransitie en de digitale transformatie, met name bij het gebruik van KI-systemen, aan elkaar kunnen worden gekoppeld. Er moet absoluut worden nagedacht over de manier waarop KI-systemen kunnen worden ingezet om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, met name in de industrie, het vervoer, de energiesector, de bouw en de landbouw.

4.6.2.

De Commissie wijst erop dat KI-systemen kunnen worden gebruikt om sociale vaardigheden te versterken, maar dat zij deze ook in gevaar kunnen helpen brengen. Het EESC vindt dat de EU bepaalde maatschappelijke uitdagingen beter in aanmerking moet nemen. Zo is uit onderzoek gebleken dat sommige toepassingen die met KI-systemen werken, ontworpen zijn om de gebruikers van onlinediensten (sociale netwerken, spelletjes, video’s enz.) zo lang mogelijk online te houden. Doel is zo veel mogelijk gegevens over hun gedrag te verzamelen. Daartoe worden strategieën gebruikt zoals eindeloze nieuwe aanbevelingen die op algoritmen zijn gebaseerd, herinneringen en meldingen, spelletjes enz. Er is onderzoek gedaan naar de gevolgen die kinderen kunnen ondervinden wanneer ze te lang online blijven en steeds opnieuw geprikkeld worden (18), en de resultaten wezen op een toename van angst en agressiviteit, slaapgebrek en effecten op onderwijsprestaties, sociale relaties, gezondheid en welzijn. Om vertrouwen in KI te kunnen wekken, moet de EU dergelijke gevolgen in aanmerking nemen en voorkomen.

4.6.3.

Tot de factoren die het maatschappelijk welzijn bepalen, behoort tot slot ook een gevoel van veiligheid op het werk. De effecten van de digitalisering kunnen echter aanleiding geven tot onrust en stress (19). Het is dan ook zaak strategieën uit te werken om op veranderingen te anticiperen, d.w.z. voordat er een eventuele herstructurering plaatsvindt, en om alle werknemers voortdurend bij te scholen. In dit verband is het nodig dat er in de bedrijven, tussen werkgevers en werknemersvertegenwoordigers, een hoogwaardige sociale dialoog wordt gevoerd die met name een inclusieve invoering van nieuwe technologieën, in het bijzonder KI en robotica, mogelijk maakt. Om het vertrouwen tussen bedrijfsleiding en werknemers te vergroten, is het zaak dat KI-systemen voor het managen, beoordelen en controleren van werknemers verklaarbaar zijn, dat de parameters ervan bekend zijn en dat ze op transparante wijze functioneren.

4.7.   Verantwoordingsplicht

4.7.1.

De beslissingen die door systemen voor automatisch leren worden genomen, kunnen niet op simpele wijze worden verklaard. Bovendien worden ze regelmatig geüpdatet. Naar de mening van het EESC is het controleren van KI-systemen mogelijk niet voldoende om de verantwoordelijkheden te bepalen en vertrouwen te wekken. Het EESC raadt dan ook aan om regels vast te stellen waarbij in geval van niet-naleving de aansprakelijkheid zou moeten liggen bij de rechtspersoonlijkheden: natuurlijke of rechtspersonen. Het EESC adviseert om zich meer te verlaten op betrouwbare bedrijven of professionals dan op algoritmen, en stelt voor dat er voor bedrijven die alle normen in acht nemen een “Europees certificaat voor betrouwbare KI-ondernemingen” wordt ontwikkeld, aan de hand van o.m. de beoordelingslijst die door de GHN is voorgesteld.

4.7.2.

In de richtlijn inzake de aansprakelijkheid voor producten (20) wordt het beginsel van de “aansprakelijkheid buiten schuld” vastgelegd dat van toepassing is op Europese producenten: als een product dat een gebrek vertoont een consument schade berokkent, kan de producent die geen schuld treft noch nalatig heeft gehandeld, toch aansprakelijk worden gesteld. De ontwikkeling, de invoering en het steeds grotere gebruik van KI-systemen vereist dat de EU aangepaste aansprakelijkheidsregels vaststelt voor situaties waarin producten met digitale inhoud en diensten die aan consumenten worden aangeboden gevaarlijk en schadelijk kunnen zijn. De consument moet toegang hebben tot de rechter in geval van schade veroorzaakt door een KI-systeem.

5.   Noodzaak van regulering buiten Europa

5.1.

In een geglobaliseerde wereld moet de regulering van KI verder gaan dan de Europese grenzen. Europa zou binnen de G-7 en de G20 moeten bevorderen dat er een breed akkoord over KI wordt gesloten, en zou moeten doorgaan met bilaterale dialoogbijeenkomsten om ervoor te zorgen dat een meerderheid van de landen aan de KI-normalisatieprocessen kan meedoen en de relevantie ervan regelmatig kan controleren.

---

(1)  PB C 440 van 6.12.2018, blz. 1.

(2)  PB C 288 van 31.8.2017, blz. 1, PB C 440 van 2.3.2018, blz. 1.

(3)  https://osha.europa.eu/nl/emerging-risks

(4)  Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming) (PB L 119 van 4.5.2016, blz. 1).

(5)  COM(2019) 168 final.

(6)  COM(2019) 168 final, blz. 5.

(7)  Zie met name “OSH and the future of work: benefits and risks of artificial intelligence tools in workplaces”.

(8)  ISO/TS 15066, 2016.

(9)  Zie het rapport The Malicious Use of Artificial Intelligence: Forecasting, Prevention, and Mitigation, februari 2018.

(10)  COM(2019) 168 final, blz. 6.

(11)  ”Your car knows when you gain weight”, The New York Times (International Edition), 22.5.2019.

(12)  PB C 190 van 5.6.2019, blz. 17.

(13)  COM(2019) 168 final, blz. 6.

(14)  Zie bijvoorbeeld “A white-collar sweatshop”: Google Assistant contractors allege wage theft, The Guardian, 29.5.2019 en Bot technology impressive, except when it’s not the bot, The New York Times (International Edition), 24.5.2019.

(15)  PB L 180 van 19.7.2000, blz. 22; PB L 303 van 2.12.2000, blz. 16; PB L 373 van 21.12.2004, blz. 37; PB L 204 van 26.7.2006, blz. 23.

(16)  Richtlijn 2000/43/EG van de Raad van 29 juni 2000 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht ras of etnische afstamming (PB L 180 van 19.7.2000, blz. 22).

(17)  Richtlijn 2004/113/EG van de Raad van 13 december 2004 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten (PB L 373 van 21.12.2004, blz. 37).

(18)  Zie met name Kidron, Evans, Afia (2018), Disrupted Childhood — The COST of Persuasive Design, 5Rights Foundation.

(19)  Rapport van de GHN over “The impact of the digital transformation on EU labour markets”, 2019.

(20)  Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen der lidstaten inzake de aansprakelijkheid voor producten met gebreken (PB L 210 van 7.8.1985, blz. 29).