19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/1

Algemeen rapporteur:

Dumitru FORNEA

Algemeen corapporteur:

Renata EISENVORTOVÁ

1.1

Tijdens de energietransitie naar een koolstofarme economie ziet het energiestelsel van de EU zich geconfronteerd met ingrijpende technologische, economische en sociale veranderingen, waar veel energiesectoren — onder meer de steenkoolindustrie en dus ook de mijnbouwregio's in de EU — mee te maken krijgen.

1.2

In sommige lidstaten zijn inheemse steen- en bruinkool nog steeds van belang voor elektriciteit en warmte. Zij dragen bij aan een veilige en betaalbare energievoorziening, aan economische concurrentiekracht en hebben een stabiliserend effect op het energiesysteem, zowel in technisch als in economisch opzicht.

1.3

Maar gezien de energie- en klimaatmaatregelen van de EU voor fossiele brandstoffen, of om economische redenen, moeten de huidige actieve mijnbouwregio’s zich voorbereiden op de geleidelijke stopzetting van de kolenproductie.

1.4

Er moet een toekomstgerichte planning voor twee generaties, d.w.z. voor een termijn van 25 à 50 jaar, komen voor regio's die momenteel afhankelijk zijn van het gebruik van steenkool en voor de toekomstige levensomstandigheden aldaar. De geleidelijke afbouw van het gebruik van steenkool voor energieopwekking in deze regio's mag niet leiden tot economische stagnatie. Gelet op hun economische en sociale potentieel moeten deze regio's worden betrokken bij de uitvoering van het EU-klimaatbeleid. Aan de duurzame ontwikkeling van deze regio’s moet worden gewerkt door middel van politiek, civiel en sociaal overleg, dat ervoor moet zorgen dat er transitieplannen worden opgesteld voor de lidstaten zelf, voor de industrie en voor ondernemingen.

1.5

Om energiezekerheid, een concurrerende industrie, milieubescherming, de naleving van verplichtingen en de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen en sociale cohesie in mijnbouwregio’s te waarborgen pleit het EESC voor een „Steunplan voor de transitie in gemeenschappen en regio’s die afhankelijk zijn van de steenkoolproductie” (het „plan”) waarmee herstructureringen van de steenkoolindustrie tijdens de energietransitie in goede banen kunnen worden geleid, zodat mijnbouwregio's zich aan de veranderingen kunnen aanpassen.

1.6

Het plan zou kunnen worden ontwikkeld door een adviesgroep in samenwerking met de Europese Commissie en het Europees Parlement. In deze adviesgroep zouden vertegenwoordigers van de mijnbouwregio’s, vakbonden, ngo’s, O&O en de kolenindustrie zitting moeten krijgen.

1.7

Het plan zou op drie pijlers moeten rusten: i) politiek, civiel en sociaal overleg; ii) economische, sociale en milieu-investeringen; en iii) investeringen in onderwijs, opleidingen, onderzoek en ontwikkeling, innovatie en cultuur.

1.8

Het plan moet de regio’s ertoe aanzetten om te veranderen, innovatieve ontwikkeling stimuleren, zorgen voor een aantrekkelijk investeringsklimaat en mogelijkheden creëren voor werkgelegenheid en een fatsoenlijk bestaan. In deze transitie moet ten volle worden geprofiteerd van de knowhow en de mogelijkheden van de mijnbouwregio’s.

1.9

Regionale overheden, regeringen van lidstaten en EU-instellingen moeten werk maken van de energietransitie en van de hiermee samenhangende herstructurering van de mijnbouwregio’s.

1.10

Het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s hebben de ervaring die nodig is om bij dit proces te worden betrokken, zowel op Europees als op nationaal niveau. Ze kunnen ook een goed kader vormen voor het politieke, sociale en civiele overleg dat nodig is voor de raadpleging van mensen uit de mijnbouwregio’s.

1.11

Wat de energietransitie betreft vinden de mijnbouwregio’s in de EU het vooral belangrijk dat er een adequaat institutioneel en politiek kader komt dat een impuls kan geven aan publieke en particuliere investeringen, die nodig zullen zijn in de komende jaren.

2.1

In de afgelopen tien jaar is het energiestelsel van de EU ingrijpend veranderd. De EU ligt op koers om haar economie koolstofarm te maken en om haar 20-20-20-doelstellingen voor broeikasgasemissies, energie-efficiëntie en duurzame energie te verwezenlijken. In 2014 nam de EU een beleidskader voor klimaat en energie voor 2030 aan waarmee zij zich vastlegde op 40 % minder broeikasgasemissies, een aandeel van 27 % voor duurzame energie en een energiebesparing van 27 %. Deze tussentijdse doelstellingen helpen de EU om haar doelstelling voor 2050 te halen, namelijk 80-95 % minder broeikasgasemissies.

2.2

De EU loodst haar energiestelsel dus weg uit een tijdperk waarin fossiele brandstoffen en elektriciteitsopwekking met grote centrale krachtcentrales de toon aangaven en zet koers naar elektriciteitsopwekking met duurzame energiebronnen en decentrale installaties. Bovendien probeert ze het potentieel dat meer energie-efficiëntie en betere vraagsturing opleveren zo goed mogelijk te benutten.

2.3

De energietransitie en het ambitieuze klimaatbeleid van de EU hebben met het project voor een energie-unie en na de Overeenkomst van Parijs een fikse steun in de rug gekregen. Daarvan gaat een krachtig signaal uit om de uitstoot zodanig in te dammen dat de gemiddelde temperatuurstijging aan het eind van de eeuw zoals afgesproken wereldwijd niet meer dan 2 oC bedraagt.

2.4

Om het klimaat te stabiliseren moeten de energiestelsels van alle economische sectoren ingrijpend worden veranderd  (1).

2.5

De energietransitie is een kwestie van technologie, onderzoek, maatschappelijke aspecten, cultuur, economie en milieu, wat duidelijk inhoudt dat voor mensen en gemeenschappen een actievere rol is weggelegd. Bij dit proces vragen onderzoek en ontwikkeling speciale aandacht, omdat het energiesysteem en industriesectoren zich moeten aanpassen aan de nieuwe situatie.

3.1

De kolenindustrie is een van de sectoren die zware gevolgen ondervinden van de energietransitie. Honderden jaren lang hebben kolen in Europa en de rest van de wereld centraal gestaan in maatschappelijke en industriële ontwikkelingen. De Europese Unie komt voort uit de politieke wil van de eerste zes stichtende leden om de productie van kolen en staal gezamenlijk te beheren (2).

3.2

Zorgen over het milieu, de klimaatverandering en de volksgezondheid  (3) hebben geleid tot een breed scala aan politieke en maatschappelijke maatregelen, waarbij de vraag centraal staat of moet worden doorgegaan met de productie van elektriciteit en warmte op basis van kolen en andere fossiele brandstoffen.

3.3

Gezien deze nieuwe politieke aanpak lijken de dagen van steenkool geteld, ook al wordt nog altijd ruim een kwart van de elektriciteit in de EU opgewekt door 280 kolengestookte energiecentrales verdeeld over 22 landen. Slechts zes lidstaten produceren elektriciteit zonder kolen: Cyprus, Estland, Letland, Litouwen, Luxemburg en Malta (4).

3.4

Het idee om de energiemix geleidelijk te ontdoen van kolen lijkt een groot draagvlak te hebben in de lidstaten die geen eigen steenkoolreserves hebben. In de mijnbouwregio’s van de EU, waar de kolensector rechtstreeks werk biedt aan 240 000 mensen, liggen de zaken anders. De sector is in totaal goed voor bijna één miljoen banen — waaronder banen in de sector mijnbouwapparatuur, andere banen in de toeleveringsketen en indirecte banen — in regio's waar de arbeidskansen schaars zijn (5).

3.5

Zes lidstaten winnen steenkool: Tsjechië, Duitsland, Polen, Roemenië, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. Tien lidstaten gebruiken bruinkool als concurrerende brandstof voor stroomopwekking: Bulgarije, Tsjechië, Duitsland, Griekenland, Hongarije, Polen, Roemenië, Slowakije, Slovenië en Spanje.

3.6

In deze landen zijn de eigen steenkool- en bruinkoolreserves belangrijk voor de voorzieningszekerheid. Daarmee leveren deze een bijdrage aan de energiezekerheid van de EU en maken zij de landen minder afhankelijk van de invoer van energie. In de Europese strategie voor energiezekerheid (6) wordt erop gewezen dat de EU per dag meer dan 1 miljard EUR aan de invoer van energie kwijt is. In 2013 bedroeg de rekening in totaal 400 miljard EUR, dat wil zeggen ruim een vijfde van het bedrag voor de totale invoer van de EU. 90 % van de ruwe olie, 66 % van het aardgas, 42 % van de vaste brandstoffen en 40 % van nucleaire splijtstoffen moesten worden ingevoerd. In lidstaten met een grootschalige productie van eigen steenkool, zoals Duitsland en Tsjechië, wordt ongeveer 50 % van de elektriciteit opgewekt in kolengestookte centrales. In Polen ligt dit aandeel boven de 80 %.

3.7

Naast de elektriciteitsproductie kan steenkool voor tal van andere doeleinden worden gebruikt, zoals de productie van cement. Ook kan steenkool worden omgezet in vloeibare brandstoffen. Andere belangrijke toepassingen van steenkool zijn onder meer te vinden in staalfabrieken, papierfabrieken, de chemische en farmaceutische industrie en de voedselverwerkende sector.

3.8

Steenkool is ook een essentieel ingrediënt bij de vervaardiging van gespecialiseerde producten, zoals actieve kool die in filters wordt gebruikt of de koolstofvezel die wordt gebruikt in onder meer de lucht- en ruimtevaart, civiele techniek en de militaire sector. Er zijn industriële processen voor de vervaardiging van synthetische brandstoffen of van de chemische basisproducten zoals methanol die industrie nodig heeft. Van methanol kunnen allerlei petrochemische producten worden gemaakt die nu nog van andere fossiele brandstoffen worden vervaardigd.

3.9

Om het doel van een solide energie-unie met een toekomstgericht klimaatveranderingsbeleid te kunnen verwezenlijken moeten de energiesectoren van de EU serieus en met grote inzet werk maken van de energietransitie die daarvoor nodig is. De steenkoolindustrie moet zich richten op een efficiënter en schoner gebruik en alternatieve toepassingen voor steenkool ontwikkelen. De EU moet daarom de nodige middelen uittrekken voor O&O-activiteiten op het gebied van de chemische eigenschappen van steenkool.

4.1

Naar verwachting zal het gebruik van steenkool in de EU op een gegeven moment weliswaar worden afgebouwd, maar in sommige landen en mijnbouwregio’s zal er de komende decennia nog steeds gebruik van worden gemaakt. Op grond van het Verdrag van Lissabon hebben de lidstaten het recht om hun eigen energiebronnen te exploiteren en zelf hun mix van energiebronnen te bepalen, waarbij zij beseffen dat subsidies voor energieproductie achterwege dienen te blijven en dat zij verplichtingen ter bestrijding van de klimaatverandering hebben. In reactie op de energietransitie naar een koolstofarme economie moet de kolenindustrie echter met alle beschikbare middelen en technieken toewerken naar een minder belastend en efficiënter gebruik van steenkool. In dit verband moeten enkele maatregelen die hun waarde hebben bewezen worden genoemd: verhoging van efficiëntie, flexibiliteit en warmtekrachtkoppeling.

4.2

Aangezien de meeste steenkool voor de productie van elektriciteit wordt gebruikt, is het verhogen van de efficiëntie een belangrijke stap om de verontreiniging die hierbij optreedt in te dammen. Met meer efficiëntie kan per ton steenkool meer elektriciteit worden opgewekt en kan de CO2-uitstoot met 30 % of meer worden teruggedrongen. In Duitsland zijn goede voorbeelden te vinden van efficiënte kolengestookte elektriciteitscentrales met geoptimaliseerde systeemtechnologie. Deze centrales zijn bovendien uiterst flexibel en kunnen hun output snel verhogen of verlagen, wat een goede zaak is voor fluctuerende duurzame energie.

4.3

Warmtekrachtkoppeling (WKK) is een doeltreffende en efficiënte vorm van energieopwekking die zowel wat energie als het milieu betreft grote voordelen biedt. Bij conventionele stroomopwekking wordt afvalwarmte in het milieu uitgestoten. Warmtekrachtinstallaties houden deze warmte vast en maken er gebruik van, wat de efficiëntie ten goede komt. In de EU wordt momenteel 11,7 % van de elektriciteit door middel van warmtekrachtkoppeling opgewekt (7).

4.4

Hopelijk kan koolstofafvang en -opslag (CCS) op de middellange termijn een bijdrage leveren aan de totstandbrenging van een koolstofarme economie. Van de bestaande processen moet de schaalgrootte worden verbeterd, infrastructuur en opslag moeten worden geoptimaliseerd en voordat CCS een verplicht karakter krijgt moet duidelijk zijn dat in kolengestookte CCS-centrales opgewekte elektriciteit concurrerend is. Daarom zouden de kosten en baten en de gevolgen voor het milieu in kaart moeten worden gebracht.

4.5

Als het om efficiënt en minder vervuilend gebruik van steenkool gaat, zou ook gewag moeten worden gemaakt van alternatieven als kolenliquefactie. Steenkool kan worden omgezet in vloeibare brandstof — benzine, diesel, brandstof voor vliegtuigen — of petrochemische producten. De technologie is er, maar er moet ook rekening worden gehouden met de investerings- en operationele kosten.

5.1.1

Steenkoolregio’s zijn gebieden waar de industrialisering neerkwam op de exploitatie van de lokale delfstoffen. Er is dan ook een historisch verband tussen deze regio’s en de traditionele sectoren van de economie, met name de sector van zware metalen, de chemie en de energiesector. In de afgelopen jaren hebben deze sectoren en de daarin opererende ondernemingen te maken gekregen met een snel veranderende externe omgeving (marktomstandigheden, concurrentie, consumenten, technologie) en met ingrijpende interne veranderingen (andere doelstellingen van andere eigenaren en vermogensbasis).

5.1.2

Naast de grote veranderingen hebben sommige traditionele industrieën stagnatie meegemaakt, zijn ze uit de regio weggetrokken of zijn ze geleidelijk stopgezet. In sommige regio’s kon Europese steenkool de concurrentie met geïmporteerde steenkool of andere fossiele energiebronnen niet aan, met als gevolg dat er veel minder steenkool wordt gewonnen. Om slechts één voorbeeld te geven: honderd jaar geleden produceerde het VK ongeveer 300 miljoen ton steenkool per jaar en waren er ruim één miljoen mijnwerkers. Door de-industrialisering zijn banen verloren gegaan, maar in een aantal regio’s is de steenkoolsector nog altijd een van de grootste werkgevers. Het uitfaseren of geheel en al beëindigen van de activiteiten van steenkoolondernemingen heeft dan ook een grote impact op de regio’s in kwestie. Het effect op kleine en middelgrote ondernemingen die verbonden zijn met de mijnbouwmaatschappijen is eveneens aanzienlijk.

5.1.3

In veel landen worden steenkoolregio’s gekenmerkt door een werkloosheid die boven het nationale gemiddelde ligt en door langdurige werkloosheid. Ontslagen mijnwerkers krijgen niet gemakkelijk een nieuwe baan. Daardoor is er steeds meer armoede en stagnatie, daalt de levensstandaard verder en neemt het aantal sociaal uitgesloten mensen en gebieden toe.

5.1.4

Het grootste probleem van de toenemende werkloosheid is dat vraag en aanbod op de arbeidsmarkt niet goed op elkaar zijn afgestemd. Ondanks de hoge werkloosheid is er duidelijk een grote vraag naar arbeidskrachten, maar dan wel naar arbeidskrachten met vaardigheden waar de arbeidsmarkt om vraagt. Het onderwijsprofiel van voormalige mijnwerkers, met vooral manuele vaardigheden, sluit niet geheel aan bij datgene waar de arbeidsmarkt behoefte aan heeft, zowel in professioneel (kwalificaties) als persoonlijk (motivatie) opzicht. Als door de sluiting van een mijn grote aantallen mijnwerkers op straat komen te staan, verdwijnt zomaar een aanzienlijke hoeveelheid banen, wat een schokgolf kan veroorzaken in de regio.

5.1.5

Mijnwerkers hebben ook lang niet zo’n sterke ondernemersgeest als anderen en zijn maar weinig geneigd om hun geluk te beproeven met een nieuwe onderneming. Hun gebrek aan enthousiasme voor het starten van een eigen onderneming is te wijten aan de jarenlange invloed van grote en machtige mijnbouwondernemingen, die onder hun werknemers een klimaat in stand hielden waarin het nemen van risico’s werd ontmoedigd. Deze mentaliteit beperkt zich echter niet tot mijnwerkers. Zelfs studenten geven na hun afstuderen de voorkeur aan een betaalde baan.

5.1.6

Het probleem wordt vaak verergerd door het tekort aan aantrekkelijke werk- en carrièreperspectieven, weinig gunstige omstandigheden voor het runnen van een eigen bedrijf, een geringe levenskwaliteit en minder dan gemiddelde prestaties op het gebied van innovatie, hetgeen weer samenhangt met de zwakke rol van wetenschap, onderzoek en ontwikkeling. De publieke O&O-capaciteit laat te wensen over, evenals de overdracht van kennis en toepassingen naar het bedrijfsleven. Ook hierdoor verloopt de economische transformatie moeizamer en kan niet altijd van een succes worden gesproken.

5.2.1

In landen die steenkool winnen zijn na crises vaak herstructureringen doorgevoerd zonder dat daar adequate politieke toezeggingen tegenover stonden. De levenskwaliteit van mensen in mijnbouwgemeenschappen heeft daar zwaar onder geleden. Een verdere vermindering van de productie van steenkool zou tot meer werkloosheid kunnen leiden, vooral in mijnbouwregio's die langzaam maar zeker steeds verder in verval raken. Veel voormalige mijnwerkers en werknemers in aanverwante bedrijven hebben te maken met langdurige en vaak ook permanente werkloosheid, wat tot nog meer verarming leidt.

5.2.2

Op slechts enkele uitzonderingen na hebben de Europese en nationale autoriteiten wat de verwachte gevolgen van klimaatbeleid op de steenkoolindustrie betreft tot dusverre een struisvogelpolitiek gevoerd: in de sociale en civiele dialoog met werknemers en burgers in mijnbouwgemeenschappen schitteren zij door afwezigheid. Als gevolg van eerdere herstructureringen, doorgevoerd na populistische toezeggingen van de politiek die uiteindelijk niet uitmondden in concrete maatregelen voor de economische ontwikkeling van deze gemeenschappen, hebben werknemers er maar weinig vertrouwen in dat de autoriteiten de herstructurering van de industrie in goede banen kunnen leiden.

5.2.3

Tegelijkertijd tonen Europa en de lidstaten weinig empathie en begrijpen ze niet goed met welke problemen mijnbouwregio’s kampen. Vaak krijgt de discussie over de toekomst van de mijnbouw tegen de achtergrond van klimaatbeleid een veel te politiek karakter, vooral in mijnbouwregio’s waar geen staatssteun nodig is voor de winning van steenkool, maar ook in mijnbouwregio’s waar de steenkoolindustrie inmiddels een pijnlijke herstructurering doormaakt. Politici gaan het onderwerp uit de weg omdat maatregelen om een regio een nieuw profiel te geven niet onmiddellijk garant staan voor electoraal gewin, impopulair zijn en pas na tientallen jaren iets opleveren.

5.2.4

Aangezien het afbouwen van de steenkoolindustrie duidelijk past in het klimaatbeleid, moet de EU in het kader van dit beleid regio’s (zoals mijnbouwgebieden) helpen die te lijden hebben van structurele veranderingen.

5.2.5

Vaak ontbreekt het de lokale autoriteiten aan de financiële en administratieve capaciteit om borg te staan voor projecten en ze conform de speciale eisen van de Europese Commissie en de nationale autoriteiten te beheren. Daardoor leveren Europese fondsen qua kansen en levenskwaliteit maar weinig op voor de bevolking van mijnbouwregio’s.

5.3.1

Een voor de mijnbouwgemeenschappen rechtvaardige transitie (8) is mogelijk als de nationale en Europese autoriteiten erin slagen om op tijd een doelgericht plan op te stellen met maatregelen om een fatsoenlijk loon en werkzekerheid voor de werknemers in kwestie te garanderen, voor opleidingen, ontwikkeling van vaardigheden en overplaatsing naar fatsoenlijke andere banen te helpen zorgen, de mensenrechten te respecteren en sociale bescherming (waaronder pensioenen) te waarborgen, mensen door de transitie te helpen, en te zorgen voor investeringen in de vernieuwing van gemeenschappen, waaronder de sluiting van mijnen en het herstel van mijnbouwgebieden, of bouwwerkzaamheden en diensten die samenhangen met de energietransitie.

5.3.2

Deze regio’s hebben dan ook snel financiële en wetenschappelijke hulp nodig, niet alleen om een nieuw economisch en sociaal model te ontwikkelen, maar ook om binnen een redelijk tijdsbestek een oplossing te vinden voor alle gevaren die de huidige en vroegere mijnbouw heeft voor de volksgezondheid. Wat dit betreft moeten geologische diensten en met sluiting en herstel van mijnen belaste instanties samen gegevens over delfstoffen en mijnen verzamelen en opslaan en de grootste risico’s van vroegere mijnbouw, mijnsluitingen of het behoud van mijnen in kaart brengen.

5.3.3

Er moet een toekomstgerichte planning voor twee generaties, d.w.z. voor een termijn van 25 à 50 jaar, komen voor regio's die momenteel afhankelijk zijn van het gebruik van steenkool en voor de toekomstige levensomstandigheden aldaar. De geleidelijke afbouw van het gebruik van steenkool voor energieopwekking in deze regio's mag niet leiden tot economische stagnatie. Gelet op hun economische en sociale potentieel moeten deze regio's worden betrokken bij de uitvoering van het EU-klimaatbeleid. Aan de duurzame ontwikkeling van deze regio’s moet worden gewerkt door middel van politiek, civiel en sociaal overleg, dat ervoor moet zorgen dat er transitieplannen worden opgesteld voor de lidstaten zelf, voor de industrie en voor ondernemingen.

5.3.4

Verder moet worden voorkomen dat de regio’s steeds onaantrekkelijker worden voor nieuwe buitenlandse en binnenlandse beleggers; niet alleen hebben arbeidskrachten niet de juiste vaardigheden, ook zijn er te weinig geschikte en goed geëquipeerde bedrijventerreinen en grote strategische industriegebieden.

5.3.5

Kortom, de situatie van voormalige mijnwerkers in mijnbouwregio’s is niet bepaald rooskleurig. Verstandige vertegenwoordigers van mijnbouwregio’s zouden een beroep moeten doen op hun nationale overheid, en ruim voordat er überhaupt sprake is van het inkrimpen of afbouwen van de steenkoolindustrie zouden zij gezamenlijk voorbereidingen moeten treffen voor de herstructurering en ontwikkeling van deze regio's.

5.3.6

Regionale overheden, regeringen van lidstaten en EU-instellingen moeten werk maken van de energietransitie en van de hiermee samenhangende herstructurering van de mijnbouwregio’s.

5.3.7

Niettemin zijn er in deze mijnbouwregio’s veel kansen voor herstructurering en ontwikkeling. Er moet een reeks ontwikkelingsmaatregelen worden uitgewerkt. Zo zou O&O in een innovatief klimaat moeten worden gestimuleerd en is het zaak nieuwe groeisectoren en traditionele sectoren die in mijnbouwregio’s het hoofd boven water hebben gehouden te ondersteunen.

5.3.8

Van de bestaande infrastructuur en de gekwalificeerde arbeidskrachten in mijnbouwgebieden moet goed gebruik worden gemaakt. In dit verband is het onder meer zaak om publieke en particuliere investeringen aan te moedigen. Bedrijven en andere marktpartijen moeten krachtig investeren in nieuwe productiefaciliteiten, waaronder installaties voor de productie van duurzame energie.

5.3.9

Uit haalbaarheidsstudies zou kunnen blijken dat sommige mijnbouwregio’s niet alleen zeer geschikt zijn voor de productie van zonne- of windenergie of van aardwarmte, maar ook moeiteloos voldoen aan andere vereisten voor investeringen in en de ontwikkeling van groene energie: goede toegang tot grond voor nieuwe productiefaciliteiten, gekwalificeerde arbeidskrachten of arbeidskrachten die bereid zijn zich te laten omscholen, lokale overheden die de energiesector door en door kennen en een bevolking die vertrouwd is met industriële projecten.

5.3.10

Mijnbouwmaatschappijen bezitten of hebben een concessie voor grote stukken land en/of honderden kilometers van mijngangen die gebruikt kunnen worden voor de energietransitie. Bovendien is er vaak een betrouwbare verbinding tussen mijnen en regionale en nationale energietransportsystemen.

5.3.11

Om de particuliere sector, waarvoor een sleutelrol is weggelegd, tot meer investeringen aan te zetten, hebben de Europese structuur- en investeringsfondsen speciaal voor investeringen in een koolstofarme economie (dus ook in energie-efficiëntie) een bedrag van 27 miljard EUR gereserveerd. Minimaal 12 %, 15 % of 20 % van de nationale quota van het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling (EFRO) moet worden geïnvesteerd in maatregelen om in alle sectoren de transitie naar een koolstofarme economie in respectievelijk minder ontwikkelde regio’s, overgangsregio’s en beter ontwikkelde regio’s te ondersteunen. Als het Cohesiefonds wordt gebruikt voor zulke investeringen neemt het aandeel voor minder ontwikkelde regio’s toe tot 15 % (9).

5.3.12

Tot op zekere hoogte kunnen Europese fondsen mijnbouwgemeenschappen helpen met hun pogingen om zich economisch te diversifiëren en over te schakelen op duurzame energie, maar een groot deel van de investeringen in economische ontwikkeling moet worden gefinancierd door overheidsfondsen van de betrokken lidstaten of door nieuwe particuliere investeerders die hiertoe moeten worden aangetrokken.

5.3.13

Met deze zaken moet rekening worden gehouden als maatregelen worden vastgesteld om mijnbouwgebieden bij te staan in de onvermijdelijke energietransitie en economische diversificatie, en de sociale partners, het maatschappelijk middenveld en meer in het algemeen de mensen uit de regio’s moeten worden betrokken bij het bepalen van nieuwe ontwikkelingstrajecten voor hun gemeenschap.

5.3.14

Een „Steunplan voor de transitie in gemeenschappen en regio’s die afhankelijk zijn van de steenkoolproductie” zou regio’s tot een transitie moeten aanzetten, innovatieve ontwikkelingen moeten stimuleren, voor een aantrekkelijk investeringsklimaat moeten blijven zorgen en mogelijkheden moeten creëren voor werkgelegenheid en een fatsoenlijk bestaan.

5.3.15

Het plan zou kunnen worden ontwikkeld door een adviesgroep in samenwerking met de Europese Commissie en het Europees Parlement. In deze adviesgroep zouden vertegenwoordigers van de mijnbouwregio’s, vakbonden, ngo’s, O&O en de kolenindustrie zitting moeten krijgen.

5.3.16

Het plan zou op drie pijlers moeten rusten:

5.4.1

Europese mijnbouwregio’s zullen zich op twee verschillende manieren ontwikkelen. In sommige regio’s valt een snelle of zelfs razendsnelle beëindiging van de productie van steenkool te verwachten, terwijl de productie in andere regio’s nog weleens tientallen jaren zou kunnen doorgaan.

5.4.2

In de eerste categorie regio’s kan het uitfaseren een gevolg van de economische en de marktsituatie blijken te zijn, die niet eenvoudig is, zeker niet voor de Europese steenkoolindustrie, die moet concurreren met tegen zeer lage prijzen ingevoerde steenkool. Zelfs mijnen die tot voor kort nog winstgevend waren hebben het hierdoor erg moeilijk. In sommige regio’s zou door de overheid of door bedrijven conform het Verdrag van Lissabon en op basis van het recht van de lidstaten om hun eigen energiemix te bepalen, kunnen worden besloten om mijnen te sluiten.

5.4.3

Deze regio’s doen er goed aan om snel een sociaal programma uit te werken op basis van goede praktijken uit verschillende steenkoolproducerende lidstaten die ervaring hebben met het afbouwen van de steenkoolproductie of die zich daarop voorbereiden. De ervaring van Duitsland kan bijvoorbeeld nuttig blijken; in Duitsland wordt er volgens de plannen eind 2018 een punt gezet achter de kolenmijnbouw. Ook veel andere mijnbouwregio's, zoals het VK, Frankrijk, Nederland en België, hebben wat dit betreft waardevolle expertise opgebouwd.

5.4.4

In regio’s waar de productie van kolen naar verwachting nog langere tijd zal doorgaan, moet vooral worden ingezet op een efficiënt en minder schadelijk gebruik hiervan. Bij de opwekking van elektriciteit uit steenkool blijft het terugdringen van emissies een prioriteit. De EU heeft hiervoor het instrumentarium in huis: het herziene emissiehandelssysteem, op grond waarvan er in 2058 geen CO2 meer mag worden uitgestoten, de richtlijn inzake industriële emissies en het nieuwe, bijna afgeronde technische referentiedocument voor grote stookinstallaties.

5.4.5

In de strategie voor steenkoolregio’s met een langere toekomst voor zich zullen onderzoek en ontwikkeling een zeer belangrijke rol spelen: nog efficiëntere elektriciteitscentrales zullen leiden tot een grotere daling van de uitstoot en minder brandstofverbruik. Flexibelere elektriciteitscentrales kunnen een steun in de rug zijn voor fluctuerende duurzame-energiebronnen. Naast schone steenkooltechnologieën of het gebruik en de opslag van CO2 zou ook moeten worden gekeken naar andere manieren om steenkool te gebruiken.

5.4.6

Maar zelfs regio’s waar de mijnbouw zich nog wel enige tijd zal handhaven, dienen zich vóór alles voor te bereiden op het eind van de mijnbouw en herstructureringen.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/10

Rapporteur:

Raymond HENCKS

1.1

Het EESC is verheugd dat op de 21e zitting van de Conferentie van de partijen (COP21) bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (UNFCCC) de Overeenkomst van Parijs werd goedgekeurd, en is ingenomen met de voorgenomen nationaal vastgestelde bijdrage (INDC) van de EU en haar lidstaten, die zich ertoe verbinden hun broeikasgasemissies tegen 2030 met ten minste 40 %, en tegen 2050 met 80 tot 95 % terug te dringen ten opzichte van het uitstootniveau van 1990.

1.2

Het stemt het EESC eveneens tevreden dat de EU en de lidstaten er samen voor verantwoordelijk zijn dat deze streefwaarde wordt behaald en dat er om de vijf jaar nieuwe INDC's zullen worden meegedeeld.

1.3

De doelstelling om de uitstoot van broeikasgassen in de vervoerssector met 60 % te verminderen ten opzichte van het niveau van 1990 is erg hoog gegrepen en er zullen aanzienlijke inspanningen moeten worden gedaan om dit streefcijfer te kunnen verwezenlijken. Hoewel de Commissie met haar beschikking inzake de reductie-inspanningen voor de periode tot 2020 (Beschikking nr. 406/2009/EG) evenals met de toekomstige beschikking voor de periode 2020-2030 de lidstaten volledig vrij laat in de keuze van de economische sectoren die hun broeikasgassen moeten verminderen, raadt ze toch aan om, als er aanvullende inspanningen nodig zijn, de internationale emissierechten aan te wenden en bijkomende toezeggingen voor niet-ETS-sectoren te vermijden (COM(2015) 81), en wijst ze erop dat er wat het vervoer betreft „in een aantal sectoren nog sterkere reducties kunnen worden bereikt” (COM(2011) 144). De doelstelling om de uitstoot van broeikasgassen in de vervoerssector met 60 % te verminderen is dus nog altijd van toepassing en in lijn met de algemene doelstelling van de EU in het kader van de COP21, op voorwaarde dat de verschillende maatregelen en initiatieven zo snel mogelijk met de nodige vastberadenheid en binnen de voorziene termijn worden doorgezet.

1.4

Dat betekent echter niet dat de Unie en de lidstaten worden vrijgesteld van de taak om de verschillende genomen of geplande maatregelen of initiatieven in het kader van het Witboek vervoer (COM(2011 144 final) en het stappenplan voor de kaderstrategie voor een schokbestendige energie-unie (COM(2015) 80 final) opnieuw te evalueren, om hun doeltreffendheid en haalbaarheid vast te stellen en meer bepaald na te gaan of zij voldoen aan de doelstelling van het koolstofarm maken van het vervoer, en deze maatregelen vervolgens te hervormen en/of er nieuwe aan toe te voegen in het kader van de voor 2016 aangekondigde herziening van het witboek, zonder dat dit ten koste gaat van het concurrentievermogen van de EU. Sommige maatregelen zullen van wetgevende aard zijn, maar het merendeel ervan is gebaseerd op vrijwillige nationale bijdragen om bepaald gedrag of bepaalde gewoonten te veranderen, waarmee het hele project staat of valt.

1.5

Eveneens van belang is de actie waartoe de Internationale Burgerluchtvaartorganisatie (ICAO) zich heeft geëngageerd om een wereldwijde regeling voor de emissiehandel (ETS) voor de luchtvaart op te zetten en het voornemen van de Internationale Maritieme Organisatie (IMO) om de emissies van het zeevervoer te monitoren; het Comité hoopt dat de lopende onderhandelingen met deze organisaties tot ambitieuze resultaten zullen leiden.

1.6

Het beginsel „de vervuiler betaalt” moet met de nodige flexibiliteit worden toegepast, met name als het gaat om afgelegen landelijke en berggebieden en eilanden, om een omgekeerd evenredig effect op de kosten te vermijden en om het nut ervan voor het ombuigen van organisatorische keuzes bij vervoersoperaties veilig te stellen, waarbij elke vorm van oneerlijke concurrentie tussen de verschillende vervoerswijzen wordt vermeden. Het EESC beveelt aan dat wordt bekeken of er een dekkend vervoersnetwerk in landelijke gebieden opgezet kan worden, zodat wordt voldaan aan de COP21-overeenkomst en wordt voorzien in de behoeften van kwetsbare mensen.

1.7

In elk geval volstaat het niet dit beginsel toe te passen om de overgang naar een koolstofarme samenleving te verzekeren. Aanvullende maatregelen zoals bijvoorbeeld een grotere energie-efficiëntie, de toename van elektromobiliteit, carpooling en co-mobiliteit, de ontwikkeling van alternatieve energiebronnen, de uitwerking van milieukwaliteitsnormen voor benzine en dieselolie evenals met name de bevordering van het openbaar vervoer, zijn des te belangrijker.

1.8

Wat bio-energie betreft zijn continue inspanningen nodig om de uitstoot van broeikasgassen verder te beperken en veranderingen in het landgebruik te voorkomen. De benutting van bijproducten en afval voor de productie van brandstoffen moet daarom meer worden gestimuleerd. Tot op zekere hoogte bieden het wegvervoer, de luchtvaart en zeevervoer nog mogelijkheden. Biobrandstoffen vormen echter geen oplossing op zich, en er moeten hoe dan ook alternatieven worden ontwikkeld en bevorderd om de verbrandingsmotor te vervangen door elektrische mobiliteit en/of door waterstoftechnologie of andere vormen van alternatieve en duurzame energie.

Het gaat er uiteindelijk niet om de mobiliteit als dusdanig te ontmoedigen, als wel de individuele gemotoriseerde verplaatsingen indien er een alternatief bestaat, en om collectieve vervoersvormen te stimuleren met het oog op het milieu en teneinde te voorkomen dat de steden totaal verstopt raken door het verkeer.

1.9

De desinvestering in vervuilende activiteiten mag niet uitsluitend op de schouders van de regering rusten en kan alleen slagen als de complete vervoersketen (fabrikanten, vervoersbedrijven, gebruikers) bewust wordt gemaakt van het probleem en wordt gemobiliseerd aan de hand van wetgevende, stimulerende of zelfs ontradende maatregelen. Capaciteitsopbouw, technische ondersteuning en vlottere toegang tot financiering op lokaal en nationaal niveau zijn cruciaal voor de overgang naar een koolstofarm vervoerssysteem. De investeringsprogramma’s van de Europese Unie dienen bij de integratie van alle vervoerswijzen prioriteit te geven aan de meest klimaatbestendige projecten, gekozen op basis van beoordelingscriteria die in overeenstemming zijn met de slotverklaring van de COP21.

1.10

De sterke betrokkenheid waarvan de maatschappelijk organisaties en de economische en sociale actoren in het kader van de COP21 blijk hebben gegeven, moet worden voortgezet om de burgerbeweging voor klimaatrechtvaardigheid en desinvestering in vervuilende activiteiten kracht bij te zetten.

1.11

Het EESC raadt dan ook aan om in participatief overleg te treden met het maatschappelijk middenveld, zoals uiteengezet in zijn verkennend advies van 11 juli 2012 over het Witboek vervoer: naar participatie en betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld (EESC 1598/2012).

2.1

Het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (waarop de COP21 van 2015 was gebaseerd) kijkt niet verder dan een stabilisatie van de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer op een niveau waarop gevaarlijke antropogene verstoring van het klimaatsysteem wordt voorkomen (het voornaamste broeikasgas in de vervoerssector is koolstofdioxide (CO2), dat vrijkomt bij de opwekking van elektriciteit en de productie en het verbruik van brandstoffen). Door de Overeenkomst van Parijs van 12 december 2015 zijn alle 195 partijen bij voornoemd Raamverdrag echter voor het eerst gehouden om de vermindering van de broeikasgasemissies op te drijven om uiteindelijk de langetermijndoelstelling te behalen die inhoudt dat de stijging van de gemiddelde temperatuur op aarde ruim onder de 2 oC wordt gehouden (tegen 2100) in vergelijking met het pre-industriële tijdperk en verder te ijveren om deze stijging zelfs te beperken tot 1,5 oC. Hierdoor wordt afgeweken van het huidige traject waarbij de opwarming van de aarde tegen het eind van de 21e eeuw 3 oC zou bedragen.

2.2

Na ratificatie van bovengenoemde Overeenkomst zal het aan de ondertekenende partijen zijn om voorgenomen nationaal vastgestelde bijdragen (INDC) op zich te nemen en mee te delen in het kader van vijfjarige programma's, teneinde de uiteindelijke doelstelling te verwezenlijken.

2.3

De Overeenkomst van Parijs zal naar verwachting in 2020 in werking treden, op voorwaarde dat ze wordt geratificeerd door ten minste 55 landen die in totaal goed zijn voor ten minste 55 % van de broeikasgassenemissies op aarde. Dat doet echter niets af aan de sterk aanbevolen mogelijkheid om de Overeenkomst toe te passen voordat ze in werking treedt.

2.4

In overeenstemming met de conclusies van de Europese Raad van 23 en 24 oktober 2014 zijn de EU en haar lidstaten op 6 maart 2015 een bindend streefcijfer overeengekomen voor een vermindering van de broeikasgasemissies in de Unie met ten minste 40 % tegen 2030 en met 80 tot 95 % tegen 2050.

2.5

Volgens deze conclusies zal het streefcijfer collectief door de EU en haar lidstaten moeten worden gehaald, met name door een emissiereductie met 43 % tegen 2030 tot stand te brengen in de sectoren die onder de regeling voor de emissiehandel (ETS) vallen en een reductie met 30 % in niet-ETS-sectoren (ten opzichte van 2005). Alle lidstaten moeten aan deze inspanning deelnemen en daarbij overwegingen van billijkheid en solidariteit op een evenwichtige manier in aanmerking nemen.

3.1

In haar Witboek vervoer van 2011 (COM(2011) 144 final) had de Europese Commissie reeds een dringende oproep gelanceerd om de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen drastisch te beperken om de opwarming van de aarde onder de 2 oC te houden. Tegelijkertijd wees de Commissie erop dat de uitstoot van broeikasgassen met minstens 60 % moet worden verminderd ten opzichte van 1990 en merkte ze op „dat in een aantal sectoren nog sterkere reducties kunnen worden bereikt”.

3.2

De vervoerssector is verantwoordelijk voor ongeveer een kwart van de broeikasgasemissies in de EU: 12,7 % van de wereldwijde uitstoot door het vervoer wordt veroorzaakt door de luchtvaart, 13,5 % door het zeevervoer, 0,7 % door het vervoer per spoor, 1,8 % door de binnenvaart en 71,3 % door het wegvervoer (2008). Het effect van een vervoerswijze op het milieu hangt echter niet alleen af van de directe uitstoot, maar wordt ook beïnvloed door de indirecte uitstoot, die voornamelijk te wijten is aan de opwekking van de energie die nodig is voor verplaatsingen.

3.3

Meer dan in welke industriële sector dan ook neemt de CO2-uitstoot wereldwijd het sterkst toe in het vervoer. In de EU is de vervoersector de tweede grootste bron van broeikasgasemissies. Bovendien is het in de luchtvaart en de maritieme sector dat de uitstoot het snelst toeneemt, terwijl deze sectoren niet onder de Overeenkomst van Parijs vallen.

3.4

Het Witboek vervoer van 2011 stelt vast dat het vervoerssysteem van de EU nog steeds niet duurzaam is en wil, om daar verandering in te brengen:

3.5

In het Witboek vervoer en in het stappenplan voor de kaderstrategie voor een schokbestendige energie-unie draagt de Commissie verscheidene maatregelen aan om een koolstofarme vervoerssector uit te bouwen.

3.6

De voorgestelde maatregelen omvatten strengere CO2-emissienormen voor auto's en bestelwagens in de periode na 2020, maatregelen om de brandstofefficiëntie te verbeteren en de CO2-emissies van vrachtwagens terug te dringen en een betere verkeersgeleiding. Heffingenstelsels voor het gebruik van wegen, gebaseerd op het beginsel dat de vervuiler/de gebruiker betaalt, en het gebruik van alternatieve brandstoffen, met inbegrip van elektromobiliteit, moeten worden bevorderd. Hiertoe moet met name worden gezorgd voor passende infrastructuur.

4.1

Na de ratificatie van bovengenoemde Overeenkomst (mogelijk tot 21 april 2017) is het aan de ondertekenende landen om voorgenomen nationaal vastgestelde bijdragen op zich te nemen en mee te delen in het kader van vijfjarige programma's, teneinde de uiteindelijke doelstelling te verwezenlijken.

4.2

De Europese Unie kan samen met haar lidstaten uit hoofde van artikel 4, lid 16, van de Overeenkomst van Parijs de handen ineenslaan en verantwoordelijkheden delen. Het streefcijfer voor de uitstoot van elke lidstaat moet dan worden meegedeeld aan het secretariaat van de Overeenkomst van Parijs.

4.3

Uit hoofde van artikel 4, lid 9, van de Overeenkomst van Parijs en Besluit 1/CP.21 van de Conferentie van de partijen bij het UNFCCC moet een schema met de geplande bijdragen tot 2030 voor 2020 worden meegedeeld of bijgewerkt. Deze inspanning moet om de vijf jaar worden herhaald in het kader van de strategie voor koolstofarme ontwikkeling tegen 2050. Elke bijdrage moet een stapje verder gaan dan de vorige (artikel 4, lid 3).

4.4

De Europese Unie heeft weliswaar al haar doelstellingen en bijdragen tegen 2030 en 2050 vastgelegd, maar de wereldwijde uitstoot (van alle economische sectoren samen) zal naar schatting van de COP21 op basis van de nationale bijdragen in 2030 (55 gigaton) niet laag genoeg zijn om de temperatuurstijging onder de 2 oC te houden. Er zijn bijkomende inspanningen nodig om de uitstoot te verminderen tot 40 gigaton.

4.5

Hoewel de Commissie met haar beschikking inzake de reductie-inspanningen voor de periode tot 2020 (Beschikking nr. 406/2009/EG) en met de toekomstige beschikking voor de periode 2020-2030 de lidstaten volledig vrij laat in de keuze van de economische sectoren die hun broeikasgassen moeten verminderen, raadt ze in haar mededeling „Het Protocol van Parijs — Een blauwdruk om de wereldwijde klimaatverandering na 2020 tegen te gaan” (COM(2015) 81 final) aan om, als er aanvullende inspanningen nodig zijn, de internationale emissierechten aan te wenden en bijkomende toezeggingen voor niet-ETS-sectoren te vermijden. Het EESC onderschrijft dit standpunt van de EU (advies NAT 665/2015). Bovendien stelt de Commissie in haar Witboek vervoer dat „in een aantal sectoren nog sterkere reducties kunnen worden bereikt”.

4.6

In het licht van bovenstaande informatie en rekening houdend met het feit dat er al ruim voor de Conferentie van Parijs was beslist om de broeikasgassenemissies in de vervoerssector met 60 % terug te dringen om de opwarming van de aarde onder de 2 oC te houden, is het EESC van mening dat de voorgenomen reductie met 60 % nog steeds actueel is en strookt met de besluiten van de COP21.

4.7

Er zij opgemerkt dat de toezegging van de EU om via de ICAO het opzetten van een wereldwijde regeling voor de emissiehandel (ETS) voor de luchtvaart te ondersteunen en via de IMO de monitoring van de emissies van het zeevervoer verplicht te maken, geen deel uitmaakt van de INDC. De EU moet ernaar streven dat de lopende onderhandelingen met de ICAO en de IMO tot ambitieuze resultaten leiden.

5.1

De INDC van de EU stemt dus goed overeen met de doelstellingen die zijn vastgelegd in de verschillende mededelingen van de Commissie in verband met klimaatbeleidsmaatregelen op het gebied van vervoer. Toch is het absoluut zaak dat de 40 maatregelen en 131 actiepunten vermeld in het Witboek vervoer met de nodige vastberadenheid en zo snel mogelijk worden uitgevoerd.

5.2

De maatregelen waarin het Witboek vervoer voorziet met het oog op de vermindering van de broeikasgasemissies moeten evenwel in het licht van de INDC van de EU en de doelstellingen die zijn vastgelegd in het pakket energie-unie, opnieuw worden bekeken tijdens de voor 2016 door de Commissie geplande herziening van het Witboek (1).

5.3

Hiertoe moeten de verschillende maatregelen uit hoofde van het Witboek vervoer en het pakket energie-unie worden geëvalueerd om hun doeltreffendheid en haalbaarheid vast te stellen en meer bepaald na te gaan of zij voldoen aan de doelstelling van het koolstofarm maken van het vervoer, en vervolgens worden hervormd en/of aangevuld door nieuwe maatregelen. Sommige maatregelen zullen van wetgevende aard zijn, maar het merendeel ervan is gebaseerd op vrijwillige nationale bijdragen om bepaald gedrag of bepaalde gewoonten te veranderen, waarmee het hele project staat of valt.

5.4

Bij de overgang naar een koolstofarm vervoerssysteem komen de volgende uitdagingen kijken:

Met de juiste vervoersgerelateerde maatregelen om de emissies op nationaal en subnationaal niveau terug te dringen, zouden de steden erin moeten slagen om hun uitstoot tegen 2050 terug te dringen met 50 % in vergelijking met handhaving van de status quo. De huidige op zichzelf staande oplossingen moeten worden opgenomen in een breder strategisch beleid voor mobiliteitsplanning, zodat het stedelijk en het vervoersbeleid beter op elkaar kunnen worden afgestemd. Capaciteitsopbouw, technische ondersteuning en vlottere toegang tot financiering op lokaal en nationaal niveau zijn cruciaal voor het behalen van deze doelstellingen.

5.5

De financieringsfaciliteit voor Europese verbindingen, de structuurfondsen en het Cohesiefonds, het Europees Fonds voor strategische investeringen, alsmede eventuele andere EU-programma's ter ondersteuning van investeringen in vervoer en de financiering van projecten, dienen voorrang te geven aan de meest klimaatbestendige projecten, en tegelijkertijd te zorgen voor de integratie van de verschillende vervoerswijzen om een Europees vervoersnetwerk te realiseren. In de criteria voor de beoordeling van de financieringsverzoeken dienen expliciete verwijzingen naar de beginselen die overeenstemmen met de conclusies van de COP21 te worden opgenomen.

5.6

De verdeling van de lasten tussen de lidstaten en tussen de ETS- en andere sectoren, met inbegrip van vervoer, zal een cruciale rol spelen bij de tenuitvoerlegging van de INDC van de EU en moet ook overeenstemmen met de strategische doelstellingen van deze bijdrage. Bij de verdeling moet rekening worden gehouden met de conclusies van de Europese Raad van oktober 2014, zodat een evenwichtig resultaat kan worden bereikt waarbij de doeltreffendheid wordt afgewogen tegen de kosten en het concurrentievermogen. Deze parameters moeten voorop worden gesteld wanneer in 2016 een besluit wordt genomen over de lastenverdeling voor de periode 2020-2030 (COM(2015) 80, bijlage 1), zonder afbreuk te doen aan het concurrentievermogen van de EU.

5.7

Bij de herziening van het witboek dienen bovendien middelen te worden vrijgemaakt om een breed debat op touw te zetten met het maatschappelijk middenveld, aangezien er een breed draagvlak nodig is voor soms onpopulaire maatregelen. Als burgers zich niet kunnen verenigen met de voorgenomen acties, zal er weinig van terecht komen. De intensieve betrokkenheid waarvan de maatschappelijk organisaties en de economische en sociale actoren in het kader van de COP21 blijk hebben gegeven, moet derhalve worden voortgezet om de burgerbeweging voor klimaatrechtvaardigheid en desinvestering in vervuilende activiteiten kracht bij te zetten.

5.8

Initiatieven zoals het Global Fuel Economy Initiative (GFEI), opgezet door landen die de handen ineenslaan om beleid en regelgeving inzake energie-efficiëntie van voertuigen uit te werken, de Paris Declaration on Electro-Mobility and Climate Change & Call to Action, waarbij honderden partijen zich resoluut inzetten voor duurzame elektrificatie van het vervoer, MobiliseYourCity, dat bedoeld is om steden en ontwikkelings- en groeilanden te helpen bij het uitwerken en uitvoeren van plannen voor duurzame stedelijke mobiliteit en nationale beleidsmaatregelen voor stedelijke vervoer, en het Global Green Freight Action Plan, moeten worden gestimuleerd en op grotere schaal worden uitgevoerd.

5.9

Zoals het EESC reeds heeft aangegeven (2) is een weldoordachte organisatorische en procedurele structuur noodzakelijk voor een effectieve participatieve governance en om de beoogde doelstellingen te bereiken. Betrokkenheid van belanghebbenden bij duurzame ontwikkeling op lange termijn werkt het beste als zij wordt georganiseerd als een doorlopend en integraal proces en niet in de vorm van een eenmalige exercitie of op ad-hocbasis plaatsvindt.

5.10

Het EESC heeft besloten om een Forum van het Europees maatschappelijk middenveld voor duurzame ontwikkeling op te richten. Dat zou een gestructureerd en onafhankelijk kader moeten scheppen voor de deelname van het maatschappelijk middenveld aan de uitvoering, de opvolging en de evaluatie van de horizontale kwesties die onder het programma voor duurzame ontwikkeling tot 2030 vallen, en met name onder doel 13 daarvan (Dringend actie ondernemen om klimaatverandering en de impact ervan tegen te gaan.) Voor kwesties in verband met de vervoerssector moet het participatieve overleg onder auspiciën van het EESC worden aangewend dat kadert binnen de uitvoering van het Witboek van 2011 voor het vervoersbeleid.

5.11

Het EESC heeft ook een advies in de pijplijn over de Vorming van een coalitie van het maatschappelijk middenveld en subnationale overheden om de toezeggingen in de Overeenkomst van Parijs na te komen (NAT/684). Het is niet de bedoeling dat met de Overeenkomst van Parijs een zoveelste vrijblijvend platform wordt opgericht; beter zou het zijn een overkoepelend kader uit te werken waarmee op de lange termijn maatregelen van overheden en andere betrokkenen op elkaar kunnen worden afgestemd. Voor het maatschappelijk middenveld is zonder meer een cruciale rol weggelegd bij de uitvoering van de verbintenissen.

5.12

De desinvestering in vervuilende activiteiten mag niet uitsluitend op de schouders van de regering rusten en kan alleen slagen als de complete vervoersketen (fabrikanten, vervoersbedrijven, gebruikers) bewust wordt gemaakt van het probleem en wordt gemobiliseerd aan de hand van wetgevende, stimulerende of zelfs ontradende maatregelen.

5.13

De strategie van vrijwillige verbintenissen waarvoor de COP21 heeft gekozen, beperkt zich tot het vaststellen van niet-bindende afspraken voor elk land, hoewel de invoering van een bindende emissienorm de meest doeltreffende oplossing zou zijn om het resultaat te bereiken waarop de Overeenkomst van Parijs hoopt. De reeds in paragraaf 5.5 genoemde lastenverdeling binnen de EU voor de periode 2020-2030 zal de gemaakte afspraken echter wel kracht bijzetten.

6.1

Volgens het Verdrag van Lissabon (zie artikel 191, lid 2, VWEU) berust het milieubeleid van de Unie op het voorzorgsbeginsel en het beginsel van preventief handelen, het beginsel dat milieuaantastingen bij voorrang aan de bron dienen te worden bestreden, en het beginsel dat de vervuiler betaalt.

6.2

Het komt erop aan vervuilers te laten betalen voor de milieuschade die ze aanrichten. Het klimaatbeleid van de lidstaten behandelt de koolstofprijs nochtans op zeer uiteenlopende manieren en legt de nadruk vooral op belastingen, die echter in de eerste plaats de koopkracht van de kleinste huishoudens inperken en de werkgelegenheid aantasten.

6.3

Volgens het Witboek vervoer moeten de vervoersheffingen en belastingen worden hervormd met het oog op een consequentere toepassing van de beginselen „de vervuiler betaalt” en „de gebruiker betaalt”.

6.4

De door de Commissie voorgestelde benadering gaat uit van een systeem waarbij de vervuiler betaalt en de mogelijkheden, die tolheffing biedt, worden benut om de aanleg en het onderhoud van infrastructuur te financieren. Via dit systeem moet het gebruik van duurzame vervoerswijzen worden bevorderd door de internalisering van externe kosten en moet de financiering worden gewaarborgd.

6.5

De Unie is echter een lappendeken van verschillende systemen, verstoken van onderlinge samenhang: elektronische tolheffing, vignetten, congestieheffingen en via satelliet berekende kilometerheffingen (GNSS). Bovendien zijn de communautaire regels inzake de belasting van wegvervoer voor zware voertuigen (Eurovignet) nog slechts van toepassing in vier lidstaten, terwijl andere lidstaten zelfs helemaal geen tolgelden heffen. Deze situatie brengt de ontwikkeling van de interne markt in het gedrang, stelt de burgers voor ernstige problemen en heeft een negatieve weerslag op de economische groei. Ze vergroot ook de sociale ongelijkheid in heel wat lidstaten. Bovendien kan het niet innen van heffingen voor het gebruik van het wegennet zijn weerslag hebben op de concurrentievoorwaarden t.o.v. het vervoer per spoor (nog afgezien van de kosten i.v.m. ongunstige milieueffecten) indien een spoorwegnet beschikbaar is.

6.6

Toch dient er bij een Europees systeem van wegenbelasting een zekere flexibiliteit te worden ingebouwd om rekening te kunnen houden met de situatie van perifere regio’s en afgelegen landelijke en berggebieden en eilanden met een lage bevolkingsdichtheid en zonder alternatieven voor het wegvervoer. Zonder een dergelijke flexibiliteit zou de internalisering van externe kosten geen positieve invloed hebben op het gedrag of de organisatie van het vervoer ter plaatse en alleen hun concurrentievermogen aantasten. Een vervoerssysteem dat zowel kostenefficiënt als milieuvriendelijk is, is voor het economisch en sociaal welzijn van landelijke gebieden van doorslaggevend belang. Als middel om de vervoersemissies terug te dringen hebben sommige regeringen verschillende soorten koolstofheffingen ingevoerd, die niet alleen hun doel hebben gemist, maar ook huishoudens, met name in landelijke, afgelegen en berggebieden, met aanzienlijke lasten hebben opgezadeld.

6.7

Volgens de commissaris voor vervoer is de Commissie van plan om tegen eind 2016 een Europees systeem voor vrachtwagens en personenauto's voor te stellen, dat voorziet in een eenvormige regelgeving voor de inning van tolgeld in alle lidstaten van de EU waarbij uitsluitend wordt uitgegaan van het aantal afgelegde kilometers.

6.8

Het EESC is ingenomen met het voornemen van de Commissie om op Europees niveau een geharmoniseerd stelsel van wegenbelastingheffing door te voeren volgens het beginsel dat de vervuiler betaalt, maar is van mening dat het internaliseringsaspect van de tarifering zeker niet zal volstaan om een duurzaam vervoersbeleid tot stand te brengen dat de gemaakte afspraken in het kader van de COP21 nakomt. Daarvoor zijn immers stimulerende maatregelen nodig, afgewisseld met aanvullende maatregelen, zoals bijvoorbeeld een grotere energie-efficiëntie, de toename van elektromobiliteit, carpooling en co-mobiliteit, de ontwikkeling van alternatieve energiebronnen, de uitwerking van milieukwaliteitsnormen, en bovenal de bevordering van het openbaar vervoer.

6.9

Een andere maatregel zou een op economische en sociale criteria gebaseerde koolstofprijs kunnen zijn. Als de olieprijs te laag blijft, zoals momenteel het geval is, worden alle actoren in de vervoerssector hoegenaamd niet aangespoord om hun gedrag te wijzigen en maatregelen te nemen om hun energieverbruik te verminderen. Toch zouden strengere normen en standaarden voor brandstof, energie-efficiëntie, geautomatiseerde verkeersgeleiding en ontwikkeling van alternatieve brandstoffen een brug kunnen slaan naar een lagere uitstoot, zonder daarbij het concurrentievermogen aan te tasten.

7.1

Er is dringend behoefte aan een actief industrieel beleid en gecoördineerde O&O om de overschakeling naar de koolstofarme economie te begeleiden. Om de onvermijdelijke groei van de vervoerssector los te maken van de vermindering van de uitstoot van vervuilende stoffen zijn gestage O&O-inspanningen nodig.

7.2

Het stappenplan voor vervoer geeft aan dat er verder zal moeten gewerkt aan de ontwikkeling van biobrandstoffen, vooral voor de luchtvaart en het vrachtwagenvervoer, maar wijst er tegelijkertijd op dat dit problemen kan veroorzaken in verband met voedselzekerheid en milieu. In het stappenplan wordt benadrukt dat het belangrijk is om duurzamere biobrandstoffen van de tweede en derde generatie te ontwikkelen.

7.3

Wat bio-energie betreft zijn continue inspanningen nodig om de uitstoot van broeikasgassen verder te beperken en veranderingen in het landgebruik te voorkomen. De benutting van bijproducten en afval voor de productie van brandstoffen moet daarom meer worden gestimuleerd. Tot op zekere hoogte bieden het wegvervoer, de luchtvaart en zeevervoer nog mogelijkheden. Biobrandstoffen vormen echter geen oplossing op zich, en er moeten hoe dan ook alternatieven worden ontwikkeld en bevorderd om de verbrandingsmotor te vervangen door elektrische mobiliteit en/of door waterstoftechnologie of andere vormen van alternatieve en duurzame energie.

7.4

De overgang naar elektromobiliteit moet gepaard gaan met de overgang naar deelauto's. Er zij op gewezen dat zelfs met een volledige overgang naar op duurzame brandstoffen functionerende motoren, het risico van dichtslibbende steden blijft bestaan zolang het openbaar vervoer en efficiënte distributiesystemen niet de algemene regel worden.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/17

Rapporteur:

mevr. Emmanuelle BUTAUD-STUBBS

1.1

De kwestie van waardig werk in mondiale voorzieningsketens (MVK’s) zoals textiel — kleding en schoeisel, elektronica, mineralen en agro-industrie is inderdaad een delicaat onderwerp voor alle publieke en particuliere actoren op nationaal en internationaal niveau bij het beheer van die ketens.

1.2

Het EESC heeft zijn werkwijze aangepast om zijn advies uit te brengen vóór de 105e zitting van de Internationale Arbeidsconferentie (IAC) in Genève over fatsoenlijk werk in MVK’s.

Het doet de volgende aanbevelingen:

1.3

De Commissie moet een alomvattende en ambitieuze strategie ontwikkelen om met al haar intern (toegang tot EU-overheidsopdrachten, etikettering enz.) en extern beleid (handel, ontwikkeling, nabuurschapsbeleid enz.) fatsoenlijk werk in de MVK's te promoten.

1.4

Goedkeuring van een gemeenschappelijke taal, gemeenschappelijke definities en beoordeling van de statistische gegevens onder de diverse stakeholders (OESO, IAO, WTO, Commissie, Wereldbank en IMF (1)) om verwarring en verkeerde interpretaties te vermijden en om tot een samenhangend beleid te komen van de bij dit onderwerp betrokken publieke organen met hun respectieve bevoegdheden.

1.5

Rekening houdende met de VN-richtsnoeren inzake het bedrijfsleven en mensenrechten is erkenning en bevordering nodig van de in de bestaande „tool box” beschikbare goede praktijken en initiatieven: de OESO-richtsnoeren voor multinationale ondernemingen, de sectorale zorgvuldigheidsrichtsnoeren van de OESO (textiel en kleding, mineralen, landbouw en financiën), handelsbijstand, financiële steun om schade te compenseren, gedragscodes, labels, normen en instrumenten voor zelfbeoordeling. Het doel is te zorgen voor geleidelijk, consistent en duurzaam beleid voor verantwoord beheer van de ketens.

1.6

Bevordering van praktische en geschikte, risicogebaseerde benaderingen die rekening houden met de specifieke aard van de mondiale waardeketen (MWK) en de MVK’s (lineair of modulair, eenvoudig of complex, met een korte of lange organisatiestructuur).

1.7

Promotie, op basis van een evaluatie van de bestaande praktijken, van het multistakeholdermodel, waarbij publieke en particuliere actoren, sociale partners, ngo’s, deskundigen enz. betrokken zijn, teneinde het beste door de OESO-richtsnoeren geïnspireerde actiepakket te ontwikkelen om risico’s te identificeren, te voorkomen en te matigen, en communicatie en rapportage over het actieplan te bevorderen. De maatregelen in de actieplannen kunnen het volgende omvatten: zowel wetgevende als niet-wetgevende maatregelen, best practices, financiële prikkels, toegang tot opleiding en capaciteitsopbouw voor de sociale dialoog en inbreng van de vakverenigingen.

1.8

Aandringen op een specifiek denkproces over het soort transparantie-instrumenten die zouden kunnen worden gebruikt om de consument te informeren over de sociale productieomstandigheden.

1.9

Tijdens de aanstaande conferentie van de IAO moet worden gesproken over de mogelijkheden die er voor de IAO bestaan om een actieve rol te spelen bij het garanderen van waardig werk in de mondiale voorzieningsketens, zoals de ontwikkeling en goedkeuring van alle relevante en passende instrumenten die met het engagement van alle belanghebbenden zullen bijdragen tot een daadwerkelijke verbetering van de arbeidsvoorwaarden.

2.1.1

Mondiale waardeketen (MWK): Dit concept kwam in het midden van de jaren 90 op ter beschrijving van het volledige scala van activiteiten die nodig zijn om een product vanaf het ontwerpstadium, met behulp van grondstoffen en halffabrikaten, marketing, distributie en ondersteuning tot bij de consument te brengen (2).

MWK's strekken ertoe een proces te verbeteren (de producent benut betere technologie ter wille van efficiëntieverhoging) en tot functionele verbetering (de mogelijkheid voor een producent om ontwerpen, merken en marketingvaardigheden te ontwikkelen). Uit een aantal voorbeelden blijkt echter dat dit niet altijd het geval is.

Een duurzaam en verantwoord beheer van MWK's staat bovenaan op de internationale agenda (OESO, IAO, G7, G20, EU, VN) gegeven de toename, via de MWK's, van handel en investeringen in de wereld en de significante sociale gevolgen van uitbestedingen, ook weer via MWK's, en grensoverschrijdende coördinatie van de mondiale productie door leidende ondernemingen. Sommige gevolgen zijn positief, bijv. beter betaalde banen, een grotere arbeidsparticipatie van vrouwen, meer werkgelegenheid, ontwikkeling van vaardigheden en verspreiding van kennis en technologie. Andere geven aanleiding tot bezorgdheid, zoals onzekere banen, slechte arbeidsomstandigheden (ook op het gebied van gezondheid en veiligheid op het werk), het ontbreken van sociale rechten (inclusief sociale zekerheid), en schending van mensenrechten en fundamentele arbeidsrechten.

Dit leidt tot ontwikkeling en gebruik van diverse instrumenten op nationaal en internationaal niveau, zoals de IAO-conventies, de OESO-richtsnoeren en VN-richtsnoeren inzake bedrijfsleven en mensenrechten (zie ook par. 2.3.3), en beleidskaders, zoals de agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling (3) en de begeleidende Addis Abeba-agenda voor financiering van ontwikkeling (4) ter ondersteuning van de naleving van arbeidsnormen en de promotie van fatsoenlijk werk, alsmede de verdere ontwikkeling van handel, investeringen, de particuliere sector en toeleveringsketens.

2.1.2

Mondiale voorzieningsketen (MVK): deze bestaat uit verbonden organisaties, middelen en processen voor aanmaak van en levering van producten of verlening van diensten aan de consument. De MVK is dus het gedeelte van een MWK dat gewijd is aan „sourcing” en niet aan het ontwerp of de distributie van goederen of diensten.

2.1.3

Fatsoenlijk werk: Dit werd gedefinieerd door de IAO-leden en goedgekeurd door de Internationale Arbeidsconferentie in haar verklaring over sociale rechtvaardigheid voor een eerlijke globalisering (5) — het concept bestrijkt ook nationale en lokale programma’s die zijn ingevoerd om vier strategische doelstellingen te verwezenlijken:

De IAO heeft als wereldwijde normgevende organisatie een aantal conventies goedgekeurd die van belang zijn voor de MVK's. Deze omvatten fundamentele arbeidsnormen (bijv. bevordering van de vrijheid van vereniging en het recht op collectieve onderhandelingen, promotie van non-discriminatie op het werk en een verbod op dwang- en kinderarbeid), alsmede conventies op het gebied van gezondheid en veiligheid op het werk, arbeidsinspecties en andere. Ratificeert een land, dan is het verplicht om zijn wetgeving en praktijken in overeenstemming met die conventies te brengen. Bovendien blijkt uit de IAO-verklaring van 1998 over de fundamentele principes en rechten met betrekking tot werk (6) dat de aangesloten staten verplicht zijn om de fundamentele arbeidsnormen te eerbiedigen in wetgeving en praktijk, zelfs indien zij de desbetreffende verdragen niet geratificeerd hebben.

2.2.1

Het aandeel in de wereldhandel van MWK's is snel toegenomen en volgens de WTO, de OESO, de IAO en de UNCTAD 2013 (7), bedraagt dit tussen de 60 % en 80 % van de internationale handel wereldwijd en staat het voor meer dan 20 % van de banen (8). De sectoren waarop deze onderling verbonden organisatorische componenten zoals ontwerp, productie, distributie en consumptie, aangedreven door multinationale ondernemingen, betrekking hebben zijn onder meer landbouw, industrie (bijv. auto-industrie, luchtvaart, textiel, kleding, speelgoed en elektronica) en diensten (bijv. callcenters, informatietechnologie).

2.2.2

De MWK's variëren ook qua vorm en structuur: sommige ketens zijn veeleer kort (d.w.z. een beperkt aantal activiteiten) en andere langer met economische, sociale en financiële banden tussen bedrijven die in vele en afgelegen landen gevestigd zijn (van de VS, tot de EU en Azië). Volgens Gary GEREFFI (9) bestaan er drie dominante soorten governance voor MWK's: 1) door kopersoverwegingen gedomineerd, 2) uit kostenoverwegingen geïnitieerd (geldt voor de meeste en ook voor kleding en schoeisel) en 3) producent geïnitieerd met een aantal technologische vaardigheden van leveranciers in ontwikkelingslanden, inclusief ontwerp en innovatie (elektronica).

2.2.3

De MVK is als onderdeel van de MWK gebaseerd op de band tussen kopers en leveranciers en potentiële onderaannemers. Die „keten” kan verschillende vormen aannemen: verticaal geïntegreerd, één dominante partij, modulair (de grootste leveranciers kunnen onafhankelijk van de dominante partij opereren) of marktgebaseerd (grondstoffen).

2.3.1

De EU omschrijft MVO als „de verantwoordelijkheid van bedrijven voor het effect dat zij op de samenleving hebben” (10).

2.3.2

Op basis van een aantal problemen in de afgelopen twintig jaar, met name in sectoren zoals elektronica, sportartikelen en kleding, zijn door met name de OESO de volgende punten geïdentificeerd als cruciaal voor een duurzaam beheer van een multinational als leidende onderneming en van haar MWK en MVK:

2.3.3

Er is een groot aantal openbare en particuliere, nationale, Europese en internationale organisaties en instanties die momenteel werken rond deze thema’s, in het bijzonder na het drama van het Rana Plaza (Bangladesh), waarbij meer dan 1 100 werknemers in 2013 de dood vonden:

Verschillende particuliere initiatieven zijn ontplooid, op permanente of tijdelijke basis, bijv. voor het verbeteren van de gezondheid en veiligheid in kledingfabrieken in Bangladesh na de ramp in het Rana Plaza (Overeenkomst van Bangladesh inzake gebouwen- en brandveiligheid) (20).

2.3.4

Al deze publieke en private actoren zijn betrokken bij de ontwikkeling en implementatie van verschillende instrumenten ter verbetering van de arbeidsvoorwaarden en rechten op het werk:

3.1.1

Deze MVK omvat verschillende actoren en productieprocessen. De regio Azië-Stille Oceaan is goed voor een bedrag van 601 miljard USD aan kleding, textiel en schoeisel, wat neerkomt op 60 % van de totale wereldhandel en China heeft het leeuwendeel. Landen zoals Bangladesh en Cambodja raken meer gespecialiseerd in de productie en uitvoer van kleding en schoeisel met respectievelijk 89,2 % en 77,4 % van de totale goederenuitvoer in 2014 (22). Dit is hoofdzakelijk te wijten aan de sterke stijging van de lonen in de kleding- en textielindustrie in China, waardoor internationale kopers zijn gaan zoeken naar nieuwe leveranciers in Azië.

Volgens de IAO (23) bedroegen de gemiddeld inkomens in de meeste landen in 2014 minder dan 200 USD per maand. Maandelijkse minimumlonen voor ongeschoolde textielwerkers: in China (zo’n 297 USD), de Filipijnen, Maleisië, Indonesië (247 USD), Thailand, Vietnam (145 USD), India (136 USD) en Cambodja (128 USD), Pakistan (119 USD), Bangladesh (71 USD) en Sri Lanka (66 USD).

De belangrijkste risico’s zijn het ontbreken van een leefbaar loon, gedwongen of kinderarbeid, slechte arbeidsverhoudingen door de zwakke bescherming van de vrijheid van vereniging en collectieve onderhandelingen, slechte gezondheid en veiligheid op het werk, ontoereikende arbeidsinspectie, onderontwikkelde bedrijfsongevallenverzekeringen, waterverontreiniging, blootstelling aan chemische stoffen en de uitbuiting van vrouwelijke arbeidskrachten.

3.1.2

Op 24 april 2013 resulteerde de instorting van het Rana Plaza-gebouw, gebruikt door kledingfabrieken in Bangladesh, in de dood van 1 136 werknemers, hoofdzakelijk vrouwen. De omvang van de ramp, het gevolg van de zeer slechte staat van het gebouw en het ontbreken van nooduitgangen, heeft geleid tot een uitzonderlijke mobilisatie van overheden (de EU en haar lidstaten, de VS, Canada, Noorwegen), internationale organisaties (IAO, OESO en Wereldbank), internationale en lokale actoren met een ambitieus maatregelenpakket ter bevordering van nationale maatregelen op korte termijn (compensatie voor de families van de slachtoffers, inspectie van kledingfabrieken en corrigerende maatregelen, nieuwe vormen van auditing, herziening van de arbeidswetgeving), nationale maatregelen op middellange termijn (bijv. de ontwikkeling van onafhankelijke vakbonden en versterking van arbeidsinspectie) en systematische maatregelen ter bevordering van een verantwoord beheer van MVK’s.

3.1.3

De OESO werkt aan zorgvuldigheidsrichtsnoeren voor de kleding- en schoeiselsector.

3.1.4

In samenwerking met internationale donoren, regeringen, werknemers en werkgevers voert de IAO projecten uit in de kledingsector (bijv. in Azië), die zijn gericht op een verbeterde toegang tot informatie over lonen, arbeidsomstandigheden en arbeidsverhoudingen ter verbetering van de kwaliteit van de sociale dialoog over arbeidsnormen en versterking van de capaciteit van de sociale partners en mechanismen voor collectieve onderhandelingen en het niveau van arbeidsnormen in de fabriek (25).

3.1.5

De Commissie werkt momenteel aan een ander kerninitiatief betreffende een duurzame textielketen, met inbegrip van gezamenlijke planning, gecoördineerde financiering, gezamenlijke uitvoering van programma’s, bewustmaking van consumenten enz.

3.1.6

De Europese sociale partners uit de textiel- en kledingsector hebben een gezamenlijk, door de Commissie ondersteund initiatief ontwikkeld met een instrument voor risicobeoordeling dat van belang is voor MVK’s. Ze leggen er momenteel de laatste hand aan voor verspreiding onder kleine en middelgrote ondernemingen en andere belanghebbenden.

3.1.7

Het Nederlandse EU-voorzitterschap wil onderzoeken hoe de synergieën tussen het handels- en ontwikkelingsbeleid van de EU kunnen worden versterkt om bij te dragen aan de duurzaamheid van MVK’s.

3.1.8

De Duitse federale minister van economie, samenwerking en ontwikkeling, de heer Gerd Muller heeft een alliantie in het leven geroepen voor „duurzame textiel” waarbij de voornaamste partners zijn aangesloten. Tijdens de laatste bijeenkomst van de G7 gaf hij een zeer concrete samenvatting van de situatie: verantwoordelijkheid nemen zou één euro kosten, één EUR per jurk, per jas of per broek om ervoor te zorgen dat zwaar werk in Bangladesh, Cambodja of Afrika loont en dat kinderen en naaisters kansen in het leven hebben (26).

3.1.9

Verspreiding van particuliere initiatieven bracht ervaringen en hielp om goede praktijken uit te wisselen. Genoemd kunnen worden: ICS (Initiative Clause Sociale) met 22 grote distributeurs als Monoprix, Carrefour en Casino. Die zijn goed voor meer dan 243 miljard EUR aan omzet en doen op dezelfde wijze aan sociale audits; BSCI (Business Social Compliance Initiative), opgestart in 2003 door de FTA (Foreign Trade Association), gevestigd in Brussel, met meer dan 1 700 distributeurs en importeurs uit 36 landen en zakenrelaties met 30 000 verkooppunten.

3.2.1

Volgens de MWK-studie van Sturgeon and Kawakami (27) lijkt de waarde van de intermediaire goederen in de kledingsector veel lager dan de input ervan in de elektronica- en automobielindustrie.

3.2.2

De elektronica-MWK is één van de belangrijkste in de goederensector met meer dan 17 % in totaal aan vervaardigde halffabrikaten in 2006, ten opzichte van 2,7 % in chemicaliën en kunststoffen en 1,9 % in vliegtuigonderdelen. De twee leidende landen in de export van elektronica-halffabrikaten zijn China/Hongkong en de Verenigde Staten.

3.2.3

De drie vaste actoren in de „waardeketen modulariteit” zijn de volgende:

De modulariteit van deze specifieke waardeketen ligt in de vastlegging en standaardisering van essentiële bedrijfsprocessen, zoals computergestuurd design, productieplanning, inventarisatie en logistieke controle.

3.2.4

Consumentenelektronica hebben een korte levenscyclus, variërend van 3 tot 18 maanden. Daarom moeten leveranciers deze producten steeds sneller kunnen afzetten. Toen bijv. de Apple iPhone in 2007 werd geïntroduceerd, bedroeg het tijdpad van de fabriek naar de markt zes maanden, maar in 2012 minder dan twee weken (28). Voor producenten en werknemers is dit een uitdaging en is er behoefte aan ontwikkeling en uitvoering van oplossingen om die aan te gaan.

Terwijl in sommige ondernemingen overeenstemming werd bereikt over overuren of ploegendienst in het hoogseizoen en compenstatie tijdens de rest van het jaar, was bij andere bedrijven sprake van een aanzienlijke toename van tijdelijke contracten, uitzendkrachten of migranten (bijv. in 2009 was in Mexico 60 % van de arbeidskrachten in de elektronicasector uitzendkracht en dat liep op tot 90 % in het hoogseizoen) (29). Dit impliceert vaak beperkte werknemersrechten, bijv. lagere lonen, het ontbreken van socialezekerheidsdekking of het verbod om zich aan te sluiten bij vakverenigingen. Oplossingen zouden, naast nationale wetgeving, kunnen zijn: overeenkomsten op bedrijfsniveau, een betere coördinatie en informatie-uitwisseling tussen kopers en leveranciers, waardoor een verbetering van de planning mogelijk is en het gebruik van vaste werknemers in plaats van tijdelijke zou kunnen toenemen.

3.2.5

Respectering van arbeids- en mensenrechten raakt de elektronica-industrie ook i.v.m. het probleem van mineralen die afkomstig zijn uit conflict- en hoogrisicogebieden, zoals de Afrikaanse Grote Meren (30). Na de goedkeuring van een Amerikaanse wet (Dodd-Frank Act), heeft de Commissie in 2014 een voorstel voor een verordening gepresenteerd tot invoering van een mechanisme voor zelfcertificering door importeurs van tin, tantaal, wolfraam en goud op de EU-markt om ervoor te zorgen dat de opbrengsten van de winning van en handel in mineralen lokale gewapende conflicten niet ondersteunen. Daarnaast moet passende zorgvuldigheid, vergezeld van andere maatregelen, de transparantie in de voorzieningsketen verhogen en een positief effect hebben op werkgelegenheid, arbeidsvoorwaarden in de mijnen, zoals gezondheid en veiligheid op het werk, en inkomensniveau en hun activiteiten omvormen van zwart/grijs tot wit. Hierdoor zouden de mineralen blijvend kunnen worden betrokken uit Afrika in plaats vanuit andere regio’s in de wereld die niet door een conflict worden getroffen (31).

3.2.6

De OESO heeft richtsnoeren ontwikkeld voor passende zorgvuldigheid voor verantwoorde leveringsketens van mineralen uit conflict- en hoogrisicogebieden (32).

3.3.1

Het EESC wil tevens benadrukken dat deze ketens ook in andere sectoren, zoals diensten en de agro-industrie te maken kunnen hebben met problemen inzake arbeidsomstandigheden, met name gezondheid en veiligheid op het werk.

3.3.2

De IAO concentreert haar steun voor fatsoenlijk werk in de plattelandseconomie (33) op drie prioriteiten: fatsoenlijk werk voor achtergestelden, gemarginaliseerde en kwetsbare bevolkingsgroepen op het platteland, fatsoenlijk werk voor landbouwarbeiders in voorzieningsketens en fatsoenlijk werk voor plantagearbeiders.

—

Overheden zijn belast met het opstellen, uitvoeren en handhaven van het nationale arbeids- en sociaal recht, de ratificatie en tenuitvoerlegging van IAO-conventies, en, wat de EU-lidstaten betreft, tevens omzetting en uitvoering van richtlijnen. Ook moeten de overheden zorgen voor de administratieve en financiële middelen, inclusief arbeidsinspectie, om naleving van de regels te waarborgen.

—

Internationale organisaties formuleren normen en ontwikkelen mondiale initiatieven ter bevordering van internationale arbeidsnormen en verantwoord ondernemingsgedrag. In dit verband verschaffen documenten zoals de VN-richtsnoeren inzake het bedrijfsleven en mensenrechten („Protect, Respect and Remedy” Framework) richtsnoeren voor de rol en verantwoordelijkheden van de voornaamste actoren.

—

De sociale partners worden aangemoedigd om de sociale dialoog aan te gaan en te bevorderen over arbeidsnormen en -omstandigheden, onder meer in de sectorale en grensoverschrijdende context, en regeringen moeten ervoor zorgen dat de vrijheid van vereniging en collectieve onderhandelingen daadwerkelijk wordt beschermd en bevorderd.

—

Multinationals moeten het recht eerbiedigen van het land waar zij opereren. Ook worden ze aangemoedigd om zich te binden aan MVO en zorgvuldigheid.

—

Ngo’s vullen de inspanningen van andere actoren aan en zijn cruciaal voor bewustmaking aangaande arbeidsrechten en openbaarmaking van misbruik.

Gezien de complexiteit en de enorme risico’s waarbij deze belangrijke spelers zijn betrokken, pleit het EESC voor gestructureerde, transparante en inclusieve platforms van belanghebbenden om dergelijke complexe kwesties aan te pakken.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/28

Rapporteur:

Ariane RODERT

Corapporteur:

Oliver RÖPKE

1.1

Europa staat voor complexe uitdagingen die hernieuwde sociale en economische modellen vergen. We moeten overstappen op een economie die op innovatie is gebaseerd, willen we vooruitgang, groei en welzijn in Europa tot stand kunnen brengen.

1.2

Tegen deze achtergrond ontstaan nu innovatieve concepten en ondernemingsmodellen, die ervan getuigen dat de traditionele innovatie plaatsmaakt voor een innovatie ten dienste van het leven en welzijn van mensen, waarbij ook technische, sociale en milieuaspecten in aanmerking worden genomen.

1.3

Het EESC roep de Commissie dan ook op een beleidskader ter ondersteuning van deze nieuwe ondernemingsmodellen te ontwikkelen. Zij zou daarbij centrale concepten voor deze ondernemingsmodellen moeten erkennen, koppelen en bevorderen, voortbouwend op theorieën als gedeelde waarde, collectieve impact, het meten van impact, helixpartnerschap en sociale innovatie.

1.4

Dit kader omvat ook een gunstig klimaat waarin belemmeringen worden weggenomen en traditionele ondernemingsconcepten worden verruimd. Zaken die nader bekeken moeten worden zijn overheidsopdrachten, innovatievriendelijke regulering, op maat gesneden financiële instrumenten, beter afgestemde steunverlening uit de structuurfondsen, mogelijke belastingprikkels, opleiding, ondersteuning en het op peil brengen van vaardigheden — dit laatste mede op basis van digitalisering en robotisering.

1.5

Het is van doorslaggevend belang dat lidstaten en EU-instellingen „eerlijkere” ondernemingsmodellen, die willen innoveren om vooruitgang op sociaal gebied te boeken en in dat verband evenveel waarde hechten aan het meten van sociale impact als aan economische verslaglegging, ten volle erkennen en stimuleren.

1.6

Het EESC dringt er bij de Commissie op aan om de beginselen van het pakket sociale-investeringsmaatregelen en het verband tussen dit pakket en sociale innovatie volledig in acht te nemen bij de ontwikkeling van de Europese pijler van sociale rechten, aangezien veel van deze nieuwe ondernemingsmodellen de concretisering van deze beginselen zijn.

1.7

De lidstaten en de Commissie dienen erop toe te zien dat sociale innovatie in alle innovatieprogramma's geïntegreerd wordt. De steunmogelijkheden van de EU voor sociale innovatie, zoals Horizon 2020, dienen volledig benut en aan de hand van de technische toepassing (door iedere stakeholder) en politieke impact geëvalueerd te worden.

1.8

De lidstaten en de EU-instellingen moeten de innovatiebeginselen integreren in hun ondernemingspolitiek teneinde een gunstig klimaat te scheppen waarin innovaties bevorderd, verwelkomd, beloond en verspreid worden. Een dergelijk klimaat omvat elementen als experimenteren, nieuwe partnerschapsconstellaties en een bredere kijk op waardeschepping.

1.9

De ondersteuning en bescherming van kleine en middelgrote ondernemingen — met name ondernemingen in de sociale economie, microbedrijven en familiebedrijven — en van alle soorten startups dient meer aandacht te krijgen bij initiatieven die de EU in het kader van het innovatiebeleid ontplooit om de voorwaarden voor hun voortbestaan en voor het kopiëren c.q. opschalen van ondernemingsmodellen te verbeteren.

1.10

Bij beleidsinitiatieven in het kader van de industriële revolutie 4.0 en aanverwant beleid op terreinen als de deeleconomie en de functionele economie moeten nieuwe innovatieve ondernemingsmodellen ten volle in aanmerking worden genomen, door de aanpassing van alle bestaande ondernemingen en modellen te stimuleren, de opkomst van nieuwe en niet-conventionele ondernemingsvormen te ondersteunen, nieuwe betrekkingen aan te gaan en aangepaste samenwerkingsmodellen te ontwikkelen.

1.11

Het EESC roept de Commissie op om de herziening van de strategie voor de interne markt in 2017 aan te grijpen om deze nieuwe ondernemingsmodellen volledig in deze strategie te integreren en nieuwe maatregelen in deze zin voor te stellen.

1.12

Het is bij de nieuwe ondernemingsmodellen — net als bij alle andere bedrijven — van essentieel belang dat de beginselen van fatsoenlijk werk, de sociale rechten van werknemers en de rol van de sociale partners volledig gerespecteerd worden.

2.1

In Europa is in hoog tempo een nieuw maatschappelijk landschap aan het ontstaan, dat nieuwe sociale en economische modellen vergt om Europa om te vormen tot een moderne economie die de wereldwijde concurrentie het hoofd kan bieden.

2.2

Willen we groei ten behoeve van vooruitgang, sociale samenhang en welzijn tot stand kunnen brengen, dan moeten we anders tegen innovatie gaan aankijken. Innovatie- en onderzoeksactiviteiten in de hele wereld hebben deze mindset omarmd, net als veel bedrijven; zij streven nu naar groei en impact op zowel sociaal en milieugebied als economisch vlak. Bovendien wijzen de verwachtingen en de vraag van de consument erop dat deze aanpak gesteund wordt. De opkomst van initiatieven zoals de deeleconomie en de circulaire economie getuigen hiervan. Wat deze initiatieven gemeen hebben is dat zij op een nieuw geheel van waarden zijn gebaseerd en gericht zijn op slimme, duurzame en inclusieve groei ten behoeve van vooruitgang, waarbij innovaties op technisch, sociaal en milieugebied gecombineerd worden.

2.3

Doel van dit advies is een aantal nieuwe concepten te verkennen die een centrale plaats innemen bij innovaties die een impuls geven aan nieuwe ondernemingsmodellen. Met name ondernemingen in de sociale economie zullen daarbij als voorbeeld worden genomen. Het advies bouwt voort op eerdere werkzaamheden van het EESC op dit gebied en in het bijzonder op zijn project over sociaal ondernemerschap (1). Concepten als de circulaire economie, functionele of deeleconomie, innovatie- en mkb-beleid komen in andere relevante adviezen van het EESC aan bod en vallen buiten het bestek van dit advies.

3.1.1

Europa staat voor complexe maatschappelijke uitdagingen waarop de huidige systemen geen antwoord hebben. Er voltrekt zich een paradigmaverschuiving, die een nieuwe mindset en innovatieve oplossingen vergt. Deze innovaties worden vaak sociale of maatschappelijke innovaties genoemd. „Innovaties die zowel qua doel als qua middelen sociaal van aard zijn. Ook wordt sociale innovatie wel omschreven als nieuwe ideeën (producten, diensten en modellen) die in maatschappelijke behoeften voorzien (efficiënter dan de alternatieven) en tegelijkertijd nieuwe sociale betrekkingen of vormen van samenwerking tot stand brengen. Met andere woorden: deze innovaties zijn niet alleen goed voor de samenleving, maar maken deze ook slagvaardiger (2).” Sociale innovaties doen zich in alle sectoren voor en zijn geen nieuw verschijnsel; wat zij gemeen hebben is dat zij uiteindelijk tot systeemveranderingen leiden.

3.1.2

In de academische wereld houdt innovatie tegenwoordig meer in dan alleen technische ontwikkeling. Onderzoekers zijn het er nu over eens dat bij innovatie en onderzoek rekening moet worden gehouden met technische, sociale én milieuaspecten. Sociale, digitale en technische innovaties zijn afhankelijk van elkaar. In dit verband fungeert digitale technologie als instrument om het delen aan te moedigen en mensen in staat te stellen actie te ondernemen, terwijl sociale innovatie het hoofddoel is.

3.1.3

Sociale innovatie manifesteert zich op een andere manier dan technische innovatie. Sociale innovatie wordt gedreven door een bepaalde behoefte, waarbij men zich vaak op een bepaalde uitdaging in de samenleving of op een specifieke gebruikersgroep richt, terwijl ook naar sociale, economische en milieuaspecten wordt gekeken. Bij de meest succesvolle sociale innovaties gaat het er niet om dat er één bepaalde kwestie of probleem wordt aangepakt; uitgangspunt is een holistische denkwijze, die uiteindelijk een systeemverandering teweeg brengt.

3.1.4

Sociale innovatie wordt ingegeven door ethische of ideologische motieven of door overwegingen van algemeen belang. Dit blijkt ook uit de rol die het maatschappelijk middenveld altijd al heeft gespeeld bij het vormgeven van de socialezekerheidsstelsels. Sociale innovatie mag dan als concept nieuw zijn, het bestaat in feite al heel erg lang.

3.1.5

Sociale innovatie berust op open communicatie en het samen oplossen van problemen, waarbij verschillende betrokken partijen en methodes worden ingeschakeld om snel tot nieuwe oplossingen te komen. Sociale innovatie gaat om het afbreken van muren tussen sectoren en markten en het vervangen van de concurrentiegedachte door partnerschapsoplossingen die op samenwerking en langetermijnvooruitzichten zijn gebaseerd. Het gaat om delen, gekoppeld aan de opensourcebeweging en het toepassen van benaderingen die niet ingegeven zijn door concurrentie.

3.1.6

Sociale innovatie opent belangrijke nieuwe vergezichten voor Europa en zal de echte „sociale markteconomie” zoals vastgelegd in artikel 2 van het Verdrag van Lissabon dichterbij brengen. Dit is echter alleen haalbaar als innovatie duidelijk gericht is op doelstellingen als inclusie en gelijkheid. Daardoor zal weer een impuls aan de maatschappelijke innovatie worden gegeven.

3.2.1

Steeds meer is men zich ervan bewust dat het bij een aantrekkelijk ondernemingsplan draait om een bredere blik op scheppen van waarde — in economisch, maatschappelijk en ecologisch opzicht. Het feit dat een grotere sociale en ecologische waarde (meer) economische winst oplevert, toont duidelijk aan dat economische groei samenhangt met sociale en ecologische vooruitgang. Dit wordt ook wel „creating shared value”, het scheppen van gedeelde waarde, genoemd — een concept waarover diverse onderzoekers zich hebben gebogen (3).

3.2.2

Bij deze strategie wordt niet langer vastgehouden aan de norm om de financiële prestaties op korte termijn te optimaliseren, maar wordt gestreefd naar het genereren van economische waarde op een manier die de samenleving ook sociale vooruitgang en waarde oplevert. Gedeelde waarde zou wel eens de aanjager kunnen zijn van de volgende golf van innovatie en productiviteitsgroei in de wereldwijde economie.

3.2.3

Ondersteuning van een echte sociale markteconomie vergt het stimuleren van investeringsvormen die specifiek ontworpen zijn om de opkomst van een economie die meer op participatie, democratie en inclusiviteit is gestoeld, te ondersteunen. Een volwaardig financieel ecosysteem is in dit verband noodzakelijk, waarbij het met name interessant is om vormen van hybride en gemengd kapitaal te overwegen — een thema waarover het EESC zich al eerder heeft gebogen (4).

3.2.4

Volgens de logica van gedeelde waarde houdt waardeschepping niet langer de overdracht van bestaande waarde in, maar een toename van de algehele sociale, ecologische en economische waarde. Bovendien wordt de markt niet alleen uitgedrukt in economische termen, maar omvat deze ook sociale en milieuaspecten. Een essentieel aspect is dat gedeelde waarde berust op de sterke punten én de verschillen tussen de particuliere sector en het maatschappelijk middenveld door een cocreatiemodel te hanteren dat uiteindelijk nieuwe markten en groeimarkten oplevert.

3.3.1

Het aanpakken van complexe maatschappelijke uitdagingen vereist vaak nauwe samenwerking tussen regering, markt en maatschappelijk middenveld om tot doeltreffende oplossingen te komen. Dit partnerschap berust op een grondig inzicht in de standpunten van iedere betrokken partij, een vlotte besluitvorming en een empathische benadering.

3.3.2

Samenwerking, cocreatie en sectoroverschrijdende innovatie bieden enorme voordelen ten opzichte van de manieren waarop de samenleving maatschappelijke kwesties in het verleden heeft aangepakt. Het is in dit verband van essentieel belang om de betrokken partijen in een vroeg stadium bij elkaar te brengen, zodat zij een gemeenschappelijke maatschappelijke doelstelling kunnen vaststellen en kunnen bepalen hoe zij deze willen bereiken.

3.3.3

Aangezien innovatieve activiteiten vaak in de lokale context — daar waar er concreet behoefte aan bestaat — worden ontwikkeld, is het wel belangrijk dat de hele samenleving aandacht en ondersteuning krijgt. Het verzamelen en delen van deze lokale ervaringen kan uitermate nuttig zijn, omdat veel activiteiten ook in andere regio's en landen al dan niet op grotere schaal opgezet kunnen worden.

3.4.1

Zoals gezegd vergt grootschalige sociale verandering een brede sectoroverschrijdende coördinatie, afstemming en partnerschap. Daarnaast moeten de inspanningen een collectieve impact hebben.

3.4.2

Een collectieve impact kan ontstaan als een groep belangrijke betrokkenen uit meerdere sectoren zich toeleggen op een gezamenlijke agenda om een specifiek sociaal of maatschappelijk probleem op te lossen. Bovendien vergt een collectieve impact een gecentraliseerde infrastructuur, gerichte inzet van personeel, een gestructureerde werkwijze, overeenstemming over metingen en doorlopende communicatie en moeten de activiteiten van alle deelnemers elkaar aanvullen. Grootschalige sociale verandering zal niet zozeer door afzonderlijke organisaties teweeg worden gebracht, maar voortvloeien uit een betere sectoroverschrijdende coördinatie.

3.5.1

Wil het concept „innovatie” niet alleen technische, maar ook sociale en milieuperspectieven omvatten, dan moeten vorderingen anders gemeten worden. Het EESC heeft zich al eerder gebogen over onderwerpen („meting van sociale impact” (5) en „economie van het algemeen goed” (6)) waarbij duidelijk is aangetoond dat er een ruimere kijk op resultaten en verslaglegging moet komen.

3.5.2

Van oudsher worden resultaten gemeten op basis van economische indicatoren. Door de opkomst van hybride structuren die tot innovatie leiden is echter behoefte ontstaan aan reeks nieuwe, overkoepelende indicatoren aan de hand waarvan de gevolgen op sociaal, economisch en milieuvlak gemeten kunnen worden.

3.5.3

Om de sociale impact in de praktijk te kunnen meten moet gekozen worden voor een aanpak waarbij de belanghebbende partijen worden betrokken, er overeenstemming bestaat over de belangrijkste resultaten en wat deze precies inhouden, en gezamenlijk indicatoren worden vastgesteld. Daardoor kan men de waarde die daadwerkelijk is gecreëerd beter in beeld brengen. Het gaat erom dat wordt overgestapt van economische verslaglegging op het meten van factoren als sociale input, output, resultaten en impact. Het is belangrijk dat de betrokken partijen hetzelfde onder deze concepten verstaan, aangezien ze zowel in de context van innovatie als in het zakelijke milieu worden toegepast.

3.6.1

Sociale en technische innovaties kunnen enorme gevolgen hebben voor de organisatie van het werk en voor de arbeidsvoorwaarden van werknemers. Een toenemende individualisering en een grotere autonomie en flexibiliteit in de arbeidsverhoudingen mogen de sociale bescherming niet aantasten. Willen innovatiemodellen succesvol zijn, dan moeten de beginselen met betrekking tot fatsoenlijk werk gewaarborgd worden, ook in een veranderde omgeving (7).

3.6.2

Innovatie gaat alleen hand in hand met algemene sociale vooruitgang als alle belanghebbenden erbij worden betrokken en er de vruchten van plukken, de meerwaarde eerlijk wordt verdeeld en de sociale rechten niet worden ontmanteld. Ook als de omstandigheden veranderd zijn dient de sociale bescherming van werknemers gewaarborgd te blijven worden.

3.6.3

Hetzelfde geldt voor de individuele sociale rechten van werknemers, met name wat arbeidsvoorwaarden en lonen betreft. Innovatieve modellen en vooral digitalisering leiden vaak tot een grotere mate van individualisering op de werkplek en vormen een bedreiging voor sociale normen. Bij duurzame innovatieve modellen moeten de rechten en arbeidsvoorwaarden van werknemers gerespecteerd worden, zelfs als de situatie op de arbeidsmarkt verandert.

3.6.4

Nieuwe innovatieve ondernemingsmodellen moeten de collectieve rechten van werknemers, de toepassing daarvan in de praktijk en de rol van de sociale partners verbeteren. Sociale partners, collectieve overeenkomsten en de participatie van werknemers zijn vaak een bron van innovatie, aangezien ze de noodzakelijke randvoorwaarden scheppen.

3.6.5

De sociale dialoog en uitgebreide collectieve overeenkomsten dienen bevorderd te blijven worden omdat zij ook kunnen bijdragen aan verbetering van de randvoorwaarden bij de overschakeling op innovatieve bedrijfsmodellen. De „sociale spelregels” moeten regelmatig aan nieuwe technische en sociale ontwikkelingen worden aangepast; dit was al zo in het verleden en zal ook in de toekomst noodzakelijk blijven. Een voorbeeld hiervan is de herverdeling van arbeid (bijv. arbeidsduurverkorting).

4.1

Het EESC onderschrijft de noodzaak om de volledige diversiteit en pluraliteit van bedrijfs- en ondernemingsmodellen in Europa, die tezamen de interne markt vormen, te erkennen en te bevorderen (8). Het wijst er in dit verband op dat het specifieke expertise heeft opgebouwd op het gebied van ondernemingen in de sociale economie. Ondernemingen en ondernemers in de sociale economie omarmen diverse van de hierboven besproken concepten en zijn een goed voorbeeld van deze hybride ondernemingsmodellen die in Europa in opkomst zijn.

4.2

De sociale economie in Europa telt meer dan 2 miljoen ondernemingen, die 10 % van het bbp voor hun rekening nemen. In veel lidstaten is de sociale economie echter nog een nieuwe, onderontwikkelde sector, die dus een groot ontwikkelingspotentieel biedt. Het maatschappelijk middenveld en de sociale economie zijn nauw met elkaar verbonden en hebben door middel van innovatie een bijdrage geleverd aan belangrijke systeemveranderingen in de samenleving, op gebieden als kinderopvang, ziekenhuizen, bevordering van persoonlijke zelfstandigheid en onafhankelijk wonen voor ouderen en mensen met een handicap, evenwicht tussen werk en privéleven, integratie op het werk en (sociale) huisvesting, alsook tal van wetenschappelijke ontdekkingen en uitvindingen.

4.3

Ondernemingen in de sociale economie zijn economisch actief, maar in hun streven om een specifieke gebruikersgroep te bedienen, in een concrete maatschappelijke behoefte te voorzien of een leemte op te vullen voeren ze daarbij experimenteren uit en komen ze met innovatieve oplossingen. Winsten worden opnieuw geïnvesteerd om hun sociale missie uit te kunnen voeren en de beoogde sociale impact teweeg te kunnen brengen. Ondernemingen in de sociale economie staan de laatste tijd extra in de belangstelling omdat zij een interessante oplossing bieden door in twee opzichten waarde te scheppen: sociale waarde, door middel van hun activiteiten (sociale cohesie of inclusie), en economische waarde (door middel van handel, nieuwe bedrijvigheid en het scheppen van banen).

4.3.1

Of er een impuls aan innovatie en creativiteit gegeven wordt hangt niet alleen af van iedere stakeholder, maar is ook een kwestie van gedrag en mentaliteit. Het is dan ook niet alleen van cruciaal belang dat de sociale economie wordt versterkt, maar ook dat men open staat voor andere soorten nieuwe modellen. Er moet een cultuur van samenwerking en gedeelde waarden ontstaan, een beginsel dat van meet af aan in bijv. de sociale economie verankerd is geweest. Aangezien ondernemingen in de sociale economie door middel van hun innovatieve activiteiten nieuwe marktkansen creëren, dient specifieke aandacht uit te gaan naar bescherming van deze bedrijven om hen in staat te stellen zich verder te ontwikkelen.

4.3.2

Uit onderzoek blijkt ook dat vrouwen beter vertegenwoordigd zijn binnen ondernemingen in de sociale economie dan binnen traditionele ondernemingen. Bovendien tonen studies op basis van naar geslacht uitgesplitste gegevens aan dat de sociale economie in sommige Europese landen zelfs meer vrouwelijke dan mannelijke ondernemers telt. Deze studies lijken er ook op te wijzen dat deze vrouwen innovatiever zijn dan hun mannelijke collega's, hoewel ze minder uitgeven aan innovatie (9). Dit onderzoek maakt duidelijk dat de er nog veel ruimte voor verdere ontwikkeling is, waarbij ondersteuning van sociaal ondernemerschap onder vrouwen extra aandacht verdient.

5.1

Nieuwe en innovatieve ondernemingsmodellen, zoals ondernemingen in de sociale economie, maken deel uit van de reguliere economie en zijn niet onverenigbaar met andere bedrijfsmodellen. Gezien het veranderende maatschappelijke landschap in Europa moeten de inspanningen erop gericht zijn alle vormen van innovatie die uitmonden in nieuwe ondernemingsmodellen, te bestrijken. Terwijl deze nieuwe modellen op tal van de in paragraaf 3 besproken concepten berusten, wordt bij ondersteunings- en beleidsmaatregelen meestal nog uitgegaan van het gebruikelijke, traditionelere ondernemingsmodel en de bijbehorende logica. Daardoor hebben deze nieuwe ondernemingen vaak weinig aan de huidige programma's voor starters of ter ondersteuning en ontwikkeling van bedrijven, en stuiten zij op het probleem dat andere noodzakelijke voorwaarden, zoals wetgeving en financiële instrumenten, vaak niet op hen toegesneden zijn. Om het volledige scala aan opkomende ondernemingsmodellen in Europa te kunnen ondersteunen dienen dan ook onderstaande aspecten in overweging genomen te worden.

5.1.1

Met betrekking tot ondernemingen in de sociale economie zet het EESC zich actief in voor een volwaardig ecosysteem dat specifiek is afgestemd op de unieke kenmerken van dit bedrijfsmodel (10). Ook voor andere nieuwe en hybride ondernemingsconcepten moeten ecosystemen worden ontwikkeld. Voorts dient de huidige ondersteuning zodanig gemoderniseerd en aangepast te worden dat zij ook deze nieuwe modellen bestrijkt en tevens bestaande bedrijven helpt om in te haken op de nieuwe tendensen. Het ideale ecosysteem omvat zaken als een aangepast financieel ecosysteem met hybride kapitaaloplossingen, betere aanbestedingsvormen, gerichte ondersteuning van de ontwikkeling van bedrijven en meting van de sociale impact. Dit is van cruciaal belang om de ontwikkeling en het voortbestaan van ieder bedrijfsmodel adequaat te ondersteunen.

5.1.2

Innovatie is niet langer lineair. Technische, ecologische en sociale innovatieperspectieven moeten gecombineerd worden om oplossingen voor de toekomst te kunnen vinden. Willen deze concepten volledig geïntegreerd kunnen worden, dan moet er ook een nieuwe kijk op de voortgangsrapportage komen, waarbij wordt uitgegaan van resultaten of impact. In dit verband zijn twee elementen van bijzonder belang: het scheppen van gedeelde waarde en de zgn. „triple bottom line” (waarbij sociale, ecologische en economische vooruitgang elk een even groot gewicht krijgen toegekend). Wordt de totale waarde door het gecombineerde effect van economische, sociale en milieuaspecten onderkend, dan zullen snel nieuwe soorten hybride ondernemingen ontstaan. Gedeelde waarde staat nog in de kinderschoenen. Daarom moeten managers nieuwe kennis en vaardigheden ontwikkelen en moeten regeringen leren hoe zij hun regelgeving dusdanig moeten inrichten dat het scheppen van gedeelde waarde mogelijk wordt gemaakt in plaats van belemmerd.

5.1.3

Financiële markten vervullen een essentiële rol bij de correcte toewijzing van hulpbronnen binnen de samenleving. Zij richten zich echter vooral op de korte termijn, terwijl juist de langetermijnbehoeften van de samenleving aangepakt moeten worden. Deze tegenstelling wordt in verschillende rapporten aan de orde gesteld (11). Bedrijven moeten ruimte hebben om in de toekomst te investeren, om voor zowel investeerders als de samenleving als geheel waarde te scheppen. Er moeten dan ook nieuwe systemen komen die investeringsgedrag belonen dat op de lange termijn is gericht. Overheidsfinanciering, vaak in de vorm van gemengd kapitaal, is in dit verband een belangrijke factor, waarbij vaak nadruk op de ontwikkeling van bedrijven wordt gelegd.

5.1.4

Wil innovatie als motor van nieuwe ondernemingsmodellen kunnen fungeren, dan moeten continue inspanningen worden geleverd om een innovatievriendelijke cultuur te bevorderen. Het stimuleren van speciale regelingen voor experimenten, met een positieve kijk op zowel successen als mislukkingen (als leerproces), is onontbeerlijk om een innovatiecultuur in Europa te bevorderen. Het „innovatiebeginsel” zou als aanvulling op het voorzorgsbeginsel moeten worden toegepast, zonder dat het voorzorgsbeginsel de innovatie belemmert; het „innovatiebeginsel” houdt in dat rekening wordt gehouden met het effect van wet- en regelgeving op innovatie. Daarmee kan een begin worden gemaakt door processen en systemen op te zetten op basis van partnerschap, d.w.z. met deelname van de belangrijkste betrokken partijen (waarbij open fora, overlegruimten en samenwerkingsvergaderingen worden geregeld). Deze aanpak wordt al overal in Europa toegepast en zou gemakkelijk opgeschaald, gedeeld en verspreid kunnen worden (12).

5.2

Politieke wil en eigenaarschap zijn van essentieel belang om het oprichten van bedrijven in Europa een impuls te geven. Het is daarbij cruciaal dat de EU en de lidstaten coherente beleidsagenda's ontwikkelen, die op de ondersteuning van de verschillende ondernemingsmodellen zijn afgestemd. Het lijdt geen twijfel dat we de overstap op een op innovatie gebaseerde economie en samenleving moeten maken, willen we groei en welzijn in Europa kunnen creëren. De wetgeving en het beleid inzake de interne markt moeten daartoe als hefboom worden ingezet. De herziening van de strategie voor de interne markt in 2017 biedt een goede gelegenheid om nieuwe maatregelen in die zin te overwegen.

5.2.1

Gezien de nadruk op gedeelde waarde en de „triple bottom line” is adequate, langdurige ondersteuning van fundamenteel en toegepast onderzoek, als voedingsbodem voor toekomstige innovatie, van groot belang. Bovendien moeten de activiteiten van deze nieuwe ondernemingsmodellen in statistieken worden opgenomen, zodat voor een optimale beleidsondersteuning gezorgd kan worden.

5.2.2

Het is belangrijk dat de verschillende soorten innovatie en innovatoren meer bekendheid krijgen. Ondernemingen in de sociale economie en het maatschappelijk middenveld bestempelen zichzelf niet vaak als innovator. Sociale innovatie moet zichtbaarder worden gemaakt en worden erkend door expliciete waardering voor de brede maatschappelijke bijdrage ervan uit te spreken — dit zal innovatie in de verschillende sectoren aanmoedigen.

5.2.3

De EU blijft een centrale rol vervullen bij inspanningen om nieuwe initiatieven te verzamelen en te delen, een gunstig klimaat tot stand te brengen en erop toe te zien dat belangrijke beleidsinitiatieven daadwerkelijk inhaken op deze nieuwe tendensen. De Commissie is bij uitstek in staat om deze uitwisseling van best practices en navolgenswaardige modellen te faciliteren.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/36

Rapporteur:

Jorge PEGADO LIZ

1.1

Naar aanleiding van het verzoek van het Nederlandse voorzitterschap om een verkennend advies op te stellen over „De deeleconomie en zelfregulering”, heeft het EESC onderhavig advies opgesteld, waarvan de conclusies als volgt luiden.

1.2

Het Comité borduurt met deze tekst voort op diverse eerdere adviezen waarin het verschillende aspecten aankaart van dit fenomeen, dat afhankelijk van de taal en de invalshoek, onder verschillende benamingen bekend staat.

1.3

Zoals gevraagd probeert het in zijn advies de specifieke kenmerken te omschrijven van de economische praktijken die onder de deeleconomie vallen; zo bespreekt het Comité de manier waarop deze economische en sociale praktijken moeten worden vastgelegd in de wetgeving en stelt het de vraag welke vormen van regelgeving, met name zelf- of coregulering, in dit geval aangewezen zijn.

1.4

De deeleconomie, die met de opkomst van het internet en de sociale media sinds 2000 sociaal en economisch een belangrijke plaats is gaan innemen, gaat verder dan gewoon ruilen, een praktijk die zo oud is als de mens. Het gaat veeleer om „pro-sociaal, niet noodzakelijk wederkerig gedrag”, of juister, om „het anderen laten delen in het gebruik van wat wij bezitten en/of het gebruiken van dingen van anderen”.

1.5

Maar belangrijker dan het opstellen van een definitie van de deeleconomie is de omschrijving van de belangrijkste kenmerken ervan:

1.6

Aan de hand van deze breed gedragen omschrijving kan een model van dit soort economische betrekkingen worden opgesteld en kan onderscheid worden gemaakt tussen activiteiten die daadwerkelijk onder de deeleconomie vallen en waarvoor een bijzondere regeling moet gelden enerzijds, en activiteiten die in bepaalde gevallen onterecht onder deze noemer worden geschaard om zo de regelgeving waaronder zij in principe zouden moeten vallen, te ontduiken; een actueel voorbeeld daarvan is Uber. Het zou besluitvormers en regelgevers helpen betere keuzes te maken als nauwkeurig werd aangegeven wat precies wordt verstaan onder „delen” en onder bemiddeling door een platform.

1.7

Opvallend is voorts dat de deeleconomie snel aan economische relevantie wint en zowel op Europees als mondiaal niveau al een aanzienlijk omzetcijfer haalt. Daarnaast zij gewezen op de sociale en milieudimensie van de deeleconomie, die in staat is de solidariteit tussen burgers aan te wakkeren, de lokale economie nieuw leven in te blazen, banen te creëren, het particulier verbruik te rationaliseren dankzij gedeeld gebruik van bepaalde goederen, de energievoetafdruk te verkleinen en een verantwoordelijker en duurzamer verbruik te stimuleren. Een aantal sprekende voorbeelden hiervan is terug te vinden in paragraaf 5.2.

1.8

In dit licht dringt het Comité er nogmaals bij de Commissie op aan alle beleidsmaatregelen te nemen die nodig zijn om ervoor te zorgen dat de deeleconomie in al haar vormen wordt ondersteund, in praktijk kan worden gebracht en aan geloofwaardigheid en vertrouwen wint, zowel op EU- als op nationaal niveau.

1.9

Wel moeten deze nieuwe vormen van handel voldoen aan de toepasselijke nationale en EU-wetgeving; met name moet worden toegezien op de volgende aspecten: naleving van de rechten van werknemers, correcte belastingheffing, bescherming van gegevens en privacy van betrokkenen, sociale rechten, eerlijke concurrentie, bestrijding van monopolies en concurrentievervalsing, de verantwoordelijkheid van de platforms die de transacties tot stand brengen en erop moeten toezien dat de aanbiedingen wettelijk zijn, en niet in de laatste plaats de bescherming van de rechten van alle deelnemers aan de deeleconomie, met inbegrip van prosumenten. Een en ander houdt in dat alle vigerende EU-wetgeving inzake de rechten van consument moet worden aangepast aan deze handelsvorm. We denken dan met name aan de bepalingen inzake oneerlijke voorwaarden, concurrentievervalsing, veiligheid en gezondheid en elektronische handel.

1.10

Het is dan ook aan de EU — en vanzelfsprekend aan de lidstaten onder de auspiciën van het Nederlandse voorzitterschap — om zo snel mogelijk een duidelijk en transparant juridisch kader voor deze activiteiten op Europees niveau vast te leggen, zoals uiteengezet in paragraaf 8.2.4. Het Comité verzoekt de Commissie daarnaast om zonder verder uitstel werk te maken van de langverwachte Agenda voor de deel- of ruileconomie.

1.11

Daarin dient duidelijk te worden aangegeven welke aanvullende rol zelf- en coregulering moeten spelen, rekening houdend met de beginselen en voorwaarden die het Comité al jaren geleden in diverse adviezen en informatieve rapporten over dit thema heeft bepleit, en waaraan het nog steeds vasthoudt.

2.1

Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft het EESC namens het Nederlandse voorzitterschap verzocht om een verkennend advies op te stellen over „De deeleconomie en zelfregulering”; het heeft verder echter niet aangegeven hoe daaraan invulling moet worden gegeven en welke vragen aan de orde moeten komen.

2.2

De problematiek van de deeleconomie is bijzonder actueel en controversieel: dat geldt niet alleen voor de definitie en de afbakening van het begrip maar ook voor de diverse aspecten en praktijken die de deeleconomie omvat en voor de impact ervan.

2.3

De laatste jaren hebben al talloos veel praktijken zichzelf onder de noemer deeleconomie geschaard, en zijn er tal van geschriften van uiteenlopende aard over het thema verschenen.

2.4

Het hoeft dan ook geen verwondering te wekken dat het Comité, dat steeds de vinger aan de pols houdt wat het maatschappelijk middenveld aangaat, al in diverse adviezen verschillende aspecten heeft aangekaart van dit fenomeen, dat, afhankelijk van de taal en de invalshoek, onder uiteenlopende benamingen bekend staat; in het onderhavige advies grijpt het vanzelfsprekend terug op deze eerdere teksten (1), waarvan het de gedachtegang hier verder uitwerkt.

2.5

Met dit advies tracht het Comité in te gaan op het verzoek van het Nederlandse voorzitterschap en aan de hand van een omschrijving van de specifieke kenmerken ervan, een definitie te geven van de deelautonomie als autonoom begrip; het bespreekt de economische aspecten en zoekt een antwoord op de vraag of, en hoe, deze economische en sociale praktijken moeten worden vastgelegd in de wetgeving, en welk instrument — met name zelf- of coregulering — daarbij de voorkeur verdient.

3.1

Bepaalde vormen van deeleconomie bestonden al lang voor het begrip zelf in opmars was en hangen samen met een bepaalde opvatting over hebben en zijn, die er in wezen op neerkomt dat „je niet bent wat je hebt, maar wat je kunt gebruiken”.

3.2

Het moge duidelijk zijn dat een bepaalde vorm van deeleconomie even oud is als de mensheid en historisch geworteld is in de „ruileconomie” van primitieve volkeren, die later geleidelijk aan van de troon werd gestoten met de invoering van geld, dat de bezitters ervan in staat stelt te kopen, en zo te hebben.

3.3

De praktijk die met de opkomst van het internet en de sociale media sinds 2000 sociaal en economisch een belangrijke plaats is gaan innemen, gaat verder dan louter ruilen. Het gaat veeleer om „pro-sociaal, niet noodzakelijk wederkerig gedrag”, of juister, om „het anderen laten delen in het gebruik van wat wij bezitten en/of het gebruiken van het bezit van anderen”. De deeleconomie is dan ook gebaseerd op een aantal denkrichtingen, van de gratis en universele vrije toegang tot kennis tot de functionele economie en de gifteconomie, die gericht is op uitwisseling zonder winstbejag. In tegenstelling tot de ruileconomie in zuivere vorm wordt in het geval van de deeleconomie wel uitgegaan van een al dan niet financiële tegenprestatie.

4.1

Het is aan de hand van dit begrip dat moet worden getracht alle aspecten van het specifieke terrein van de deeleconomie af te bakenen en aan te geven welke kenmerken haar onderscheiden van de andere economische modellen.

4.2

Het voornaamste gemeenschappelijke kenmerk van de deeleconomie is dat het niet gaat om (gezamenlijk) eigendom maar om gedeeld gebruik.

4.3

Typerend is daarnaast het gebruik van een platform dat een groot aantal bezitters van goederen of diensten in contact brengt — veelal langs elektronische weg (een browser of een applicatie) — met een groot aantal gebruikers.

4.4

Ook het streven om goederen en diensten beter te benutten (idling capacity) door ze te delen, is karakteristiek voor dit soort activiteiten.

4.5

Cruciaal is voorts dat de partijen bij dit handelsmodel op de eerste plaats van het type peer-to-peer (P2P) zijn, en dat het nooit contractuele B2C-betrekkingen betreft, of het nu gaat om natuurlijke of om rechtspersonen, inclusief bedrijven. Het is immers uitdrukkelijk niet de bedoeling dat het delen uitgroeit tot ondernemingsdoel (een bedrijf kan bijvoorbeeld zijn wagenpark of reproductieapparatuur delen met een ander bedrijf). Wel moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat „peers” onderling handel gaan drijven.

4.6

De volgende grafiek geeft een beeld van de verschillen tussen de concurrerende modellen:

4.7

Dit soort handel is gebaseerd op een complexe contractuele driehoeksverhouding: het gaat namelijk om de contractuele betrekkingen tussen degene die iets bezit of een dienst verricht en de beheerder van het platform, tussen de gebruiker en degene die via het platform optreedt als bemiddelaar bij de transactie, eventueel tegen betaling, en tussen de gebruikers van het platform onderling.

4.8

Vandaar dat de volgende kenmerken naar de mening van het Comité niet onderscheidend of specifiek zijn:

5.1

Binnen het bestek van dit advies is het niet mogelijk een uitgebreide beschrijving te geven of tot in detail in te gaan op de aard van een hele reeks situaties die zouden voldoen aan de eerder vermelde kenmerken van de deeleconomie.

5.2

Om de strekking van het advies kracht bij te zetten zijn er enkele voorbeelden die we desondanks niet onvermeld willen laten.

5.2.1

Op het vlak van accommodatie denken we aan Airbnb, Rentalia, Homeaway, Couchsurfing en Bedycasa, stuk voor stuk platforms waarop eigenaars van onroerend goed zich kunnen inschrijven om tijdelijk een kamer of een heel huis te delen; daarnaast zijn er ook hostels, pensions en andere vormen van vakantieverblijven die accommodatie aanbieden op deze platforms. Aangezien nagenoeg iedereen probleemloos zijn of haar woning ter beschikking kan stellen via deze deeleconomienetwerken en de eigenaars daar bovendien ook winst mee maken, heeft de wildgroei in deze sector de platforms en de belastingautoriteiten er met name in Parijs en Amsterdam toe gebracht samenwerkingsovereenkomsten te sluiten met het oog op de belastingheffing. In Amsterdam, Barcelona, Londen en Berlijn moeten dergelijke vormen van accommodatie verplicht worden aangegeven en zijn er regels voor de duur van het verblijf, zodat eigenaars die huurcontracten op lange termijn aanbieden hierdoor geen schade lijden en de huurprijzen niet de hoogte in schieten.

5.2.2

Wat de vervoerssector betreft willen we verwijzen naar Blablacar, Umcoche, Liftshare en Karzoo: wie een eigen voertuig heeft en een rit wil aanbieden (carpooling) kan gebruik maken van deze applicaties. Op bepaalde platforms is het mogelijk de reiskosten te delen, maar er mag geen winst gemaakt worden. Uber echter moet worden beschouwd als een geval apart, omdat niet alleen particulieren ritten aanbieden (UberPop — in nagenoeg de hele EU verboden), maar er ook gebruik wordt gemaakt van professionele chauffeurs die vervoer aanbieden (Uberblack en UberX — vergelijkbaar met de traditionele taxi). Hoe deze dienst moet worden ingedeeld is niet duidelijk, aangezien het bedrijfsmodel niet transparant is. Ook is al vanuit juridische invalshoek gediscussieerd over de vraag of de chauffeurs van Uber werknemers van het bedrijf zijn (2). Zowat overal in Europa zijn naar aanleiding van Uber al betogingen gehouden, die soms gepaard gingen met geweld, en zijn al gerechtelijke procedures in gang gezet. Alleen in Engeland en Estland is wetgeving ingevoerd zodat Uber er nu legaal is; rechtbanken in Barcelona en Brussel die prejudiciële vragen hebben ingediend over de aard van deze vorm van dienstverlening wachten nog op antwoord van het HvJ van de EU (3).

5.2.3

Voorbeelden van crowdfunding zijn kredietplatforms zoals Zopa en Auxmoney, waarbij tegen rente geld wordt geleend van particulieren; de financiering van kapitaal via platforms als Fundedbyme en Crowdcube, waarbij deelnemers participeren in de onderneming; financiering in ruil voor een beloning via initiatieven als Kickstarter en Indiegogo; en ten slotte financiering via giften, waarbij de schenker van een bedrag geen enkele tegenprestatie verwacht.

6.1

Doorgaans verloopt de aanloop naar het uitwerken van een definitie niet lineair, met name wanneer te werk wordt gegaan via inductie, en duurt het even voor de definitie is bezonken en unaniem wordt aanvaard. Dat is ook het geval met het begrip „deeleconomie”, dat in de sociale media tal van andere benamingen kent, waaronder „sociale of solidaire economie”, „kringloopeconomie”, „functionele economie”, „groene economie”, „blauwe economie”, „oplossingeneconomie”, „horizontale economie”, „economie on demand”, „platformeconomie”, en „Gig Economy”.

6.2

Vandaar dat sommige auteurs zich niet eens wagen aan een definitie, uit angst dat deze niet breed genoeg is of juist de grenzen niet correct afbakent.

6.3

Hoewel het EESC in zijn adviezen veelvuldig naar dit begrip verwijst heeft het nooit getracht een definitie op te stellen; ook het CvdR (4) heeft nog geen poging gewaagd, hoewel het wel heeft geprobeerd een onderverdeling in twee hoofdcategorieën en vier vormen van de deeleconomie te schetsen; de Commissie ten slotte lijkt in haar meest recente mededeling — De eengemaakte markt verbeteren (5) — te kiezen voor de term „deeleconomie”, en geeft evenmin een definitie maar beperkt zich ertoe de voordelen voor bepaalde partijen (consumenten, werkgevers) op te sommen en te verwijzen naar de impact op het gebied van productiviteit en duurzaamheid; ook belooft zij in 2016 een „Europese agenda voor de deeleconomie” op te stellen. Behalve zijn resolutie van 21 december 2015„Naar een akte voor een digitale interne markt” (6), een aantal zeer degelijke studies en een handvol briefings over specifieke gevallen, heeft het EP nog geen enkele substantiële bijdrage geleverd. Bovendien gaat geen van deze documenten vergezeld van een effectbeoordeling op het gebied van werkgelegenheid en groei.

6.4

Aangezien van de vele bestaande definities er één breed gedragen lijkt te worden, hoeven we het wiel niet opnieuw uit te vinden; we sluiten ons dus aan bij Botsman & Rogers, die de deeleconomie beschrijven als een economisch systeem dat is gebaseerd op het delen door particulieren van onderbenutte goederen en diensten, gratis of tegen betaling, via onlineplatforms; wel zou het voor besluitvormers en regelgevers nuttig zijn als nauwkeuriger werd aangegeven wat wordt verstaan onder „delen”, dat wil zeggen dat er „geen winstoogmerk” mag zijn, en dat alles via een platform verloopt.

6.5

Deze definitie is voldoende breed om betrekking te hebben om uiteenlopende gebieden als productie, consumptie, financiering (crowdfunding) en zelfs kennis en maakt een opdeling in vier terreinen met een zekere mate van autonomie mogelijk, namelijk het delen van consumptiegoederen, het delen van onderwijs, opleiding en kennis, crowdfunding, en het delen van productiemiddelen (7).

6.6

Dankzij deze definitie wordt voorts duidelijk welke bedrijfsmodellen onder het mom van de deeleconomie in werkelijkheid enkel gericht zijn op winst en onder het B2C-model vallen. Dat is de conclusie die zich opdringt als we de werking van de platforms in kwestie bekijken (hoewel die niet altijd transparant is). In bepaalde gevallen hebben we ontegensprekelijk te maken met de deeleconomie en gaat het om een P2P-relatie waarbij de rol van het platform uitsluitend beperkt blijft tot het met elkaar in contact brengen van „peers”. Daarnaast zijn er echter ook voorbeelden van bedrijven die zich voordoen als een P2P-platform maar in feite actief deelnemen aan de transactie, door als ontvanger van de betalingen een provisie te berekenen of bijkomende diensten te verlenen; zij maken dus geen deel uit van de deeleconomie maar verlenen diensten volgens het B2C-model, wat bepaalde consequenties heeft.

6.7

Anderzijds kunnen bepaalde modellen op basis van deze definitie al bij voorbaat worden uitgesloten. We denken dan met name aan:

7.1

Hoewel de reikwijdte van de deeleconomie niet duidelijk is afgebakend, verschijnen er steeds meer studies en onderzoeken om na te gaan in hoeverre dit fenomeen op EU-niveau en wereldwijd economisch gewicht in de schaal legt.

7.2

Niemand zal betwisten dat initiatieven op het vlak van de deeleconomie de laatste jaren, en juist in tijden van crisis, als paddenstoelen uit de grond zijn geschoten; op de internetsite www.collaborativeconsumption.com worden er meer dan 1 000 vermeld.

7.3

Volgens de schattingen waarop de Commissie zich baseert bedroeg de omzet van de deeleconomie wereldwijd 3,5 miljard USD in 2013, wat zou neerkomen op een jaarlijkse stijging van 25 %. Op dit moment zou die omzet oplopen tot 20 miljard. Het onderzoeksbureau van PwC maakt gewag van een steile klim tot 2025 (8).

7.4

De deeleconomie creëert evenwel niet alleen economische waarde, zij is dankzij haar sociale en milieudimensie ook in staat de solidariteit tussen burgers aan te wakkeren, de lokale economie nieuw leven in te blazen, banen te creëren, het particulier verbruik te rationaliseren dankzij gedeeld gebruik van bepaalde goederen, de energievoetafdruk te verkleinen en een verantwoordelijker en duurzamer verbruik te stimuleren.

7.5

Het EESC is van mening dat dit soort economie „meer gewicht [zal] krijgen t.o.v. de productie-economie, wat economische, sociale en milieuvoordelen biedt” en dat hiermee bovendien „een uitweg [wordt] geboden uit de economische en financiële crisis” (9).

7.6

In dit licht heeft het Comité dan ook niet geschroomd er bij de Commissie op aan te dringen alle beleidsmaatregelen te nemen die nodig zijn om ervoor te zorgen dat de deeleconomie in al haar vormen wordt ondersteund, in praktijk kan worden gebracht en aan geloofwaardigheid en vertrouwen wint, zowel op EU- als op nationaal niveau. Het Comité heeft hierover al tal van voorstellen gepubliceerd, waarnaar we hier uitdrukkelijk verwijzen; het zou ons echter te ver voeren alles opnieuw te bespreken. Het nieuwe bedrijfsmodel van de platforms stelt ons echter voor een aantal dringende problemen, die onder meer samenhangen met de toepassing van de nationale wetgeving, de naleving van de rechten van werknemers en de vaststelling van een passende belasting. Willen we dat deze bedrijfsmodellen daadwerkelijk sociale voordelen opleveren, dan is het nu aan de Commissie zich hierover te buigen.

7.7

Voorts is het belangrijk dat op Europees niveau zo snel mogelijk werk wordt gemaakt van de uitwerking van een aantal definities en richtsnoeren. Een aantal lidstaten heeft immers al het voortouw genomen en stippelt nu zijn eigen beleid uit, aangezien de Europese instellingen maar niet tot actie overgaan.

8.1.1

Zoals elke andere activiteit waarbij het gaat om persoonlijke, eventueel tegenstrijdige belangen, valt ook de deeleconomie onder de juridische en regelgevende bepalingen die van toepassing zijn op de desbetreffende belangen. Aanhangers van de theorie dat de deeleconomie buiten de wet moet staan, door niets of niemand gehinderd mag worden, en uitsluitend functioneert op basis van vertrouwen en dankzij de natuurlijke goedheid van de mens (naar het voorbeeld van de „nobele wilde” van Rousseau), vallen dan ook maar moeilijk serieus te nemen.

8.1.2

Het EESC heeft er altijd op gehamerd dat het recht van toepassing moet zijn op alle economische activiteiten zonder uitzondering; wel heeft het er steeds ook op gewezen dat die regelgeving verschillende vormen kan aannemen, die op elkaar moeten aansluiten.

8.1.3

Zo wil het hier met name verwijzen naar zijn meest recente advies over zelf- en coregulering (10), waarin het onderstreept dat „zelfregulering en coregulering” als „spontaan ingevoerde of afgedwongen mechanismen voor het reguleren van de economische en sociale belangen of de handelsbetrekkingen en -praktijken van de verschillende marktdeelnemers”, moeten worden beschouwd als belangrijke aanvullende of bijkomende instrumenten, maar nooit als alternatief voor heteroregulering (hard law); zij kunnen pas erkenning krijgen als geldige instrumenten „als hun vorm en toepassingsgebied uitdrukkelijk en expliciet zijn vastgelegd in dwingende en juridisch toepasselijke rechtsbepalingen, hetzij op nationaal hetzij op EU-niveau; daarbij mag niet worden geraakt aan de aard van deze instrumenten, en dient met name rekening te worden gehouden met het feit dat het om vrijwillige overeenkomsten gaat”.

8.2.1

Vanaf het moment waarop spontaan ontstane praktijken tussen particulieren de vorm van een economische activiteit aannemen en de wederzijdse rechten en plichten contractueel worden vastgelegd, moeten zij ook worden onderworpen aan de nationale of Europese regelgeving die van toepassing is op de rechten en plichten van de verschillende partijen.

8.2.2

Bedoelde betrekkingen zijn dusdanig complex (zie paragraaf 4.7) dat een juridisch kader voor de activiteiten van de betrokkenen moet worden afgebakend, vooral als het gaat om hybride modellen zoals freemium of donationware, of om geocaching, een schoolvoorbeeld in dit verband.

8.2.3

Aangezien dit fenomeen uit de aard der zaak duidelijk niet binnen de grenzen van de afzonderlijke lidstaten blijft, is het de taak van de EU om voor haar hele grondgebied, dat immers één grote interne markt vormt, een juridisch kader uit te werken voor dit soort grensoverschrijdende activiteiten. Bij gebrek daaraan hebben diverse lidstaten nu al in bepaalde concrete gevallen (zoals Uber) uiteenlopende en tegenstrijdige standpunten ingenomen, een euvel waar ook de VS mee kampen.

8.2.4

Een dergelijk juridisch kader zou met name betrekking moeten hebben op de volgende prioritaire gebieden:

8.3.1

Op EU-niveau — het enige dat binnen het bestek van dit advies relevant is — moeten de instellingen, te beginnen bij de Commissie, die immers over initiatiefrecht beschikt, maar ook de Raad en het EP, heel in het bijzonder dringend werk gaan maken van een regelgevend kader waarin de reikwijdte en de grenzen van de deeleconomie nauwkeurig worden aangegeven; het spreekt daarbij vanzelf dat de maatregelen in kwestie op maat moeten worden gesneden van de verschillende categorieën van de deeleconomie.

8.3.2

Daarbij moet in de eerste plaats aandacht worden besteed aan de gemeenschappelijke beginselen van algemeen belang en openbare orde waaraan alle deelnemers aan dit soort economische activiteiten, en dan vooral op de in paragraaf 8.2.4 vermelde gebieden, zich moeten houden.

8.3.3

Het EESC heeft evenwel nooit nagelaten erop te wijzen dat er daarnaast tegelijkertijd een hele waaier aan activiteiten is die tot het domein van de zelf- en coregulering behoren; in feite zou het heel goed zo kunnen zijn dat we hier te maken hebben met een schoolvoorbeeld van de zogenaamde „shared regulation”, waar de Royal Society for the encouragement of Arts, Manufactures and Commerce, RSA HOUSE, Londen, onlangs nog een lans voor brak; ook veelzeggend in dit verband is de gedragscode die werd opgesteld door Sharing Economy UK (SEUK) (12).

8.4.1

Het EESC is altijd al van mening geweest dat het niet aan de EU of de nationale autoriteiten is om de inhoud van de codes voor zelfregulering te bepalen, maar dat de betrokken partijen daarbij de vrije hand moeten krijgen, tenminste indien het niet gaat om bindende overeenkomsten.

8.4.2

Wordt evenwel gestreefd naar erkenning van deze overeenkomsten „als aanvullend regelgevend instrument in de desbetreffende rechtsorde”, dan „dient duidelijk te worden aangegeven welke criteria worden gehanteerd inzake erkenning van deze vormen van regulering, aan welke beginselen zij dienen te beantwoorden en wat de beperkingen ervan zijn”, zo heeft het EESC in zijn eerder vermelde advies betoogd. Deze stelregel is volledig van toepassing op de deeleconomie, die geen uitzondering mag vormen.

8.4.3

Het EESC betreurt dat de Raad, het EP, en de Commissie in hun nieuwe interinstitutioneel akkoord van 13 april de aanbevelingen ter verbetering van de vorige versie uit zijn hierboven vermelde advies over zelf- en coregulering niet ter harte hebben genomen en het hebben gelaten bij een vage verwijzing in de mededeling „Beter wetgeven”: naast een paar schaarse vermeldingen in het kader van de „Guidelines” en de „Toolbox” blijft het bij een verwijzing naar het CoP-platform en een voetnoot waarin de beginselen inzake een beter gebruik van zelf- en coregulering worden opgesomd.

8.4.4

Als er één gebied is waar een definitie van de hierboven bedoelde criteria noodzakelijk is om geloofwaardigheid op te bouwen en het vertrouwen van de gebruikers te winnen, dan is het wel de deeleconomie, die sneller voet aan de grond zou krijgen met een solide kader voor zelf- en coregulering op Europees niveau.

8.4.5

Het Comité kijkt dan ook uit naar de langverwachte „Europese agenda voor de deeleconomie” en spoort de Commissie nu al aan het regelgevingsaspect niet links te laten liggen en met name de rol van zelf- en coregulering te belichten.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/45

Rapporteur:

Denis MEYNENT

1.1.

Het EESC herinnert eraan dat het Refit-programma (1) er in eerste instantie op gericht is de kwaliteit en de doeltreffendheid van de Europese wetgeving te verbeteren en eenvoudige, begrijpelijke en samenhangende regelgeving op te stellen, zonder afbreuk te doen aan de vastgestelde strategische doelstellingen of ten koste te gaan van de bescherming van burgers, consumenten, werknemers en de sociale dialoog, of het milieu.

1.2.

Europese regelgeving is essentieel voor de Europese integratie en vormt geen last of een te vermijden kostenpost. Integendeel, deze regelgeving biedt alle belanghebbenden en EU-burgers een belangrijke waarborg voor bescherming, belangenbehartiging en rechtszekerheid, maar dan moet zij wel goed geproportioneerd zijn.

1.3.

Wetgevingsvoorstellen moeten systematisch aan een effectbeoordeling worden onderworpen, waarbij terdege rekening dient te worden gehouden met het belang van de economische, sociale en milieu-impact, ook voor kleine en middelgrote ondernemingen. Het EESC pleit ervoor dat het Parlement, de Raad en de Commissie overeenstemming bereiken over een gemeenschappelijke methode voor effectbeoordeling, waarmee ook het EESC en het Comité van de Regio's (CvdR) aan de slag kunnen.

1.4.

Openbare raadplegingen en raadplegingen van deskundigen en belanghebbenden moeten ook zo open mogelijk zijn, maar mogen niet in de plaats komen van raadplegingen van sociale partners en van het Comité.

1.5.

Het EESC verzoekt de Commissie om in haar scorebord ook een jaarlijkse evaluatie van de belangrijkste kosten en baten van de maatregelen van het Refit-programma op te nemen, zowel in kwantitatief als kwalitatief opzicht, en daarbij ook te kijken naar het niveau en de kwaliteit van de werkgelegenheid, de sociale en milieubescherming en de bescherming van de consument.

1.6.

De besluitvorming moet zo vlot en adequaat mogelijk blijven verlopen. Alle organen en filters die in het leven zijn geroepen om de gegrondheid van de voorstellen te toetsen, mogen de politieke besluitvorming — die soeverein moet blijven — niet in gevaar brengen. In dit verband moet worden gestreden tegen de bureaucratisering van het besluitvormingsproces.

1.7.

Het EESC neemt kennis van de oprichting van het Refit-platform, dat zich onder meer moet bezighouden met de totstandbrenging van doeltreffendere wetgeving en eenvoudigere administratieve regels. Dit platform mag zich echter alleen over bepaalde thema’s buigen en mag de medewetgevers niet voor de voeten lopen of in de plaats komen van de verplichte raadplegingen van het EESC — wiens werkzaamheden van een andere orde zijn — of de sociale partners zoals bedoeld in de Verdragen. Het EESC verzoekt de Commissie om bekend te maken aan de hand van welke preselectiecriteria voorstellen worden voorgelegd aan het platform, erop te letten dat het evenwicht wordt bewaard en duidelijk te maken welk gevolg is gegeven aan de aanbevelingen van het platform, zodat kan worden nagegaan wat de invloed ervan is.

1.8.

Wat de representativiteit van het Refit-platform betreft, denkt het EESC dat het met twee extra zetels zijn taak volledig kan vervullen en de stem van het maatschappelijk middenveld, dat het geacht wordt te vertegenwoordigen, kan laten horen. Het EESC stelt bovendien vast dat de pan-Europese vertegenwoordiging van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen in de „groep van belanghebbenden” van het platform ontbreekt en zou graag zien dat dit zo snel mogelijk wordt verholpen.

1.9.

Het EESC heeft het voordeel direct in contact te staan met personen in het veld en profiteert van een groot netwerk van organisaties op nationaal niveau en van de deskundigheid van zijn leden; het is daarom bij uitstek geschikt om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan de effectbeoordelingen die op Europees niveau worden uitgevoerd. Het wil zich vooral richten op evaluaties achteraf en op kwalitatieve beoordelingen om na te gaan welk effect een Europese wetgevende of beleidsmaatregel heeft en om de ervaringen en ideeën van de Europese economische en sociale partners onder de aandacht te brengen.

1.10.

Daarnaast wil het EESC een specifieke bijdrage leveren aan het initiatiefverslag van het Europees Parlement over het jaarverslag betreffende de tenuitvoerlegging van de EU-wetgeving door de lidstaten door zich te richten op wat de lidstaten bij de omzetting van bepaalde richtlijnen hebben toegevoegd.

1.11.

Het EESC pleit voor een Refit-programma dat in twee richtingen werkt, d.w.z. een programma dat niet op voorhand al bepaalt welke richting met de regelgeving moet worden ingeslagen: bekrachtiging, aanvulling, vervollediging, wijziging of schrapping van een wetgevingshandeling.

1.12.

Het EESC voelt er weinig voor om mee te werken aan een kwantitatieve reductie van het EU-acquis zonder dat vooraf wordt nagegaan wat alle gevolgen hiervan zijn voor de sociale en milieubescherming en de bescherming van de consument.

1.13.

Het EESC is voorstander van een strengere beoordeling achteraf van de effecten van de EU-regelgeving in het kader van de beleidscyclus van de EU, met name wat betreft de verwachte, in de effectbeoordeling bij het oorspronkelijke wetgevingsvoorstel aangegeven gevolgen voor de groei en de werkgelegenheid. De ex-postevaluaties moeten op pluralistische wijze en binnen een redelijke termijn na de uiterste datum voor de omzetting in nationaal recht worden uitgevoerd.

2.1.

Het Comité wijst erop dat de wetgeving essentieel is om de doelstellingen van het Verdrag te verwezenlijken en de voorwaarden te scheppen voor slimme, duurzame en inclusieve groei ten behoeve van de burgers, de bedrijven en de werknemers (2). De regelgeving draagt ook bij tot de verbetering van het welzijn, de bescherming van het algemeen belang en de grondrechten, de bevordering van een hoog niveau van sociale en milieubescherming en de waarborging van rechtszekerheid en juridische voorspelbaarheid. Zij moet concurrentievervalsing en sociale dumping voorkomen.

2.2.

Het Comité is daarom verheugd dat vicevoorzitter Timmermans er herhaaldelijk op heeft gewezen dat het Refit-programma niet kan leiden tot een deregulering van het EU-acquis, noch tot een aantasting van het niveau van sociale bescherming, van milieubescherming of van de grondrechten (3).

2.3.

Het Comité is van mening dat de regelgeving leidt tot administratieve rompslomp en kosten, die soms zwaar of overbodig kunnen zijn, maar dat zij ook grote voordelen oplevert voor burgers, ondernemingen en overheidsinstanties. Slimme regelgeving moet daarom altijd naar een duidelijke toegevoegde waarde streven. Waar mogelijk moeten de EU-regels lasten wegnemen en niet toevoegen.

2.4.

„Betere regelgeving” betekent dat moet worden gezocht naar de beste oplossing om de voltooiing van de Europese interne markt te bewerkstelligen: gerichte harmonisatie, consequente toepassing van het beginsel van wederzijdse erkenning op niet-geharmoniseerde gebieden, coregulering, zelfregulering en standaardisering. Gerichte en slimme harmonisatie van de wetgevingen draagt bij tot het opheffen van de belemmeringen voor de goede werking van de interne markt. Een harmonisatie van de 28 nationale wetgevingen vormt voor ondernemingen en burgers in de EU een belangrijke bron van vereenvoudiging en vermindering van regeldruk en administratieve lasten.

2.5.

Het Refit-programma is er in eerste instantie op gericht de kwaliteit en de doeltreffendheid van de Europese wetgeving te verbeteren en eenvoudige, begrijpelijke en samenhangende regelgeving op te stellen, zonder afbreuk te doen aan de vastgestelde strategische doelstellingen of ten koste te gaan van de bescherming van burgers, consumenten, werknemers en de sociale dialoog, of het milieu.

2.6.

De bedoelde regelgeving en de daaraan verbonden lasten moeten nuttig zijn, de uiteindelijk behaalde winst moet hoger zijn dan de kosten die worden gegenereerd, en de wetgeving moet evenredig zijn en voldoende rechtszekerheid bieden.

2.7.1.

Het Comité neemt nota van het interinstitutioneel akkoord „Beter wetgeven” dat de drie instellingen op 13 april 2016 hebben ondertekend.

2.7.2.

Het Comité is met name verheugd dat de drie instellingen hebben erkend dat het effectbeoordelingssysteem een instrument is dat hen moet helpen om tot weloverwogen beslissingen te komen, en dat het niet in de plaats komt van politieke beslissingen (4).

2.7.3.

Het Comité juicht het toe dat de Commissie in het kader van de geïntegreerde, evenwichtige en pluralistische effectbeoordelingen ook plaats inruimt voor alternatieve oplossingen waarbij niet alleen wordt gekeken naar de kosten van een niet-verenigd Europa en de impact van de verschillende opties op het concurrentievermogen, maar ook naar de gevolgen van de voorstellen voor kmo’s en micro-ondernemingen en naar de digitale en territoriale dimensie van een en ander (5).

2.7.4.

Het Comité is ermee ingenomen dat de Commissie haar effectbeoordeling kan aanvullen, op eigen initiatief of op verzoek van het Europees Parlement of van de Raad, maar betreurt dat elke instelling alleen bepaalt hoe de evaluatie wordt georganiseerd. Het Comité pleit ervoor dat de drie instellingen overeenstemming bereiken over een gemeenschappelijke methode voor effectbeoordeling, waarmee het EESC en het CvdR tevens aan de slag kunnen om hun eigen wijzigingsvoorstellen te formuleren.

2.7.5.

Volgens het Comité moeten effectbeoordelingen binnen de Europese instellingen worden verricht. Wanneer om specifieke redenen evenwel wordt overwogen gebruik te maken van particuliere consultants, dringt het Comité erop aan om:

2.8.1.

Het Comité is van mening dat de raadpleging van belanghebbenden en deskundigen niet in de plaats mag komen van de raadpleging van de sociale partners, van het Comité en van het Comité van de Regio’s, die op specifieke momenten in het wetgevingsproces en binnen de door het VWEU vastgestelde grenzen hun rol spelen; ze mag evenmin de op nationaal niveau bestaande raadplegingsprocedures komen te vervangen, die gebaseerd moeten zijn op nauwere betrokkenheid van de sociale partners. Het Comité wijst erop dat het van cruciaal belang is de belanghebbenden correct in kaart te brengen met het oog op een goede representativiteit van de actoren en een kwaliteitsvolle raadplegingsprocedure, en verzoekt de Commissie daarvoor gebruik te maken van het transparantieregister.

2.8.2.

Het Comité zou graag zien dat er bij dit proces geen afbreuk wordt gedaan aan de gestructureerde burgerdialoog (artikel 11, lid 2, VWEU) of de raadplegingen die plaatsvinden binnen specifieke kaders, zoals de raadpleging van de sociale partners in het kader van de sociale dialoog (werkgevers- en vakbondsorganisaties) (artikel 154 VWEU) of de raadpleging van adviesinstanties, zoals het Europees Economisch en Sociaal Comité (artikel 304 VWEU).

2.8.3.

Het Comité benadrukt dat in de „stakeholder mapping” een goede geografische en doelgroepspreiding moet worden gewaarborgd, met bijzondere aandacht voor ondervertegenwoordigde groepen. Er zal een verantwoord wegingsmechanisme moeten worden toegepast bij de analyse van de reacties op de raadplegingen (6).

2.9.1.

Het Comité neemt kennis van de algemene doelstellingen van het door de Commissie ontwikkelde Refit-programma en verwijst met name naar zijn adviezen (7) over het programma „Betere regelgeving” en „Slimme regelgeving”. Slimme regelgeving betekent volgens het Comité niet dat men zich mag onttrekken aan de regelgeving inzake de bescherming van burgers, consumenten en werknemers, de voorschriften inzake gelijkheid van vrouwen en mannen en de milieuvoorschriften. Evenmin mag slimme regelgeving verbeteringen in de weg staan. Ook mag slimme wetgeving geen afbreuk doen aan de sociale dimensie van de eengemaakte markt, zoals bepaald in het Verdrag, met name wat betreft de omzetting van de overeenkomsten die in het kader van de Europese sociale dialoog zijn gesloten.

2.9.2.

Het Comité neemt er nota van dat de Commissie streeft naar verbetering van de procedures en de kwaliteit van de instrumenten met het oog op een optimale follow-up van de uitvoering.

2.9.3.

Het EESC verzoekt de Commissie om in het scorebord ook een jaarlijkse evaluatie van de belangrijkste kosten en baten van Refit op te nemen, zowel in kwantitatief als kwalitatief opzicht, en daarbij ook te kijken naar het niveau en de kwaliteit van de werkgelegenheid, de sociale en milieubescherming en de consumentenbescherming.

2.9.4.

Het Comité preciseert dat betere regelgeving niet in de plaats van politieke beslissingen kan of mag komen.

2.10.1.

Het Comité neemt kennis van de oprichting van het Refit-platform waaraan het deelneemt en dat de voorstellen ter vermindering van onnodige bureaucratische rompslomp en regelgeving moet onderzoeken en de tenuitvoerlegging van de EU-wetgeving in de lidstaten moet vergemakkelijken. Opgemerkt zij dat kwesties i.v.m. de sociale dialoog en de bevoegdheden van de sociale partners buiten de taken van het platform vallen.

2.10.2.

Het Comité merkt echter op dat het platform:

2.10.3.

Het Comité verwacht voorts dat dit platform:

2.10.4.

Het Comité vestigt er de aandacht op dat het grote aantal deelnemers aan dit platform, de zeer uiteenlopende aard van de belanghebbenden (lidstaten, sociale partners, ngo’s, vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld), het brede toepassingsgebied van de onderwerpen op de agenda en de beperkte frequentie van de vergaderingen niet van aard zijn om diepgaande discussies over de door het platform behandelde voorstellen te genereren.

2.11.1.

Het Comité benadrukt in dit verband dat het slechts één zetel heeft in dit platform en aan de werkzaamheden deelneemt op basis van een toerbeurtsysteem tussen zijn drie groepen, terwijl het een bij de Verdragen opgerichte instelling is die representatief is voor de diversiteit van de EU.

2.11.2.

Het Comité is derhalve van oordeel dat de toekenning van twee extra zetels de tripartiete opzet van zijn instelling en zijn mandaat recht zou doen, waardoor het aldus een afspiegeling zou vormen van de maatschappelijke organisaties die het moet vertegenwoordigen.

2.11.3.

Het Comité stelt vast dat de pan-Europese vertegenwoordiging van micro-, kleine en middelgrote ondernemingen in de „groep van belanghebbenden” van het platform ontbreekt en zou graag zien dat dit zo snel mogelijk wordt verholpen.

2.12.1.

Het Comité verzoekt de Commissie:

3.1.1.

Het EESC herhaalt dat het moet worden beschouwd als een volwaardige institutionele partner en niet als een subcategorie van belanghebbenden met allerlei uiteenlopende en tegenstrijdige belangen.

3.1.2.

Nogmaals, het EESC heeft het voordeel direct in contact te staan met personen in het veld en te profiteren van een groot netwerk van organisaties op nationaal niveau en van de deskundigheid van zijn leden. Het is daarom bij uitstek geschikt om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan deze effectbeoordeling.

3.1.3.

Zo zal het EESC zijn banden met de verschillende betrokken maatschappelijke organisaties verder kunnen aanhalen en zijn rol als brug tussen de instellingen en de vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld kunnen uitbouwen.

3.1.4.

Deze beoordeling zal worden geformuleerd in de vorm van „beleidsaanbevelingen” waarin wordt aangegeven wat de belangrijkste gevolgen van het desbetreffende beleid zijn voor het maatschappelijk middenveld en welke koers het best kan worden gevaren in de toekomst.

3.1.5.

Het EESC benadrukt dat het zich vooral wil richten op evaluaties achteraf en op kwalitatieve beoordelingen om na te gaan welk effect een Europese wetgevende of beleidsmaatregel heeft en om de ervaringen en ideeën van de Europese economische en sociale partners onder de aandacht te brengen.

3.1.6.

Het EESC is van mening dat de evaluaties achteraf van de Commissie en het Parlement, waaraan het zal bijdragen, als basis zouden moeten dienen voor wetswijzigingen of nieuwe wetgeving waarover het later wordt geraadpleegd.

3.1.7.

Het Comité kijkt ernaar uit om als volwaardige partner deel te nemen aan de wetgevingsprocedure en meer gelegenheid te krijgen om bij te dragen aan de vaststelling van toekomstige beleidsstrategieën van de Unie.

3.2.1.

Bij het omzetten van richtlijnen in nationaal recht voegen lidstaten soms elementen toe die geenszins verband houden met de desbetreffende EU-wetgeving. Het EESC vindt dat deze toevoegingen expliciet zouden moeten worden vermeld in de omzettingshandeling(en) of in de bijbehorende documentatie (8). In verband hiermee vindt het EESC dat de term „gold-plating”, die wordt gebruikt om „overregulering” aan te duiden, dient te worden vermeden aangezien het bepaalde nationale praktijken aan de kaak stelt en een gedifferentieerde en flexibele aanpak van de hand wijst.

3.2.2.

Het Comité is van mening dat de lidstaten in geval van minimumharmonisatie de mogelijkheid moeten behouden om in hun nationale recht bepalingen op te nemen die gericht zijn op de bevordering van werkgelegenheid, de verbetering van levensomstandigheden en arbeidsvoorwaarden, een adequate sociale bescherming, een duurzaam hoog werkgelegenheidsniveau en de bestrijding van uitsluiting (9), de bevordering en ontwikkeling van kleine en middelgrote ondernemingen, evenals een hoog niveau van bescherming van de volksgezondheid en de consument (10), alsook van milieubescherming (11), zonder dat dit onnodige regelgevende of administratieve belemmeringen met zich brengt, en dat het derhalve belangrijk is om, waar mogelijk, de voorkeur te geven aan verordeningen in plaats van richtlijnen.

3.2.3.

Het EESC stelt vast dat het streven naar maximale harmonisatie in wetgevingsvoorstellen vaak tot allerlei uitzonderingen en uitsluitingen leidt die tot gevolg hebben dat er extra barrières op de interne markt ontstaan en worden „gelegaliseerd”.

3.2.4.

Het EESC denkt dat het een nuttige rol kan spelen als intermediair tussen wetgevers en gebruikers van de EU-wetgeving en dat het een specifieke bijdrage kan leveren aan het initiatiefverslag van het Europees Parlement over het jaarverslag betreffende de tenuitvoerlegging van de EU-wetgeving door de lidstaten door zich te richten op wat de lidstaten bij de omzetting hebben toegevoegd. De studie van zijn waarnemingspost Interne Markt over „de effecten van de dienstenrichtlijn op de bouwsector” (12) en die van zijn waarnemingspost Arbeidsmarkt over jeugdwerkloosheid (13), om maar twee voorbeelden te noemen, zouden hierbij van pas kunnen komen.

3.3.1.

Het EESC pleit voor een Refit-programma dat in twee richtingen werkt, d.w.z. een programma dat niet op voorhand al bepaalt welke richting met de regelgeving moet worden ingeslagen: aanvulling, vervollediging, wijziging of schrapping van een wetgevingshandeling.

3.3.2.

Het EESC vindt ook dat de Commissie een permanente screening en evaluatie van het EU-acquis zou moeten uitvoeren en dat zij daarbij vooral zou moeten kijken naar de relevantie en de meerwaarde van wetgevingshandelingen en niet-wetgevingshandelingen.

3.3.3.

Daarnaast is het van mening dat de integrale en holistische aard van de effectbeoordelingen fundamenteel is en dat de Commissie zich niet alleen mag concentreren op het aspect „mededinging”; er moet terdege rekening worden gehouden met de toegevoegde waarde van EU-optreden en in een kosten-batenanalyse moeten alle aspecten worden meegenomen, ook de kosten van niets doen.

3.3.4.1.

Het hanteren van verschillende criteria bij effectbeoordelingen mag er niet toe leiden dat de Commissie niets doet of een initiatief weigert omdat er aan een of meerdere criteria niet zou worden voldaan. De Commissie moet de criteria tegen elkaar afwegen en het feit dat er verschillende criteria worden gehanteerd, mag niet leiden tot bureaucratisering van het besluitvormingsproces of tot „legislatieve abstinentie”.

3.3.4.2.

Het Comité besteedt bijzondere aandacht aan het „denk eerst klein”-beginsel (Think Small First) en aan de kmo-test, met name in zijn advies over de Small Business Act  (14), maar is van mening dat het niet opportuun is om een algemene uitzondering te maken voor micro-ondernemingen en dat het veel effectiever zou zijn om wetgevingsvoorstellen per geval te bekijken, op basis van een grondige effectbeoordeling.

3.3.4.3.

Het EESC vindt ook dat de voorstellen van de Commissie vergezeld moeten gaan van een grondige, op bewijsmateriaal gebaseerde („evidence-based”) effectbeoordeling, maar benadrukt dat het aan de wetgever van de Unie is om zijn beoordelingsvrijheid te gebruiken en daarbij een zekere balans te vinden tussen de bescherming van de gezondheid, het milieu en de consument, enerzijds, en de economische belangen van de marktdeelnemers, anderzijds, bij het nastreven van de hem bij het Verdrag toegekende taak om een hoog niveau van bescherming van de gezondheid en het milieu te waarborgen (15).

3.3.4.4.

Het EESC wijst erop dat hierbij ook kan worden gekeken naar de kwantitatieve aspecten van de regelgevende en administratieve lasten, mits:

3.3.4.5.

Het EESC voelt er weinig voor om mee te werken aan een kwantitatieve reductie van het EU-acquis zonder dat vooraf wordt nagegaan wat alle gevolgen hiervan zijn voor de sociale en milieubescherming en de bescherming van de consument.

3.3.4.6.

Wat de evaluatie van de cumulatieve kosten (CCA, cumulative cost assessment) betreft, wil het EESC erop wijzen dat wanneer de Commissie een deel van de EU-wetgeving vooraf of achteraf evalueert, zij rekening dient te houden met het feit dat deze nieuwe kosten bovenop de bestaande kosten van naleving en tenuitvoerlegging komen. Het EESC begrijpt dat bij een cumulatieve kostenbeoordeling wordt nagegaan wat de financiële kosten zijn van regelgeving in deze of gene sector, maar wijst erop dat deze beoordeling niet tot gevolg mag hebben dat een bepaalde sector geheel of gedeeltelijk wordt vrijgesteld.

3.3.5.1.

Het EESC maakt zich zorgen over het feit dat de discussie zich meer en meer naar een vroeger stadium van het proces verplaatst, nog voordat de medewetgevers en de sociale partners hun zegje hebben gedaan. Zo lopen zij het gevaar om uitgesloten te worden van het debat, dat al zonder hen heeft plaatsgevonden.

3.3.6.1.

Het EESC vindt dat evaluaties achteraf minstens zo belangrijk zijn als evaluaties vooraf en verzoekt de Commissie methodologische handvatten aan te reiken met betrekking tot duurzaamheidscriteria.

3.3.6.2.

Het EESC is voorstander van een strengere beoordeling achteraf van de effecten van de EU-regelgeving in het kader van de beleidscyclus van de Unie, met name wat de verwachte, in de effectbeoordeling bij het oorspronkelijke wetgevingsvoorstel aangegeven gevolgen voor de groei en de werkgelegenheid betreft.

3.3.6.3.

Het EESC is van mening dat de ex-postevaluaties op pluralistische wijze en binnen een redelijke termijn na de uiterste datum voor de omzetting in nationaal recht moeten worden uitgevoerd.

3.3.6.4.

Tot slot vindt het dat ex-postevaluaties belangrijke analyse-instrumenten zijn en dat de conclusies die hieruit worden getrokken, rechtstreeks kunnen worden gebruikt bij een eventuele effectbeoordeling in het geval van een herziening van een wetgevingshandeling.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/54

Rapporteur:

Kathleen WALKER SHAW

1.1.

De arbeidsverhoudingen veranderen snel van aard. De uitdaging voor de EU bestaat erin om innovatie, technologische ontwikkeling en creativiteit aan te moedigen op weg naar een duurzame en concurrerende sociale markteconomie. De impact van deze ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en -normen, economie, belasting- en socialezekerheidsstelsels en een fatsoenlijk salaris moet worden beoordeeld. Het creëren van een gelijk speelveld en van een eerlijke digitale economie voor alle werknemers en bedrijven, ongeacht omvang en sector, en het verbeteren van de digitale vaardigheden, behoren tot de belangrijkste uitdagingen waar we voor staan. Europa en zijn sociale partners moeten een sleutelrol spelen om ervoor te zorgen dat dit proces een positief, eerlijk en houdbaar resultaat oplevert en dat grijze zones waar het gaat om rechten en bescherming, worden aangepakt.

1.2.

Het EESC acht het van prioritair belang om de kwaliteit en de financiële houdbaarheid van de socialezekerheidsstelsels in de EU te beschermen en beveelt aan dat de Europese Commissie en de lidstaten, in overleg met de sociale partners, onderzoek doen naar beste praktijken als basis voor de ontwikkeling van socialezekerheidsmodellen die zijn aangepast aan meer flexibele vormen van werkgelegenheid, zodat een passend niveau van sociale bescherming mogelijk wordt voor de gehele beroepsbevolking, dus ook voor zelfstandigen die buiten het traditionele socialezekerheidsstelsel vallen. Dit moet bij de ontwikkeling van de EU-pijler van sociale rechten de nodige aandacht krijgen. Het is een goede zaak dat het EESC deze kwestie in een afzonderlijk advies behandelt.

1.3.

Het EESC beveelt aan om de impact van deze ontwikkelingen op de vaardigheden verder te analyseren en om na te gaan welke regelingen op het vlak van levenslange opleiding, omscholing en bijscholing er in het kader van deze nieuwe arbeidsverhoudingen beschikbaar zijn voor werknemers om het verlies van vaardigheden als gevolg van deze innovaties, of negatieve gevolgen voor kwalificaties, te voorkomen en betere werkgelegenheidskansen te verzekeren. Het bevorderen en vergroten van eenieders digitale vaardigheden moet een prioriteit zijn in de EU.

1.4.

Het EESC is verder van mening dat er op EU-niveau meer gegevens en analyses nodig zijn over de mate van crowd employment, de kenmerken van crowd workers (opdrachtnemers van crowdsourcingplatforms), de verscheidenheid aan nieuwe arbeidsvormen zoals nulurencontracten en vraaggestuurde contracten en nieuwe beroepen, burgerrechtelijke contracten, de omvang van de „platformeconomie”, de sectoren waarin deze actief is en de geografische verspreiding ervan over de EU. Dit zal helpen om te bepalen wat de behoeften van ondernemingen en werknemers zijn als deze arbeidsvormen worden gebruikt.

1.5.

Statistieken over deze ontwikkelingen moeten stelselmatiger worden verzameld via Europese arbeidsenquêtes en arbeidsmarktverslagen waarin wordt gewezen op eventuele methoden die hun waarde hebben bewezen. Zo kunnen de gevolgen van nieuwe werkvormen en arbeidsverhoudingen voor de arbeidsmarkt en de economie in de gaten worden gehouden en kan worden beoordeeld in hoeverre ze bijdragen aan het scheppen van duurzame kwaliteitsbanen en groei, wat van pas komt bij het bepalen van het werkgelegenheidsbeleid van de EU, m.i.v. het Europees Semester en de Europa 2020-strategie. Dit onderzoek zou gefinancierd moeten worden uit Horizon 2020 en andere desbetreffende EU-begrotingslijnen.

1.6.

Er zijn ook longitudinale gegevens nodig om vast te stellen wat de levenslange gevolgen van nieuwe arbeidsvormen zijn en welke impact ze hebben op de duurzaamheid van arbeid gedurende de levensloop (1). Het is tevens belangrijk om te achterhalen in welke mate deze een genderdimensie hebben of verband houden met andere demografische variabelen (zoals leeftijd, handicap, etniciteit en migrantenstatus).

1.7.

De juridische status van nieuwe tussenschakels op de arbeidsmarkt, zoals onlineplatforms, moet dringend worden opgehelderd zodat het mogelijk wordt om ze in de officiële statistieken op te nemen, hun groei bij te houden en vast te stellen welke normen, verplichtingen, aansprakelijkheden en werkwijzen er zouden moeten gelden en welke regelgevingsinstanties de verantwoordelijkheid moeten dragen voor inspectie en handhaving, waarbij wel wordt erkend dat deze platforms een bron kunnen zijn van innovatie, banenkansen en economische groei.

1.8.

Het EESC merkt op dat de Europese Commissie momenteel raadplegingen houdt over de richtlijn inzake schriftelijke verklaringen (2) en verwacht dat het thema nieuwe vormen van arbeidsverhoudingen wordt aangesneden in nieuwe voorstellen, mocht de Europese Commissie besluiten de desbetreffende wetgeving te herzien. Met name wordt gehoopt op verduidelijking met betrekking tot nieuwe vormen van arbeid, terwijl tegelijkertijd extra administratieve lasten vermeden worden, met name voor het mkb. Ook zou aandacht kunnen worden besteed aan de uitbreiding van het toepassingsgebied voor „werknemers”. Het Comité hoopt daarnaast dat er vanaf dag één schriftelijke verklaringen worden verstrekt en dat er een minimumaantal uren wordt vermeld om zo de nulurencontracten een halt toe te roepen.

1.9.

Het EESC beveelt aan om in verband met onlineplatforms, crowdsourcing, economisch afhankelijke zelfstandigen en andere nieuwe vormen van zelfstandig ondernemerschap de nodige aandacht te besteden aan kwesties op het gebied van regulering van de activiteiten van de bemiddelaar, aansprakelijkheid voor ongelukken, schade en dienstonderbrekingen, teneinde werknemers, consumenten en het grote publiek te beschermen. Het is zaak om te verduidelijken in hoeverre de bestaande EU-wetgeving inzake veiligheid en gezondheid op het werk van toepassing is op deze nieuwe vormen van werkgelegenheid. Ook moet opgehelderd worden welke procedures er gelden in geval van inbreuken op deze regels, wie er verantwoordelijk is voor inspecties en hoe het zit met de aansprakelijkheidsverzekering waar het gaat om werknemers en consumenten.

1.10.

Arbeidsinspecties zouden een rol moeten krijgen door ze, met inachtneming van de nationale praktijken, bevoegd te maken voor deze arbeidsvormen, en hun inspecteurs dienen passende middelen, bevoegdheden en training te krijgen. De ontwikkeling van partnerschapsverbanden met vakbonden, consumentenorganisaties of andere representatieve verenigingen zou van pas kunnen komen bij het in aanmerking nemen van zorgen die er onder de burgers leven en bij schadevergoedingsverzoeken. De uitwisseling van beste praktijken vormt een belangrijk onderdeel van dit proces.

1.11.

Ook moet worden geanalyseerd wat de gevolgen zijn voor de dekkingsgraad van collectieve onderhandelingen in de betrokken sectoren, gelet op het feit dat veel werknemers wel eens buiten collectieve onderhandelingsstructuren en vakbondsvertegenwoordiging zouden kunnen vallen. Het EESC is bezorgd dat wanneer werknemers als zelfstandigen worden beschouwd, hun recht op vrije vereniging in gevaar kan komen als deze vereniging kan worden gezien als kartelvorming, zodat er een risico op strijdigheid met de mededingingsregels van de EU ontstaat. Deze bezorgdheid, die dit grondrecht zou kunnen ondermijnen, moet aangepakt en weggewerkt worden. Er zijn richtsnoeren nodig voor de toepassing van de mededingingsregels op zelfstandigen in een situatie die vergelijkbaar is met die van een werknemer. In dit verband kan het gebruik van de term „werknemer” zoals gedefinieerd door de IAO en niet zoals enger gedefinieerd in EU-wetgeving, helpen om een beter inzicht te krijgen in hoe de grondbeginselen en -rechten op het gebied van arbeid van toepassing zijn (3), en de mededingingsregels van de EU mogen het genieten daarvan niet in de weg staan.

1.12.

Het EESC pleit voor onderzoek naar de contractuele status van opdrachtnemers van crowdsourcingplatforms en andere nieuwe vormen van werk en arbeidsverhoudingen en naar de verplichtingen van de bemiddelaars, rekening houdend met de mogelijkheden van deze werknemers waar het gaat om het onderhandelen over en vaststellen van lonen, werktijden en arbeidsvoorwaarden, vakantiedagen, pensioenen, moederschapsrechten, door de werkgever betaalde ziektekostenverzekering en andere arbeidsrechten en de bescherming van het eigenaarschap van de geproduceerde intellectuele eigendom. Ook zijn er richtsnoeren nodig ter verduidelijking van eventuele grijze zones in de arbeidsstatus in verband met belastingen en sociale verzekeringen.

1.13.

Het EESC beveelt aan dat de Europese Commissie, de OESO en de IAO samen met de sociale partners passende voorschriften opstellen voor fatsoenlijke arbeidsomstandigheden en bescherming van onlinewerknemers en werknemers die onder andere, nieuwe arbeidsverhoudingen vallen. Volgens het EESC kan er het best voor een aanpak op EU-niveau worden gekozen, met inachtneming van het feit dat de meeste acties toch zullen moeten worden uitgevoerd op nationaal, sectoraal of werkplekniveau.

1.14.

Zoals de Europese sociale partners hebben aangegeven, is het belangrijk dat de Europese Commissie haar programma voor werkgelegenheidsbeleidsmaatregelen vorm geeft op een wijze die de digitale transformatie van onze economieën en arbeidsmarkten ten goede komt. Tegelijkertijd moet ernaar gestreefd worden om optimaal te profiteren van de kansen op het scheppen van kwaliteitsbanen die met de digitalisering van onze economieën gepaard kunnen gaan. Met het arbeidsmarktbeleid moet tevens beoogd worden om door de digitalisering getroffen werknemers te beschermen, te herscholen en bij te scholen. Het EESC raadt aan om op dit gebied te zorgen voor doeltreffende rechten en bescherming, monitoring en handhaving om te voorkomen dat inkomensongelijkheden toenemen en de beschikbare inkomens teruglopen en om aanhoudende mogelijkheden op economische groei in de EU te garanderen.

1.15.

De Europese Commissie zou volgens het EESC moeten nagaan hoe de ontwikkeling van Europese platforms zodanig kan worden gestimuleerd dat de gecreëerde waarde in de lokale economieën blijft, uitgaande van de rijke Europese traditie van wederkerigheid en samenwerking op het gebied van arbeidsmarktcoördinatie, die vaak wordt verricht op gemeenschapsniveau en met de actieve samenwerking van vakbonden, plaatselijke werkgevers en nationale organisaties van zelfstandigen. Het is belangrijk om na te denken over maatregelen die ondernemingen helpen bij het scheppen van duurzame kwaliteitsbanen, door ondersteuning te bieden die verder gaat dan de opstartfase en ook de uitbreidingsfase betreft, waarin veel nieuwe ondernemingen momenteel onvoldoende toegang tot financiële middelen hebben.

2.1.

De snelle ontwikkeling van technologieën heeft in combinatie met andere economische en maatschappelijke ontwikkelingen geleid tot een stijging in het aantal nieuwe vormen van werk en arbeidsverhoudingen die het arbeidsmarktlandschap veranderen en steeds complexer maken. Innovatie en creativiteit zijn belangrijk voor het stimuleren van een duurzame en concurrerende sociale markteconomie. Het is van vitaal belang om een evenwicht te vinden tussen de bevordering van de economische en sociale voordelen van deze nieuwe ontwikkelingen en het garanderen van de noodzakelijke beschermingsmechanismen voor werknemers, consumenten en ondernemingen, waarbij moet worden voorkomen dat ze misbruikt worden om eerlijke arbeidspraktijken te omzeilen.

2.2.

Nieuwe vormen van werkgelegenheid hebben het in zich om banenkansen te scheppen en kunnen de arbeidsmarkten soepeler laten functioneren, waarbij werknemers en werkgevers meer flexibiliteit wordt geboden, de werknemers meer zelfstandigheid krijgen, de werkplek beter kan worden aangepast, de ontwikkeling van vaardigheden wordt bevorderd en meer ruimte wordt gecreëerd om beroeps- en privéleven positief te combineren. Tegelijkertijd is het van belang om kwaliteitsbanen, sociale dialoog en collectieve onderhandelingsstructuren waar mogelijk te bevorderen en onduidelijkheid over de rechten en plichten van werkgevers en werknemers, de arbeidsstatus van werknemers, de aansprakelijkheid voor ongelukken, verzekeringen en professionele verantwoordelijkheid en de toepasselijkheid van belasting-, sociale beschermings- en andere regels aan te pakken. Het is zaak om grondig te onderzoeken in hoeverre de bestaande arbeidsmarkten en socialezekerheidsstelsels in staat zijn om deze ontwikkelingen het hoofd te bieden, teneinde te waarborgen dat de mensen de beschikking houden over een fatsoenlijk en betrouwbaar inkomen en dat ze werk en gezin met elkaar in evenwicht kunnen brengen.

2.3.

Het EESC heeft in een aantal adviezen (4), die bij het opstellen van onderhavig verkennend advies goed van pas zijn gekomen, zijn licht reeds laten schijnen over kwesties die met deze nieuwe trends verband houden. Dit verkennend advies is aangevraagd door de achtereenvolgende Raadsvoorzitters Nederland en Slowakije, waar het aandeel van atypische arbeidsovereenkomsten resp. bijna 60 % en 20 % bedraagt (5).

2.4.

Recente verslagen van Eurofound (6) en de IAO (7) hebben mee helpen vaststellen dat er in de voorbije tien jaar sprake is van een verschuiving van traditionele arbeidsverhoudingen naar meer atypische vormen van werkgelegenheid. De IAO wijst erop dat de huidige transformatie in de arbeidsverhoudingen belangrijke economische en sociale gevolgen heeft. Deze transformatie draagt volgens de IAO bij aan de toenemende divergentie tussen arbeidsinkomens en productiviteit en kan inkomensongelijkheden vergroten (8). In de landen waarover gegevens beschikbaar zijn, en die goed zijn voor 84 % van de totale mondiale werkgelegenheid, heeft volgens de IAO (9) slechts ongeveer een kwart (26,4 %) een vast contract, terwijl in de hoge-inkomenslanden meer dan driekwart van de werknemers vaste contracten heeft. Hoewel het standaardmodel voor arbeidsrelaties minder gangbaar wordt, blijft het een belangrijk element van het Europese arbeidsmarktmodel. Hiermee wordt benadrukt dat het voor overheden, Europese instellingen en de sociale partners belangrijk is om de nieuwe vormen van werkgelegenheid in kaart te brengen en te definiëren, beleid en wetgeving te ontwikkelen en aan te passen om deze verandering in goede banen te leiden en positieve resultaten te verzekeren door een gunstig beleids- en regelgevingsklimaat te scheppen dat de belangen van ondernemingen en werknemers in alle vormen van werkgelegenheid beschermt.

3.1.

In de Europese economieën valt een toename te bespeuren van arbeidspraktijken die de traditionele norm van een voltijdse vaste baan met vaste werktijden, overeengekomen rechten en voordelen en volledige opname in nationale sociale beschermingsstelsels enerzijds onder druk zetten, en die anderzijds kunnen leiden tot meer arbeidsplaatsen en innovatieve werkmethoden. Het is belangrijk om de kwaliteit van deze nieuwe banen in lijn met nieuwe bedrijfsmodellen te garanderen. Sommige van deze vormen hangen samen met de mondialisering, de digitalisering, veranderende productiepatronen en het uitbesteden van werk dat voorheen intern werd verricht, andere met de invoering van nieuwe praktijken binnen ondernemingen en weer andere met volledig nieuwe werkgelegenheidsmodellen.

3.2.

Nieuwe arbeidsvormen kunnen mensen nieuwe kansen bieden om als ondernemer aan de slag te gaan of om een beroep uit te oefenen dat eerder ontoegankelijk voor hen was, of om de schaduweconomie en zwartwerk achter zich te laten. Uit onderzoek naar de drijfveren van ondernemers blijkt dat meer mensen een bedrijf opstarten om positieve redenen (bijv. omdat ze munt willen slaan uit een goed idee) dan om negatieve redenen (bijv. omdat ze geen andere werkmogelijkheden hadden) (10).

3.3.

Bij nieuwe arbeidsverhoudingen gaat het onder andere om nulurencontracten, oproepcontracten of contracten voor uitsluitend vlieguren, „mini-jobs”, portfoliowerk, op vouchers gebaseerd werk, civielrechtelijke overeenkomsten en duobaanregelingen. Dit gaat gepaard met verschillende contractvormen waarbij werkzaamheden worden georganiseerd via bemiddelaars, waaronder moedermaatschappijen, bureaus voor zelfstandigen, bureaus voor gedeeld werk of onlinecrowdsourcingplatforms. Hierbij worden voor werknemers veelal termen gebruikt als onafhankelijke contractanten, „vennoten”, „opdrachtwerkers”, „partners” of andere termen die hun arbeidsstatus soms onduidelijk maken. Bij dit soort werk wordt er vaak van uitgegaan dat het gaat om zelfstandig ondernemerschap, hoewel het soms niet voldoet aan criteria voor daadwerkelijk zelfstandig werk, zoals de mogelijkheid om taken te definiëren, tarieven vast te stellen of de rechten op de geproduceerde intellectuele eigendom te behouden. Onregelmatig werk, gelegenheidswerk of seizoenswerk is typisch voor bepaalde sectoren, zoals het toerisme, de horeca en de landbouw, en vereist van zowel de werkgever als de werknemer een zekere dosis flexibiliteit. Ongeacht de vraag of dit werk via een bureau of onafhankelijk wordt beheerd, moeten dergelijke contracten aan regels worden gebonden, teneinde nog meer zwartwerk te voorkomen.

3.4.

Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen daadwerkelijk ondernemerschap, zelfstandige professionals en nieuwe vormen van onafhankelijk werken voor eigen rekening. Daarnaast is het van belang de kwaliteit van het werk te waarborgen. Zelfs voor werknemers met een formele arbeidsovereenkomst zorgen de ontwikkelingen in de organisatie van de werkzaamheden in verband met op taken gebaseerde beoordelingen en werken op projectbasis voor veranderingen in de traditionele werktijden, wat weer van invloed is op de manier van leven en inkomenszekerheid. Sociale dialoog en collectieve onderhandelingen zijn in veel gevallen, zoals bij callcenters, succesvol geweest bij de aanpak van grijze gebieden en het verbeteren van de werkomstandigheden.

4.1.

Digitalisering kan de productiviteit en flexibiliteit verhogen binnen bestaande ondernemingen en de basis vormen voor nieuwe industrieën en werkgelegenheid en zo bijdragen aan de groei en het concurrentievermogen van Europa. Als de digitalisering in goede banen wordt geleid, kan ze ook een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van de sociale markteconomie, het beter combineren van beroeps- en gezinsleven en het terugdringen van genderongelijkheid op het gebied van de arbeidsmarkt en de sociale zekerheid. De recente gezamenlijke verklaring van het EVV, BusinessEurope, het CEEP en de UEAPME is in dit verband een nuttige informatiebron (11).

4.2.

De digitalisering heeft een enorme invloed gehad op de organisatie van werk en werkgelegenheid. Het is dan ook logisch dat de politiek hiervoor aandacht heeft en op dit terrein optreedt. Ook heeft de digitalisering een verschuiving in consumentenverhoudingen teweeggebracht, waardoor goederen en diensten gemakkelijk toegankelijk zijn. De tevredenheid onder consumenten is groot, maar wel zijn er zorgen over de impact van de digitalisering op de economie. Ook moeten de verhaalmogelijkheden worden verbeterd. Proactieve beleidsvorming op EU- en nationaal niveau moet ervoor zorgen dat het potentieel van digitalisering wordt aangeboord, terwijl tegelijkertijd de valkuilen worden omzeild (12).

4.3.

Een zeer groot deel van de bevolking heeft toegang tot het internet vanaf verschillende locaties en kan in principe op elk moment en op elke locatie worden bereikt voor werkgerelateerde doeleinden, wat heeft geleid tot een toename in „nomadisch” werken en de afbraak van grenzen in tijd en ruimte tussen het werk en het privéleven. Deze flexibiliteit kan voordelig zijn voor zowel ondernemingen als werknemers, mits de belangen van beide partijen in acht worden genomen. Er moet nader worden onderzocht of en in welke mate het privé- en gezinsleven van werknemers in dit tijdperk van alomtegenwoordige digitale mobiele communicatie bijkomende bescherming behoeft en welke maatregelen op nationaal en EU-niveau gepast zijn om deze algehele beschikbaarheid/bereikbaarheid te begrenzen (13).

4.4.

De verspreiding van ICT-vaardigheden en de bekendheid met standaardsoftware en wereldtalen ondersteunen de mogelijkheden van werkgevers om gebruik te maken van de wereldwijde arbeidsmarkt voor uitbesteed werk. Dit biedt kansen voor Europese burgers om te werken voor klanten van over de hele wereld, ongeacht hun locatie, maar het brengt tevens de dreiging van ongelijke concurrentie met zich mee voor ondernemingen en werknemers, aangezien ze voor deze banen moeten wedijveren met concurrenten uit lagelonenlanden, die niet altijd de fundamentele IAO-arbeidsnormen respecteren en fatsoenlijke arbeidsplaatsen garanderen.

5.1.

Technologische veranderingen kunnen de ontwikkeling van vaardigheden verbeteren, maar kunnen werknemers in traditionele beroepen potentieel ook minder vaardig maken. De gevolgen van deze ontwikkelingen voor vaardigheden moeten worden nagegaan en er moet een evaluatie plaatsvinden om vast te stellen welke voorzieningen voor een leven lang leren, omscholing en bijscholing vereist en beschikbaar zijn voor werknemers die met deze nieuwe arbeidsverhoudingen te maken hebben. Bedrijven moeten in samenwerking met vakbonden, Cedefop en overheden verzekeren dat vaardigheden worden ontwikkeld om tegemoet te komen aan de vraag van de veranderende arbeidswereld. Het komt erop aan om de financiële middelen van het Europees Sociaal Fonds en andere middelen om deze uitdagingen het hoofd te bieden, doeltreffend te benutten.

5.2.

Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat mensen in het licht van de veranderende arbeidsmarkten de vaardigheden hebben die nodig zijn om door te groeien in kwaliteitsbanen. Dit moet een centraal aandachtspunt vormen in de toekomstige EU-agenda inzake vaardigheden. De EU-instellingen en de overheden van de lidstaten moeten zich prioritair ten doel stellen om te beoordelen hoe vaardigheden het best kunnen worden aangepast en hoe eenieders digitale vaardigheden kunnen worden verbeterd. Hierbij moeten de sociale partners op alle niveaus actief worden betrokken. Het EESC merkt op dat dit reeds is toegezegd in het werkprogramma voor de Europese sociale dialoog 2015-2017.

6.1.

Betrouwbare statistische gegevens over deze ontwikkelingen ontbreken. Er zijn gegevens nodig over de omvang van het verschijnsel crowd employment, de kenmerken van crowd workers, de verschillende vormen van zelfstandig ondernemerschap, economisch afhankelijk zelfstandig ondernemerschap, schijnzelfstandigheid en onzeker werk, de omvang van de platformeconomie, de sectoren waarin hiervan sprake is en de geografische verspreiding ervan, waarbij de positie van de EU moet worden vergeleken met die van de rest van de wereld.

6.2.

Er zijn ook statistieken nodig om de gevolgen van nieuwe vormen van arbeidsverhoudingen voor de arbeidsmarkt en de polarisatie van arbeid, inkomen en economie in de gaten te houden en om input te verschaffen voor het werkgelegenheidsbeleid van de EU, m.i.v. het Europees Semester en de Europa 2020-strategie.

6.3.

Er zijn ook longitudinale gegevens nodig om vast te stellen wat de levenslange gevolgen van nieuwe arbeidsvormen zijn en welke impact ze hebben op de duurzaamheid van arbeid gedurende de levensloop, en om te achterhalen in welke mate deze een genderdimensie hebben of verband houden met andere demografische variabelen (zoals leeftijd, handicap, etniciteit en migrantenstatus). Ook moet worden geanalyseerd wat de gevolgen zijn voor de dekkingsgraad van collectieve onderhandelingen in de meest betrokken sectoren, gelet op het feit dat veel werknemers die hieronder willen vallen, wel eens buiten collectieve onderhandelingsstructuren en vakbondsvertegenwoordiging terecht kunnen komen.

6.4.

Dit onderzoek zou gefinancierd moeten worden uit Horizon 2020 en andere desbetreffende EU-begrotingslijnen.

7.1.

De ontwikkeling van nieuwe vormen van werkgelegenheid gaat zo snel dat de contractuele verhoudingen ze niet bij kunnen houden. Daarom moet de juridische status ervan onder de loep worden genomen. De juridische status van tussenschakels en onlineplatforms op de arbeidsmarkt moet dringend worden opgehelderd, zodat het mogelijk wordt om ze in de officiële statistieken op te nemen, hun groei bij te houden en vast te stellen welke normen, verplichtingen, aansprakelijkheden en werkwijzen er zouden moeten gelden en welke regelgevingsinstanties de verantwoordelijkheid moeten dragen voor inspectie en handhaving. Verschillen in de termen en definities van arbeider, bediende, zelfstandige en stagiair in de EU bemoeilijken deze beoordelingen verder.

7.2.

Het EESC merkt op dat de Europese Commissie momenteel raadplegingen houdt over de richtlijn inzake schriftelijke verklaringen (14) en verwacht dat nieuwe vormen van werkgelegenheid in het toepassingsgebied zullen worden opgenomen.

7.3.

Onlineplatforms breiden zich in snel tempo uit met over het algemeen een positieve impact op de economie, de werkgelegenheid en de innovatie. In sommige gevallen echter ontwikkelen ze zich op zodanige schaal dat er monopolies dreigen te ontstaan, met als risico dat de markt voor bepaalde diensten wordt verstoord en de concurrentie wordt scheefgetrokken. De „deeleconomie” en andere nieuwe werkgelegenheidsmodellen mogen niet worden misbruikt om het betalen van fatsoenlijke lonen, het voldoen aan belasting- en sociale zekerheidsverplichtingen en het waarborgen van andere arbeidsrechten en -voorwaarden te ontlopen door kosten op gebruikers en werknemers af te wentelen en voorschriften die voor offlineondernemingen gelden, te omzeilen. Hierdoor kan er voor een lagere prijs worden gewerkt dan ondernemingen en werknemers in andere sectoren hanteren, wat ten koste gaat van de afgesproken normen en van een gelijk speelveld.

8.1.

Werken buiten het eigenlijke bedrijf kan aanzienlijke gezondheids- en veiligheidsrisico's met zich meebrengen voor werknemers, hun klanten en het grote publiek. Er kan gewerkt worden in openbare ruimten of privéwoningen, met gebruik van gevaarlijke materialen en apparatuur, zonder toereikende instructies of beschermende kleding. De verantwoordelijkheid voor verzekeringen, certificering en beroepsaansprakelijkheid is niet altijd even duidelijk. Het komt voor dat onlinewerknemers intensief computerschermwerk verrichten in ongeschikte omgevingen met meubilair en apparatuur dat niet aan ergonomische normen voldoet.

8.2.

De aansprakelijkheid voor veiligheid en ongelukken is bij sommige onlineplatforms een grijs gebied, en hier moet iets aan worden gedaan om werknemers, klanten en het grote publiek te beschermen.

8.3.

Tijdens de hoorzitting n.a.v. dit advies (15) is de aandacht gevestigd op andere kwesties die moeten worden aangepakt, zoals uitputting als gevolg van lange en onregelmatige werktijden en stress in verband met de onvoorspelbaarheid van werk en inkomen, het feit dat er niet wordt betaald voor afgekeurd werk, het ontvangen van een slechte klantbeoordeling die niet kan worden betwist, „deactivering” op het platform of beëindiging van het contract, de uitdagingen i.v.m. de verantwoordelijkheid voor het verrichten van zorgtaken zonder duidelijk werkrooster, sociale isolatie en de gecombineerde gevolgen van het zoeken naar een evenwicht tussen meerdere banen.

8.4.

Het is zaak om te verduidelijken in hoeverre deze nieuwe vormen van werkgelegenheid beschermd worden door de bestaande EU- en nationale regels inzake veiligheid en gezondheid op het werk en door procedures die van toepassing zijn in geval van inbreuken op deze regels, verantwoordelijkheden voor inspecties en de aansprakelijkheidsverzekering waar het gaat om werknemers en consumenten. Het in Bilbao gevestigde Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk kan assisteren met onderzoek en analyse op dit gebied.

8.5.

Arbeidsinspecties zouden een rol moeten krijgen door ze, met inachtneming van de nationale praktijken, bevoegd te maken voor deze vormen van werkgelegenheid, en hun inspecteurs dienen passende middelen, bevoegdheden en training te krijgen zodat ze doeltreffend kunnen opereren. De ontwikkeling van partnerschapsverbanden met vakbonden, consumentenorganisaties of andere representatieve verenigingen zou van pas kunnen komen bij het in aanmerking nemen van zorgen die er onder de burgers leven en bij schadevergoedingsverzoeken.

9.1.

Nieuwe vormen van werkgelegenheid zijn van invloed op een brede en uiteenlopende reeks beroepen en omvatten werkzaamheden die voorheen deel uitmaakten van de informele economie, freelancewerkzaamheden en werkzaamheden die normaal werden uitgevoerd door directe werknemers. De invoering van deze nieuwe vormen kan leiden tot situaties waarin identieke taken onder identieke omstandigheden worden uitgevoerd door werknemers met een verschillende status, wat leidt tot ongelijkheid op het gebied van bescherming, rechten en loonniveaus.

9.2.

De introductie van nieuwe bemiddelaars in de arbeidsverhouding heeft geleid tot een gebrek aan transparantie in de betrekkingen tussen de partijen, zodat de individuele onderhandelingen over de arbeidsvoorwaarden worden belemmerd en de toegang van werknemers tot collectieve onderhandelingen wordt beperkt.

9.3.

Onduidelijk is wie als werkgever moet worden beschouwd en hoe zelfstandig ondernemerschap moet worden gedefinieerd, m.i.v. de wettelijke definitie en het stelsel van sancties voor illegale terbeschikkingstelling van werknemers en ernstigere vormen van uitbuiting. Er bestaan verschillende soorten werkgelegenheidsmodellen op onlineplatforms. Zo zijn er ook platforms die ertoe zijn overgegaan om hun werknemers de status van bediende te geven, teneinde de kwaliteit te verbeteren en het personeelsverloop te verminderen (16). De status van bediende vormt de toegang tot andere arbeidsrechten. Wanneer werknemers als zelfstandigen worden beschouwd, kan hun recht op vrije vereniging in gevaar komen als deze vereniging kan worden gezien als kartelvorming, zodat er strijdigheid met de mededingingsregels van de EU ontstaat. Dit moet worden aangepakt, met name in situaties waar ogenschijnlijk zelfstandige werknemers niet de autonomie hebben om hun taken en tarieven vast te stellen.

9.4.

Het EESC pleit voor onderzoek naar de arbeidsstatus van opdrachtnemers van crowdsourcingplatforms en andere nieuwe vormen van arbeidsverhoudingen, rekening houdend met hun mogelijkheden om te onderhandelen over de voorwaarden, de betalingsvorm (en wie deze vaststelt) en het eigenaarschap van de geproduceerde intellectuele eigendom. Met het onderzoek moet worden beoogd duidelijke richtsnoeren voor de lidstaten te ontwikkelen, zodat ze, met inachtneming van hun nationale praktijken, helderheid kunnen verschaffen ten aanzien van de belasting-, socialezekerheids- en arbeidsstatus van de werknemers en de verplichtingen van deze platforms in verband met werktijden, lonen, vakantiedagen, pensioenen, moederschapsrechten, door de werkgever betaalde ziektekostenverzekering en andere arbeidsrechten.

10.1.

Er is behoefte aan verduidelijking van de rechten van opdrachtnemers van crowdsourcingplatforms en andere werknemers in onzekere en variabele arbeidsverhoudingen in verband met een reeks kwesties, waaronder:

10.2.

Het EESC beveelt aan dat de Europese Commissie, de OESO en de IAO samen met de sociale partners passende voorschriften opstellen voor fatsoenlijke arbeidsomstandigheden en bescherming van onlinewerknemers en werknemers die onder andere, nieuwe arbeidsverhoudingen vallen. Volgens het EESC kan er het best voor een aanpak op EU-niveau worden gekozen, met inachtneming van het feit dat de meeste acties toch zullen moeten worden uitgevoerd op nationaal, sectoraal of werkplekniveau.

10.3.

Vakbonden en organisaties van zelfstandigen komen sinds kort bijeen om aanbevelingen voor betere oplossingen en dekking door socialebeschermings- en uitkeringsstelsels te formuleren.

11.1.

Nieuwe vormen van arbeidsverhoudingen zijn niet beperkt tot laaggeschoold handwerk of dienstverleningsbanen. Nulurencontracten en andere vormen van oproepwerk komen ook steeds vaker voor bij beter betaalde en hooggeschoolde beroepen, waaronder universitair docenten, piloten en medewerkers in de gezondheidszorg en andere openbare diensten, zodat inkomensmogelijkheden en werkzekerheid dreigen te worden ondermijnd.

11.2.

De mogelijkheid om veel op ICT en media gebaseerde werkzaamheden en diensten overal ter wereld te kunnen uitvoeren, leidt tot nog meer ongelijke concurrentie voor bedrijven en werknemers, aangezien deze werkzaamheden steeds vaker worden uitbesteed aan lagelonenlanden, wat tot verlaging van cao-lonen leidt.

11.3.

Uit onderzoek (17) is gebleken dat digitalisering polarisering tussen hoogopgeleide, goedbetaalde werknemers en laaggeschoolde, slechtbetaalde werknemers in de hand werkt en dat de gemiddeld opgeleide werknemers in het bank- en verzekeringswezen en de administratie het slachtoffer worden op een steeds ongelijkere arbeidsmarkt. Velen worden gedwongen om meerdere banen te nemen om een fatsoenlijk salaris te verdienen. Sommige van deze zelfstandige werknemers zijn echter hooggekwalificeerde en ervaren professionals die zich goed bewust zijn van hun marktpositie, die weten wat ze waard zijn en echt voor eigen rekening willen werken, of zelfstandig werk willen verrichten teneinde hun inkomsten te diversifiëren, over een mogelijkheid te beschikken om op terug te vallen mochten ze hun primaire bron van inkomsten verliezen, munt te slaan uit een passie en nieuwe carrière- en ondernemingskansen te onderzoeken. Beide gevallen bestaan en allen moeten ze kunnen rekenen op de nodige rechten en bescherming.

11.4.

Sommige nieuwe vormen van werkgelegenheid zijn het gevolg van de wens om de kosten en verplichtingen van meer typische vormen van werkgelegenheid te vermijden. Het risico bestaat dat zonder doeltreffende rechten en bescherming, monitoring en handhaving veel nieuwe vormen van arbeidsverhoudingen een race naar lage lonen en slechte arbeidsvoorwaarden zullen teweegbrengen, toenemende inkomensongelijkheden zullen aanwakkeren, het beschikbaar inkomen zullen verlagen, de vraag zullen verminderen, het potentieel van economische groei in de EU zullen reduceren en tot verdere macro-economische langetermijnproblemen zullen leiden. De mogelijkheden voor dergelijke werknemers om via collectieve overeenkomsten hun lonen en arbeidsvoorwaarden te bepalen, is van vitaal belang voor het behoud van een fatsoenlijk salaris.

11.5.

De betaling in nieuwe vormen van werkgelegenheid is vaak gebaseerd op het voltooien van specifieke taken en niet op een uurloon. Er zou in alle omstandigheden moeten worden vastgehouden aan het beginsel van een eerlijke beloning, waarbij alle belangrijke bezoldigingsaspecten, zoals de kwaliteit van het geleverde werk en de vergoeding voor de gemaakte uren, zouden moeten worden meegenomen (18).

11.6.

Gezinsondersteunings- en socialezekerheidsstelsels lopen in de EU uiteen. In dit licht moet worden nagegaan wat voor gevolgen de nieuwe vormen van werkgelegenheid hebben voor de financiering van het gezinsondersteuningsbeleid, vanuit de erkenning dat één loon dat volstaat om in de kosten van levensonderhoud te voorzien, niet altijd toereikend is om een gezin met kinderen te onderhouden.

11.7.

Loongerelateerde kwesties kunnen niet los worden gezien van de problematische koppeling tussen lonen en belasting-, socialebeschermings- en uitkeringsstelsels in minder duidelijk omschreven arbeidsverhoudingen. Het is dus van cruciaal belang om duidelijkheid te verschaffen over wie de werkgever is en welke status de werknemer heeft.

12.1.

Het EESC is zich bewust van de diversiteit van de stelsels in de lidstaten en vindt dat er onderzoek nodig is om socialezekerheidsmodellen te ontwikkelen die aan de flexibelere arbeidsmarkten zijn aangepast en die voor een duurzaam en toereikend inkomen zorgen, zodat mensen fatsoenlijk kunnen leven. Dit moet bij de ontwikkeling van de EU-pijler van sociale rechten de nodige aandacht krijgen. Het is een goede zaak dat het EESC deze kwestie in een afzonderlijk advies behandelt.

12.2.

Arbeidsmarkten vertonen alsmaar minder vastigheid en steeds meer werknemers weten vooraf niet of en waar ze gaan werken. Dit leidt tot groeiende onverenigbaarheid met de socialebeschermingsstelsels die zijn gebaseerd op de aanname dat er een duidelijk onderscheid kan worden gemaakt tussen de status van „werkend” en „werkloos”. Dergelijke vormen van onverenigbaarheid strekken ondernemingen noch werknemers tot voordeel.

12.3.

Zo kan het zijn dat een groeiend deel van de beroepsbevolking niet bijdraagt aan of niet profiteert van bestaande socialezekerheidsstelsels, bijv. waar het gaat om uitkeringen en verzekeringen inzake werkloosheid, gezondheid en pensioen. In sommige lidstaten waar de sociale partners een essentiële rol vervullen, wordt dit onderwerp al besproken tussen de sociale partners en de overheid, maar dit moet worden uitgebreid naar de gehele EU. Hierbij moeten lokale autoriteiten, andere spelers uit het maatschappelijk middenveld, verenigingen en verstrekkers worden betrokken, teneinde haalbare en houdbare beleidsmaatregelen, wetgeving en flankerende maatregelen te ontwikkelen waarmee een passend niveau van sociale bescherming mogelijk wordt voor de gehele beroepsbevolking, dus ook voor zelfstandigen, crowd workers en werknemers in de deeleconomie.

12.4.

Het EESC beseft dat er aanzienlijke verschillen bestaan in de stelsels voor sociale voorzieningen van de lidstaten. Het is absoluut nodig om te onderzoeken of de socialezekerheidsstelsels in staat zijn om het hoofd te bieden aan de uitdagingen die met de nieuwe ontwikkelingen in de economie en op de arbeidsmarkten gepaard gaan. Het EESC vindt echter ook dat het belangrijk is om de inkomens te vrijwaren en de algemene kwaliteit, betrouwbaarheid, toegankelijkheid en doeltreffendheid van belasting- en socialezekerheidsstelsels in de EU te verbeteren, die in veel lidstaten momenteel afhangen van een hoog aandeel aan standaardvormen van werkgelegenheid en de bijbehorende bijdragen. Verliezen deze stelsels aan effectiviteit, dan kan dat een bedreiging vormen voor de structuur van het Europese sociale model en de sociale markteconomie, die berust op een sterke bijdrage van de overheid aan de financiering en verlening van diensten van algemeen belang en aan doeltreffende sociale vangnetten.

12.5.

Belasting- en socialebeschermingsstelsels moeten grondig worden onderzocht om te zorgen voor passende niveaus van belastingen en sociale bijdragen voor alle vormen van inkomens, ongeacht of deze in conventioneel georganiseerde sectoren of in de deel-/platformeconomie worden gegenereerd. Het EESC is van mening dat de rol van deze platforms zou kunnen worden verhelderd door regels en, waar nodig, wetgeving op te stellen waarin bescherming wordt gedefinieerd voor zowel werknemers als zelfstandigen, zodat deze qua regulering en qua bijdragen deel gaan uitmaken van de socialebeschermingsstelsels. De EU dient hervormingen in de lidstaten op basis van beste praktijken aan te moedigen en te coördineren.

13.1.

Onlineplatforms vormen een innovatief verschijnsel dat in Europa reeds een economische realiteit is. Vele ervan bevinden zich momenteel buiten de EU, maar ze strijken wel een aanzienlijk deel van alle transacties binnen de EU op, soms tot wel 25 % van de waarde, waarvan het merendeel tot de offshoremarkt behoort. Ze betalen soms weinig tot geen belastingen of bijdragen aan onderwijs, infrastructuur of openbare diensten op de plaatsen waar zij binnen Europa actief zijn. Als werkenden geen echte zelfstandigen zijn, kan dat leiden tot onevenwichtigheden in de afdrachten aan belastingstelsels, pensioenstelsels of andere socialebeschermingsstelsels. Beoordeeld moet worden in hoeverre deze platforms gevolgen hebben voor en bijdragen aan het creëren van duurzame arbeidsplaatsen en groei binnen de EU.

13.2.

De Europese Commissie zou moeten nagaan hoe de ontwikkeling van Europese platforms zodanig kan worden gestimuleerd dat de gecreëerde waarde in de lokale economieën blijft, uitgaande van de rijke Europese traditie van wederkerigheid en samenwerking op het gebied van arbeidsmarktcoördinatie, die vaak wordt uitgevoerd op gemeenschapsniveau en met de actieve samenwerking van vakbonden en lokale werkgevers. Er moet nagedacht worden over maatregelen die ondernemingen helpen bij het scheppen van duurzame kwaliteitsbanen, door ondersteuning te bieden die verder gaat dan de opstartfase en ook de uitbreidingsfase betreft, waarin veel nieuwe ondernemingen momenteel onvoldoende gesteund worden.

19.8.2016   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 303/64

Rapporteur:

Mindaugas MACIULEVIČIUS

1.1

De uiteenlopende economische, sociale en milieugevolgen van het produceren en consumeren van voedsel moeten dringend worden aangepakt. Daarom verzoekt het EESC de Europese Commissie en de lidstaten een duidelijk beleids- en uitvoeringsplan van de EU uit te werken om een duurzaam, veerkrachtig, gezond, eerlijk en klimaatvriendelijk voedselsysteem tot stand te brengen dat de samenwerking en het onderlinge begrip tussen alle betrokkenen uit de voedselvoorzieningsketen ten goede komt. Het is zaak om de samenhang en integratie tussen beleidsdoelen en -instrumenten op voedselgerelateerde terreinen (bv. landbouw, milieu, gezondheid, klimaat, werkgelegenheid) te verbeteren, met inachtneming van de drie pijlers van duurzaamheid.

1.2

In alle stadia van de voedselketen, van productie tot consumptie, is er absoluut een transitie nodig naar duurzamere voedselsystemen — producenten moeten meer voedsel produceren en tegelijkertijd de milieu-impact verminderen terwijl consumenten moeten worden aangespoord tot het nuttigen van voedzaam en gezond voedsel dat een lagere koolstofvoetafdruk heeft. De EU zou meer werk moeten maken van de uitvoering van de VN-doelstellingen voor duurzame ontwikkeling, want deze vormen een cruciaal kader voor gezamenlijke maatregelen om in 2030 wereldwijd tot een duurzaam voedselsysteem te komen.

1.3

Het EESC beseft dat een veilige wereldvoedselvoorziening niet alleen een zaak is van het voedselproductiesysteem. Er is een combinatie van verschillende conventionele, innovatieve en agro-ecologische praktijken nodig om de milieu- en klimaatgevolgen van de huidige voedselproductiesystemen beter te kunnen aanpakken. Met name een mix van precisielandbouw (incl. verdere ontwikkeling van ICT en satellietsystemen) en agro-ecologie zou de conventionele landbouw kunnen aanvullen door te zorgen voor een reeks beginselen en praktijken om de landbouwsystemen duurzamer te maken, zoals het beter benutten van biomassa, het verbeteren van de opslag en het gebruik van biomassa, het garanderen van een goede bodemtoestand, het stimuleren van gewasdiversificatie en het zoveel mogelijk beperken van het gebruik van pesticiden. Verdere bevordering van gesloten landbouwmodellen zou kunnen leiden tot een landbouw die vrij is van fossiele brandstoffen. Met de hervorming van het GLB is een combinatie van maatregelen ingevoerd (vergroening, agromilieu- en klimaatregelingen, enz.) die als een stap in de goede richting kan worden beschouwd.

1.4

Een stabiel en redelijk inkomen voor alle spelers in de voedselvoorzieningsketen is noodzakelijk om ervoor te zorgen dat er geregeld en aanhoudend verder wordt geïnvesteerd in landbouwmilieutechnologieën en klimaatvriendelijke technieken.

1.5

Het voorkómen en verminderen van voedselverspilling is een gedeelde verantwoordelijkheid van alle betrokkenen in de voedselketen. Het EESC is ermee ingenomen dat de Commissie in het kader van het pakket circulaire economie een platform van belanghebbenden wil oprichten dat moet helpen om de nodige maatregelen uit te denken en praktijkvoorbeelden uit te wisselen van geslaagde methoden om voedselverspilling te voorkomen en te reduceren. Het EESC verzoekt de Commissie na te gaan hoe de hiërarchie van het gebruik van levensmiddelen in de praktijk in de lidstaten haar beslag krijgt, ook waar het gaat om economische prikkels waar gemengde signalen kunnen van uitgaan naar het bedrijfsleven. Het EESC is er voorstander van dat de afvalhiërarchie daadwerkelijk wordt gerespecteerd en dringt erop aan dat Verordening (EG) nr. 1069/2009 wordt herzien om ervoor te zorgen dat niet voor menselijke consumptie geschikt voedsel gebruikt kan worden als diervoeder, als dat veilig is.

1.6

Kiezen voor duurzaam voedsel moet gepromoot worden door het beschikbaarder en toegankelijker te maken voor consumenten. De consumptie van duurzame voedselproducten zou moeten worden aangemoedigd door een sterkere marktvraag te creëren, via groene aanbestedingen of andere benaderingen. Het EESC zou graag zien dat de lidstaten de nationale voedingsrichtlijnen herzien om hierin plaats in te ruimen voor duurzaamheid en voor voedselvoorlichting in het lesprogramma van scholen. De EU zou ook moeten bevorderen dat er herkomstlabels worden ontwikkeld evenals keurmerken die duidelijk inzicht geven in het duurzaamheidsgehalte van voedselproducten, en dat er in de hele EU visuele reclamecampagnes over een gezond voedseleetpatroon worden gevoerd.

1.7

In combinatie met specifieke onderzoeks- en innovatieprogramma’s en samen met financiële prikkels voor voedselproducenten moet de EU beleidsmaatregelen treffen om

1.8

De transitie naar duurzame voedselsystemen vereist een breed opgezette strategie voor de bio-economie en een alomvattend voedselbeleid, en dus niet slechts een landbouwbeleid. In plaats van een polariserend debat te voeren moet er interdisciplinair worden gedacht, waarbij de DG's van de Commissie, diverse ministeries en instellingen in de lidstaten, samen met lokale en regionale overheden en de bij voedselsystemen betrokken actoren de koppen bij elkaar steken om de onderling verweven problemen aan te pakken die in dit advies aan de orde komen. Het EESC hoopt dat de onderlinge afhankelijkheid van de productie en consumptie van voedsel erkend zal worden en dat er een adequate Europese beleidsaanpak m.i.v. verschillende particuliere initiatieven zal worden uitgewerkt waarmee het pad wordt ingeslagen naar duurzaamheid, gezondheid en schokbestendigheid. Het gemeenschappelijk landbouwbeleid en het gemeenschappelijk visserijbeleid zullen echter ook in de toekomst een belangrijke rol spelen in de EU.

2.1

Op verzoek van het Nederlandse voorzitterschap van de EU wil het EESC met dit advies de toenemende maatschappelijke bezorgdheid over de milieu-, gezondheids-, economische en sociale effecten van de productie en consumptie van levensmiddelen onder de aandacht brengen, alsook de uitdagingen i.v.m. de voedselvoorziening van een wereldbevolking die groeit terwijl de hulpbronnen op onze planeet beperkt zijn. Voedsel speelt een centrale rol in onze samenleving, is afhankelijk van en van invloed op de natuurlijke hulpbronnen, heeft een impact op de volksgezondheid en is cruciaal voor de Europese economie, want de voedselsector is de grootste sector in de EU waar het gaat om arbeidsplaatsen en bijdrage aan het bbp.

2.2

Het Panel van voedselveiligheids- en voedingsdeskundigen van de VN-commissie inzake Wereldvoedselzekerheid (CFS) definieert een duurzaam voedselsysteem als „een voedselsysteem dat eenieders voedselvoorziening en voedselzekerheid garandeert zonder de economische, sociale en milieugrondslagen voor de voedselvoorziening en voedselzekerheid van toekomstige generaties in gevaar te brengen” (1). De transitie naar veerkrachtigere en duurzamere voedselsystemen is dan ook van belang voor alle onderling verweven en samenhangende activiteiten op het gebied van productie, verwerking, vervoer, opslag, afzet en consumptie van voedsel. Ook wordt erkend dat mondiale consumptietrends mede bepalen hoe voedsel wordt geproduceerd en welke soorten voedsel er worden geproduceerd.

2.3

Het EESC wil de problematiek van duurzame voedingssystemen op holistische wijze benaderen en zich vooral richten op de EU-context, hoewel ook de externe gevolgen worden bekeken, aangezien de EU wereldwijd de grootste importeur en exporteur van landbouwproducten en levensmiddelen is.

2.4

Een mededeling over duurzaam voedsel was verwacht in 2014, maar is later geschrapt uit het werkprogramma van de Commissie. Enkele van de desbetreffende kwesties zijn aan de orde gekomen in het EU-actieplan voor de circulaire economie (december 2015), waarin de vermindering van voedselverspilling als een hoofdprioriteit werd aangemerkt. Dit sluit aan bij de toezegging die de EU en de lidstaten in het kader van de VN-doelstellingen voor 2030 inzake duurzame ontwikkeling hebben gedaan om de voedselverspilling op het niveau van de detailhandel en consument per hoofd van de bevolking te halveren en voedselverlies in de productie- en toeleveringsketens tegen te gaan (doelstelling 12.3).

3.1

Volgens het Internationale panel voor hulpbronnen (VN) is er in de hele wereld geen enkele sector die qua hulpbronnengebruik zo’n grote milieu-impact heeft als de voedselproductiesector (2). Deze impact is in de EU echter veel lager. Voedselsystemen gebruiken veel natuurlijke hulpbronnen, waaronder land, bodem, water en fosfor, alsook energie, voor stikstofmestproductie, verwerking, verpakking, vervoer en koeling. Vanzelfsprekend hebben ze daardoor ook een impact op het mondiale milieu, m.i.v. biodiversiteitsverlies, ontbossing, bodemdegradatie, water- en luchtverontreiniging en broeikasgassenuitstoot. Het aanhoudende verlies van agrarische biodiversiteit op landbouwbedrijven blijft zorgwekkend (3). De meeste visgronden in de wereld zijn overbevist. Om de samenleving blijvend te kunnen voorzien van gezond en betaalbaar voedsel is het dan ook zaak dat al deze hulpbronnen efficiënt en duurzaam worden beheerd.

3.2

Een derde van al het voedsel dat wereldwijd voor menselijke consumptie wordt geproduceerd, gaat verloren of wordt verspild. Dit komt overeen met 1,6 miljard ton voedsel en vertegenwoordigt 8 % van de mondiale broeikasgassenuitstoot (4). Het produceren van voedsel dat uiteindelijk niet wordt geconsumeerd, is verantwoordelijk voor meer dan 20 % van de wereldwijde druk op de biodiversiteit en verbruikt bijna 30 % van alle landbouwgrond in de wereld.

3.3

Jaarlijks wordt er in de EU ca. 100 miljoen ton voedsel verspild  (5). Voor 2020 wordt er wat dit betreft een stijging van 20 % verwacht, tenzij er preventieve actie wordt ondernomen. Verspilling vindt in Europa in alle sectoren van de voedselketen plaats, maar vooral in huishoudens, die naar schatting 46 % van de verspilling veroorzaken (6). Opgemerkt moet worden dat de retailsector en de be- en verwerkende industrie zich de voorbije jaren heel wat inspanningen hebben getroost om de voedselverspilling te verminderen en de preventie te verbeteren. Pogingen om de productie- en toeleveringsketen duurzamer te maken, halen weinig uit als er niet resoluut wordt ingezet op het tegengaan van verspilling.

3.4

Over voedselverlies en -verspilling binnen landbouwbedrijven is momenteel zeer weinig bekend (7). Er wordt bijvoorbeeld voedsel verloren en verspild door een gebrek aan modernisering op sommige boerderijen, door afbestellingen en door grondstoffenprijsvolatiliteit, waardoor gewassen worden ondergeploegd als het economisch niet rendabel is om ze te oogsten (maar dit heeft tenminste een positieve milieu-impact omdat de bodem erdoor verrijkt wordt) of voedsel wordt gedumpt en gecomposteerd omdat het niet meer kan worden verkocht. Ook de aanzienlijke impact van de klimaatverandering op de weersomstandigheden en uitbraken van mogelijke ziekten is een grote uitdaging, die steeds belangrijker zal worden. Als we ook met deze effecten rekening houden dan is er heel wat dat ieder jaar als voedselverspilling kan worden beschouwd. De EU pakt deze kwestie, vergeleken met de rest van de wereld, zeer actief aan en zou er dan ook goed aan doen om haar navolgenswaardige praktijken en knowhow op dit gebied te verspreiden.

3.5

Voedselsystemen zijn een van de oorzaken van klimaatverandering; en zullen er ook aanzienlijke gevolgen van ondervinden (8). De klimaatverandering zal consequenties hebben voor de beschikbaarheid van essentiële natuurlijke hulpbronnen (water, grond). Hierdoor zullen de omstandigheden voor de voedsel- en industriële productie in bepaalde gebieden flink veranderen (9). Extreme weersverschijnselen zoals overstromingen, droogten, branden en harde wind, alsook de klimaatgerelateerde verdere verspreiding van planten- en dierziekten, tasten de voedselproductie al aan en dat zal in de toekomst nog sterker gebeuren.

3.6

In onze huidige wereld is er enerzijds sprake van ondervoeding, terwijl we op andere plaatsen de effecten van een overdaad aan voedsel zien. Ongeveer 795 miljoen mensen lijden honger en tegelijkertijd zijn er in de wereld nu al meer dan 1,4 miljard volwassenen met overgewicht of obesitas, wat neerkomt op zo’n 30 % van de totale volwassen bevolking. In ontwikkelde èn ontwikkelingslanden neemt het aantal mensen met obesitasgerelateerde gezondheidsaandoeningen snel toe (10). Deze cijfers duiden op ernstige onevenwichtigheden in de wijze waarop voedsel geproduceerd, gedistribueerd en geconsumeerd wordt. Beide problemen zullen nog erger worden door de bevolkingsgroei en door de verwachte stijging van de vleesconsumptie in de wereld met 82 % tegen 2050 (11). In de voorbije 20 jaar hebben de verstedelijking en de economische groei in de wereld een voedseltransitie teweeggebracht waardoor de productie en consumptie van voedsel een ander gezicht hebben gekregen. Er is wereldwijd een verschuiving in voedingspatronen aan de gang in de richting van meer samengestelde producten, meer vlees en zuivel, en meer suiker en suikerhoudende dranken (12). Tegelijkertijd lijden veel mensen een zittend leven, wat mede resulteert in een gebrek aan lichaamsbeweging.

3.7

Vee speelt in voedselsystemen een belangrijke en onontbeerlijke rol als bron van hoogwaardige eiwitten en andere voedingsstoffen zoals vitaminen en mineralen. Ook in de kringloop van voedingsstoffen op de boerderij en op regionaal niveau, alsmede bij de bescherming van open en gediversifieerde landschappen, blijvend grasland, seminatuurlijke habitats en bij het behoud van de biodiversiteit speelt de veeteelt een wezenlijke, vaak onmisbare rol. Bovendien zorgt de veeteelt voor inkomsten, activa en middelen om in het levensonderhoud te voorzien. Tegelijkertijd heeft de EU ook veel landbouwgrond die in de praktijk alleen geschikt is voor begrazing door vee. In de afgelopen 50 jaar is de wereldproductie van vlees en eieren echter meer dan verviervoudigd en die van melk meer dan verdubbeld, terwijl de wereldbevolking in dezelfde periode slechts twee keer zo groot is geworden (13). Er zij op gewezen dat de samenstelling van de vraag ook is veranderd en dat de toename van de productie van vlees, melk en eieren verband houdt met de stijging van inkomens terwijl de prijzen laag zijn gebleven.

3.8

Als rekening wordt gehouden met planten die geteeld worden voor menselijke consumptie, planten die geteeld worden voor diervoeders, en gewassen die verbouwd worden voor zaadproductie en voor industriële doeleinden, zoals biobrandstoffen, dan wordt er in de wereld momenteel anderhalf keer zo veel voedsel verbouwd als nodig is om de huidige wereldbevolking te voeden, wat waarschijnlijk genoeg is om de bevolking van het jaar 2050 van voedsel te voorzien. Gezien echter de huidige hoeveelheid voedsel die er in de wereld verspild wordt en de productie van diervoeders om aan de toenemende vraag naar vlees te voldoen, wordt erop aangedrongen om de voedselproductie aanzienlijk op te voeren. Om de wereld in 2050 en daarna duurzaam te kunnen voeden, is er een combinatie nodig van hogere productiviteit en een betere benutting van bestaande landbouw- en visgronden, die verenigbaar is met een stabiel en kwalitatief goed milieu, veiligheid en gezondheid op het werk en sociale rechtvaardigheid, alsmede een verschuiving naar duurzame consumptiepatronen, en een aanhoudende vermindering van voedselverlies en voedselverspilling.

3.9

Toenemende prijzen van landbouwproducten en landbouwproductiemiddelen en prijsschommelingen in de voorbije tien jaar hebben de voedselzekerheid en de robuustheid van het voedselsysteem onder druk gezet en tot ongerustheid geleid onder consumenten en producenten. Enerzijds hebben hoge eindprijzen niet geleid tot hogere inkomsten voor voedselproducenten, in tegendeel: het feit dat ze lager worden of gelijk blijven impliceert dat er een neerwaartse druk wordt uitgeoefend op de factor arbeid, waardoor de inkomensstabiliteit van alle ondernemers wordt bedreigd. Anderzijds is de koopkracht van de consumenten uitgehold als gevolg van de economische crisis. Een stabiel en redelijk inkomen voor alle spelers in de voedselvoorzieningsketen is noodzakelijk om ervoor te zorgen dat er geregeld en aanhoudend verder wordt geïnvesteerd in landbouwmilieutechnologieën en klimaatvriendelijke technieken.

3.10

Recente ontwikkelingen op markten voor landbouwproducten, met name zuivel, wijzen duidelijk op dergelijke potentiële onevenwichtigheden, niet alleen veroorzaakt doordat het marktaanbod te groot is, maar ook doordat vroegere exportmarkten om politieke redenen zijn gesloten. De toekomstige stabiliteit zal voor een groot deel afhangen van de mate waarin de voedselvoorzieningsbasis schokbestendig is, waarbij vooral aan de klimaatverandering moet worden gedacht. Diversifiëring op landbouwbedrijven, innovatieve financiering, inkomensverzekeringsregelingen en andere innovatieve marktbeheersinstrumenten die bescherming bieden tegen klimaat- of marktturbulentie zouden via het EU-beleid sterk krachtig worden bevorderd.

3.11

De sociale en herverdelingseffecten van voedselprijzen moeten worden bestudeerd vanuit de invalshoek van zowel producenten als consumenten. Tegenwoordig kunnen veel consumenten het zich niet veroorloven om het meest hoogwaardige voedsel te kopen. De krachtsverhoudingen in de voedselvoorzieningsketen zijn de laatste jaren veranderd, wat geleid heeft tot een geleidelijke concentratie van voedselfabrikanten en retailers op de markt en daarmee tot een verschuiving in onderhandelingspositie, meestal in het voordeel van de retailsector en ten koste van primaire producenten. Deze kwestie zal worden behandeld in een apart advies van het EESC over „Een eerlijkere voedselvoorzieningsketen”.

3.12

Nu bilaterale en omvangrijke regionale onderhandelingen in de wereldhandel steeds belangrijker worden omdat de „Doha-ronde” van de WTO geen resultaat oplevert, is het essentieel dat volledig rekening wordt gehouden met milieu- en klimaatimplicaties, met voedselkwaliteits- en gezondheidsnormen, met algemenere sanitaire en fytosanitaire normen, alsook met het productieproces (het „industriële ecosysteem” waarbinnen de productie plaatsvindt, de arbeidsomstandigheden, de culturele productiecontext en de arbeidsverhoudingen)., Voor de EU is het absoluut zaak te vermijden dat voedselproductie wordt verplaatst naar derde landen indien dit uitsluitend of hoofdzakelijk gebeurt omdat de wettelijke vereisten voor de voedselproductie er minder streng zijn dan in de EU. Het beleid van de EU moet op mondiaal niveau een belangrijke rol spelen bij de bevordering van een veilige en gezonde voedselproductie en bij het verbieden van de import van voedsel dat niet voldoet aan internationale sanitaire en fytosanitaire of voedselveiligheidsnormen.

3.13

Producentencoöperaties laten al 140 jaar duidelijk zien dat ze beter bestand zijn tegen schokken op de landbouwmarkten en delokalisatie van de voedselproductie helpen voorkomen. Het is dan ook van vitaal belang om sectorale en regionale samenwerking tussen producenten en coöperaties, met name kleine coöperaties, verder en sterker te stimuleren. Speciale nadruk moet daarbij liggen op sectoren en regio’s waar de samenwerking nog op een laag pitje staat.

4.1

Om de milieu-impact (o.a. de broeikasgassenuitstoot) van landbouw, aquacultuur en visserij te verminderen, dient de manier waarop voedsel geproduceerd wordt, te veranderen. Er moeten duurzamere praktijken worden ingevoerd om de uitputting van natuurlijke hulpbronnen een halt toe te roepen en om de gevolgen van de klimaatverandering op te vangen en de nodige aanpassingen door te voeren. Er zijn maatregelen denkbaar om de productiviteit te verhogen en tegelijkertijd de ecologische duurzaamheid en klimaatbestendigheid te verbeteren, bv. door de diversiteit van planten- en dierenrassen te vergroten, vee te verbeteren door veredeling, planten te veredelen, agromilieusystemen en waterbeheer functioneler te maken, onderzoek en innovatie aan te moedigen en toe te passen, de gebruiksfuncties van de bodem te optimaliseren, kennisoverdracht en training te faciliteren en technologische veranderingen via investeringssteun te bevorderen. Ook moet geijverd worden voor de verdere ontwikkeling van satellietsystemen en big data-centra in de EU die kunnen helpen om extreme weerscondities en diverse ziektes vroegtijdig op te sporen en te voorkomen of om zich hiertegen te wapenen. Verder moet ook precisielandbouw worden aangemoedigd.

4.2

Eveneens van groot belang is de instandhouding van het Europese model van agrarische familiebedrijven. Gezien de vergrijzing is het hiertoe zaak dat generatie-opvolging in de landbouw wordt bevorderd. Dit zou gunstig zijn voor het creëren van werkgelegenheid in landelijke gebieden. Ook is het belangrijk dat de gediversifieerde landbouwproductie in alle regio’s van de EU in stand kan worden gehouden. Bijzondere aandacht moet worden besteed aan kansarme landbouwregio's. Er zou erkenning moeten komen voor verschillende soorten landbouw en daartoe zouden er specifieke instrumenten in het leven moeten worden geroepen.

4.3

De laatste jaren zien we dat voedselvoorzieningsketens gereorganiseerd worden om producenten en consumenten weer met elkaar te verbinden en weer voor een meer lokale agrarische en voedselproductie te zorgen. Het gaat hierbij ook om door de gemeenschap gesteunde landbouw, korte toeleveringsketens, alternatieve voedselnetwerken, lokale agrarische systemen en rechtstreekse verkoop. Deze sector is relatief klein, maar zou gepromoot moeten worden, omdat de verkoop van verse, hoogwaardige, gezonde en traditionele voedselproducten positieve sociale en economische effecten heeft. Belangrijk op dit terrein is de bijdrage van kleine en middelgrote ondernemingen. De specifieke rol van stedelijke gemeenten zou moeten worden benadrukt, want om de rechtstreekse verkoop door producenten te faciliteren, moet wel eerst voor de vereiste infrastructuur en passende investeringen worden gezorgd. Ook praktijken van de particuliere sector die hun waarde hebben bewezen, zouden aangemoedigd moeten worden, bv. wanneer dergelijke infrastructuurvoorzieningen worden geschapen op privé-initiatief van lokale winkelcentra.

4.4

Om te stimuleren dat er in de voedselproductie efficiënter met hulpbronnen wordt omgegaan, is er met de hervorming van het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) een combinatie van maatregelen ingevoerd, zoals verplichte vergroening, agromilieuregelingen, en brede ondersteuning van het voor de landbouwsector opgezette bedrijfsadviseringssysteem en van toegepast onderzoek, teneinde het hoofd te bieden aan de uitdagingen op het gebied van voedselveiligheid, klimaatverandering en duurzaam beheer van hulpbronnen, een en ander met behoud van het landschap en de levensvatbaarheid van de plattelandseconomie. Dit kan als een stap in de goede richting worden beschouwd, maar de praktische uitvoering kan nog worden verbeterd waar het gaat om zowel de rompslomp als de baten.

4.5

In de visserijsector moet er gezorgd worden voor een juist evenwicht tussen gezond en duurzaam, want vis eten is gezond, maar de buitensporige druk op de visbestanden staat vaak haaks op de ecologische duurzaamheid. De in 2013 voltooide hervorming van het gemeenschappelijk visserijbeleid zou moeten helpen om de visbestanden efficiënter te gebruiken, met name door de verplichte doelstelling van een maximale duurzame opbrengst voor alle Europese visbestanden. Duurzame ontwikkeling van modellen voor aquacultuur op zee en in de binnenwateren is ook belangrijk.

4.6

In het pakket circulaire economie staat dat de EU en haar lidstaten zich verbonden hebben tot duurzame-ontwikkelingsdoelstelling nr. 12.3 van de VN om de voedselverspilling tegen 2030 te halveren. Om ertoe bij te dragen dat dit doel wordt gehaald, moet de voedselhiërarchie als leidraad bij het beheer van voedingsmiddelen worden genomen en moeten er op alle betrokken beleidsterreinen van de EU economische prikkels worden verschaft. Hiermee kan de huidige situatie, waarin het vaak goedkoper is om eetbaar voedsel als afval te storten dan om voedsel te prepareren en aan voedselbanken te leveren, worden voorkomen.

4.7

Een duurzaam hulpbronnenbeheer vergt ook dat er meer wordt gedaan om residustromen te hergebruiken waarbij de waarde ervan zo veel mogelijk wordt benut. Het zou goed zijn om via nieuw vergelijkend onderzoek na te gaan wat het in de EU-28 kost om voedsel voor te bereiden voor resp. herverdelingsdoeleinden, verwerking tot diervoeder, anaerobe vergisting en storting. Dit kan helpen om vast te stellen in hoeverre economische prikkels bijdragen tot een goede toepassing van de EU-afvalhiërarchie. Het doneren van voedsel dat afkomstig is van de horeca- en cateringsector blijft lastig en de desbetreffende wetgeving wordt nog steeds slecht begrepen. Het zou zeer nuttig zijn om op dit belangrijke gebied Europese richtsnoeren breed onder de aandacht van horeca-ondernemingen te brengen.

4.8

In het pakket circulaire economie wordt er ook op gewezen dat de bestaande richtsnoeren om niet voor menselijke consumptie geschikt voedsel te gebruiken als diervoeder, verduidelijkt moeten worden. Met robuuste wetgeving waarmee regels worden opgesteld voor nieuwe technieken om voedselafval te steriliseren op een gecentraliseerd industrieel niveau, zou de microbiologische veiligheid van diervoeder kunnen worden gewaarborgd en kan er tegelijkertijd voor worden gezorgd dat er nieuwe arbeidsplaatsen en investeringsmogelijkheden worden geschapen en dat de milieuvoordelen van een efficiëntere toepassing van de afvalhiërarchie worden benut.

4.9

Consumentenbewustwording en -draagvlak is cruciaal. Er wordt dan ook naar gestreefd om pedagogisch materiaal over voedsel, voedselduurzaamheid en voedselverspilling ter beschikking te stellen teneinde voedingsmiddelen op te waarderen en systemische gedragswijzigingen te stimuleren. Modules voor basis- en middelbare scholen, universiteiten en gespecialiseerde programma’s in de landbouw, de be- en verwerkende industrie en de horecasector, gebaseerd op een uiteenlopende reeks goede praktijken, zijn reeds beschikbaar.

4.10

Activiteiten om voedselverspilling te verminderen worden door de EU al sinds een aantal jaren proactief gestimuleerd. Als de EU bij het nastreven van doelstelling 12.3 het goede voorbeeld geeft, bv. door Europese beproefde praktijken en kennis te verspreiden, kan ze er wezenlijk toe bijdragen dat deze doelstelling wereldwijd wordt gehaald.

4.11

De klimaatverandering doet zich in alle dimensies van de voedselveiligheid gevoelen. Ze heeft niet alleen gevolgen voor opbrengsten en gewassen, maar ook voor de gezondheid van landbouwers, de verspreiding van schadelijke organismen en ziektes, het verlies van biodiversiteit, de instabiliteit van inkomens, de waterkwaliteit, enz. Ook het verlies van bouwland als gevolg van bodemdegradatie en de verstedelijking van landbouwgebieden kunnen reden tot zorg vormen. Het is dan ook essentieel dat het gebruik van land voor het produceren van voedsel een prioriteit blijft. Instituties en de particuliere sector spelen een belangrijke rol bij het in stand houden van de veerkracht van voedselsystemen, bv. door de stelsels voor sociale bescherming te verbeteren zodat huishoudens schokken beter kunnen opvangen, en door ervoor te zorgen dat er permanent wordt geïnvesteerd in koolstofarme technologieën in de landbouw- en voedselsector; door verbetering van gewasdiversificatie en de ontwikkeling van genetische hulpbronnen; door te investeren in de ontwikkeling van een veerkrachtigere landbouw, zowel op de boerenbedrijven als daarbuiten; en door systemen in te voeren om beter om te gaan met de risico’s die met de klimaatverandering gepaard gaan.

4.12

Duurzaamheid heeft ook een economische pijler. In dit licht moeten de Commissie en de lidstaten onderzoek doen naar mogelijkheden om de uitstoot af te zwakken en koolstof vast te leggen, en tegelijkertijd alle mogelijke manieren van financiële steun verschaffen voor de tenuitvoerlegging en bevordering van innovatieve samenwerkingsmechanismen op basis van publiek-private partnerschappen. Om het plaatje van de impact van voedselsystemen op de klimaatverandering compleet te maken, kan ook nog worden gekeken naar indicatoren betreffende productiviteitswinst in de landbouw, bestaand areaal, voedingsgewoonten en voedselverlies- en verspilling.

4.13

Kiezen voor gezonde voeding komt vaak neer op kiezen voor duurzame voeding, met name binnen een evenwichtig eetpatroon (14). Het consumeren van bv. meer seizoensproducten, streekproducten en plantaardige producten is goed voor zowel de gezondheid als het milieu. Een gezonder eetpatroon verkleint ook de kans op chronische ziekten, verlaagt de kosten van de gezondheidszorg en vermindert het verlies aan arbeidsproductiviteit in de economie. Er zijn beginselen nodig voor het opstellen van richtsnoeren voor gezonde en duurzame voeding waar de lidstaten hun voordeel mee kunnen doen. Als richtsnoeren voor voedingsgewoonten en overheidsopdrachten worden overgenomen door openbare instellingen zoals scholen en ziekenhuizen, werken ze rechtstreeks uit op de consumptie. Ook zou het goed zijn om te erkennen dat er wereldwijd een voedseltransitie aan de gang is en dat er voor de EU een rol is weggelegd door een positief model op het gebied van duurzame voeding te verschaffen. Een „flexitarische” aanpak om de vleesconsumptie te verminderen zoals bv. in Nederland wordt gepropageerd (minstens één keer per week geen vlees), kan in dit verband als een goed voorbeeld worden beschouwd.

4.14

Initiatieven zoals de schoolvoedselregeling van de EU, waarbij voedingsadviezen en voedzame producten worden verstrekt, dragen bij aan een evenwichtiger eetpatroon. De Commissie zou de lidstaten moeten verzoeken om gezonde en duurzame consumptie te stimuleren. Beeldreclamecampagnes voor gezonde voeding overal in de EU zouden gepromoot moeten worden. Dit zou ook de lokale consumptie in tijden van turbulentie op de wereldmarkten ten goede kunnen komen.

4.15

Consumenten raken er steeds meer aan gewend dat ze voedselproducten goedkoop kunnen aanschaffen. In dit licht moet de echte waarde van voedsel opnieuw worden benadrukt. In de prijs van goedkoop voedsel zijn externe factoren, zoals de kosten van waterzuivering, niet verdisconteerd. Zoals hierboven opgemerkt is er op scholen voedselvoorlichting nodig waarbij tevens inzicht wordt gegeven in gezonde eetgewoonten en basiskookvaardigheden, ter bevordering van zowel de gezondheid (via het thuis bereiden van maaltijden overeenkomstig de voedingsaanbevelingen) als de strijd tegen de voedselverspilling.

4.16

Het Nederlandse ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft de aanzet gegeven tot het met producenten-, retail-, horeca- en cateringorganisaties gesloten Akkoord Verbetering Productsamenstelling, bedoeld om producten gezonder te maken en te bewerkstelligen dat de gemakkelijkste keuze de gezonde keuze is. Dit akkoord omvat ambitieuze doelstellingen om de gehaltes zout, verzadigd vet en calorieën in levensmiddelen tegen 2020 geleidelijk te verminderen, met zo weinig mogelijk merkbare veranderingen in organoleptische kenmerken (15). In dit advies wordt aangedrongen op implementatie van het EU-kader voor nationale initiatieven inzake bepaalde voedingsstoffen, met name de onlangs goedgekeurde bijlage over toegevoegde suikers.

4.17

Productontwikkeling, marktontwikkeling en de totstandbrenging van partnerschapsverbanden kunnen de keuze voor gezonde en duurzame voeding gemakkelijker en aantrekkelijker helpen maken. Mogelijkheden om de consumptie van lokale en seizoensproducten, waaronder groenten en fruit, en andere van nature vezelrijke producten zoals volkoren levensmiddelen en peulvruchten te stimuleren, zouden door bedrijven en maatschappelijke organisaties onderzocht en benut moeten worden. Het is alvast een goed begin dat dit jaar door de VN is uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de peulvrucht.

4.18

Het zou voor consumenten gemakkelijker worden om te kiezen als er een etiketteringssysteem wordt ingevoerd dat duidelijk maakt waar een levensmiddel vandaan komt, hoe het wordt geproduceerd en welke voedingswaarde het heeft. Met het oog op de voedselveiligheid is ook de traceerbaarheid van groot belang, voor zowel voedselproducenten als consumenten. Er zou moeten worden nagedacht over een uniform, gemakkelijk te begrijpen „duurzaam voedsel”-etiket, waarvan de haalbaarheid door de Commissie zou moeten worden onderzocht. Er zou verder bevorderd moeten worden dat er meer nadruk wordt gelegd op technologieën zoals mobiele apps en informatieborden voor consumenten in de retailsector, om alle benodigde inlichtingen te verschaffen en volledige traceerbaarheid te waarborgen.