EUROPESE COMMISSIE

Brussel, 22.1.2020

COM(2020) 27 final

MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD

VORM GEVEN AAN DE CONFERENTIE OVER DE TOEKOMST VAN EUROPA

VORM GEVEN AAN DE CONFERENTIE OVER DE TOEKOMST VAN EUROPA

BIJDRAGE VAN DE EUROPESE COMMISSIE

22 januari 2020

1. EEN NIEUWE IMPULS VOOR DE EUROPESE DEMOCRATIE — HET IS NU DE TIJD

Meer dan 200 miljoen Europese burgers hebben bij de Europese verkiezingen van mei 2019 hun stem uitgebracht – de hoogste opkomst sinds twintig jaar. Hieruit blijkt duidelijk dat Europeanen actief betrokken willen zijn bij de keuze van wat de Europese Unie doet. Nu digitale technologieën en sociale media de politieke en burgerparticipatie fundamenteel veranderen, eisen burgers, vooral de jongere generatie, meer invloed op de wijze waarop het beleid wordt vormgegeven. Zij willen meer dan alleen het recht om eens in de vijf jaar te stemmen.

Wij moeten aan deze wens gehoor geven.

De Europese Unie kent een uniek democratisch stelsel, dat 500 miljoen mensen omvat en grenzen overstijgt. Om het voor onze burgers nog aantrekkelijker, interactiever en relevanter te maken, moeten we nieuwe methoden gebruiken. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft daarom toegezegd dat zij de Europese burgers meer inspraak zal geven in wat de Unie doet en hoe de Unie voor hen werkt. Dit is de centrale gedachte achter het plan om een conferentie over de toekomst van Europa te houden.

Europa heeft na jaren van crisisbestrijding nu al tien jaar onafgebroken economische groei doorgemaakt, meer Europeanen hebben werk dan ooit tevoren, en hoewel er een zekere mate van euroscepticisme bestaat, is de steun voor de EU onder de mensen sinds een kleine dertig jaar zelden zo sterk geweest 1 . Op basis van deze stevige collectieve interne positie kunnen we nu vooruitkijken en aan een visie voor onze toekomst werken. De tijd is rijp voor een nieuwe impuls voor de Europese democratie.

In een wereld die in toenemende mate multipolair is, maken veel Europeanen zich zorgen over hun toekomst – en de Europese Unie moet aantonen dat zij antwoorden heeft op die bezorgdheden. Het Europese beleid moet burgers en bedrijven helpen profiteren van de groene en digitale transities. Het beleid moet ongelijkheden aanpakken en ervoor zorgen dat de Europese Unie een eerlijke, duurzame en concurrerende economie is. Daarmee kunnen we aantonen dat Europa assertiever kan zijn en dat het in staat is zijn normen en waarden wereldwijd te bevorderen.

De conferentie wordt een belangrijke pan-Europese democratische exercitie, een nieuw openbaar forum voor een open, inclusief, transparant en gestructureerd debat met de burgers over een aantal belangrijke prioriteiten en uitdagingen. Het wordt een forum dat van de mensen uitgaat en waaraan kan worden deelgenomen door alle burgers uit alle geledingen van de samenleving en uit alle hoeken van de Unie, en dat de diversiteit van Europa moet weerspiegelen. Het zal openstaan voor maatschappelijke organisaties, de Europese instellingen en andere Europese organen, waaronder het Comité van de Regio’s en het Europees Economisch en Sociaal Comité, en ook de nationale, regionale en lokale autoriteiten, parlementen en andere belanghebbenden – die alle als gelijkwaardige partners een bijdrage kunnen leveren. Uiteindelijk gaat het erom de band tussen de Europeanen en de instellingen die hen bedienen, te versterken.

Het bepalen van het concept, de structuur, de reikwijdte en het tijdsverloop van de conferentie moet een daadwerkelijk gezamenlijke inspanning zijn van het Europees Parlement, de Raad en de Europese Commissie. Deze samenwerking dient gestalte te krijgen in een gezamenlijke verklaring van de drie instellingen, die later ook wordt opengesteld voor andere ondertekenaars, met inbegrip van instellingen, organisaties en belanghebbenden. Nationale en regionale parlementen en andere actoren kunnen een belangrijke rol spelen in deze conferentie en moeten dan ook worden aangemoedigd om evenementen te organiseren die met het onderwerp van de conferentie samenhangen. Hun betrokkenheid moet ervoor zorgen dat de conferentie verder reikt dan de hoofdsteden van Europa, en in alle hoeken van de Unie wordt gehoord.

Het Europees Parlement en de Raad werken momenteel aan hun bijdragen aan dit proces. Het Europees Parlement heeft in zijn resolutie van 15 januari 2020 2 positief gereageerd op het voorstel voor een conferentie over de toekomst van Europa. Het pleitte voor een open en transparant proces met een inclusieve, participatieve en evenwichtige benadering ten aanzien van burgers en belanghebbenden. De Europese Raad heeft in zijn conclusies van 12 december 2019 benadrukt de conferentie te willen bevorderen en heeft het Kroatische voorzitterschap verzocht te werken aan een Raadstandpunt 3 . Het Kroatische voorzitterschap heeft de conferentie genoemd als een van zijn prioriteiten 4 .

Deze mededeling is de bijdrage van de Commissie aan dit proces.

2. EEN OPEN DISCUSSIE OVER ONDERWERPEN DIE DE BURGERS NA AAN HET HART LIGGEN

Om het debat focus te geven en doeltreffende vervolgactie mogelijk te maken, stelt de Europese Commissie voor de conferentie langs twee parallelle lijnen te laten verlopen: de eerste met een focus op het beleid en op hetgeen de Unie moet nastreven, de tweede met een focus op institutionele aangelegenheden.

2.1 EEN UNIE DIE DE LAT HOGER LEGT

De conferentie moet een kader bieden voor de algemene ambities van de EU, zoals die zijn uiteengezet in de zes politieke prioriteiten van de Commissie 5 en de strategische agenda van de Europese Raad 6 . Het gaat onder meer om de strijd tegen klimaatverandering en de milieuproblematiek, een economie die werkt voor de mensen, sociale rechtvaardigheid en gelijkheid, de digitale transformatie van Europa, bevordering van onze Europese waarden, versterking van de stem van de EU in de wereld en versterking van de democratische fundamenten van de Unie. Deze onderwerpen vormen weliswaar het kader voor het debat, maar mogen het thematische bereik van de conferentie niet beperken. Het moet de burgers vrijstaan om zich te richten op wat zij belangrijk vinden.

2.2 INSTITUTIONELE AANGELEGENHEDEN

Het tweede onderdeel moet toegespitst zijn op thema’s die specifiek verband houden met de democratische processen en institutionele aangelegenheden, met name het systeem van lijsttrekkers voor de verkiezing van de voorzitter van de Europese Commissie en de transnationale lijsten voor de verkiezingen voor het Europees Parlement. Voor het opzetten van transnationale lijsten is in ieder geval een wijziging van de verkiezingsregels van de EU nodig. Dat vereist dan weer een voorstel van het Europees Parlement, dat in de Raad met eenparigheid van stemmen moet worden aangenomen, en de goedkeuring van de lidstaten overeenkomstig hun grondwettelijke bepalingen. Aangezien de Commissie op dit gebied geen bevoegdheden heeft, moet haar rol die zijn van een faciliterende en eerlijke bemiddelaar tussen het Europees Parlement en de Raad. In dit verband is de Commissie bereid om, indien dat nuttig is voor de andere instellingen, juridische en institutionele deskundigheid ter beschikking te stellen en gegevens over verkiezingsprocessen en inzichten in interinstitutionele betrekkingen te delen.

3. EUROPEANEN GEPASTE RUIMTE BIEDEN OM HUN MENING TE UITEN

3.1 VOORTBOUWEN OP REEDS OPGEDANE ERVARING

Het uitgangspunt moet zijn dat de conferentie voortbouwt op de al bestaande burgerdialogen en tegelijkertijd nieuwe elementen aandraagt om het bereik daarvan te vergroten en de mensen betere mogelijkheden te bieden om de toekomst van Europa vorm te geven. De Europese Unie moet ook putten uit haar ruime ervaring met het raadplegen van burgers om ervoor te zorgen dat de conferentie zo veel mogelijk Europeanen bereikt. Deze ervaring omvat:

–zo’n 1 850 burgerdialogen die van 2015 tot 2019 zijn georganiseerd op 650 locaties in de Europese Unie en waaraan door ongeveer 218 700 burgers is deelgenomen;

–de organisatie van het eerste Europese burgerpanel over de toekomst van Europa, waaraan is deelgenomen door honderd burgers uit heel de Unie, die door verkiezingsexperts zijn geselecteerd;

–meer dan 900 bezoeken van leden van de Commissie aan nationale en regionale parlementen sinds 2014.

De Commissie heeft zich er al toe verbonden haar contacten met de burgers aanzienlijk te intensiveren, met name met degenen die buiten de hoofdsteden wonen. Voorzitter Von der Leyen heeft alle commissarissen al gevraagd om in de eerste helft van hun mandaat alle lidstaten te bezoeken. Elk lid van het college zou ook moeten deelnemen aan evenementen die met de conferentie verband houden in heel Europa en contacten moeten leggen met burgers, nationale, regionale en lokale politici en andere actoren.

De conferentie zou ook moeten voortbouwen op de nuttige ervaringen die de EU-instellingen en de lidstaten hebben opgedaan door hun actieve benadering van de Europese burgers. Zo hebben veel leden van het Europees Parlement de afgelopen jaren deelgenomen aan burgerdialogen en andere debatten. Ook het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s hebben belangrijke voorlichtingsinitiatieven gelanceerd. De conferentie moet putten uit de ervaring die is opgedaan met verschillende vormen van burgerraadpleging en participatieve democratische evenementen, zoals de in de lidstaten georganiseerde burgervergaderingen. In die geest moeten de nationale parlementen en de sociale partners, regionale en lokale overheden en maatschappelijke organisaties bij de conferentie een fundamentele rol spelen.

De bestaande instrumenten die de burgers in staat stellen om bij te dragen tot de beleidsvorming van de EU, moeten in het kader van de conferentie eveneens worden bevorderd, zoals het Europees burgerinitiatief of de openbare raadplegingen onder de titel “Geef uw mening” 7 . Andere programma’s van de Europese Unie, zoals Erasmus, DiscoverEU en het Europees Solidariteitskorps, kunnen ook worden ingezet om de conferentie te promoten door het verspreiden van informatie over de deelname aan de conferentie op de websites van die programma’s of bijvoorbeeld in het kader van DiscoverEU-reisroutes.

3.2 BURGERDIALOGEN IN HET KWADRAAT — NIEUWE VORMEN VAN PARTICIPATIE

Door het bevorderen van nieuwe vormen van burgerparticipatie worden de legitimiteit van en het vertrouwen in de EU versterkt en wordt een aanvulling gegeven op haar representatieve democratie. De conferentie moet een specifiek onderdeel van de burgerdialogen oppakken, namelijk de koppeling van de standpunten van de burgers aan de praktische beleidsvorming. Dit laat de Europeanen zien dat hun stem telt.

De Commissie verbindt zich ertoe samen met de andere EU-instellingen de meest doeltreffende maatregelen te nemen om het debat met de burgers te vertalen in de beleidsvorming binnen de EU.

Overlegpanels voor specifieke vraagstukken, waaraan door burgers en deskundigen wordt deelgenomen, zouden tijdens de gehele conferentie op gezette tijden bijeen moeten komen. Deze panels zouden kennis moeten nemen van de bijdragen die in het kader van de conferentie zijn verzameld, alsook van de standpunten van belanghebbenden en verkozen vertegenwoordigers, en vervolgens moeten nagaan hoe het best gevolg kan worden gegeven aan de aanbevelingen voor maatregelen. De Commissie is ook bereid bredere en meer gedecentraliseerde overlegpanels te bevorderen. Een “panel van Europese burgers” – representatief uit het oogpunt van geografie, geslacht, leeftijd, sociaal-economische achtergrond en/of opleidingsniveau – zou tijdens de conferentie verschillende malen bijeen kunnen komen en weer verslag kunnen uitbrengen aan de conferentie, met een lijst van voorstellen voor aanbevelingen.

Naast de burgerdialogen moeten we ook openstaan voor nieuwe vormen van participatie.

Een meertalig digitaal platform zou bijvoorbeeld permanente en eenvoudige toegang tot de conferentie kunnen bieden. Zo’n platform moet zorgen voor de deelname van zo veel mogelijk mensen aan de conferentie, en de toegankelijkheid en de transparantie versterken door:

–alle documentatie met betrekking tot de conferentie en de besproken onderwerpen te verzamelen;

–de debatten te livestreamen;

–de resultaten van de debatten op één plek samen te brengen;

–andere interactieve manieren te bevorderen om openbare debatten in het kader van de conferentie te organiseren.

Naast de openbare discussiebijeenkomsten zoals de burgerdialogen, zouden lokale, regionale en nationale partners een breed scala aan andere, op de conferentie gebaseerde evenementen moeten organiseren. Alle instellingen en partners uit het maatschappelijk middenveld die aan de conferentie willen deelnemen, zou moeten worden gevraagd de in de gezamenlijke verklaring vastgelegde beginselen en doelstellingen te onderschrijven.

Bredere interactieve en creatieve vormen van participatie, zoals sportevenementen of festivals, zouden moeten worden ingezet om met name jongeren aan te trekken. In dezelfde geest kunnen ook zogeheten hackathons worden georganiseerd op met de conferentie samenhangende gebieden, om innovatieve ideeën over specifieke thema’s aan te moedigen, evenals andere initiatieven om mensen aan te moedigen op hun eigen manier een bijdrage te leveren. Het is evenzeer van belang om de oudere generatie te bereiken en ervoor te zorgen dat ook traditionele vormen van participatie aandacht krijgen.

Het belangrijkste onderdeel van het proces is een zo breed mogelijke deelname te bevorderen en ervoor te zorgen dat standpunten uit de hele Unie vertegenwoordigd zijn. Alle Europeanen moeten een gelijke kans krijgen om deel te nemen: jong en oud, plattelandsbewoners en stedelingen, ongeacht of zij goed op de hoogte zijn van de EU of niet. Voor onze democratie is het van essentieel belang dat de zwijgende meerderheid van de Europeanen wordt bereikt en dat de betrokkenen de ruimte krijgen om zich uit te spreken. De diversiteit van Europa moet consequent in het hele proces tot uiting komen; de evenementen moeten alle mensen bereiken, ongeacht waar zij in Europa wonen of wat hun achtergrond is. Bijzondere aandacht moet uitgaan naar gendergelijkheid en de vertegenwoordiging van minderheden en personen met een beperking.

4. COMMUNICATIE

Het succes van de conferentie zal er in hoge mate van afhangen hoe doeltreffend en hoe breed erover wordt gecommuniceerd met de Europeanen. Het Europees Parlement, de Raad en de Europese Commissie moeten hun krachten bundelen met andere EU-instellingen en ‑organen, en met lokale, regionale en nationale politieke vertegenwoordigers, instellingen en belanghebbenden. Zij moeten gezamenlijk de verantwoordelijkheid nemen om de conferentie te promoten en ervoor te zorgen dat hun acties elkaar aanvullen en versterken. Er zijn in Europa op alle niveaus één miljoen gekozen vertegenwoordigers, die een belangrijke rol hebben te spelen waar het erom gaat het debat op hun thuisbasis te bevorderen en te verrijken.

Ambities zullen gepaard moeten gaan met passende middelen. Alle EU-instellingen moeten klaar zijn om een bijdrage te leveren, met name financieel, aan de organisatie en de uitvoering van de conferentie.

Alle leden van het college zullen zich inzetten voor de communicatie over de conferentie. Vicevoorzitter Šuica zal leiding geven aan de werkzaamheden van de Commissie met betrekking tot de conferentie, en daarbij ondersteund worden door vicevoorzitter Jourová wat betreft de institutionele aspecten en vicevoorzitter Šefčovič wat betreft de verkennende werkzaamheden en de interinstitutionele aspecten. Daarnaast kunnen het Europees Parlement en de lidstaten contactpunten aanwijzen voor de communicatie met publiek of om als ambassadeurs voor het debat op te treden. Dit kan de zichtbaarheid en de impact op nationaal, regionaal en lokaal niveau vergroten.

De conferentie moet voor de burgers gemakkelijk herkenbaar zijn, door ervoor te zorgen dat de conferentie zich met één identiteit presenteert. Dit betekent dat alle partners gebruik zouden moeten maken van gemeenschappelijke visuele kenmerken voor alle activiteiten die in het kader van de conferentie worden georganiseerd. De Commissie stelt een brede communicatiestrategie voor waarbij alle instellingen en hun collectieve middelen worden aangesproken, synergieën tot stand worden gebracht en de impact van de conferentie wordt gemaximaliseerd. Er moet een gezamenlijk promotieplan worden opgesteld, waarbij elke instelling de verantwoordelijkheid voor succesvolle communicatie over de conferentie deelt.

De gezamenlijke meertalige communicatie moet met name, maar niet uitsluitend, gericht zijn op jongeren en op digitale platformen. Zo zou de conferentie Erasmus en het Europees Solidariteitskorps, evenals andere netwerken waarbij jongeren betrokken zijn, kunnen mobiliseren om als ambassadeurs van de conferentie op te treden; hetzelfde geldt voor de honderdduizenden mensen die zich op de website together.eu hebben ingeschreven en zich ook als ambassadeurs van de conferentie zouden kunnen inzetten.

De vertegenwoordigingen van de Commissie in de lidstaten en de liaisonbureaus van het Europees Parlement hebben een belangrijke rol te spelen bij het vergroten van de bekendheid met de conferentie, het stimuleren van gelijkwaardige, inclusieve en eerlijke participatie, het coördineren van de op nationaal en regionaal niveau uitgevoerde activiteiten en het organiseren van evenementen en debatten in het kader van de conferentie.

De netwerken van de EU in de regio’s, en met name de Europe Direct-netwerken, kunnen daarbij helpen door gesprekken op regionaal niveau te stimuleren en te organiseren. De vertegenwoordigingen van de Europese Commissie kunnen bijvoorbeeld een aantal Europe Direct-contactpunten aanwijzen die als regionale hubs optreden en zo de debatten helpen organiseren en volgen, in verbinding treden met regionale en lokale autoriteiten en hun eigen activiteiten organiseren.

Sociale media moeten een rol spelen om de communicatie over de conferentie te verbreden, onder meer door relevante multipliers, zowel om het digitale platform te promoten als om burgers te helpen fysiek of online aan de debatten deel te nemen.

De communicatie over de conferentie moet transparant zijn en in overeenstemming zijn met de werkzaamheden die in het kader van de conferentie worden uitgevoerd. Het meertalige digitale platform zal fungeren als het belangrijkste knooppunt voor alle informatie en activiteiten op nationaal en EU-niveau. Alle partners moeten gebruikmaken van het digitale platform en bij de communicatie over hun evenementen de strengste transparantienormen toepassen.

Een tijdschema met alle evenementen in het kader van de conferentie moet via het platform gepubliceerd worden, en vergaderingen en grootschalige evenementen moeten zo mogelijk worden gewebstreamd. Bijdragen en ondersteunend materiaal, met inbegrip van duidelijke en educatieve informatie over de kwesties die in het geding zijn, moeten online worden gepubliceerd. Er zal bijzondere aandacht worden besteed aan het bestrijden van desinformatie.

5. ANTWOORD GEVEN OP WAT DE BURGERS ZEGGEN

Een discussie van deze omvang kan alleen iets opleveren als deze leidt tot reële actie en tastbare resultaten. In haar politieke beleidslijnen heeft voorzitter Von der Leyen zich er dan ook toe verbonden gevolg te geven aan hetgeen tijdens de conferentie wordt besproken en overeengekomen. Dit is een belangrijke nieuwe eis die aan deze conferentie wordt gesteld. Uiteindelijk moet worden aangetoond dat de deelname aan het democratisch proces ook buiten verkiezingstijd de moeite waard is.

Een feedbackmechanisme moet ervoor zorgen dat de geuite ideeën uitmonden in concrete aanbevelingen voor toekomstige EU-maatregelen. Het zou daarbij kunnen gaan om specifieke thema’s die ter sprake komen en de feedback zou allerlei vormen kunnen aannemen, zoals rapportage door de vertegenwoordigingen van de Commissie, opiniepeilingen die op conferenties worden gehouden, monitoring van onlinediscussies en sociale media door deskundigen, en andere beschikbare gegevens. De Commissie kan hieraan een bijdrage leveren en bijvoorbeeld elke drie maanden verslag uitbrengen. Die verslagen moeten publiekelijk toegankelijk zijn en proactief worden gecommuniceerd. Dergelijke verslagen bieden waardevolle inzichten en zullen nauw verband houden met het werk van de Commissie op het gebied van prognoses, door sociale, economische en politieke trends in kaart te brengen die ertoe kunnen bijdragen dat de Europese wetgeving toekomstbestendig wordt.

In het kader van het feedbackmechanisme is het van belang om te bepalen hoe de feedback van burgers kan worden geïntegreerd in een samenhangend geheel van aanbevelingen. De Commissie is bereid om bij het vaststellen van haar wetgevingsagenda rekening te houden met de feedback en de voorstellen van de burgers.

6. TIJDSCHEMA

De Commissie stelt voor de conferentie te openen op de Dag van Europa, 9 mei 2020: zeventig jaar na de ondertekening van de verklaring van Schuman en vijfenzeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Aangezien de conferentie van start zou gaan tijdens het Kroatische voorzitterschap van de Raad van de EU, zou de startbijeenkomst in Dubrovnik plaats kunnen vinden.

Tijdens elk voorzitterschap van de Raad zou buiten de hoofdsteden een evenement kunnen worden gehouden, wat de lokale aard van de conferentie zou benadrukken en zou getuigen van het voornemen van de Raad om daarin een actieve rol te spelen. Deze evenementen zouden een extra gelegenheid kunnen bieden om tussentijdse mijlpalen te presenteren.

In de eerste helft van 2022, tijdens het Franse voorzitterschap van de Raad, zouden de resultaten en aanbevelingen van de verschillende debatten moeten worden gepresenteerd en volgende stappen in overweging worden genomen. Het is belangrijk dat deze verbintenis om met een vervolg te komen, al vanaf het begin wordt geformaliseerd in de gezamenlijke verklaring.

Het tijdschema voor het institutionele onderdeel zou moeten worden bepaald door de Europese verkiezingen van 2024: eventuele wijzigingen van de kieswetgeving zouden dan al moeten zijn doorgevoerd.

7. CONCLUSIES

Het wordt met de dag duidelijker dat burgers een actievere rol willen spelen in het proces van beleidsvorming, ook op EU-niveau. Dit geldt evenzeer binnen Europa als buiten onze grenzen. De conferentie over de toekomst van Europa moet, als overkoepelende doelstelling, de Europese burgers aanmoedigen en het voor hen gemakkelijker maken om ook buiten de Europese verkiezingen te participeren in het democratische proces. Het is niet de bedoeling dat de conferentie in de plaats komt van de representatieve democratie, maar wel dat zij deze aanvult en versterkt.

De conferentie mag niet slechts een inventarisatie zijn. Zij moet de Europese burgers in staat stellen het EU-beleid vorm te geven. Door voor de burgers sterkere en meer permanente communicatiekanalen open te stellen, met een aantal verschillende platformen waarop alle Europeanen hun mening kunnen uiten, kunnen we ervoor zorgen dat Europa daadwerkelijk actie onderneemt op basis van wat de burgers zeggen dat zij willen.

De conferentie is voor de EU een kans om te laten zien hoe zij zich in de toekomst verder kan ontwikkelen door constructief contact met de Europese burgers te zoeken – een gang van zaken die andere delen van de wereld tot inspiratie kan dienen.

Deze mededeling is de bijdrage van de Commissie aan het debat dat de drie instellingen willen voeren. Het doel ervan is gezamenlijk en snel tot een besluit te komen over de reikwijdte, de vorm, de structuur en de doelstellingen van de conferentie en dit in een gezamenlijke verklaring vast te leggen. Die verklaring moet vervolgens worden opengesteld voor andere ondertekenaars, met inbegrip van instellingen, organisaties en belanghebbenden. Hoe breder wordt gecommuniceerd, des te beter.

De Commissie is ervan overtuigd dat een krachtiger partnerschap tussen Europese beleidsmakers en de Europese burgers zal dienen om hun stem beter tot uiting te brengen en de Europese beleidsvorming in de toekomst sturing te geven. Voortbouwend op het elan en het succes van de recente communicatieactiviteiten is het nu de tijd om de kans te grijpen en een daadwerkelijk uniek debat op gang te brengen.

(1)

Europees Parlement, najaars-Eurobarometer , december 2019.

(2)

Standpunt van het Europees Parlement over de conferentie over de toekomst van Europa: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0010_NL.html

(3)

Conclusies van de Europese Raad van 12 december 2019: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-29-2019-INIT/nl/pdf

(4)

  https://vlada.gov.hr/UserDocsImages/Vijesti/2019/12 prosinac/31 prosinca/web_FINAL_PROGRAMME_EN_FINAL.pdf

(5)

Een Unie die de lat hoger legt – Mijn agenda voor Europa, https://ec.europa.eu/commission/sites/beta-political/files/political-guidelines-next-commission_nl_0.pdf

(6)

Een nieuwe strategische agenda voor de EU 2019–2024: https://www.consilium.europa.eu/media/39933/a-new-strategic-agenda-2019-2024-nl.pdf

(7)

  https://ec.europa.eu/info/law/better-regulation/have-your-say_nl