1.

Om te beginnen moet verweersters bezwaar worden onderzocht, dat in casu het procesbelang ontbreekt, en dat het beroep dientengevolge niet-ontvankelijk is.

In de eerste plaats wijst zij erop, dat de door de Commissie gekritiseerde clausule in een wet inzake goedkeuring van de uitgaven voorkwam die slechts twee jaar — in 1982 en 1983 — van kracht is geweest. In feite is tijdens deze periode geen enkele subsidie uitgekeerd, en na afloop van de geldigheidsduur zou zulks niet meer mogelijk zijn, zodat kan worden gesteld, dat de wet een dode letter is gebleven. Voorts is van belang, dat voor de daarop aansluitende periode een nieuw wetsontwerp is opgesteld, waarin de bestreden clausule niet langer voorkwam; bijgevolg zou het uitgesloten moeten worden geacht, dat opnieuw een maatregel zou worden ingevoerd die verzoekster in strijd met het Verdrag acht.

Dit argument is volgens mij evenwel weinig steekhoudend.

2.

Met betrekking tot de vraag — en dit brengt mij tot het onderzoek van de gegrondheid van het beroep — of de bestreden Italiaanse regeling als een maatregel van gelijke werking in de zin van artikel 30 EEG-Verdrag is aan te merken, kan niet worden betwijfeld, dat door de toekenning van staatssteun bij de aankoop van bepaalde produkten, wanneer daaraan de voorwaarde is verbonden dat uitsluitend binnenlandse produkten mogen worden aangekocht, soortgelijke uit andere Lid-Staten afkomstige produkten worden gediscrimineerd. Aldus — d. w. z. door een duidelijke stimulans — wordt de vraag ongetwijfeld naar de nationale produktie omgebogen, ten nadele van ingevoerde produkten, wat tot een vermindering van de invoer kan leiden. Betekenisvol is eveneens dat, zoals aan het Hof is meegedeeld, ter zake luidens de motivering van het wetsontwerp voor de jaren 1984 tot en met 1986, waarin de nationaliteitsclausule niet meer voorkomt, een protectionistische clausule niet langer noodzakelijk is. Mitsdien moet worden aangenomen, dat de Italiaanse maatregel in ieder geval onder de met betrekking tot artikel 30 in de rechtspraak ontwikkelde formulering valt, en met name moet worden aangemerkt als een handelsregeling van een Lid-Staat „die de intracommunautaire handel al dan niet rechtstreeks, daadwerkelijk of potentieel kan belemmeren” (zaak 8/74, Dassonville, Jurispr. 1974, blz. 837).

Deze zienswijze wordt bovendien bekrachtigd door 's Hofs arrest van 24 november 1982 (zaak 249/81, Commissie/Ierland, Jurispr. 1982, blz. 4005), betreffende een overheidsmaatregel ter bevordering van de afzet van Ierse produkten. Van oordeel dat deze een stimulans voor de aankoop van Ierse produkten was, waardoor het consumentengedrag werd beïnvloed, overwoog het Hof dat hij „de omvang van de handel tussen Lid-Staten nadelig kan beïnvloeden” (r. o. 25). Eveneens van belang is 's Hofs recente arrest van 11 december 1985 (zaak 192/84, Commissie/Griekenland, Jurispr. 1985, blz, 3967), waarin werd vastgesteld, dat de toekenning van gunstiger kredietvoorwaarden voor de aankoop van nationale machines als een maatregel van gelijke werking in de zin van artikel 30 moet worden beschouwd, omdat de koper hierdoor wordt gestimuleerd om machines van binnenlands fabrikaat aan te kopen.

3.

Bijgevolg is eigenlijk niet meer van belang, wat voor de onderhavige zaak uit de reeds vermelde richtlijn van de Commissie kan worden opgemaakt, en in het bijzonder uit artikel 2, lid 3, sub k, daarvan, volgens hetwelk ook maatregelen die „de aankoop door particulieren alleen van ingevoerde produkten belemmeren, of hen aansporen tot, of een voorkeur toekennen aan, de aankoop van alleen nationale produkten, of die deze aankoop verplicht stellen”, als maatregelen van gelijke werking zijn aan te merken.

Zoals bekend geldt deze bepaling volgens verweerster uitsluitend voor tot particulieren gerichte maatregelen en moeten alle marktdeelnemers daarop aanspraak kunnen maken. In casu zou deze bepaling dan ook niet relevant zijn: het betrof hier immers slechts een groep van ongeveer twintig gegadigden (bepaalde gemeentelijke bedrijven voor openbaar vervoer die geen rechtspersoonlijkheid hebben), en de verkoop van prototypes, niet van courante produkten.

Daarover wil ik nog kort iets zeggen: de vraag of dit inderdaad de juiste interpretatie van de aangehaalde bepaling is, kan buiten beschouwing worden gelaten. Het is immers bekend, dat de richtlijn niet een exhaustieve opsomming van de in artikel 30 neergelegde maatregelen wilde geven, doch slechts een reeks bijzonder karakteristieke voorbeelden. Vanuit dit oogpunt is alleen al van belang, dat de hier onderzochte Italiaanse maatregel qua doel en werking in ieder geval een sterke gelijkenis vertoont met de sub k omschreven maatregelen. Bovendien kon verzoekster in casu nog wijzen op het gedeelte van artikel 2, lid 2, waarin wordt gesproken van maatregelen waardoor de nationale produkten worden begunstigd. Ongetwijfeld hebben wij hier op zijn minst met een dergelijke situatie te doen.

Bijgevolg heeft verzoekster zich terecht beroepen op de definities van richtlijn nr. 70/50, waarin inderdaad steun kan worden gevonden voor de hierboven geschetste beoordeling van de Italiaanse maatregel.

4.

Alvorens een definitief oordeel te vellen over het standpunt van verzoekster, moeten echter nog twee argumenten van verzoekster worden onderzocht.

In de eerste plaats heeft zij ter verdediging gewezen op de omstandigheid dat het niet om de volledige vervanging van het voertuigenpark van de gemeenten ging, doch alleen om een aansporing tot aankoop van enige prototypes. Op die manier wilde zij de betrekkelijk geringe economische invloed van voormelde maatregelen aantonen. Voorts zou volgens haar artikel 30 niet van toepassing zijn, omdat het in casu om een subsidiemaatregel ging. Daarvoor voorzag het Verdrag een afzonderlijke procedure, zodat hier alleen een toetsing aan artikel 92 mogelijk was.

Stellig kan een subsidie die uitsluitend de bevoordeling van bepaalde nationale ondernemingen ten doel heeft, niet als een maatregel van gelijke werking in de zin van artikel 30 worden aangemerkt. Dit heeft het Hof duidelijk en ondubbelzinnig verklaard in zijn arrest van 22 maart 1977 (zaak 74/76, Ianelli, Jurispr. 1977, blz. 557). In onderhavig geval moet evenwel enerzijds worden vastgesteld, dat het zeer de vraag is of de Italiaanse maatregel inderdaad binnen de werkingssfeer van artikel 92 valt. Anderzijds is van belang, dat in het genoemde arrest — naar verzoekster met nadruk stelt — eveneens wordt beklemtoond, dat uit een steunregeling in voorkomend geval elementen kunnen worden gelicht, die voor de verwezenlijking van het doel van de steun niet onontbeerlijk zijn, en die een schending van overige verdragsbepalingen, waaronder ook die van artikel 30, kunnen opleveren.

Voor zover de Italiaanse maatregel ertoe strekt, gemeentelijke bedrijven voor openbaar vervoer te bevoordelen, en hen te stimuleren op zuinige voertuigen om te schakelen, kan het inderdaad aannemelijk lijken, dat artikel 92 niet van toepassing is, omdat de begunstigden onderling niet concurreren en bijgevolg de voorziene overheidssubsidies niet tot een vervalsing van de mededinging kunnen leiden, wat essentieel is voor de toepasselijkheid van artikel 92. Voor zover het doel van de maatregel en inzonderheid van de nationaliteitsclausule ook is om de voertuigfabrikanten indirect hulp te bieden ten einde het onderzoek te bevorderen en voor de ontwikkeling van zuinige voertuigen te zorgen, kan ook worden betwijfeld of om die reden sprake is van steun aan de fabrikanten in de zin van artikel 92. Zij ontvangen immers geen financiële tegemoetkoming die hun kosten drukt, maar — via de koper van het voertuig aan wie door de staat een gedeelte van de koopprijs wordt gerestitueerd — een tegenprestatie voor een door hen geleverde prestatie. Wat de voertuigfabrikant betreft, kan dus moeilijk van een subsidie worden gesproken. Dit kan dus niets anders zijn dan een maatregel die de vraag stuurt, en die, zoals ik heb aangetoond, in elk geval binnen de werkingssfeer van artikel 30 valt.

Dit punt behoeft evenwel niet volledig te worden uitgediept, want mij overtuigt in elk geval, hetgeen verzoekster op basis van de tweede, in voornoemd arrest 74/76 (Ianelli) vermelde grondgedachte heeft betoogd. Gesteld, dat het toch een steunmaatregel zou zijn, dan zou het eveneens duidelijk zijn, dat de bestreden clausule niet van wezenlijk belang is ter bereiking van het beoogde doel op het gebied van het energiebeleid (bevordering van de omschakeling op elektrisch aangedreven voertuigen door bedrijven voor openbaar vervoer) en dat dit doel evenzeer door de bevordering van de aankoop van soortgelijke buitenlandse voertuigen kan worden bereikt. In die mate kan dus zonder meer van een niet noodzakelijke voorwaarde van de steun worden gesproken, die ongetwijfeld aan andere verdragsbepalingen, waaronder ook artikel 30, kan worden getoetst. Hetzelfde kan bovendien worden gezegd met betrekking tot het andere doel van de maatregel, namelijk de bevordering van de ontwikkeling van een nationale produktie van elektrisch aangedreven voertuigen. Wanneer voor gemeentelijke bedrijven voor openbaar vervoer een stimulans voor de aankoop van dergelijke voertuigen wordt gecreëerd, dan kan inderdaad niet worden uitgesloten, dat alleen al de loutere mogelijkheid om deze voertuigen zonder discriminatie, als bedoeld in de bestreden maatregel, in het buitenland aan te kopen, voor de in aanmerking komende Italiaanse ondernemingen een voldoende aansporing is om in deze produktiesector actief te zijn. Ook in dit opzicht kan moeilijk een argument worden ontleend aan het subsidiekarakter van de maatregel en is dus de opvatting niet houdbaar dat alleen een toetsing aan artikel 92 mogelijk is.

5.

Blijkens het voorgaande is verzoeksters beoordeling van de litigieuze maatregel niet voor betwisting vatbaar en is er bijgevolg sprake van een inbreuk op artikel 30. Vervolgens is het niet moeilijk aan te tonen, dat een rechtvaardiging ervan uit hoofde van artikel 36 — wat verweerster overigens niet heeft gepoogd — in ieder geval uitgesloten is. Daartoe volstaat de loutere constatering, dat artikel 36 uitsluitend op niet-economische maatregelen van toepassing is, zoals werd beklemtoond in 's Hofs arrest van 7 februari 1984 (zaak 238/82, Duphar, Jurispr. 1984, blz. 523). In casu gaat het echter niet om een dergelijke maatregel. Zoals uitdrukkelijk is verzekerd, worden met artikel 13 van wet nr. 308 uitsluitend doeleinden inzake energiebeleid en op het gebied van onderzoek en ontwikkeling nagestreefd, die moeilijk als niet-economisch kunnen worden aangemerkt.