MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN DE RAAD EN HET EUROPEES PARLEMENT Inzake de betrekkingen met Rusland

1. Inleiding

De Europese Raad van 12 december 2003 heeft de Raad en de Commissie verzocht om een evaluatieverslag op te stellen en maatregelen voor te stellen om het strategische partnerschap tussen de EU en Rusland en de eerbiediging van de daaraan ten grondslag liggende waarden te versterken. Met deze mededeling wordt een antwoord gegeven op het verzoek van de Europese Raad. De mededeling heeft tot doel richtinggevend te zijn voor de herziening van het EU-Ruslandbeleid die zal plaatsvinden op de Raad Algemene zaken en Externe betrekkingen (RAZEB) van februari. Voorts moet de ontwikkeling van een meer samenhangende en doeltreffende aanpak van de betrekkingen met Rusland worden aangemoedigd, waarin de standpunten van de EU-25 zijn weerspiegeld, in eerste instantie met het oog op een succesvolle top in mei en ter bevordering van de samenwerking tussen de EU en Rusland. In deze mededeling wordt ook gepleit voor een herziening van het EU-beleid ten opzichte van de zuidelijke Kaukasus en de westelijke NOS.

De belangrijkste doelstellingen van de EU in haar betrekkingen met Rusland werden vastgelegd, na uitgebreid overleg tussen de lidstaten ter voorbereiding van de top van Sint-Petersburg, in mei 2003. In dit kader kwamen de lidstaten met Rusland overeen om te werken aan de oprichting van vier gemeenschappelijke ruimten [1]. Er werd een afspraak gemaakt om deze werkzaamheden voort te zetten, in het bijzonder in het kader van de partnerschaps- en samenwerkingsovereenkomst (PSO). In deze fase zal de EU prioriteit geven aan het bepalen van de meest doeltreffende aanpak om de afgesproken doelstelling, het tot stand brengen van gemeenschappelijke ruimten, te bereiken. Deze werkzaamheden moeten zijn gebaseerd op alle elementen van het nabuurschapsbeleid van de EU, zoals het beoogde nieuwe nabuurschapsinstrument, die van gemeenschappelijk belang zijn voor de EU en Rusland.

[1] Een gemeenschappelijke economische ruimte, een gemeenschappelijke ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid, een gemeenschappelijke ruimte van samenwerking op het vlak van externe veiligheid en een gemeenschappelijke ruimte op het gebied van onderzoek en onderwijs, inclusief cultuur.

Het is van aanzienlijk belang om met een belangrijke partner als Rusland, op basis van een positieve onderlinge afhankelijkheid, betrekkingen op te bouwen en een volwaardig strategisch partnerschip tot stand te brengen. Rusland is de grootste buur van de EU, die als gevolg van de uitbreiding nog dichter bij de EU is gebracht. Rusland speelt niet alleen een belangrijke rol op wereldwijd niveau en in de VN-Veiligheidsraad, maar oefent ook een aanzienlijke invloed uit in de NOS. Rusland is een grote leverancier van energieproducten aan de EU en in de toekomst zal het aandeel van Rusland in de energieleveringen nog toenemen. Hoewel de Russische economie relatief klein is, is Rusland een belangrijke markt voor goederen en diensten uit de EU, met een aanzienlijk groeipotentieel. Het is in het belang van de EU dat de hervormingen en de modernisering van de economie in Rusland worden voortgezet. In dit opzicht toont de Commissie zich verheugd over de recente economische groei in Rusland.

De EU en Rusland hebben er alle belang bij om samen te werken op het gebied van milieuvraagstukken, migratie, volksgezondheid, criminaliteit, onderzoek en andere werkterreinen die betrekking hebben op de veiligheid, de stabiliteit en de welvaart van heel Europa. Tegen de achtergrond van de belangrijke en nog toenemende economische onderlinge afhankelijkheid en van de totstandkoming van een Europees buitenlands en veiligheidsbeleid heeft Rusland op zijn beurt een aanzienlijk wensenpakket in het kader van zijn betrekkingen met de EU.

De EU en Rusland zijn het eens over talrijke vraagstukken, met inbegrip van het bevorderen van een effectieve multilaterale aanpak in het kader van de VN, het vredesproces in het Midden-Oosten, de strijd tegen het internationale terrorisme en de proliferatie van massavernietigingswapens. In het kader van de Noordelijke Dimensie werd vruchtbaar samengewerkt. Voorts is de EU verheugd over de onafgebroken Russische steun inzake Internationale Thermonucleaire Experimentele Reactor (ITER). In de energiedialoog die op de top tussen de Europese Unie en Rusland in 2000 van start ging, werden tastbare en goede resultaten geboekt op een terrein dat van strategisch belang is voor de EU en Rusland, dat op dit ogenblik de belangrijkste voorzieningsbron van de EU voor koolwaterstoffen is.

De betrekkingen zijn echter steeds meer onder druk komen te staan door de uiteenlopende standpunten van de EU en Rusland over een aantal kwesties, zoals onder meer de ratificatie van het Protocol van Kyoto, het recht tot het overvliegen van het Siberische luchtruim, de uitbreiding van de PSO, de onderhandelingen over een veterinaire overeenkomst en de uitvoercertificering. Dit ging gepaard met een meer assertieve Russische houding ten opzichte van een aantal toetredende landen en de NOS en kan gevolgen hebben voor de betrekkingen tussen Rusland en een uitgebreide EU, voor de inspanningen om de bevroren conflicten op te lossen en - in het bijzonder in het kader van het Europese nabuurschapbeleid - voor de samenwerking tussen de NOS en de EU. De EU erkent de waarde van initiatieven op het gebied van regionale economische integratie tussen partijen die in overeenstemming met hun internationale verplichtingen en ambities hebben besloten om samen te werken. De gevolgen van de ondertekening van de overeenkomst inzake een gemeenschappelijke economische ruimte door Rusland, Oekraïne, Kazakstan en Wit-Rusland in september 2003 zullen echter nauwkeurig moeten worden onderzocht wat betreft de mogelijke invloed op de werkzaamheden in het kader van de gemeenschappelijke Europese economische ruimte en op een mogelijke toekomstige vrijhandelsovereenkomst.

Tegen deze achtergrond is het in het bijzonder van belang dat de Commissie en de lidstaten hun standpunten goed op elkaar afstemmen en met één stem spreken om vooruitgang te kunnen boeken bij het tot stand brengen van de afgesproken doelstellingen.

2. Rusland - recente ontwikkelingen

In de vier jaar dat Vladimir Poetin het ambt van president bekleedde, werd ernaar gestreefd om de federale controle te consolideren en het overheidsapparaat te versterken. Dit heeft tot meer stabiliteit geleid, wat op zich een gunstige evolutie is na de onzekerheid van het Jeltsin-tijdperk. In de voorbij vier jaar werd evenwel minder prioriteit gegeven aan de waarden waaraan de EU en Rusland (als lid van de Raad van Europa en de OVSE) zijn gehecht. Naar aanleiding van rapporten van internationale organisaties, onder meer de OVSE en de Raad van Europa, het verloop van de verkiezingen voor de Doema in december 2003, de gebeurtenissen in Tsjetsjenië en aanwijzingen over de selectieve toepassing van de wet rijzen er vragen omtrent de bereidheid en het vermogen van Rusland om fundamentele, universele Europese waarden te handhaven en de democratische hervormingen voort te zetten.

Onder het beleid van president Poetin is een relatief krachtig economisch herstel (vanuit een minder goede uitgangspositie) opgetreden, waardoor de economische basisvoorwaarden op dit ogenblik over het algemeen gunstig zijn. Tussen 1999 en 2003 bedroeg de groei van het BBP gemiddeld 6,5% per jaar en is de inflatie gedaald tot 12%. Door een betere inning van de belastingen en de begrotingsdiscipline bedroeg het overschot van de federale begroting in 2003 1,5% van het BBP en door zijn handelsoverschot kon Rusland - ondanks aanzienlijke afbetalingen van buitenlandse schulden en kapitaalexport - een sterke positie van zijn lopende rekening aanhouden. Het is onder meer dankzij deze positieve resultaten dat bij peilingen meer dan 70% van de bevolking president Poetin blijkt te steunen. Hij is dan ook de grootste kanshebber bij de presidentsverkiezingen die in maart 2004 zullen plaatsvinden. Tot de schaduwzijden van het beleid behoren de toenemende ongelijkheid in Rusland (volgens de laatste ramingen leven op dit ogenblik 31 miljoen Russen onder officiële armoedegrens) en de afname en vergrijzing van de bevolking, die niet door immigratie van etnische Russen uit andere NOS worden ondervangen. De mogelijke aanzienlijke afname van de Russische bevolking tijdens de komende decennia zou een bron kunnen worden van aanhoudende instabiliteit. Al deze factoren hebben gevolgen voor de duurzame ontwikkeling en de economische groei. Gegevens over de Russische economie en demografie zijn in de bijlagen opgenomen.

De goedkeuring van de economische hervormingen sedert medio 2000 was indrukwekkend. De uitvoering en handhaving van wetgeving blijven evenwel knelpunten en corruptie is nog steeds een belangrijk obstakel. Tijdens de voorbije maanden begon het hervormingsproces te haperen. Sommige hervormingen zijn afgezwakt of teruggedraaid omdat de politieke aandacht meer is toegespitst op de verkiezingen en de hervormingen vaker op gevestigde belangen zijn gebotst. Veel werk moet nog worden verricht om hervormingen tot stand te brengen op volgende terreinen: de natuurlijke monopolies (spoorwegen, energie - in het bijzonder de gassector), het ambtenarenapparaat, de financiële sector, huisvesting, gemeenschapsvoorzieningen, de gezondheidszorg en het onderwijs. Hervormingen en economisch herstel gingen niet gepaard met een voldoende diversificatie van de Russische economie, die gebaseerd blijft op opbrengsten uit traditionele sectoren zoals energie en basisproducten. Door het grote aandeel van energie in de Russische export blijft de economie gevoelig voor externe schokken. Ondertussen zijn de resultaten van Rusland op gebied van het aantrekken van directe buitenlandse investeringen (DBI) minder gunstig dan die van andere opkomende economieën, wat leidt tot een veroudering van de productiemiddelen en een verval van de infrastructuur.

3. De huidige betrekkingen

De EU en Rusland hebben overeenstemming bereikt over ambitieuze politieke verklaringen (b.v. over de "gemeenschappelijke ruimten", de energiedialoog, samenwerking op het gebied van milieuvraagstukken [2] and samenwerking op politiek gebied en inzake veiligheid) en hebben strategieën voor hun betrekkingen ontwikkeld, met inbegrip van de "de gemeenschappelijke EU-strategie ten aanzien van Rusland" en de Russische "strategie op middellange termijn voor betrekkingen met de EU". Ondanks de gemeenschappelijke belangen, de toenemende economische onderlinge afhankelijkheid en de geboekte vooruitgang, konden in het algemeen onvoldoende resultaten worden bereikt over fundamentele vraagstukken.

[2] Tijdens beide topontmoetingen in 2001 werd het grote gemeenschappelijke belang in een intensivering van de samenwerking op het gebied van milieuvraagstukken opnieuw benadrukt.

De EU moet op alle terreinen waarop ze werkzaam is, zorgen voor meer coördinatie en samenhang - de signalen aan Rusland moeten duidelijk en ondubbelzinnig zijn. Alleen door blijk te geven van betrokkenheid, waarbij de EU volwaardig gebruik maakt van haar gezamenlijke onderhandelingspositie, kan de EU bijdragen tot het tot stand komen van een behoorlijk functionerende rechtsstaat in Rusland, wat in het voordeel is van beide partijen.

Zowel voor het handhaven van de democratie en de fundamentele Europese waarden waartoe Rusland zich als lid van de OVSE en de Raad van Europa heeft verbonden als voor de ontwikkeling van economische en andere betrekkingen tussen de EU en Rusland, is dit van belang. Een transparante en niet-discriminerende toepassing van de regelgeving is -bijvoorbeeld in het kader van de toetreding tot de WTO - van cruciaal belang voor de Russische economie. Aard en kwaliteit van het partnerschap tussen de EU en Rusland zullen in hoge mate afhangen van het belang dat Rusland aan universele en Europese waarden hecht.

De EU streeft ernaar haar betrekkingen met de westelijke NOS en de zuidelijke Kaukasus te intensiveren. In dit kader moet de EU waar mogelijk met Rusland samenwerken om een oplossing uit te werken voor bevroren conflicten, de politieke instabiliteit aan te pakken en de economische groei te bevorderen.

4. De weg voorwaarts

Het is in het belang van de EU dat Rusland een open, stabiele, democratische, strategische partner wordt, die in staat is de Europese waarden te handhaven, de hervormingen voort te zetten, de afspraken uit te voeren en die in samenwerking met de EU een constructieve rol kan spelen in de NOS.

Er moet rekening worden gehouden met verschillende factoren. In het bijzonder moet de EU:

- een doeltreffende, realistische, evenwichtige en samenhangende aanpak opzetten;

- een nauwe samenwerking met Rusland tot stand brengen;

- de samenhang in het beleid behouden;

- en de werking van de bestaande samenwerkingsstructuren verbeteren.

Een doeltreffende, realistische, evenwichtige en samenhangende aanpak

De EU moet de invloed die ze op Rusland kan uitoefenen, ten volle benutten om de belangen van de EU te bevorderen en te verdedigen en moet streven naar een evenwichtig partnerschap.

Dit betekent de doelstellingen van de EU koppelen aan kwesties waarvoor Rusland alles in het werk stelt om vooruitgang te boeken. De EU moet realistische gemeenschappelijke standpunten bepalen, die kunnen worden gebruikt om een duidelijke onderhandelingspositie in te nemen tegenover de Russische gesprekspartners. Het is van belang om de politisering van economische en technische vraagstukken te voorkomen door ervoor te zorgen dat de voorgestelde koppelingen betrekking hebben op aanverwante aangelegenheden.

Een dergelijke aanpak versterkt de geloofwaardigheid van de EU en draagt bij tot een meer substantieel en toekomstgericht partnerschap met Rusland. Deze aanpak was doeltreffend tijdens de onderhandelingen over de doorreis van Russische staatsburgers naar Kaliningrad en zorgde ervoor dat enige vooruitgang werd geboekt op het gebied van de Russische aanvraag voor toetreding tot de WTO. Deze benadering zou onder meer op volgende terreinen tot gunstige resultaten kunnen leiden:

- de toepassing van PSO-bepalingen op de toetredende landen vanaf 1 mei 2004 en de toekenning van bepaalde handelspreferenties aan Rusland;

- het sluiten van een terugname-overeenkomst tussen de EU en Rusland en de vereenvoudiging van de procedures voor de afgifte van visa (waarbij gebruik kan worden gemaakt van de mogelijkheden die worden geboden in het kader van Schengen);

- actieve Russische samenwerking met de EU voor het oplossen van bevroren conflicten in de gemeenschappelijke buurlanden en de bereidheid van EU om intensiever samen te werken op het gebied van crisisbeheersing en civiele bescherming;

- Russische ratificatie van het Protocol van Kyoto alsook een intensievere samenwerking op het gebied van energie, inclusief vooruitgang in de onderhandelingen over de handel in nucleair materiaal.

Nauwe samenwerking

De EU kan de ontwikkelingen in Rusland beïnvloeden op voorwaarde dat ze bereid is om moeilijke kwesties op een duidelijke en vastbesloten manier ter sprake te brengen. De EU als geheel moet bevestigen dat gemeenschappelijke Europese waarden de basis blijven voor een intensivering van de betrekkingen. Zo moeten de EU en haar lidstaten bijvoorbeeld op een krachtige en samenhangende wijze uiting geven aan hun ongerustheid over recente politieke ontwikkelingen, die wijzen op een discriminerende toepassing van de wet of schending van de mensenrechten. De EU moet uitwisselingen tussen personen blijven aanmoedigen, inclusief partnerschappen op het gebied van onderwijs, waardoor de Europese waarden worden bevorderd.

De EU moet blijk geven van haar bereidheid om op basis van haar eigen strategische doelstellingen betrekkingen uit te bouwen met de NOS. Hierbij kan waar mogelijk met Rusland worden samengewerkt.

Uit ervaring blijkt dat wanneer moeilijke kwesties rijzen, Rusland deze vaak wil behandelen door nieuwe onderhandelingsstructuren op te zetten. De EU moet duidelijk blijk geven van haar bereidheid om met Rusland samen te werken over alle complexe vraagstukken van gemeenschappelijk belang, maar moet voorrang blijven geven aan inhoud over vorm met het oog op het behalen van concrete resultaten.

Samenhang in het beleid

De samenwerking moet de wederzijdse belangen van de EU en Rusland weerspiegelen en moet evenwichtig zijn. Op het gebied van justitie en binnenlandse zaken is de vereenvoudiging van de procedures voor de afgifte van visa bijvoorbeeld een topprioriteit voor Rusland. Voor de EU is een vereenvoudiging van bepaalde procedures aan Russische kant evenwel ook van belang. Een voorbeeld van de vooruitgang die op dit terrein werd geboekt is het voorstel dat de Commissie binnenkort zal indienen voor de vereenvoudiging van de afgifte van visa aan onderzoekers uit derde landen. Door de vooruitgang in verband met de afgifte van visa moet de EU resultaten kunnen boeken op het gebied van het vraagstuk van de terugname, wat van groot belang is voor de EU, maar uiteindelijk ook voordelig voor Rusland is, omdat vooruitgang op dit werkterrein zal bijdragen tot het vertrouwen dat nodig is voor een doeltreffende gezamenlijke aanpak van illegale immigratie. De EU moet bredere vraagstukken op het gebied van justitie en binnenlandse zaken ter sprake blijven brengen, zoals onder meer de samenwerking inzake grensbeheer, de strijd tegen de georganiseerde misdaad, corruptie en illegale migratie. Als er vooruitgang kan worden geboekt in het kader van de energiedialoog, is dit ook een gunstige evolutie. Om ervoor te zorgen dat de EU met één stem kan spreken, is het van belang dat aanverwante initiatieven nauw worden gecoördineerd en het algemene beleid van de EU ten opzichte van Rusland ondersteunen.

De EU moet overeenstemming bereiken over de essentiële doelstellingen en duidelijke standpunten innemen [3]. Dit betekent onder meer dat ter voorbereiding van de topconferenties een document moet worden opgesteld, waarin de doelstellingen worden bepaald, de onderhandelingspositie van de EU duidelijk wordt afgebakend en de punten worden vastgelegd waarover de EU niet bereid is enige toegeving te doen. De doelstellingen en standpunten die binnen de EU zijn afgesproken, moeten richtinggevend zijn voor alle EU-actoren, zowel in Moskou als in Brussel.

[3] Gemeenschappelijke standpunten in verband met kwesties, waar vooruitgang op dit ogenblik wordt geblokkeerd door Rusland, maar die van prioritair belang zijn voor de EU, zijn opgenomen in de bijlage. Het gaat onder meer om: de ratificatie van het Protocol van Kyoto, maritieme en nucleaire veiligheid, onderhandelingen over terugname, het vergemakkelijken van het verstrekken van humanitaire hulp, de ratificatie van grensovereenkomsten met Letland en Estland, uitbreiding van de PSO, de rechten voor het overvliegen van het Siberische luchtruim, samenwerking inzake Galileo, hervorming van de energiesector en Russische vrijwaringsmaatregelen.

Samenwerkingsstructuur

De huidige samenwerkingsstructuur en in het bijzonder de PSO zijn niet verouderd en hebben evenmin het einde van hun mogelijkheden bereikt. Door de PSO wordt de reikwijdte van de samenwerking tussen de EU en Rusland niet beperkt. De Commissie moet integendeel Rusland aanzetten tot meer, met name praktische, samenwerking.

De EU moet ernaar streven onverwijld een algemeen akkoord met Rusland te bereiken over de samenwerkingsstructuren. Het is in het belang van de EU om de besprekingen over de procedures snel af te ronden om vooruitgang te kunnen boeken op het gebied van de gemeenschappelijke agenda. De EU moet de samenwerking baseren op het bestaande kader.

De PSO-instellingen moeten operationeler en flexibeler worden. De Permanente Samenwerkingsraad (PSR) moet op het niveau van de trojka worden opgericht. De PSR kan een nieuwe stimulans geven aan de betrekkingen tussen de EU en Rusland door te zorgen voor een intensievere samenwerking van de EU met de bevoegde ministeries, een dialoog aan te gaan met de presidentiële administratie en te voorkomen dat initiatieven vastlopen die in het belang van beide partijen zijn. De PSR biedt namelijk de flexibiliteit en de samenwerking waarnaar Rusland op zoek is en behoudt tegelijkertijd de samenhang en de transparantie die voor de EU van belang zijn.

De EU moet bereid zijn om bijeenkomsten van de PSR te laten plaatsvinden over werkterreinen zoals justitie en binnenlandse zaken, milieu, energie, transport. Op het gebied van justitie en binnenlandse zaken vinden er sinds april 2001 ministeriële trojka's plaats. Tijdens de ministeriële bijeenkomsten in de nieuwe PSR-structuur moeten de Commissie, het Voorzitterschap en de Russische presidentiële administratie (die coördinerend kan optreden tussen alle Russische ministeries die belang hebben bij rechtstreekse contacten op het gebied van justitie en binnenlandse zaken) elkaar kunnen ontmoeten. Hoewel aanvullende structuren niet nodig lijken te zijn, kunnen, indien nodig, informele topontmoetingen worden georganiseerd. In dit verband moet bijzondere aandacht worden besteed aan het idee dat onlangs door Rusland werd geopperd om op topniveau specifieke vraagstukken te bespreken op het gebied van justitie en binnenlandse zaken.

De Commissie moet de subcomités een nieuw elan geven. Door ervoor te zorgen dat er meer inhoudelijke besprekingen in deze fora plaatsvinden, kan de Commissie Rusland ertoe aanzetten te reageren. Op het gebied van justitie en binnenlandse zaken kan bijvoorbeeld een subcomité worden opgericht. De EU moet ook de omvang van haar bijstand aan Rusland opnieuw bekijken. Bij deze heroverweging moet de EU ermee rekening houden dat de bijstand in het gunstigste geval gemengde resultaten heeft opgeleverd en dat er geen bevredigende werkomstandigheden (in het bijzonder vrijstelling van BTW en andere lokale heffingen, geschikte werkomstandigheden en veiligheidsmaatregelen voor humanitaire hulp) tot stand zijn gebracht.

5. Besluit

De strategische doelstelling voor de betrekkingen tussen de EU en Rusland waarover overeenstemming werd bereikt op top van Sint-Petersburg in mei 2003, blijft geldig, namelijk de totstandbrenging van gemeenschappelijke ruimten (een gemeenschappelijke economische ruimte, een gemeenschappelijke ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid, een gemeenschappelijke ruimte van samenwerking op het vlak van externe veiligheid en een gemeenschappelijke ruimte op het gebied van onderzoek en onderwijs, inclusief cultuur) in het kader van de PSO. Om deze doelstelling te bereiken, moet de EU de samenwerking met Rusland verbeteren.

Het beleid ten opzichte van Rusland moet meer gecoördineerd worden. Daarom beveelt de Commissie de Raad aan:

- samen te werken met Rusland om een volwaardig strategisch partnerschap tot stand te brengen. Hierbij moeten minder vaak hoogdravende politieke verklaringen worden afgelegd, maar moeten een strategie en een agenda worden opgesteld die zijn toegespitst op concrete vraagstukken. De EU moet bereid zijn alle vraagstukken met Rusland te bespreken en mag niet aarzelen om de belangen van de EU krachtdadig te verdedigen;

- te benadrukken dat het partnerschap tussen de EU en Rusland gebaseerd moet zijn op gemeenschappelijke waarden en belangen. Dit betekent dat een openhartige discussie moet plaatsvinden over Russische praktijken die ingaan tegen de universele en Europese waarden. Hierbij kan het gaan om kwesties op het gebied van democratie, mensenrechten in Tsjetsjenië, de vrijheid van de media en sommige milieuvraagstukken;

- een evenwichtiger samenwerking met Rusland uit te bouwen en samenhang van het beleid te bevorderen. Bij de aanvang van elk Voorzitterschap moet de EU een lijst opstellen met de voor de EU prioritaire vraagstukken, met duidelijke doelstellingen en gemeenschappelijke standpunten;

- aanverwante vraagstukken samenbundelen - indien dit relevant is - om de belangen van de EU te bevorderen;

- zo snel mogelijk de Permanente Samenwerkingsraad oprichten en onderzoeken hoe de efficiëntie van andere PSO-instellingen kan worden verbeterd.

Zowel door een duidelijk inzicht in de belangen, doelstellingen en prioriteiten van de EU als door een beter gecoördineerd beleid ten opzichte van Rusland zal de EU vooruitgang kunnen boeken bij de oprichting van de vier gemeenschappelijke ruimten.

Daarom moet de EU concrete voorstellen op het gebied van de totstandkoming en de inhoud van de gemeenschappelijke ruimten aan Rusland voorleggen. De EU moet aan Rusland een ontwerp voor een gezamenlijk actieplan voorstellen dat betrekking heeft op de vier ruimten en waarin tevens expliciet wordt verwezen naar energievraagstukken. Dit actieplan moet samenhangen met het nabuurschapsbeleid van de EU en de relevante aspecten van dit beleid die zowel voor Rusland als voor de EU van belang zijn, moeten in het actieplan worden opgenomen. Voorts moet in het actieplan worden voortgebouwd op de resultaten van de huidige positieve samenwerking op specifieke terreinen. Door een pro-actieve aanpak, waarin de EU op basis van wederkerigheid duidelijke en realistische doelstellingen bepaalt, geeft de EU aan Rusland een sterk signaal van haar bereidheid tot samenwerken. Tegen de topconferentie in mei moet worden gepoogd overeenstemming te vinden over de grote lijnen van een actieplan, waarbij het streefdoel moet zijn om tegen de topconferentie in de herfst een akkoord te bereiken over een gezamenlijk actieplan. De unilaterale gemeenschappelijke strategie van de EU ten aanzien van Rusland zou dan kunnen worden vervangen door een actieplan waarover beide partijen het eens zijn geworden. Zolang er echter geen akkoord is over de uitbreiding van de PSO dient de EU met Rusland geen inhoudelijke besprekingen over het actieplan te voeren.

Voorts beveelt de Commissie aan dat de EU een meer samenhangend beleid voert tegenover de zuidelijke Kaukasus, onder andere door het optreden van de speciale vertegenwoordiger van de EU, en de westelijke NOS. Waar mogelijk kan dit gebeuren in samenwerking met Rusland. Hierbij is het streefdoel om de betrekkingen tussen de EU en deze landen te intensiveren en hun economische ontwikkeling en politieke stabilisatie te bevorderen, waarbij ook moet worden gedacht aan het oplossen van bevroren conflicten.

BIJLAGE

De Russische economie: recente ontwikkelingen

en vooruitzichten vanuit een EU-perspectief

Sedert 1998 is belangrijke vooruitgang geboekt

Sedert de financiële crisis in 1998, die het einde betekende van de eerste fase van Ruslands chaotische overgang uit het sovjettijdperk, heeft Rusland een lange weg afgelegd op het gebied van groei en economische stabiliteit. In schrille tegenstelling tot het vorige decennium dat gekenmerkt werd door economische en sociale ontregeling, ontstond tijdens de periode 1999-2003 in Rusland niet alleen geleidelijk aan een meer stabiele en voorspelbare politieke omgeving, maar werden ook vrij behoorlijke prestaties neergezet op het gebied van economische groei, macro-economische stabilisatie en beleidshervormingen.

Dankzij 1) de hoge prijzen voor de belangrijkste Russische exportproducten (in hoofdzaak olie en gas), 2) de devaluatie van de roebel en 3) een voorzichtig macro-economisch beleid, nam het reële BBP in de periode 1999-2003 toe met bijna 40%, wat neerkomt op een jaarlijks gemiddeld groeicijfer van 6,5% (zie tabel). Rusland is erin geslaagd macro-economische stabiliteit tot stand te brengen: de inflatie werd sterk beteugeld, de overheidsuitgaven zijn onder controle; uit de crisis van 1998 werden de nodige lessen getrokken: de hogere olie-inkomsten werden niet uitgegeven, maar aangewend om gedurende vier jaar een begrotingsoverschot tot stand te brengen; nadat de roebel in de periode 1998-1999 de helft van zijn waarde (in reële termen) had verloren, is geleidelijk aan een reële en onlangs zelfs nominale appreciatie van de wisselkoers van de roebel tot stand gekomen. Groei en financiële stabilisatie hebben geleid tot een aanzienlijke en aanhoudende groei van het beschikbare inkomen (alleen al in de eerste tien maanden van 2003 steeg het reële contante inkomen met 16%) en tot een vermindering van de armoedecijfers (het recordcijfer van ongeveer 40% van de bevolking in 1999 is gedaald tot ongeveer 25% in 2003). De betalingsbalans is ook aanzienlijk verbeterd: op de lopende rekening werden verschotten geboekt die opliepen tot 15% van het BBP; de kapitaaluitstroom nam af en vanaf een bepaald ogenblik in 2003 was er zelfs sprake van kapitaalinvoer. Rusland heeft gebruik gemaakt van deze gunstige omgevingsfactoren om de betrekkingen met de buitenlandse schuldeisers te normaliseren en zijn buitenlandse schuld ingrijpend te verminderen, die nog slechts 28% van het BBP bedraagt en dus niet meer zorgwekkend is.

Rusland: belangrijkste macro-economische indicatoren, 1998 - 2003

>RUIMTE VOOR DE TABEL>

Op structureel vlak werd ook vooruitgang geboekt; vooral sedert 2000 heeft de regering zich ingespannen om een meer samenhangende hervormingsstrategie ten uitvoer te leggen. Sedertdien zijn belangrijke hervormingen die betrekkingen hebben op grote onderdelen van de economie (zoals deregulering, fiscaliteit, pensioenen en grondbezit) reeds tot stand gebracht - of worden ze ten uitvoer gelegd. Op het gebied van het sociaal beleid is een begin gemaakt met een belangrijke herziening van het pensioenstelsel die een gezonde financiële basis voor de pensioenen moet creëren. Op andere belangrijke terreinen, zoals de energiesector, de financiële sector en huisvesting moeten ingrijpende maatregelen evenwel nog steeds worden genomen. Op het gebied van de hervorming van de overheid (overheidsdiensten, ambtenarenapparaat, rechterlijke macht) moet nog heel wat werk worden verzet.

Samengevat komt het erop neer dat de Rusland met een BBP van bijna 450 miljard USD, een inkomen per hoofd van de bevolking van ongeveer 3000 USD, een score van bijna 3 op 5 op de transitie-indicator van de Europese Bank voor Ontwikkeling en Wederopbouw (EBRD) en een 63ste plaats op een totaal van 175 landen op de ontwikkelingsindex van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties (UNDP), een economie heeft die in omvang overeenstemt met de Nederlandse economie of met een derde van de Chinese economie. Voorts heeft Rusland een welvaartsniveau dat 20% hoger ligt dan dat van Roemenië [4], bevindt het zich in een transitiefase die vrij identiek is aan die van Roemenië en heeft het een ontwikkelingsniveau dat vergelijkbaar is met dat van Brazilië.

[4] Gemeten naar koopkrachtpariteit bedroeg het Russische BBP per hoofd van de bevolking in 2002 8490 USD, in vergelijking met 6976 USD voor Roemenië.

De hierboven geschetste ontwikkelingen op het gebied van macro-economische indicatoren en economische hervormingen zijn op zich indrukwekkend, maar mogen niet leiden tot een overschatting van de sterkte van de Russische economie of een onderschatting van de uitdagingen waarvoor de Russische economie zich geplaatst ziet. Bij het bepalen van een zinvolle strategie op middellange en lange termijn moet rekening worden gehouden met een aantal andere factoren.

Onzekere vooruitzichten op lange termijn

Uitgaande van de realisaties van de voorbije jaren hebben de Russische politieke leiders volgende ambitieuze langetermijndoelstellingen bepaald: een sterke stijging van de levensstandaard tot stand brengen en de Russische economie omvormen tot een moderne, gediversifieerde en concurrerende economie die volledig is geïntegreerd in het mondiale economische systeem. In dit kader wordt de groei van de voorbije jaren slechts beschouwd als de aanvang van een lang proces van een nog sterkere, duurzame groei. Het belangrijkste onderdeel van deze strategie is de doelstelling - die begin 2003 door president Poetin werd vastgesteld - om in tien jaar tijd het reële BBP te verdubbelen. Hiervoor moet het groeipercentage van de economie worden opgetrokken tot 8% per jaar.

Om de haalbaarheid van deze doelstellingen en de voorwaarden voor hun realisatie te kunnen beoordelen, is het noodzakelijk om de belangrijkste knelpunten en problemen van de Russische economie te onderzoeken. Ondanks de geboekte vooruitgang zijn de economische prestaties van het voorbije decennium minder indrukwekkend dan die van vergelijkbare overgangseconomieën. Uit grondiger onderzoek blijkt bovendien dat aanzienlijke structurele en sociale wanverhoudingen de Russische economie ernstige beperkingen opleggen.

* De Russische economie is onvoldoende gediversifieerd. De afhankelijkheid van natuurlijke hulpbronnen, in het bijzonder olie en gas, is niet verminderd, maar is integendeel toegenomen. Meer dan 80% van alle export is gebaseerd op natuurlijke hulpbronnen, waarvan bijna 60% olie en gas. Dit maakt de economie kwetsbaar voor plotselinge instortingen van de olieprijzen. [5]

[5] Volgens het IMF heeft een daling van de olieprijzen met één USD volgende gevolgen: een vermindering met 0,5% van de groei van het BBP, een daling van de inkomsten van de federale overheid met één miljard USD (0,3% van het BBP) en een vermindering van de exportinkomsten met twee miljard USD.

* Talrijke traditionele grote industriële ondernemingen werden slechts in beperkte mate geherstructureerd en de oprichting van nieuwe bedrijven, in het bijzonder MKB's, verloopt traag, als gevolg van de zwakke handhaving van de mededingingsregels en aanzienlijke bureaucratische belemmeringen. Bijgevolg is het gewicht van de MKB's in het Russische BBP, doorgaans geraamd op een kleine 20%, slechts ongeveer de helft van het aandeel van MKB's in geavanceerde overgangseconomieën.

* Het gevolg van de te grote afhankelijkheid van natuurlijke hulpbronnen en de ontoereikende mededinging is de concentratie van de marktmacht en rijkdom in de handen van een beperkt aantal grote financieel-industriële groepen die vertakkingen hebben met de politieke macht. Hun kernactiviteit bestaat hoofdzakelijk uit een op de export gerichte productie die gebaseerd is op natuurlijke hulpbronnen. Dit weerspiegelt het hierboven geschetste gebrek aan diversificatie. De recente spectaculaire aanpak van de kopstukken van een aantal van deze groepen kan op heel wat steun rekenen bij de binnenlandse publieke opinie, maar betekent niet noodzakelijk dat het Kremlin vastbesloten is om een einde te maken aan het huidige model van "oligarchisch" kapitalisme. De maatregelen kunnen gewoonweg tot doel hebben ervoor te zorgen dat de Russische zakenwereld zich niet inmengt met de actieve politiek.

* Chronische onderinvestering is een groot probleem. Ondanks de recente toename van de investeringen (sedert 1999 gemiddeld meer dan 9% per jaar), blijft het aandeel van de kapitaaluitgaven in het BBP laag. Bovendien zijn de meeste investeringen toegespitst op de olie- en gassector en op het bouwbedrijf. De infrastructuur en de verwerkende industrie worden verwaarloosd. Bijgevolg verkeert de infrastructuur in een vergevorderde staat van verval, terwijl een groot deel van de industrie niet is geherstructureerd en ook geen gebruik maakt van geavanceerde buitenlandse technologie. De instroom van directe buitenlandse investeringen (DBI) blijft laag, aangezien investeerders Rusland blijven beschouwen als een risicovolle markt [6].

[6] Tijdens de periode 1992-2002 trok Rusland slechts 23 miljard USD aan directe buitenlandse investeringen (DBI) aan, een twintigste van het bedrag dat in China werd geïnvesteerd. Tegelijkertijd wordt geraamd dat 245 miljard USD aan kapitaal uit Rusland is weggevloeid.

* Ondanks de verbetering die sedert 1999 is opgetreden, blijven de sociale indicatoren zwak. Het gaat hier met name over de inkomensongelijkheid in Rusland die in vergelijking met andere overgangseconomieën bijzonder hoog is en die de voorbije jaren nog lijkt te zijn toegenomen ondanks een aanzienlijke stijging van de reële lonen. De inkomensongelijkheden tussen de verschillende regio's in Rusland zijn zelfs nog frappanter: de enorme verschillen in inkomen en economische prestatie zijn tijdens het voorbije decennium toegenomen.

* De voorbije tien jaar is de demografische situatie van Rusland verslechterd. Ondanks netto-immigratie is de bevolking met ongeveer 3 miljoen verminderd. Deze daling is het gevolg van een lagere vruchtbaarheid en een sterke toename van de volwassenensterfte, in het bijzonder bij de mannelijke bevolking (de levensverwachting van een Russische man bedraagt 58,4 jaar). Beide ontwikkelingen zijn grotendeels toe te schrijven aan de hachelijke sociale omstandigheden en de ontregeling die de overgangsjaren teweeg hebben gebracht.

* De geografie van Rusland, die wordt gekenmerkt door lange afstanden, een hard klimaat in grote delen van het land en een schaarse bevolking heeft hoge transportkosten tot gevolg en vormt een structurele rem voor de economische groei en het wegwerken van de regionale wanverhoudingen (transportkosten zijn in Rusland ongeveer drie keer hoger dan de op basis van c.i.f./f.o.b. marges vastgestelde internationale normen).

Wat betreft de groeivooruitzichten op lange termijn, is het bijzonder moeilijk om een betrouwbare raming op te stellen. Het streefcijfer van de regering is om in het komende decennium een gemiddeld jaarlijks groeipercentage van een kleine 8% te behalen. Sommige huidige ramingen voorspellen echter een jaarlijkse groei van ongeveer 5% gedurende de volgende tien jaar. Andere, minder optimistische ramingen voorspellen als basishypothese een gemiddelde jaarlijkse groei van 2,5-3%. Met deze lagere groeicijfers blijft een geleidelijke vermindering van het armoedepeil mogelijk, maar ze zijn onvoldoende om een brede, duurzame ontwikkeling tot stand te brengen die niet meer beperkt blijft tot de huidige structuur die louter op natuurlijke hulpbronnen is gebaseerd. In een dergelijk scenario bestaat ook een duidelijk risico dat bij een geleidelijke achteruitgang van de twee sleutelfactoren die zorgen voor de Russische groei (verbeterde concurrentiepositie als gevolg van de waardevermindering van de munteenheid en hoge olieprijzen) het huidige groeitempo verder vertraagt en Rusland in een fase van economische stagnatie terechtkomt.

Beleidskeuzes zullen bepalen of de economie zal stagneren of de opgelopen achterstand zal wegwerken

Voor het realiseren van permanente hogere groeicijfers, een meer gediversifieerde economie, een hogere werkgelegenheidsgraad en een betere armoedebestrijding, moeten de structurele, sociale en institutionele hervormingen worden versneld en worden toegespitst op een aanmerkelijke verbetering van het investeringsklimaat en het bewerkstelligen van een hogere productiviteit, in het bijzonder in de verwerkende industrie, die in grote moeilijkheden verkeert. Indien daarentegen zelfgenoegzaamheid -- als gevolg van de huidige hoge olieprijzen -- conservatisme en protectionisme de bovenhand krijgen, dan staat vast dat Rusland een olie-economie blijft die economisch en wellicht ook politiek wordt gedomineerd door enkele grote oligopolies en die niet in staat is om de Schumpeteriaanse processen van creatieve destructie te bewerkstellingen die van cruciaal belang zijn om de Russische industrie nieuw leven in te blazen. Rusland zal dan niet noodzakelijk worden geconfronteerd met een crisis zoals in 1998, maar zal een lange periode van bescheiden groei kennen. Voorts is het mogelijk dat bij lage olie- en gasprijzen - en in samenhang met een geleidelijke uitputting van de natuurlijke hulpbronnen - de Russische economie opnieuw stagneert.

Naast het behoud van een gunstig macro-economisch kader moet Rusland volgende belangrijke beleidsprioriteiten in acht nemen (i) verbetering van het investeringsklimaat, (ii) verdere integratie in de wereldeconomie, (iii) hervorming van de overheidsadministratie en het ambtenarenapparaat, (iv) ontwikkeling van het menselijk kapitaal en (v) bescherming van de sociaal zwakkeren.

Verbetering van het investeringsklimaat

Voor een verbetering van het investerings- en ondernemingsklimaat moet een reeks maatregelen op verschillende aanverwante terreinen worden genomen. Onder meer de volgende belangrijke vraagstukken moeten worden aangepakt:

* Vooruitgang realiseren bij de hervorming van de nutsbedrijven - elektriciteit, gas, spoorwegen en olietransport. Deze sectoren worden nog steeds gedomineerd door monopolies die voordeel halen uit economisch niet verantwoorde tariefsystemen en omvangrijke subsidies (de jaarlijkse subsidies voor gas en elektriciteit kunnen oplopen tot 30% van het BBP). Door deze subsidies, die vaak onder discriminerende voorwaarden worden verleend, kunnen inefficiënte ondernemingen overleven, worden schaarse menselijke, financiële en materiële middelen vastgehouden in sectoren met een lage productiviteit en wordt schade toegebracht aan het milieu doordat de verspilling van natuurlijke hulpbronnen wordt gestimuleerd. Hoewel de regering zich ervan bewust is dat een geleidelijke afschaffing van de kruissubsidiëring in de energiesector en bijgevolg een prijsstijging noodzakelijk zijn, blijven de hervormingen in deze politiek gevoelige sectoren nog steeds haperen (met uitzondering misschien van de elektriciteitssector), in het bijzonder omdat talrijke Russische steden bijna volledig afhankelijk zijn van één enkele grote industriële onderneming, die failliet zou kunnen gaan als gevolg van een vermindering van de subsidies. De onwil om de lage energie-efficiëntie van de Russische industrie aan te pakken blijkt ook uit de groeiende Russische tegenzin om in de huidige stand van zaken het Protocol van Kyoto te ratificeren.

* Niettegenstaande de vooruitgang die de afgelopen tijd op het gebied van de deregulering is geboekt, biedt een wijdvertakt systeem van overheidslicenties, inspecties en toelatingsvoorwaarden aanzienlijke mogelijkheden voor overheidsinmenging in de economie en voor corruptie, in het bijzonder op lokaal niveau. Dit vormt een belangrijk beletstel voor productieve investeringen en de ontwikkeling van een dynamische particuliere sector. In het algemeen kan worden gesteld dat de praktische toepassing van de wet doorgaans bijzonder ongelijk, zo niet willekeurig is.

* De hervorming van het bankwezen en de financiële sector gaat traag vooruit, waardoor Rusland verstoken blijft van hoognodige financiële bemiddeling. Na de ondergang van een aantal van de grootste particuliere banken in 1998 wordt de sector gedomineerd door de spaarbank van de staat, die bijna 70% van de deposito's aantrekt. In het licht van de institutionele problemen hebben belangrijke particuliere concurrenten weinig kans om marktaandeel te veroveren.

* Ondanks de onbetwistbare vooruitgang kan het belastingstelsel nog worden vereenvoudigd en moet het meer samenhang vertonen.

* Een striktere handhaving van de regels op het gebied van goed ondernemingsbestuur en een hervorming van de rechterlijke macht, in het bijzonder om haar onafhankelijkheid ten opzichte van de uitvoerende macht te vergroten, zijn van cruciaal belang voor een rechtsstaat die doeltreffend kan optreden.

Internationalisering van de Russische economie

Door een grotere integratie in de mondiale economie als gevolg van een verbeterde markttoegang voor Russische goederen zouden de economische prestaties ingrijpend kunnen verbeteren. Dit is evenwel alleen mogelijk indien de grotere openheid gepaard gaat met structurele en institutionele hervormingen die het aanpassingsproces ondersteunen. Onder die voorwaarde kan de Russische toetreding tot de WTO een krachtige stimulans voor groei zijn.

Hervorming van de overheidsdiensten

De hervorming van de overheidsdiensten en het ambtenarenapparaat, zowel op federaal als op regionaal niveau, is van essentieel belang voor de succesvolle uitvoering van structurele en institutionele hervormingen op andere terreinen. Hoewel de vrij omvangrijke afvloeiingen, de afschaffing van overheidsdiensten waarvan de werkzaamheden elkaar overlappen en een herstel van de fiscale betrekkingen tussen de verschillende ministeries, moeten worden ondervangen door een aanzienlijke stijging van de salarissen, ligt het politiek moeilijk om deze hervormingen tot stand te brengen.

Ontwikkeling van menselijk kapitaal

Een van de belangrijkste taken voor Rusland is de achteruitgang van menselijk kapitaal een halt toe te roepen, waarbij vraagstukken zoals de toenemende braindrain, de verslechtering van het onderwijs en de gezondheidszorg en de ongelijke toegang tot openbare diensten moeten worden aangepakt.

Bescherming van de sociaal zwakkeren

Het sociale vangnet van Rusland is ruimschoots onvoldoende, aangezien de beperkte beschikbare middelen worden gespreid over een groot aantal begunstigden. De sociale zekerheid moet zich toespitsen op de zwaksten, bijvoorbeeld zij die het hardst zullen worden getroffen door de prijsstijgingen van de nutsvoorzieningen en door de industriële herstructurering. Daarom moeten niet-gerichte uitkeringen en voordelen geleidelijk worden afgeschaft, waarbij de uitgaven moeten worden omgebogen naar gezondheidszorg en onderwijs en een hedendaags welzijnsbeleid moet worden ontwikkeld dat gericht is op gezinnen en kinderen.

De EU kan invloed uitoefenen op belangrijke aspecten van het hervormingsproces, maar moet hierbij prioriteiten stellen

De hierboven gemaakte beschouwing heeft duidelijke implicaties voor de betrekkingen tussen de EU en Rusland. Het beleid van de EU moet erop gericht zijn zowel politieke als economische stabiliteit in Rusland tot stand te brengen en de voorwaarden te creëren voor een gezonde economische groei en de integratie van Rusland in de Europese en mondiale economie. Gezien de economische zelfvoorziening en de geopolitieke geschiedenis van Rusland moet de invloed die de EU kan uitoefenen, niet worden overschat. Nochtans kan het standpunt van de EU op sommige strategische Russische belangen een aanzienlijke directe impact hebben, terwijl andere belangen indirect kunnen worden beïnvloed.

Na de uitbreiding komt Rusland zowel uit geografisch als economisch oogpunt dichter bij de EU te liggen. De EU is verreweg de belangrijkste handelspartner van Rusland: de EU neemt ongeveer 37% van het totale Russische handelsverkeer voor haar rekening. Na de uitbreiding van de EU zal dit percentage stijgen tot meer dan 50%. Voor de EU is Rusland ook een belangrijke handelspartner: ondanks de lage mondiale economische groei is de export naar Rusland sedert 1999 met meer dan 10% gestegen zodat Rusland in 2002 de vijfde grootste handelspartner van de EU was en de tweede handelspartner van de tien toetredende landen. In 2002 bedroeg de onderlinge handel in diensten (met de EU-15) 9,4 miljard EUR; de onderlinge handel in goederen bedroeg 78,1 miljard EUR, waarvan 5,8 miljard EUR in landbouwproducten. In dit verband is het voor de EU van belang dat de onderhandelingen over de certificeringkwesties in het kader van een veterinaire overeenkomst worden afgerond, om niet het risico te lopen dat de export uit de EU door aanvullende Russische eisen op het gebied van certificering daadwerkelijk wordt geblokkeerd. In deze omstandigheden is het duidelijk in het belang van de EU om Rusland te steunen om een stabiele partner te worden met een dynamische, open en gediversifieerde economie. De Europese en Russische economieën zijn sterk complementair. Diepere economische integratie zal dus voor beide partijen aanzienlijke voordelen opleveren. Hiertoe wordt ook bijgedragen door de onderlinge afhankelijkheid op het gebied van energie.

In dit verband moet de EU in de eerste plaats actieve steun blijven verlenen aan het Russische verzoek voor lidmaatschap van de WTO en zich blijven inzetten voor de oprichting een gemeenschappelijke Europese economische ruimte. Tot nu toe was de EU een belangrijke partner voor Rusland bij het toetredingsproces tot de WTO. Toetreding tot de WTO geeft Rusland een aantal voordelen: 1. toegenomen voorspelbaarheid, stabiliteit en transparantie van het investeringsklimaat in Rusland; 2. tariefdalingen (waardoor toewijzing van middelen in de Russische economie efficiënter zal verlopen en het concurrentievermogen van de Russische industrie zal toenemen, zonder dat er onhoudbare aanpassingen van de Russische economie worden gevergd; 3. toegenomen mondiale integratie met als gevolg een instroom van directe buitenlandse investeringen (DBI) waardoor de industrie en de dienstensector een beroep kunnen doen op technologie en knowhow; en 4. toegang tot de markten van derde landen en bescherming van de WTO-regels en principes in deze markten.

De EU wil dat Rusland onder economisch houdbare voorwaarden tot de WTO kan toetreden. Rusland moet dus zijn landbouw-, industrie- en dienstensector voldoende kunnen beschermen. Zonder de ontwikkeling op middellange en lange termijn in gevaar te brengen, moeten de concurrentie en de technologieoverdracht door de geleidelijke liberalisering van de Russische economie worden bevorderd. Na de toetreding van Rusland tot de WTO moet de oprichting van een gemeenschappelijke Europese economische ruimte de eerste prioriteit van de EU worden. Hierdoor zal de integratie van de Russische economie in die van de uitgebreide EU worden bevorderd. In het belang van Rusland moet de gemeenschappelijke Europese economische ruimte zich toespitsen op volgende kwesties: de geleidelijke harmonisatie van onderdelen van de Russische economische wetgeving met de regelgeving van de EU, handelsbevordering, in het bijzonder door procedurele verbeteringen en het wederzijds toekennen van handelspreferenties die verder gaan dan de toetredingsvoorwaarden van de WTO. Hierbij zal ook rekening worden gehouden met de verschillen in ontwikkeling en de specifieke kenmerken van de Europese en Russische economie en maatschappij.

Investeringen zijn een sleutelfactor voor het ondersteunen van de economische groei en om Rusland in staat te stellen een beslissende stap te zetten bij de diversificatie van zijn economie, de modernisering van zijn industriële basis en het gebruik maken van technologieoverdracht. Toenemende investeringen uit de EU zijn echter ook van cruciaal belang voor de ontwikkeling van de gemeenschappelijke Europese economische ruimte. Door convergentie van de Russische regelgeving met de normen en de wetgeving van de interne markt van de EU zal Rusland aantrekkelijker worden voor buitenlandse en binnenlandse investeringen waardoor de kapitaaluitstroom kan worden omgebogen in een kapitaalinvoer. Voor het bevorderen van de investeringen zijn onder meer volgende aspecten ook van belang: meer gestroomlijnde bepalingen op het gebied investeringskwesties, waarbij ook wordt voorzien in een nationale behandeling in een aantal specifieke sectoren; een doeltreffend mededingingsbeleid; het uitwerken van bilaterale akkoorden op gebied van bescherming en bevordering van investeringen (in voorkomend geval); de ontwikkeling van mechanismen voor de uitwisseling van informatie over wederzijdse investeringsmogelijkheden; en eenvormige en vereenvoudigde administratieve procedures.

Demografische trends in Rusland

Stand van zaken

De bevolking van Rusland neemt geleidelijk aan af. Deze dalende trend wordt zowel door de laatste volkstelling van oktober 2002 als door gegevens uit 2003 bevestigd. Uit de vergelijking van de resultaten van de vorige volkstelling uit 1989 (ten tijde van de Sovjet-Unie) met de gegevens van september 2003 (laatste actualisering van de volkstelling van 2002) blijkt een afname van de Russische bevolking van 147,5 miljoen tot 144,4 miljoen, een daling van 1,7%. Sommige deskundigen hadden vragen bij het feit dat bij de volkstelling 7% van de bevolking niet werd ondervraagd. De gegevens op basis waarvan de Tsjetsjeense bevolking op 1,1 miljoen wordt geraamd, zijn bijzonder verrassend. Aangezien de verslechterende levensomstandigheden en gezondheidszorg emigratie in de hand werken en de snelle afname van de bevolking slechts gedeeltelijk (4,5%) door immigratie wordt gecompenseerd, pleiten deskundigen ervoor om de immigratie te bevorderen.

Vrouwen/mannen, sterftecijfers/geboortecijfers, levensverwachting

Er zijn minder dan 1,2 geboorten per honderd vrouwen in de vruchtbare leeftijd, terwijl een geboortecijfer van 2,2 noodzakelijk is om een afname van de bevolking te voorkomen (officiële gegevens wijzen op een lichte toename van het geboortecijfer in 2003). Samen met de emigratie naar landen die niet tot de NOS behoren, is dit de belangrijkste oorzaak van de bevolkingsafname. De totale bevolking telt 77,7 miljoen vrouwen en 67,8 miljoen mannen. Deze kloof van 10 miljoen, de grootste ter wereld, is sedert de tweede wereldoorlog ongewijzigd gebleven en is typisch voor landen in oorlog. Het algemene sterftecijfer is 16,2 per duizend inwoners en neemt geleidelijk toe. Veel kinderen sterven voordat ze een jaar worden. De gemiddelde levensverwachting van een man is 58,4 jaar, dus in de actieve leeftijd; die van een vrouw bedraagt 71,9 jaar, wat de gemiddelde levensverwachting op 64,8 jaar brengt. Hartkwalen, een algemene slechte gezondheidstoestand, arbeidsongevallen, zelfmoord, alcoholisme en een algemene verslechtering van de levensomstandigheden zijn de belangrijkste doodsoorzaken.

Bevolkingsspreiding

In het centrale federale district woont het grootste deel (26,2%) van de Russische bevolking. De percentages voor de andere districten zien er als volgt uit: het federale Wolga-district (21,5%), het zuidelijke district (15,8%), het Siberische district (13,8%), het noordwestelijke district (9,6%) en het Oeral-district (8,5%). Het Verre Oosten-district (4,6%) is het zwaarst getroffen door ontvolking. Sedert 1989 is de bevolking vooral toegenomen in het zuidelijke (Rostov) en het centrale (Moskou) federale district. De afname van de bevolking was het sterkst in de noordelijke regio en de Verre Oosten-regio. Sedert 1989 heeft het noordwestelijke federale district gemiddeld 10% van zijn bevolking verloren. Dagestan is de republiek met de hoogste bevolkingsaangroei (43%), gevolgd door Tsjetsjenië met 23%. 73% van de bevolking leeft in de grote centra/steden, 27% op het platteland, een stabiele trend sedert 1972. Twaalf steden hebben een bevolking van meer dan één miljoen inwoners. Meer dan 13 000 dorpen zijn ondertussen onbewoond; 35 000 dorpen tellen niet meer dan tien inwoners.

Trends in migratie en mobiliteit; etnische samenstelling

Sedert 1989 zijn bijna elf miljoen migranten naar Rusland gekomen, terwijl meer dan vijf miljoen Russen het land hebben verlaten. Hierdoor ontstond een netto-instroom van 5,5 miljoen migranten, die hoofdzakelijk afkomstig waren van de NOS en de Baltische staten. Slechts 4,5% van de bevolkingsafname werd door de immigratie gecompenseerd. Ondanks de talrijke mobiliteitsbelemmeringen neemt de interne migratie toe. De trend in de migratiebeweging is meestal van het oosten van Rusland naar het westen en van het noorden naar het zuiden. Het zijn vooral jongeren met een hogere opleiding die migreren. Naast de etnische Russen (die ongeveer 120 miljoen van de totale bevolking uitmaken) zijn er talrijke minderheden. De grootste drie minderhedengroepen zijn de Tartaren (5 miljoen), de Oekraïners (4 miljoen) en de Tsjetsjenen (1,1miljoen).

Prognoses

Volgens sommige ramingen zal een verdere daling zal leiden tot een bevolkingsafname van 30% (tot ongeveer 101 miljoen). In het ergste geval wordt de afname geraamd op 47% (daling tot ongeveer 76 miljoen) tegen 2050. De trend gaat in de richting van een geleidelijk vergrijzende bevolking. In sommige prognoses wordt ervoor gewaarschuwd dat binnen 50 jaar gepensioneerden 35,2% van de bevolking zullen uitmaken, in vergelijking met 20,6% vandaag. Deze cijfers zouden de Russische behoefte aan toenemende migratie bevestigen.