BESCHIKKING VAN DE COMMISSIE van 18 december 1996 inzake een procedure op grond van artikel 85 van het EG-Verdrag en artikel 53 van de EER-Overeenkomst (IV/35.518 - Iridium) (Slechts de tekst in de Engelse taal is authentiek) (Voor de EER relevante tekst) (97/39/EG)

DE COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN,

Gelet op het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap,

Gelet op de Overeenkomst betreffende de Europese Economische Ruimte,

Gelet op Verordening nr. 17 van de Raad van 6 februari 1962, eerste verordening over de toepassing van de artikelen 85 en 86 van het Verdrag (1), laatstelijk gewijzigd bij de Akte van Toetreding van Oostenrijk, Finland en Zweden, inzonderheid op artikel 2,

Gezien het verzoek om een negatieve verklaring en de aanmelding ter verkrijging van een ontheffing, die op 11 augustus 1995 overeenkomstig de artikelen 2 en 4 van Verordening nr. 17 zijn ingediend,

Gezien de bekendmaking van het essentiële gedeelte van het verzoek en de aanmelding, overeenkomstig artikel 19, lid 3, van Verordening nr. 17 en artikel 3 van Protocol 21 bij de EER-Overeenkomst (2),

Na raadpleging van het Adviescomité voor mededingingsregelingen en economische machtsposities,

Overwegende hetgeen volgt:

I. DE FEITEN

A. Inleiding

(1) In 1987 ontwierp het Amerikaanse bedrijf Motorola Inc. het Iridium-systeem om met gebruik van een constellatie van satellieten in lage omloopbanen (low earth orbit, "LEO") mondiale digitale draadloze communicatiediensten te kunnen aanbieden. De diensten omvatten spraaktelefonie, oproepdiensten en eenvoudige datadiensten (waaronder fax), die worden aangeboden door middel van draagbare telefoons (dubbel of enkel gebruik), autotelefoons, semafoons en andere abonneeapparatuur.

Iridium verwacht de eerste operationele aanbieder te zijn van mondiale persoonlijke satellietcommunicatiediensten (S-PCS-diensten). Naar verwachting komt het systeem op 1 oktober 1998 commercieel in bedrijf. Hiertoe moeten de komende twee jaar 66 satellieten worden gelanceerd en in een baan om de aarde worden gebracht.

B. De partijen

(2) Motorola Inc. is een Amerikaanse aanbieder van draadloze communicatie en elektronische apparatuur, systemen, componenten en diensten voor mondiale markten. Motorola is de uitvinder van het Iridium-concept, de belangrijkste contractant van Iridium voor de aanschaf van het ruimtesegment en de belangrijkste leverancier van de andere componenten van het Iridium-systeem.

Motorola heeft een belang van 20,1 % in Iridium. Zij heeft voor zichzelf de Mexicaanse/Middenamerikaanse gateway (3) gereserveerd, heeft een belang in de Zuidamerikaanse gateway en deelt de Noordamerikaanse met Iridium Canada en Sprint.

Bij de overeenkomst inzake het ruimtesysteem ("space system contract") heeft Motorola zich ertoe verbonden tot 31 juli 2003 of tot de eerdere opzegging van dit contract zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Iridium niet voor zichzelf of anderen een vergelijkbaar, op satellieten gebaseerd systeem te vervaardigen.

(3) De eigendom van Iridium berust behalve bij Motorola bij zestien strategische investeerders, onder wie aanbieders van telecommunicatiediensten en producenten van apparatuur uit de gehele wereld. Elk van hen (met uitzondering van Lockheed Martin en Raytheon) zal naar verwachting (ieder voor zich of gezamenlijk) eigenaar en exploitant van een gateway worden en kan tevens binnen het toegewezen exclusieve grondgebied voor gateway-diensten als dienstverrichter optreden (of anderen als zodanig aanwijzen).

De investeerders zijn de volgende ondernemingen: Iridium China (Hong Kong) Ltd. (eigendom van de groep China Great Wall Industry Corporation; een belang van 4,4 %), Iridium Africa Co. (opgericht door de Saoedi-Arabische groep Mawarid Overseas Co.; een belang van 2,5 %), Iridium Canada, Inc. (eigendom van een dochteronderneming van Motorola - 33 % - en van twee dochterondernemingen van het Canadese bedrijf BCE, Inc.; een belang van 4,4 %), Iridium India Telecom Private Ltd. (India; een belang van 3,9 %), Iridium Middle East Co. (eigendom van twee Saoedi-Arabische groepen; een belang van 5 %), Khrunichev State Research and Production Space Center (Rusland; een belang van 4,4 %), Iridium Sudamérica (eigendom van een dochteronderneming van Motorola, een Venezolaans consortium en een Braziliaanse groep; een belang van 8,8 %), Korea Mobile Telecommunications (in handen van het Zuidkoreaanse conglomeraat Sunkyong Business Group; een belang van 4,4 %), Lockheed Martin (Verenigde Staten; een belang van 1,3 %), Nippon Iridium Co. (een consortium van de twee Japanse groepen DDI Co. and Kyocena Co. en een aantal andere Japanse investeerders; een belang van 13,2 %), Pacific Electric Wire & Cable Co. (Taiwan; een belang van 4,4 %), Raytheon Co. (Verenigde Staten; een belang van 0,7 %), Sprint (Verenigde Staten; een belang van 4,4 %) and Thai Satellite Telecommunications Co. Ltd (Thailand; een belang van 4,4 %).

Ook twee Europese ondernemingen zijn strategische investeerders, te weten STET (Italië; een belang van 3,8 %) en Vebacom (Duitsland; een belang van 10 %). Ieder van hen heeft een eigen grondgebied voor gateway-diensten, dat verschillende delen van Europa bestrijkt en heeft het daaraan verbonden uitsluitende recht op het betrokken grondgebied een gateway aan te leggen en te exploiteren. Beide ondernemingen hebben echter een overeenkomst gesloten om hun gateways gezamenlijk aan te leggen en te exploiteren; hiertoe zullen zij een gemeenschappelijke onderneming oprichten. De eerste gateway zal in Italië worden aangelegd.

De meeste van de bovengenoemde investeerders zijn nog niet operationeel; zij zijn opgericht om in Iridium te investeren. In de opbouwfase van het systeem zullen veel investeerders bepaalde diensten aan Iridium leveren, voornamelijk als subcontractanten van Motorola. China Great Wall en Khrunichev zullen lanceerdiensten leveren, Lockheed Martin is een belangrijke subcontractant voor de bouw van de Iridium-satellieten, Raytheon is hoofdzakelijk verantwoordelijk voor de levering van satellietantennes en STET zal via haar dochter Telespazio de reservevoorzieningen voor de controle van het systeem bouwen en exploiteren.

(4) Iridium LLC is een vennootschap naar Amerikaans recht, die is opgericht om het Iridium-communicatiesysteem op te zetten en te exploiteren. Iridium wordt eigenaar van het deel van het systeem dat met het ruimtesegment verband houdt, waaronder de satellieten en de infrastructuur op aarde die voor de levering van Iridium-diensten noodzakelijk is.

(5) De onderneming speelt een centrale rol in de distributie van Iridium-diensten, omdat zij richtsnoeren geeft voor de aanstelling door gateway-exploitanten van dienstverrichters en omdat zij het commerciële en prijsbeleid vaststelt. Voorts levert Iridium LLC de bedrijfsondersteuning waarom de gateway-exploitanten en dienstverrichters verzoeken, zoals onder meer een clearinginstelling waar de aan en door Iridium en gateway-exploitanten verschuldigde bedragen worden berekend.

(6) Iridium wordt bestuurd door een raad van bestuur (hierna "RVB" genoemd), die bestaat uit 24 leden. Hiervan worden 23 gekozen door de investeerders; de 23 gekozenen kiezen weer de voorzitter. De RVB delegeert bepaalde uitvoerende bevoegdheden aan het managementteam van de onderneming, dat onder meer uit een president-directeur en een directeur bestaat. De voorzitter van de RVB is tevens president-directeur. De president-directeur heeft de algemene, feitelijke leiding van alle activiteiten en zaken van de onderneming. De directeur heeft de algemene leiding over de activiteiten, de zaken en de eigendommen van de onderneming, onder verantwoordelijkheid van de RVB en de president-directeur. Het management moet de richtsnoeren van de RVB uitvoeren en moet de RVB op de hoogte houden van de voortgang bij de ontwikkeling en de activiteiten van de onderneming.

(7) Besluiten van de RVB worden bij gewone meerderheid van stemmen genomen.

C. Het Iridium-systeem

1. Het net

(8) Het systeem (4) bestaat uit het ruimtesegment, de gateways en de mobiele eindapparatuur van de gebruikers. Iridium is eigenaar van het ruimtesegment, de investeerders die gateways exploiteren zijn eigenaar van de gateways en de abonnees kopen of huren de abonnee-eindapparatuur van dienstverrichters en andere detailhandelsbedrijven.

(9) Het ruimtesegment omvat de satellieten (5) en het systeemcontrolesegment (system control segment) (SCS), dat nodig is voor het toezicht op, het beheer en de bediening van de satellieten en het verrichten van diensten.

(10) Iridium is voornemens een constellatie van 66 (6) satellieten te exploiteren, die in lage omloopbanen worden gebracht (780 km boven het aardoppervlak). De satellieten worden geplaatst in zes baanvlakken met elk elf satellieten, in vrijwel polaire omloopbanen. Een satelliet draait in 100 minuten eenmaal om de aarde en bestrijkt een cirkelvormig gebied met een diameter van ongeveer 4 700 km.

De satellieten zijn uitgerust om met abonnee-eindapparatuur te communiceren en de verbindingen rechtstreeks van de ene naar de andere satelliet te zenden. Voor dit laatste doel krijgt elke Iridium-satelliet vier dwarsverbindingsantennes, die de satelliet in staat stellen te communiceren met en verbindingen verder te leiden naar de twee satellieten die zich voor en achter hem in hetzelfde baanvlak bevinden, en naar naburige satellieten in aangrenzende, gelijkdraaiende baanvlakken. Het net tussen de satellieten onderling maakt de toegang tot het Iridium-systeem mogelijk ongeacht de plaats van de gateway, doordat een oproep van satelliet tot satelliet wordt verdergeleid totdat verbinding is gelegd met de gateway die gezien de bestemming van de oproep het geschiktst is. Het systeem maakt het dus mogelijk, dat elke gebruiker in elk land dat de Iridium-dienst heeft toegestaan, een oproep ontvangt die van elke gateway afkomstig kan zijn.

(11) Het SCS bestaat uit een hoofd-controlevoorziening (7) (in de Verenigde Staten), een reserve-controlevoorziening (die in Italië wordt gevestigd) en twee in Canada en Hawaï gevestigde volg-, telemetrie- en controlestations (TT& C) (8).

(12) Gateways zijn schakelcentrales, die via het SCS en de constellatie communiceren met de apparatuur van abonnees en met andere satellieten. Zij dienen als interface tussen de satellietconstellatie en de openbare geschakelde telefoonnetten (PSTN). Zoals in het voorgaande opgemerkt, zullen de gateways eigendom van de investeerders zijn. Dertien gateways moeten operationeel worden.

De concrete functie van de gateways bestaat uit de ondersteuning van de facturering aan de abonnees, de verwerking van de gesprekken, het lokaliseren van alle gebruikers en de communicatie met de openbare telefoonnetten waaraan de gateway wordt gekoppeld (in geval van oproepen voor vaste gebruikers).

(13) De draagbare apparaten worden geproduceerd door grote producenten van apparatuur. Motorola heeft erin toegestemd andere leveranciers licenties te geven op het gebruik van zijn door industriële eigendomsrechten beschermde informatie, zodat deze op redelijke voorwaarden, die voor beide partijen aanvaardbaar zijn, met Iridium verenigbare abonneeapparatuur kunnen vervaardigen en verkopen. De meeste draagbare apparaten zijn geschikt voor dubbel gebruik, zowel met satellietsystemen als met cellulaire systemen op aarde (waaronder GSM), zodat zij automatisch of op instructie van de gebruiker kunnen kiezen tussen satelliet- of aards gebruik.

2. De distributie van de diensten

(14) Bij de distributie van de diensten van Iridium zijn de verschillende partijen bij de aangemelde overeenkomsten betrokken:

- Iridium is verantwoordelijk voor de centrale functies, zoals het ruimtesegment en bepaalde bedrijfondersteunende systemen, waaronder de clearinginstelling.

- De gateway-exploitanten zijn verantwoordelijk voor de gateways.

- De dienstverrichters verlenen diensten aan de klanten en verkopen en/of verhuren abonneeapparatuur.

a) Gateway-exploitanten

(15) Ingevolge de aandelenkoopovereenkomsten heeft elke investeerder in Iridium die als gateway-exploitant is aangesteld, exclusieve rechten op het aanbieden van Iridium-diensten binnen het geografische gebied dat in de overeenkomst bepaald is. Iridium zal andere personen niet toestaan in het gebied van de investeerder gateway-diensten aan te bieden of gateways in te richten.

(16) Voorts hebben de gateway-exploitanten het exclusieve recht binnen het aan hen toegewezen gateway-grondgebied als dienstverrichters op te treden en/of anderen als zodanig aan te stellen. Het ligt in de bedoeling van Iridium, dat elke gateway-exploitant binnen het hem toegewezen gebied een net van dienstverrichters opzet.

(17) Bij elke overeenkomst waarbij een gateway wordt toegestaan, geeft Iridium de betrokken gateway-exploitant en de door hem aangewezen dienstverrichters onafgebroken toegang tot het Iridium-systeem in de ruimte. Aan dit recht is de voorwaarde verbonden, dat de toepasselijke bindende bepalingen van de "Iridium System Practices" (9) worden nageleefd.

(18) Als tegenprestatie daarvoor moeten de gateway-exploitanten:

- alle machtigingen/vergunningen van en frequentietoewijzingen door de overheid, die noodzakelijk zijn om de gateway te installeren en te exploiteren en om diensten te verrichten in de binnen het gateway-dienstengebied gelegen landen, aanvragen, verkrijgen en behouden;

- hun gateway installeren, exploiteren en in stand houden;

- de noodzakelijke interconnectie-, toegangs- en verrekeningsregelingen treffen met alle openbare geschakelde telefoonnetten die binnen het grondgebied voor hun gateway-diensten werkzaam zijn, en

- gateway-diensten verlenen aan de door hen aangestelde dienstverrichters in alle binnen het aan hen toegewezen dienstengebied gelegen landen.

b) De dienstverrichters

(19) De dienstverrichters zijn verantwoordelijk voor de marketing en de detailhandelsverkoop van de diensten en de eindapparatuur en onderhouden de rechtstreekse contacten met de eindgebruikers binnen hun gebied. Ook zijn zij verantwoordelijk voor alle onderdelen van de financiële administratie en de klantenzorg, waaronder klantenkrediet, facturering, boekhouding en klantenkredietrisico. Voorts moeten zij ondersteuning geven aan de inspanningen van de gateway-exploitanten om binnen hun gebied machtigingen/vergunningen en frequentietoewijzingen van de bestuursinstanties te krijgen.

(20) In beginsel worden de dienstverrichters op niet-exclusieve basis aangesteld, zodat Iridium toegang krijgt tot een zo groot mogelijk klantenbestand en wordt gezorgd voor voldoende beschikbaarheid van abonneeapparatuur en klantendienst op het gebied van de gateway-diensten. Dit geldt bij voorbeeld in het geval van de markten voor draadloze communicatie, die voor concurrentie opengesteld zijn. Op andere markten zijn echter ook exclusieve dienstverrichtersovereenkomsten mogelijk. Naar verwachting zullen de meeste dienstverrichters tevens aanbieders van plaatselijke cellulaire diensten zijn. In verband hiermee worden S-PCS-diensten over het algemeen via draadloze aardse netten als diensten met verhoogd tarief aangeboden, zodat het bestreken gebied wordt uitgebreid tot gebieden die niet door het aardse net worden bestreken of waar aards zwerven ("roaming" op aarde) onmogelijk is.

De mogelijkheid bestaat, dat één onderneming als dienstverrichter optreedt voor meer dan één als gateway-exploitant werkzame investeerder. Voorts kunnen de dienstverrichters binnen één gebied voor gateway-diensten actief zijn in meer dan één land.

(21) De dienstverrichters worden door de gateway-exploitanten aangesteld, overeenkomstig de richtsnoeren die Iridium daarvoor opstelt. Volgens de aanmelding zullen in een aan het begin uit te voeren onderzoek naar de dienstverrichters hun financiële positie, reputatie, zorg voor klanten en middelen worden beoordeeld. De belangrijkste criteria bij de selectie zijn het bestaan van een aanzienlijk bestand gebruikers van draadloze mobiele diensten en de prestaties van de potentiële dienstverrichter op het gebied van klantenzorg en factureringsdiensten, die van essentieel belang zijn voor een adequate dienstverlening.

c) Prijzen

(22) De aan de abonnees in rekening te brengen prijs bestaat uit vier componenten:

1. een door de raad van bestuur van Iridium vastgesteld bedrag dat de gateway-exploitant aan Iridium moet betalen voor het gebruik van het ruimtesegment;

2. een betaling aan de gateway-exploitant voor het gebruik van de gateway-verbinding, tegen de door de gateway-exploitant te bepalen prijs, echter onder inachtneming van de richtsnoeren en aanbevelingen van Iridium, voor zover de toepasselijke wettelijke en bestuursrechtelijke regelingen zulks toelaten;

3. een betaling aan de dienstverrichter, en

4. de eventuele kosten van de plaatselijke verbinding via het openbare geschakelde telefoonnet, die als begin- of eindpunt van gesprekken fungeert.

(23) De dienstverrichters innen de door abonnees betaalde kosten. De inkomsten worden verdeeld door de clearinginstelling van Iridium.

De clearinginstelling fungeert derhalve als het centrale verzamelpunt van de gespreksgegevens; zij berekent de na saldering uitstaande posities van Iridium en de gateways en rekent deze af.

(24) Naar verwachting zullen eindgebruikers van spraakdiensten over de gehele wereld gemiddeld een maandelijkse vergoeding van ongeveer 50 USD betalen en een tarief van ongeveer 3 USD (10) per minuut spraakverkeer, vermeerderd met de eventuele kosten van de lokale verbinding via het openbare geschakelde telefoonnet.

D. De relevante markt

1. De produktmarkt

(25) De term S-PCS duidt een net aan, dat wordt gebruikt om, meestal over de gehele wereld, persoonlijke communicatiediensten via satellieten te leveren. Een S-PCS-systeem bestaat uit een constellatie van LEO- (low earth orbit, lage omloopbaan), MEO- (medium earth orbit, middelhoge omloopbaan) of GEO- (geostationary earth orbit, geostationaire omloopbaan) satellieten (11), de bijbehorende controlestations op aarde en een aantal gateway-stations op aarde; via deze laatste worden de verbindingen met de vaste en mobiele aardse netten gelegd. Een dergelijke configuratie biedt gebruikers volledige mobiliteit en identificatie aan de hand van één nummer, waar ook ter wereld. Hiervoor worden "intelligente" functies gebruikt, die vergelijkbaar zijn met die van digitale aardse cellulaire systemen (zoals GSM); deze functies zijn in de grondstations aanwezig of, zoals in het onderhavige geval, in de satellieten.

(26) Naar verwachting wordt spraaktelefonie de belangrijkste toepassing van deze systemen, maar ook andere segmenten, zoals de zogenoemde mobiele persoonlijke digitale assistenten, de datatransmissie en de oproepdiensten nemen een belangrijke plaats in.

(27) De LEO- en MEO-systemen (die in de meeste thans bekende plannen voor S-PCS-systemen worden gebruikt) en de bestaande of geplande GEO-systemen zijn slechts in geringe mate voor elkaar substitueerbaar. Geostationaire satellieten zijn complexer en duurder dan andere satellieten. Zij vergen meer samenwerking met de eindgebruiker om een onbelemmerde, duidelijke direct-zichtverbinding naar één van de satellieten tot stand te brengen. Bovendien maakt vermogensverlies over dermate grote afstanden ten opzichte van de aarde het op dit moment onmogelijk de gemakkelijke draagbare apparatuur te gebruiken (12). Alleen al de afstand ten opzichte van de aarde leidt bovendien tot een echo- en tijdsvertraging (in de orde van ongeveer een halve seconde, hetgeen zeer ongunstig afsteekt bij de 20 tot 151 milliseconden van een LEO-systeem als Iridium) en waardoor kwaliteit en helderheid van normale spraakcommunicatie sterk dalen. Ook krijgen GEO-abonnees die zich op hoge breedten bevinden (in de buurt van de Noord- of Zuidpool), te maken met schaduwwerking, waardoor het tot stand brengen van een verbinding wordt bemoeilijkt.

(28) Naar verwachting worden S-PCS-systemen een aanvulling op de draadloze aardse mobiele technologie van GSM en digitale draadloze telefonie (DECT) binnen een vaste straal. Dit zal met name zo zijn in gebieden waar het cellulaire net niet is doorgedrongen (zoals plattelandsgebieden in de ontwikkelde landen en zowel stedelijke als plattelandsgebieden in lage-inkomenslanden), of waar door onverenigbare technologie aards "roaming" onmogelijk is. In dit opzicht zullen exploitanten van GSM-netten S-PCS-systemen als extra functie tegen verhoogd tarief aanbieden.

Daarentegen is S-PCS niet bedoeld om te concurreren met aardse cellulaire en oproepsystemen in stedelijke en andere dichtbevolkte gebieden, omdat dergelijke aardse cellulaire en oproepsystemen wat de kosten, de spraakkwaliteit en de signaalsterkte betreft voordelen hebben. De prestaties van een S-PCS-systeem nemen in stedelijke gebieden namelijk af, wegens het grote aantal dicht bij elkaar gelegen belemmeringen (bij voorbeeld gebouwen). In bewegende auto's zonder buitenantenne en met name in gebouwen daalt de kwaliteit nog sterker.

(29) Voorts wordt verwacht, dat S-PCS-systemen een aanvulling op en zelfs een vervanging voor het vaste openbare geschakelde telefoonnet zullen worden en in afgelegen gebieden met lage bevolkingsdichtheid en/of in gebieden waar de infrastructuur op aarde zeer slecht ontwikkeld is, het bereik van de diensten kunnen uitbreiden.

(30) Grote gebruikers van S-PCS zullen internationale zakenreizigers zijn, die hun voor dubbel gebruik geschikte eindapparatuur (13) binnen een bepaald net op aarde gebruiken en die buiten het aardse bereik of bij onverenigbare netten op het satellietsysteem overschakelen. Andere belangrijke categorieën gebruikers zijn plattelandsgemeenschappen, overheidsinstanties en de luchtvaart.

2. De geografische markt

(31) Als het Iridium-systeem volledig operationeel is, is het technisch bezien in staat een mondiaal bereik te bieden. Het is echter moeilijk, de geografische markt nauwkeurig af te bakenen. Ook is de vraag, of de markt uiteindelijk mondiaal of kleiner dan mondiaal is, niet van invloed op de conclusies van de Commissie in deze zaak. Om die reden kan de nauwkeurige omvang van de geografische markt buiten beschouwing blijven.

3. Concurrentie op de toekomstige markt voor S-PCS

(32) S-PCS-systemen zijn een markt waarop de komende tien jaar naar verwachting een omzet van 10 tot 20 miljard ecu zal worden behaald. De concurrentie wordt waarschijnlijk zeer hevig en komt niet alleen van andere S-PCS-systemen, maar ook van aardse netten.

(33) Er bestaan verscheidene alternatieve projecten voor het aanbieden van satelliettelecommunicatiediensten met behulp van draagbare apparatuur. Enkele daarvan (de zogenoemde "kleine LEO's") bieden een beperkter produkt en/of beperkter geografisch bereik, andere (de zogenoemde "grote LEO's") richten zich op dezelfde relevante markt als Iridium. De meeste plannen voor S-PCS-systemen zijn door bedrijven uit de Verenigde Staten geleide initiatieven. Het Europese bedrijfsleven is echter reeds sterk betrokken bij de geplande S-PCS-systemen. De belangrijkste concurrenten van Iridium zijn:

- Inmarsat-P/ICO (14)

(34) ICO is een S-PCS-systeem dat wordt gefinancierd door Inmarsat en een groot aantal ondertekenaars daarvan. In tegenstelling tot Iridium maakt het gebruik van tien satellieten in ICO-omloopbanen (ICO: intermediate circular orbit, banen die tot de categorie MEO-omloopbanen horen) voor het aanbieden van mondiale mobiele en andere bijbehorende telecommunicatiediensten. Naar verwachting zal het systeem tegen het eind van het jaar 2000 in bedrijf komen. De kosten van het systeem bedragen ongeveer 3 miljard USD.

- Globalstar

(35) Globalstar is voornemens een S-PCS-systeem op te zetten dat van 48 LEO-satellieten gebruik maakt. Het Globalstar-consortium wordt geleid en gefinancierd door Loral Corporation, een toonaangevende Amerikaanse onderneming op het gebied van defensie-elektronica en ruimtevaart. Tot de partners/contractanten behoren de Europese lucht- en ruimtevaartondernemingen Alcatel (Frankrijk), Aerospatiale (Frankrijk), Alenia (Italië), Deutsche Aerospace (Duitsland) en Tesam, een gemeenschappelijke onderneming van Alcatel en France Télécom. De totale kosten van het systeem worden geraamd op 2 miljard USD.

Globalstar verwacht in de tweede helft van 1997 met het lanceren van satellieten te beginnen en in 1998 haar eerste commerciële activiteiten door middel van een constellatie van 24 satellieten aan te passen. Naar verwachting zal in de eerste helft van 1999 door een constellatie van 48 satellieten een volledig mondiaal bereik tot stand worden gebracht.

- Odyssey

(36) Het S-PCS-systeem Odyssey wordt ondersteund door de Amerikaanse lucht- en ruimtevaartonderneming TRW en de Canadese telecommunicatie-exploitant Teleglobe Inc. Odyssey zal bestaan uit twaalf MEO-satellieten en wordt naar verwachting in 1999 operationeel.

E. De aangemelde overeenkomsten

(37) De volgende overeenkomsten zijn aangemeld:

- de overeenkomst ter ontwikkeling van een aards net, (terrestrial network development contract) tussen Iridium en Motorola,

- de aandelenkoopovereenkomsten (stock purchase agreements), inclusief die welke met STET en Vebacom zijn gesloten,

- de overeenkomst inzake het ruimtesysteem (space system contract) tussen Iridium en Motorola,

- de exploitatie- en onderhoudsovereenkomst betreffende het Iridium communicatiesysteem (Iridium communications system operations and maintenance contract) tussen Iridium en Motorola, en

- gateway-machtigingsovereenkomsten (gateway authorization agreements), die Iridium met STET en Vebacom gesloten heeft.

(38) In een vervolgaanmelding hebben de partijen een (niet bindend) model voor een memorandum of understanding overgelegd, dat de gateway-exploitanten kunnen gebruiken voor de aanstelling van dienstverrichters, alsmede de dienstverrichtersaanstellingsgids voor Iridium-gateway-exploitanten (service provider appointment guide for Iridium gateway operators).

F. De opmerkingen van derden

(39) Naar aanleiding van de bekendmaking overeenkomstig artikel 19, lid 3, van Verordening nr. 17 en artikel 3 van Protocol 21 van de EER-Overeenkomst zijn van drie belanghebbenden opmerkingen ontvangen. Deze opmerkingen zijn door de Commissie diepgaand bestudeerd, maar bleken voor de Commissie geen aanleiding te vormen, haar aanvankelijke positieve standpunt ten aanzien van Iridium te wijzigen.

II. JURIDISCHE BEOORDELING

A. Toepassing van artikel 85, lid 1, van het EG-Verdrag en artikel 53, lid 1, van de EER-Overeenkomst op de oprichting van Iridium

(40) Op basis van de navolgende argumenten worden de partners in Iridium niet beschouwd als feitelijke of potentiële concurrenten van elkaar op de markt voor S-PCS.

- Het S-PCS-concept is nog niet eerder beproefd. De invoering van een S-PCS-net is naar zijn aard een complex programma met aanmerkelijke risico's en zal zichzelf pas bewijzen in het stadium van de operationale configuratie, wanneer een aanzienlijke hoeveelheid verbindingen wordt verwerkt; dit zal niet voor de eerste jaren van de volgende eeuw geschieden.

- Van geen enkele bij Iridium betrokken investeerder kan redelijkerwijze worden verwacht dat hij de noodzakelijke financiële middelen investeert om zelf een mondiaal S-PCS-systeem op te zetten en te exploiteren. Zoals hiervoor vermeld, bedragen de investeringen die voor het opzetten van het Iridium-systeem noodzakelijk zijn, ongeveer 5 miljard USD. Dit bedrag is ook vergelijkbaar met het bedrag dat voor concurrerende mondiale S-PCS-systemen nodig is.

- Voorts verkeert geen enkele bij Iridium betrokken investeerder in de positie om het aan activiteiten in de ruimte verbonden grote risico van technische mislukkingen op zich te nemen. Mislukte lanceringen (15), satellieten die er niet in slagen vanuit hun voorlopige baan hun uiteindelijke positie te bereiken, satellieten die niet naar behoren functioneren of die, eenmaal in hun uiteindelijke positie, onbeheersbaar worden, zijn nog steeds vrij vaak voorkomende gevaren bij activiteiten in de ruimte; als één daarvan zich daadwerkelijk voordoet, betekent dit meestal het volledige verlies van de satelliet (het is weliswaar reeds mogelijk een satelliet in de ruimte te bergen of te repareren, maar de zeer hoge kosten hiervan vormen een belemmering).

Bij deze gevaren komt het risico van een commerciële mislukking, dat verbonden is met het feit dat S-PCS-systemen een volledig nieuw en zelfs revolutionair concept zijn, die in het ontwikkelde deel van de wereld naar verwachting te maken krijgen met sterke concurrentie van aardse cellulaire mobiele diensten en concurrerende S-PCS-systemen.

- Gegeven het mondiale bereik van het systeem beschikt geen enkele bij Iridium betrokken investeerder over de noodzakelijke machtigingen en vergunningen om mondiale internationale telecommunicatiediensten via de satelliet aan te bieden. Om een S-PCS-systeem als Iridium op te zetten en te exploiteren, zijn de volgende administratieve vergunningen vereist:

a) een internationale toewijzing door een Wereld Radio Conferentie (WRC) van de Internationale Telecommunicatie Unie (ITU) van het frequentiespectrum dat nodig is voor de verbindingen met gebruikers van het systeem, met de gateways en tussen de satellieten onderling. WRC-92 en WRC-95 hebben vraagstukken in verband met de frequentiespectrumtoewijzing behandeld;

b) een vergunning van de bevoegde administratieve instantie voor het bouwen, lanceren en beheren van de constellatie van satellieten (in het geval van Iridium heeft de Amerikaanse Federal Communications Commission in januari 1995 de noodzakelijke vergunningen afgegeven. Ook voor de vier andere, vanuit de Verenigde Staten opererende S-PCS-systemen, waaronder Globalstar en Odyssey, zijn vergunningen afgegeven);

c) in elk land waar een gateway of een eindstation voor de controle van het systeem wordt gevestigd, is een vergunning voor de vestiging en exploitatie van deze voorzieningen noodzakelijk;

d) in elk land waar abonneeapparatuur in bedrijf is, moet vergunning zijn verleend om die apparatuur met het systeem te exploiteren, inclusief het noodzakelijke frequentiespectrum voor verbindingen met gebruikers (16);

e) internationale cooerdinatie van het systeem met andere instellingen die gebruik maken van het voor het systeem vereiste frequentiespectrum, of die dat wensen te doen, teneinde schadelijke interferentie te voorkomen, en

f) overleg met Intelsat en Inmarsat om te zorgen voor technische compatibiliteit en om belangrijke economische schade voor deze organisaties te voorkomen.

- Ten slotte ligt de uiteenlopende technologie die voor een S-PCS-systeem nodig is, niet binnen het bereik van de afzonderlijke investeerders in Iridium. Al heeft Motorola rechten op veel van de technologie die voor het Iridium-systeem nodig is, toch speelt een aantal investeerders een wezenlijke rol in de ontwikkeling van belangrijke onderdelen van het systeem, die buiten de mogelijkheden van Motorola liggen. Dit geldt bij voorbeeld voor Lockheed Martin met betrekking tot de satellieten zelf, voor Raytheon met betrekking tot de antennes en voor China Great Wall en Khrunichev met betrekking tot de lanceerinrichtingen.

(41) Gelet op het voorgaande moet worden geconcludeerd, dat de oprichting van Iridium betekent dat een nieuwe, levensvatbare concurrent op het volledig nieuwe gebied van de mobiele telecommunicatie verschijnt, zodat deze oprichting buiten het toepassingsgebied van artikel 85, lid 1, van het EG-Verdrag en artikel 53, lid 1, van de EER-Overeenkomst valt.

B. Toepassing van artikel 85, lid 1, van het EG-Verdrag en artikel 53, lid 1, van de EER-Overeenkomst op het prijsbeleid van Iridium en de distributie van Iridium-diensten: bijkomende beperkingen

(42) Volgens artikel 3.1 van elke overeenkomst waarbij een gateway wordt toegestaan (gateway authorization agreement) bepaalt de raad van bestuur van Iridium de vergoeding voor de toegang tot het ruimtesegment (dat eigendom is van Iridium). Ook kan de raad voorstellen inzake prijsbeleid doen in de vorm van richtsnoeren. Ingevolge de richtsnoeren, waarin rekening wordt gehouden met de vergoeding die Iridium ontvangt voor toegang tot het ruimtesegment, staat het de gateway-exploitanten vrij, binnen bepaalde marges zelf hun prijzen te bepalen. Voorts verwijzen de richtsnoeren naar de regels voor de kostenverdeling over de gateways bij gesprekken waarbij van meer gateways gebruik wordt gemaakt, alsmede naar de bepalingen inzake valuta's en wisselkoersen. Elke gateway-exploitant wordt geacht deze richtsnoeren op te volgen, voor zover de toepasselijke wettelijke en bestuursrechtelijke regelingen zulks toelaten.

De richtsnoeren beogen het behoud van de samenhang en integraliteit van de wereldwijde dienst die Iridium levert. Met name voor de potentiële gebruikers van het systeem is die samenhang van belang. Meestentijds zullen zij zich van het ene naar het andere deel van de wereld verplaatsen, maar zij willen toch één factuur in één valuta ontvangen. Op basis daarvan lijkt, zoals ook in de IPSP-beschikking (17) aanvaard is, het beginsel van uniforme prijzen en andere voorwaarden voor verschillende grondgebieden, te zamen met de gedecentraliseerde tenuitvoerlegging van deze verkoop, te kunnen voorzien in de behoeften van de klanten.

(43) De distributie van Iridium-diensten wordt georganiseerd rond de gateway-exploitanten - de strategische investeerders in Iridium -, die binnen hun respectieve gebieden exclusieve rechten hebben, en voorts de dienstverrichters, die door de gateway-exploitanten worden aangesteld, hetgeen over het algemeen op niet-exclusieve basis geschiedt. Als "producent" van de diensten vervult Iridium een aantal centrale functies, om de samenhang in het systeem te verzekeren.

(44) Volgens artikel 3 van elke aandelenkoopovereenkomst krijgen de investeerders in het Iridium-systeem (de gateway-exploitanten) exclusieve rechten binnen het in de overeenkomsten bepaalde grondgebied. Deze exclusieve rechten houden voornamelijk in, dat geen enkele andere onderneming van Iridium de rechten kan verwerven i) om binnen het betrokken gebied een gateway te installeren en te exploiteren of ii) binnen het betrokken gebied Iridium-diensten te verrichten. In ruil daarvoor moeten de gateway-exploitanten hun gateway installeren, onderhouden en exploiteren en moeten zij verscheidene andere taken vervullen, waaronder het verkrijgen van de voor het Iridium-systeem noodzakelijke overheidsgoedkeuringen in de binnen hun grondgebied gelegen landen, hetgeen kostbaar en lastig kan zijn. In verband hiermee en gelet op de zeer hoge risico's van het Iridium-systeem en de noodzaak gateway-exploitanten voor alle delen van de wereld aan te trekken, kan het exclusiviteitsbeding worden gezien als een prikkel voor investeerders om deze risico's op zich te nemen.

(45) Voorts worden de eventuele mededingingbeperkende gevolgen van het exclusiviteitsbeding verminderd door de navolgende omstandigheden.

1. Noch de gateway-exploitanten noch de dienstverrichters wordt belet, transacties met concurrerende systemen te sluiten. Ten aanzien van de dienstverrichters wordt er zelfs van uitgegaan, dat sommigen van hen (meestal de exploitanten van aardse cellulaire diensten) zullen fungeren als dienstverrichters voor zoveel mogelijk S-PCS-systemen, zodat hun eigen cellulaire aanbod voor de klant aantrekkelijker wordt (S-PCS-systemen zijn een hoogwaardige aanvulling op het aanbod van aardse cellulaire diensten).

In verband hiermee hebben de partijen met betrekking tot STET, de enige partner die nog exclusieve rechten bezit op het aanbieden van telecommunicatiediensten en -infrastructuur, bevestigd dat de Iridium-overeenkomsten niet van invloed zijn op de mogelijkheden van enige andere onderneming of persoon om toegang tot de telecommunicatie-infrastructuur van STET te krijgen, zulks met uitzondering van de STET-voorzieningen die specifiek voor het Iridium-systeem zijn ontwikkeld.

2. De overeenkomsten verbieden dienstverrichters niet, Iridium-diensten te verkopen aan klanten die niet binnen het gebied of in het land van de als gateway-exploitant optredende investeerder gevestigd zijn.

3. De "intelligente" functies aan boord van de satellieten maken het mogelijk alle gebruikers vanuit alle gateways te bereiken. Daarom is bepaald, dat het contract met een abonnee (klant) die naar een ander gebied verhuist, doorloopt en dat deze geen nieuw contract behoeft te sluiten met een dienstverrichter van de gateway-exploitant die de exclusieve rechten voor het land heeft waarnaar de klant verhuisd is.

4. Gezien de mondiale aard van de diensten zullen bij één gesprek zeer dikwijls verscheidene gateways betrokken zijn.

5. De Iridium-diensten zullen hevige concurrentie ondervinden van andere S-PCS-systemen en van aardse cellulaire systemen.

6. De door de satellieten van het Iridium-systeem geleverde capaciteit wordt door Iridium, de als gateway-exploitanten optredende investeerders van Iridium en de door hen aangestelde dienstverrichters in haar geheel voor telecommunicatiediensten gebruikt. Er blijft derhalve geen capaciteit voor derde partijen over.

(46) De exclusiviteit is ook een gevolg van de configuratie van de satellieten: de antennes van elke satelliet kunnen met slechts drie gateways binnen het door de satelliet bestreken gebied tegelijkertijd verbinding leggen (een vierde antenne wordt in reserve gehouden voor het geval dat een antenne uitvalt). Hierdoor wordt het aantal gateways noodzakelijkerwijs beperkt.

(47) Ten aanzien van de richtsnoeren voor de aanstelling van dienstverrichters is de Commissie van mening, dat de hierboven beschreven selectiecriteria objectief en op kwaliteit gebaseerd zijn.

(48) Op grond van de bijzondere omstandigheden van de onderhavige zaak, kan worden geconcludeerd, dat het prijsbeleid en de richtsnoeren daarvoor, de aan de gateway-exploitanten verleende exclusiviteit, alsmede de richtsnoeren voor de selectie van de dienstverrichters rechtstreeks verband houden met en noodzakelijk zijn voor een geslaagde totstandkoming en exploitatie van het Iridium-systeem. Op grond van de mededingingsregels van het EG-Verdrag en de EER-Overeenkomst moeten zij derhalve als bijkomstige beperkingen van het Iridium-systeem worden beschouwd.

De conclusie inzake de bijkomstige aard van de aan de als gateway-exploitanten optredende investeerders verleende exclusieve rechten kan echter worden herzien, ingeval substantiële wijzigingen optreden in de bijzondere omstandigheden van deze zaak. Dat zou met name het geval zijn, wanneer Iridium met betrekking tot het feitelijke aanbod van S-PCS-diensten een machtspositie zou verwerven.

(49) De bijkomstige beperkingen moeten te zamen met de oprichting van de onderneming worden beoordeeld. Daar geconcludeerd is, dat Iridium niet binnen het toepassingsgebied van artikel 85, lid 1, van het EG-Verdrag en artikel 53, lid 1, van de EER-Overeenkomst valt, vallen ook de hiervoor genoemde bijkomstige beperkingen niet daaronder,

HEEFT DE VOLGENDE BESCHIKKING GEGEVEN:

Artikel 1

Op grond van de gegevens waarover zij beschikt, bestaan er voor de Commissie geen redenen om krachtens artikel 85, lid 1, van het EG-Verdrag en artikel 53, lid 1, van de EER-Overeenkomst maatregelen te nemen ten aanzien van de aangemelde overeenkomsten betreffende de oprichting van Iridium.

Artikel 2

Op grond van de gegevens waarover zij beschikt, bestaan er voor de Commissie geen redenen om krachtens artikel 85, lid 1, van het EG-Verdrag en artikel 53, lid 1, van de EER-Overeenkomst maatregelen te nemen ten aanzien van het op grond van artikel 3.1 van elke "gateway-machtigingsovereenkomst" door Iridium in de vorm van richtsnoeren vast te stellen prijsbeleid, ten aanzien van de op grond van artikel 3 van elke aandelenkoopovereenkomst aan de als gateway-exploitanten optredende investeerders verleende exclusieve distributierechten, en ten aanzien van de richtsnoeren voor de selectie van dienstverrichters, zoals door de partijen aangemeld.

Artikel 3

Deze beschikking is gericht tot:

Iridium, LLC,

1401 H. Street, NW,

Washington, DC 20005,

USA.

Gedaan te Brussel, 18 december 1996.

Voor de Commissie

Karel VAN MIERT

Lid van de Commissie

(1) PB nr. 13 van 21. 2. 1962, blz. 204/62.

(2) PB nr. C 255 van 3. 9. 1996, blz. 2.

(3) Voor een beschrijving van een gateway, zie overweging 12.

(4) De totale kosten voor de totstandbrenging van het systeem worden geraamd op bijna 4,7 miljard USD (exclusief de draagbare apparatuur).

(5) Het systeem maakt gebruik van een frequentie in het gebied van 1 616 tot 1 626,5 Mhz voor gebruikersverbindingen (tijdens WRC 92 gereserveerd voor S-PCS-systemen), 19,4 tot 19,6 Ghz en 29,1 tot 29,3 Ghz voor opstraal- en gateway-verbindingen (ruimte naar aarde en aarde naar ruimte) en 23,18 tot 23,38 Ghz voor de verbindingen tussen satellieten onderling.

(6) Het systeem beschikt ook over een aantal reservesatellieten in de ruimte, die bedoeld zijn om defecte satellieten te vervangen.

(7) De hoofd-controlevoorziening controleert het functioneren en de toestand van de satellieten en beheert het net. De reserve-controlevoorziening neemt bij een defect de plaats in van de hoofd-controlefaciliteit en controleert de reservesatellieten die zich in een baan om de aarde bevinden.

(8) De TT& C-stations volgen de bewegingen van de satellieten en passen de baan daarvan aan om de constellatie in stand te houden.

(9) De "Iridium system practices" (ISP) zijn een reeks richtsnoeren, aanbevelingen, regels, voornemens en andere instructies, die verband houden met technische en operationele aspecten van het Iridium-systeem. Bepaalde technische en operationele onderdelen van deze "practices" zijn bedoeld als bindend, dit om te zorgen voor een hoge mate van netintegriteit. De ISP zijn nog niet voltooid, zelfs nog niet in conceptvorm.

(10) Iridium krijgt een deel van de toegangsvergoeding en van de door gebruikers betaalde vergoeding. Voorts verwacht Iridium een extra bedrag te krijgen als vergoeding voor het vervullen van de functie van clearingsinstelling. Het resterende deel is de vergoeding voor de gateway-exploitanten, dienstverrichters en andere partijen.

(11) LEO-satellieten bevinden zich op ongeveer 900 km boven het aardoppervlak. Om het aardoppervlak volledig te bestrijken zijn minimaal 66 LEO-satellieten nodig. Voor dergelijke omloopbanen is door Iridium gekozen.

MEO-satellieten bevinden zich op circa 10 000 km boven het aardoppervlak. Om het aardoppervlak volledig te bestrijken zijn minimaal tien MEO-satellieten nodig.

GEO-satellieten bevinden zich op circa 36 000 km boven het aardoppervlak. Om het aardoppervlak volledig te bestrijken zijn slechts drie GEO-satellieten nodig.

(12) De kleinste GEO-ontvanger is zo groot als een kleine aktentas.

(13) Naar verwachting zal eindapparatuur voor dubbel gebruik (satelliet en GSM) slechts ongeveer 10 % duurder zijn dan voor enkel gebruik (alleen GSM).

(14) Zie voor nadere gegevens het Inmarsat-P-systeem, de bekendmaking overeenkomstig artikel 19, lid 3, die in PB nr. C 304 van 15. 11. 1995, blz. 6, gepubliceerd is.

(15) Nog niet eerder is op commerciële basis in zo korte tijd een zo groot aantal lanceringen gepland als voor Iridium (in slechts 24 maanden moeten 66 satellieten worden gelanceerd - bij iedere lancering meer satellieten tegelijkertijd).

(16) Hoewel in de Gemeenschap uitsluitende en bijzondere rechten met betrekking tot het gebruik van eindapparatuur en het verrichten van telecommunicatiediensten (met uitzondering van de spraaktelefonie tot en met 1998) recentelijk zijn afgeschaft (Richtlijn 94/46/EG van de Commissie - PB nr. L 268 van 19. 10. 1994, blz. 15), is er nog geen gemeenschappelijke benadering inzake vergunningen voor frequenties ontwikkeld.

(17) PB nr. L 354 van 31. 12. 1994, blz. 75, overweging 55.