1.

F’diversi pajjiżi Ewropej, il-kwistjoni tal-ilbies ta’ simboli reliġjużi f’postijiet pubbliċi, fl-istabbilimenti tat-tagħlim u fuq il-post tax-xogħol hija regolarment is-suġġett ta’ dibattiti intensi fi ħdan is-soċjetà ċivili, fil-klassi politika u fil-media. Kwistjoni li tqajjem b’mod partikolari kontroversji mqanqla hija dik dwar jekk persuna li timpjega għandhiex id-dritt timponi fuq il-ħaddiema tagħha restrizzjonijiet f’dan il-qasam fil-kuntest tal-eżerċizzju tal-funzjonijiet tagħhom. Din hija kwistjoni sensittiva li teħtieġ li jiġi rrikonċiljat id-dritt fundamentali għal-libertà ta’ reliġjon, li għandu bħala korollarju l-projbizzjoni ta’ kull diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon, ma’ libertajiet u prinċipji oħra, bħalma huma l-libertà ta’ intrapriża, il-prinċipji tas-sekulariżmu, ta’ newtralità u ta’ imparzjalità u l-protezzjoni tad-drittijiet u libertajiet ta’ ħaddieħor.

2.

Matul l-aħħar snin, il-Qorti tal-Ġustizzja kellha teżamina diversi drabi, mill-perspettiva tal-projbizzjoni tad-“diskriminazzjoni fuq bażi ta’ reliġjon jew twemmin” fis-sens tal-Artikoli 1 u 2 tad-Direttiva tal-Kunsill 2000/78/KE tas‑27 ta’ Novembru 2000 li tistabbilixxi qafas ġenerali għall-ugwaljanza fit-trattament fl-impjieg u fix-xogħol ( 2 ), il-każ ta’ ħaddiema nisa fis-settur privat, ta’ fidi Musulmana, li ġew ipprojbiti mill-persuna li timpjegahom milli jilbsu l-velu Iżlamiku ( 3 ) fuq il-post tax-xogħol ( 4 ).

3.

Din it-talba għal deċiżjoni preliminari, imressqa mit-tribunal du travail de Liège (it-Tribunal Industrijali ta’ Liège, il-Belġju), tkompli fuq dawn il-kawżi, filwaqt li għandha bħala karatteristika partikolari li, din id-darba, il-projbizzjoni li jintlibsu simboli reliġjużi fuq il-post tax-xogħol toħroġ mhux minn persuna li timpjega privata iżda minn waħda pubblika, f’dan il-każ, awtorità muniċipali. Din hija l-ewwel darba li l-Qorti tal-Ġustizzja hija mitluba tiddeċiedi fuq tali sitwazzjoni, li tqajjem b’mod partikolari l-kwistjoni dwar jekk in-natura u l-aspetti partikolari tas-servizz pubbliku kif ukoll il-kuntest ta’ kull Stat Membru jeħtiġux li f’dan il-każ tiġi adottata soluzzjoni differenti minn dik li ġiet adottata f’kawżi preċedenti.

4.

Skont l-Artikolu 1 tagħha, id-Direttiva 2000/78 għandha l-għan li tistabbilixxi qafas ġenerali biex tiġġieled id-diskriminazzjoni fuq bażi ta’ reliġjon jew twemmin ( 5 ), diżabbiltà, età jew orjentazzjoni sesswali, f’dak li għandu x’jaqsam mal-impjieg u x-xogħol, bi skop li timplimenta, fl-Istati Membri, il-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament.

5.

Skont l-Artikolu 2(1) tad-Direttiva 2000/78, “‘il-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament’ għandu jfisser li m’għandux ikun hemm diskriminazzjoni diretta jew indiretta għall-ebda raġuni msemmija fl-Artikolu 1” ta’ din id-direttiva.

6.

L-Artikolu 2(2) tad-Direttiva 2000/78 jipprevedi li, għall-finijiet tal-applikazzjoni tal-Artikolu 2(1) ta’ din tal-aħħar:

7.

Skont l-Artikolu 2(5) tagħha, id-Direttiva 2000/78 għandha tkun bla ħsara għal dawk il-miżuri previsti mil-liġi nazzjonali li, f’soċjetà demokratika, huma neċessarji għas-sigurtà pubblika, għaż-żamma tal-ordni pubbliku u għall-prevenzjoni ta’ reati kriminali, għall-protezzjoni tas-saħħa u għall-protezzjoni tad-drittijiet u l-libertajiet tal-oħrajn.

8.

Il-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva 2000/78 huwa stabbilit fl-Artikolu 3 tagħha, li l-paragrafu 1 tiegħu jipprovdi b’mod partikolari:

“Fil-limiti tal-kompetenzi konferiti lill-[Unjoni], din id-Direttiva għandha tapplika għall-persuni kollha, kemm fis-settur pubbliku kif ukoll f’dak privat, inklużi korpi pubbliċi, f’dak li jirrigwarda:

[…]

[…]”

9.

L-Artikolu 4 ta’ din id-direttiva, intitolat “Il-ħtiġiet tax-xogħol”, jipprovdi fil-paragrafu 1 tiegħu:

“Minkejja l-Artikolu 2(1) u (2), l-Istati Membri jistgħu jipprovdu li differenza ta’ trattament li hija bbażata fuq karatteristika relatata ma’ kwalunkwe bażi msemmija fl-Artikolu 1 m’għandhiex tikkostitwixxi diskriminazzjoni meta, minħabba n-natura ta’ attivitajiet partikulari tax-xogħol ikkonċernati jew il-kuntest li fihom jitwettqu, din il-karatteristika tikkostitwixxi ħtieġa ġenwina u determinanti tax-xogħol, sakemm l-għan ikun leġittimu u proporzjonat”.

10.

Il-loi du 10 mai 2007 tendant à lutter contre certaines formes de discrimination (il-Liġi tal-10 ta’ Mejju 2007 għall-Ġlieda kontra Ċerti Forom ta’ Diskriminazzjoni) ( 6 ), fil-verżjoni applikabbli għall-kawża prinċipali (iktar ’il quddiem il-“Liġi Ġenerali kontra d-Diskriminazzjoni”), hija intiża sabiex tittrasponi d-Direttiva 2000/78 fid-dritt Belġjan.

11.

Skont l-Artikolu 3 tagħha, il-Liġi Ġenerali kontra d-Diskriminazzjoni għandha bħala għan li toħloq, fl-oqsma msemmija fl-Artikolu 5 tagħha, qafas ġenerali sabiex tiġi miġġielda d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-età, l-orjentazzjoni sesswali, l-istatus ċivili, it-twelid, il-ġid, it-twemmin reliġjuż jew filosofiku, it-twemmin politiku, il-lingwa, l-istat ta’ saħħa attwali jew futur, id-diżabbiltà, karatteristika fiżika jew ġenetika jew l-oriġini soċjali.

12.

L-Artikolu 4 ta’ din il-liġi, li jirrigwarda d-definizzjonijiet, jipprovdi:

“Għall-applikazzjoni ta’ din il-liġi, japplikaw dawn it-tifsiriet:

1° relazzjonijiet ta’ xogħol: ir-relazzjonijiet li jinkludu, fost l-oħrajn, l-impjieg, il-kundizzjonijiet ta’ aċċess għall-impjieg, il-kundizzjonijiet tax-xogħol u r-regoli għat-tkeċċija, u dan:

[…]

4° kriterji protetti: l-età, l-orjentazzjoni sesswali, l-istatus ċivili, it-twelid, il-ġid, it-twemmin reliġjuż jew filosofiku, it-twemmin politiku, il-lingwa, l-istat ta’ saħħa attwali jew futur, id-diżabbiltà, karatteristika fiżika jew ġenetika, l-oriġini soċjali;

[…]

6° distinzjoni diretta: is-sitwazzjoni li tirriżulta meta fuq il-bażi ta’ wieħed mill-kriterji protetti, persuna tiġi ttrattata b’mod inqas favorevoli minn persuna oħra tiġi, kienet jew ser tkun ittrattata f’sitwazzjoni paragunabbli;

7° diskriminazzjoni diretta: distinzjoni diretta, ibbażata fuq wieħed mill-kriterji protetti, li ma tistax tkun iġġustifikata fuq il-bażi tad-dispożizzjonijiet tat-Titolu II;

8° distinzjoni indiretta: is-sitwazzjoni li tqum meta dispożizzjoni, kriterju jew prattika apparentement newtrali tista’ toħloq, meta mqabbla ma’ persuni oħra, żvantaġġ partikolari għall-persuni kkaratterizzati b’wieħed mill-kriterji protetti;

9° diskriminazzjoni indiretta: distinzjoni indiretta bbażata fuq wieħed mill-kriterji protetti, li ma tistax tiġi ġġustifikata fuq il-bażi tad-dispożizzjonijiet tat-Titolu II;

[…]”

13.

L-Artikolu 5(1) tal-Liġi Ġenerali kontra d-Diskriminazzjoni jipprovdi li, bl-eċċezzjoni tal-oqsma li jaqgħu taħt il-kompetenza tal-komunitajiet jew tar-reġjuni, din il-liġi tapplika għall-persuni kollha, kemm fir-rigward tas-settur pubbliku kif ukoll tas-settur privat, inklużi l-organi pubbliċi, għal dak li jikkonċerna, b’mod partikolari, ir-relazzjonijiet ta’ xogħol.

14.

L-Artikolu 7 ta’ din il-liġi ( 7 ) jipprovdi li:

“Kull distinzjoni diretta bbażata fuq wieħed mill-kriterji protetti tikkostitwixxi diskriminazzjoni diretta, sakemm din id-distinzjoni diretta ma tkunx oġġettivament iġġustifikata b’għan leġittimu u l-mezzi biex jitwettaq dan l-għan ikunu xierqa u neċessarji”.

15.

L-Artikolu 8 tal-Liġi Ġenerali kontra d-Diskriminazzjoni jipprovdi li:

“1.   B’deroga mill-Artikolu 7, u mingħajr ħsara għad-dispożizzjonijiet l-oħra ta’ dan it-titolu, distinzjoni diretta bbażata fuq l-età, l-orjentazzjoni sesswali, it-twemmin reliġjuż jew filosofiku, jew diżabbiltà fl-oqsma msemmija fil-punti 4°, 5° u 7 tal-Artikolu 5(1) tista’ tiġi ġġustifikata biss permezz ta’ rekwiżiti professjonali ġenwin u determinanti.

2.   Ikun hemm rekwiżit professjonali ġenwin u determinanti biss meta:

3.   Hija l-qorti li għandha tivverifika, każ b’każ, jekk tali karatteristika partikolari tikkostitwixxix rekwiżit professjonali ġenwin u determinanti.

[…]”

16.

L-Artikolu 9 ta’ din il-liġi jipprovdi li:

“Kull distinzjoni indiretta bbażata fuq wieħed mill-kriterji protetti tikkostitwixxi diskriminazzjoni indiretta,

[…]”

17.

Skont l-Artikolu 11(1) tal-Liġi Ġenerali kontra d-Diskriminazzjoni, “[d]istinzjoni diretta jew indiretta bbażata fuq wieħed mill-kriterji protetti ma tikkostitwixxi ebda forma ta’ diskriminazzjoni pprojbita minn din il-liġi meta din id-distinzjoni diretta jew indiretta tkun imposta b’liġi jew bis-saħħa ta’ liġi”.

18.

Fil‑11 ta’ April 2016, OP, li kienet tħarrġet bħala avukat, ġiet irreklutata taħt kuntratt għal żmien determinat mill-awtorità muniċipali ta’ Ans (il-Belġju) (iktar ’il quddiem l-“awtorità muniċipali”) fil-kwalità ta’ membru tal-persunal bil-kuntratt. Fil‑11 ta’ Ottubru ta’ wara, hija ġiet promossa għall-kariga ta’ kap tal-uffiċċju u l-kuntratt tagħha ġie kkonvertit f’kuntratt għal żmien indeterminat. Xogħolha huwa li tipproċessa l-kuntratti pubbliċi tal-awtorità muniċipali u hija teżerċita prinċipalment il-funzjonijiet tagħha mingħajr ma tkun f’kuntatt mal-pubbliku, jiġifieri, biex nuża l-espressjoni użata mill-qorti tar-rinviju, “fil-back office” ( 8 ).

19.

Fit‑8 ta’ Frar 2021, OP, li hija Musulmana, informat uffiċjalment lill-awtorità muniċipali bl-intenzjoni tagħha li tilbes il-velu Iżlamiku fuq il-post tax-xogħol b’effett mit‑22 ta’ Frar ta’ wara.

20.

Fit‑18 ta’ Frar 2021, l-awtorità muniċipali adottat l-ewwel deċiżjoni li biha pprojbixxiet lil OP milli tilbes “simboli tat-twemmin” ( 9 ) waqt l-eżerċizzju tal-attività professjonali tagħha “sal-adozzjoni ta’ regoli ġenerali dwar l-ilbies tas-simboli tat-twemmin fl-amministrazzjoni” ( 10 ).

21.

Fis‑26 ta’ Frar 2021, wara li nstemgħet OP, assistita mill-avukat tagħha, l-awtorità muniċipali adottat it-tieni deċiżjoni, li tissostitwixxi l-ewwel waħda u li tikkonferma l-projbizzjoni li tinsab f’dik l-ewwel deċiżjoni.

22.

Fid‑29 ta’ Marzu 2021, l-awtorità muniċipali emendat l-Artikolu 9 tar-regoli tax-xogħol tagħha. Fil-verżjoni ġdida li rriżultat minn din l-emenda, dan l-artikolu, illum intitolat “Obbligu ta’ newtralità u dmir ta’ riżerva”, jipprovdi b’mod partikolari ( 11 ):

“Il-ħaddiema għandhom igawdu mil-libertà ta’ espressjoni filwaqt li josservaw il-prinċipju ta’ newtralità, l-obbligu tagħhom ta’ riżerva u d-dmir tagħhom ta’ lealtà.

Il-ħaddiema huma obbligati josservaw il-prinċipju ta’ newtralità, u dan jimplika li huma għandhom jastjenu minn kull forma ta’ proselitiżmu u li huma pprojbiti milli jilbsu kwalunkwe simbolu prominenti li jista’ jiżvela l-appartenenza ideoloġika jew filosofika tagħhom jew it-twemmin politiku jew reliġjuż tagħhom. Din ir-regola tapplika għalihom kemm fil-kuntatti tagħhom mal-pubbliku kif ukoll fir-relazzjonijiet tagħhom mal-ġerarkija u mal-kollegi tagħhom.

[…]”

23.

Sussegwentement, OP bdiet diversi proċeduri quddiem il-qrati nazzjonali bil-għan, b’mod partikolari, li jiġi kkonstatat li l-awtorità muniċipali kienet kisret il-libertà ta’ reliġjon tagħha u sabiex tikseb is-sospensjoni u l-annullament tad-deċiżjonijiet tal-imsemmija awtorità muniċipali tat‑18 u tas‑26 ta’ Frar 2021.

24.

Fis‑26 ta’ Mejju 2021, OP adixxiet lill-qorti tar-rinviju, it-tribunal du travail de Liège (it-Tribunal Industrijali ta’ Liège), b’azzjoni għal mandat ta’ inibizzjonis ( 12 ), intiża, b’mod partikolari, sabiex jiġi kkonstatat li hija kienet is-suġġett ta’ diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon u fuq il-ġeneru u li d-deċiżjonijiet tal-awtorità muniċipali tat‑18 u tas‑26 ta’ Frar 2021 kif ukoll ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali huma vvizzjati b’nullità.

25.

Il-qorti tar-rinviju tikkunsidra li l-projbizzjoni imposta fuq OP mill-awtorità muniċipali, f’dawn id-deċiżjonijiet, milli tilbes il-velu Iżlamiku tikkostitwixxi “diskriminazzjoni diretta bbażata fuq distinzjoni diretta bbażata fuq il-kriterju protett ‘twemmin reliġjuż jew filosofiku’”. Fil-fatt, skont dik il-qorti, għalkemm jista’ jiġi ammess li fi ħdan l-amministrazzjoni muniċipali kienet teżisti regola mhux miktuba li tipprojbixxi l-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu marbut mat-twemmin “li huwa prominenti ħafna, jew li saħansitra jispikka”, bħalma huwa l-velu Iżlamiku, jirriżulta madankollu minn diversi ritratti prodotti minn OP li l-ilbies ta’ simboli diskreti tat-twemmin kien ittollerat. Din id-distinzjoni diretta ma hijiex iġġustifikata minn rekwiżiti professjonali ġenwini u determinanti, peress li OP teżerċita prinċipalment il-funzjonijiet tagħha mingħajr ma tkun f’kuntatt mal-utenti tas-servizz pubbliku. Hija lanqas ma tista’ tiġi oġġettivament iġġustifikata b’għan leġittimu li l-mezzi għall-implimentazzjoni tiegħu huma xierqa u neċessarji.

26.

Għal dak li jirrigwarda r-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali, il-qorti tar-rinviju tikkonstata li din għandha “portata kollettiva”, li hija tirrigwarda kull simbolu prominenti tat-twemmin u li, meta adottatha, l-awtorità muniċipali għamlet l-għażla tan-“newtralità esklużiva” ( 13 ). Hija tqis li din ir-regola tikkostitwixxi mhux diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, iżda, milli jidher, diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq dawn il-kriterji, filwaqt li rrilevat b’mod partikolari li, sakemm ma jiġix ikkunsidrat li “n-newtralità esklużiva hija prinċipju essenzjali u evidenti ta[l-]Istat ta’ dritt [fil-Belġju] u għandha tiġi osservata b’mod strett minn kulħadd”, id-distinzjoni magħmula ma tidhirx li hija ġġustifikata b’għan leġittimu, peress li OP teżerċita prinċipalment il-funzjonijiet tagħha mingħajr ma tkun f’kuntatt mal-utenti tas-servizz pubbliku. Barra minn hekk, jidher li l-awtorità muniċipali tipprattika newtralità “b’ġometrija varjabbli”, jiġifieri esklużiva għal dak li jikkonċerna lil OP, u iktar inklużiva għal dak li jikkonċerna l-kollegi tagħha li għandhom twemmin filosofiku jew reliġjuż ieħor. Konsegwentement, il-qorti tar-rinviju tippermetti, b’mod provviżorju, lil OP tilbes simbolu viżibbli tat-twemmin, ħlief meta hija tidħol f’kuntatt mal-utenti tas-servizz pubbliku jew meta teżerċita l-funzjonijiet ta’ awtorità.

27.

Il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk il-fatt li tiġi imposta newtralità “esklużiva u assoluta” fuq il-membri kollha tal-persunal ta’ servizz pubbliku, anki fuq dawk li ma għandhom ebda kuntatt dirett mal-utenti tas-servizz pubbliku, jikkostitwixxix għan leġittimu u jekk il-mezzi użati biex jintlaħaq dan l-għan, jiġifieri l-projbizzjoni tal-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu tat-twemmin, humiex xierqa u neċessarji.

28.

Huwa f’dan il-kuntest li t-tribunal du travail de Liège (it-Tribunal Indutstrijali ta’ Liège) iddeċieda li jissospendi l-proċeduri u li jagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi preliminari li ġejjin:

29.

OP, l-awtorità muniċipali, il-Gvern Belġjan, Franċiż u Svediż, kif ukoll il-Kummissjoni Ewropea ppreżentaw l-osservazzjonijiet bil-miktub tagħhom. Fil‑31 ta’ Jannar 2023, inżammet seduta li fiha pparteċipaw OP, l-awtorità muniċipali, il-Gvern Franċiż u l-Kummissjoni u li fiha nstemgħet it-trattazzjoni ta’ dawn il-partijiet imsemmija l-aħħar kif ukoll ir-risposti tagħhom għad-domandi magħmula mill-Qorti tal-Ġustizzja.

30.

L-ewwel ser neżamina t-tieni domanda preliminari, li l-ammissibbiltà tagħha hija kkontestata mill-Gvern Franċiż, u li r-rilevanza tagħha hija kkontestata mill-parti l-kbira tal-partijiet fil-proċedura.

31.

Permezz tat-tieni domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tixtieq tkun taf, essenzjalment, jekk ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali tistax titqies li hija konformi mal-Artikolu 2(2)(a) u (b) tad-Direttiva 2000/78 inkwantu l-projbizzjoni li hija tipprevedi tidher li taffettwa iktar lin-nisa milli lill-irġiel u għaldaqstant tista’ tikkostitwixxi diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq il-ġeneru.

32.

Skont ġurisprudenza stabbilita, il-proċedura stabbilita fl-Artikolu 267 TFUE hija strument ta’ kooperazzjoni bejn il-Qorti tal-Ġustizzja u l-qrati nazzjonali, li permezz tiegħu l-Qorti tal-Ġustizzja tagħti lill-qrati nazzjonali l-elementi ta’ interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni li huma neċessarji għalihom sabiex jiddeċiedu l-kawżi mressqa quddiemhom ( 14 ).

33.

Il-ħtieġa li wieħed jasal għal interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni li tkun utli għall-qorti nazzjonali teżiġi li dik il-qorti tiddefinixxi l-kuntest fattwali u leġiżlattiv tad-domandi magħmula minnha jew li, mill-inqas, tispjega l-ipoteżijiet fattwali li fuqhom huma bbażati dawn id-domandi. Fil-fatt, il-Qorti tal-Ġustizzja hija awtorizzata li tiddeċiedi fuq l-interpretazzjoni ta’ test tal-Unjoni biss abbażi tal-fatti li huma indikati lilha mill-qorti nazzjonali ( 15 ).

34.

Barra minn hekk, il-Qorti tal-Ġustizzja tinsisti li huwa importanti li l-qorti nazzjonali tindika r-raġunijiet preċiżi li wassluha sabiex ikollha mistoqsijiet dwar l-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni u sabiex tqis li huwa meħtieġ li tagħmel domandi preliminari lill-Qorti tal-Ġustizzja. Huwa indispensabbli li, fid-deċiżjoni ta’ rinviju stess, il-qorti nazzjonali tagħti minimu ta’ spjegazzjonijiet fuq ir-raġunijiet tal-għażla tad-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li tagħhom hija titlob l-interpretazzjoni kif ukoll fuq ir-rabta li hija tistabbilixxi bejn dawn id-dispożizzjonijiet u l-leġiżlazzjoni nazzjonali applikabbli għall-kawża mressqa quddiemha ( 16 ).

35.

F’dan il-każ, jien naqbel mal-opinjoni tal-Gvern Franċiż li jgħid li d-deċiżjoni tar-rinviju ma tissodisfax dawn ir-rekwiżiti, għal dak li jirrigwarda t-tieni domanda preliminari, b’mod li din hija inammissibbli.

36.

Fil-fatt, minn naħa, id-deċiżjoni tar-rinviju ma għandha ebda element fattwali li jippermetti li tiġi evalwata l-eżistenza, f’din il-kawża, ta’ eventwali diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq il-ġeneru.

37.

Min-naħa l-oħra, il-qorti tar-rinviju ma tipprovdix spjegazzjonijiet fuq ir-raġunijiet li wassluha tistaqsi fuq l-interpretazzjoni tad-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li għalihom hija tirreferi fit-tieni domanda preliminari u fuq ir-rabta li hija tistabbilixxi bejn dawn id-dispożizzjonijiet u t-tilwima li għandha quddiemha, fir-rigward ta’ tali diskriminazzjoni. Mid-deċiżjoni tar-rinviju jirriżulta li hija bbażat ruħha, f’dan ir-rigward, biss fuq ċerti argumenti mressqa minn OP, mingħajr ma tat iktar spjegazzjoni dwarhom. Madankollu, is-sistema stabbilita mill-Artikolu 267 TFUE ma tikkostitwixxix rimedju ġudizzjarju miftuħ għall-partijiet f’kawża pendenti quddiem qorti nazzjonali u għalhekk ma huwiex biżżejjed li parti ssostni li l-kawża tqajjem kwistjoni ta’ interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni sabiex il-qorti kkonċernata tkun marbuta tikkunsidra li tkun tqajmet tali kwistjoni fis-sens ta’ dan l-artikolu ( 17 ).

38.

Fi kwalunkwe każ, għandu jiġi kkonstatat li, kif jindikaw fl-osservazzjonijiet bil-miktub tagħhom il-partijiet fil-proċedura, bl-eċċezzjoni tal-awtorità muniċipali, id-diskriminazzjoni bbażata fuq il-ġeneru ma taqax taħt il-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva 2000/78, li huwa l-uniku att tad-dritt tal-Unjoni msemmi fit-tieni domanda preliminari. Għaldaqstant, ma hemmx lok li tiġi eżaminata l-eżistenza ta’ tali diskriminazzjoni f’dan il-każ ( 18 ).

39.

Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tikkunsidra li t-tieni domanda preliminari hija inammissibbli u li, fi kwalunkwe każ, ma hemmx lok li hija tiġi eżaminata.

40.

Permezz tal-ewwel domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tixtieq tkun taf, essenzjalment, jekk ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali toħloqx diskriminazzjoni diretta jew indiretta, ibbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, li tmur kontra l-Artikolu 2(2)(a) u (b) tad-Direttiva 2000/78. Kif hija fformulata, il-projbizzjoni prevista minn din ir-regola kontra l-ilbies ta’ simboli ta’ twemmin fuq ix-xogħol tapplika b’mod ġenerali u assolut għall-membri tal-persunal tal-awtorità muniċipali, jiġifieri indipendentement kemm min-natura tal-funzjonijiet tagħhom (funzjonijiet ta’ awtorità jew ta’ sempliċi eżekuzzjoni) kif ukoll mill-kundizzjonijiet għall-eżerċizzju ta’ dawn (kuntatti diretti mal-pubbliku jew le). Jeħtieġ li jiġi rrilevat li l-qorti tar-rinviju ma titlobx lill-Qorti tal-Ġustizzja sabiex tevalwa l-kompatibbiltà ta’ din ir-regola ta’ applikazzjoni ġenerali mad-dispożizzjonijiet iċċitati iktar ’il fuq tad-Direttiva 2000/78 billi tagħmel distinzjoni skont dawn l-ipoteżijiet imsemmija l-aħħar. Dak li hija tixtieq tkun taf huwa jekk din id-direttiva tistax tiġi interpretata bħala li tawtorizza lil entità pubblika torganizza “ambjent amministrattiv kompletament newtrali” u b’hekk tipprojbixxi lill-“membri kollha tal-persunal, irrispettivament minn jekk dawn ikunux f’kuntatt dirett mal-pubbliku jew le” milli jilbsu tali simboli.

41.

Barra minn hekk, jidhirli li huwa utli li jitfakkru ċerti elementi li jistgħu jitqiesu li huma stabbiliti skont il-ġurisprudenza u li huma rilevanti għall-finijiet ta’ din il-kawża.

42.

Qabelxejn, huwa ċar li r-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali taqa’ taħt il-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva 2000/78. Fil-fatt, minn naħa, kif jirriżulta mill-Artikolu 3(1) tagħha, din id-direttiva tapplika kemm għas-settur pubbliku kif ukoll għas-settur privat. Min-naħa l-oħra, regola li tipprojbixxi l-ilbies ta’ simboli viżibbli ta’ twemmin, b’mod partikolari, filosofiku jew reliġjuż fil-kuntest tal-attività professjonali għandha titqies li taqa’ taħt il-“kundizzjonijiet għall-impjieg u tax-xogħol” fis-sens tal-punt (ċ) ta’ din l-istess dispożizzjoni.

43.

Imbagħad, il-kunċett ta’ “reliġjon” li jinsab fl-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi interpretat bħala li jkopri kemm il-forum internum, jiġifieri l-fatt li persuna jkollha twemmin, kif ukoll il-forum externum, jiġifieri l-manifestazzjoni fil-pubbliku tal-fidi reliġjuża ( 19 ). Il-fatt li mara tilbes velu Iżlamiku jikkostitwixxi espressjoni tal-appartenenza tagħha għar-reliġjon Musulmana. F’dan il-każ, mill-fatti esposti mill-qorti tar-rinviju jirriżulta li dan huwa preċiżament il-każ ta’ OP, li s-sinċerità tat-twemmin tagħha ma tistax tiġi ddubitata.

44.

Fl-aħħar nett, jeħtieġ li jitfakkar li d-Direttiva 2000/78 sempliċement tistabbilixxi qafas ġenerali favur l-ugwaljanza fit-trattament fil-qasam tal-impjieg u tax-xogħol, li jħalli marġni ta’ diskrezzjoni lill-Istati Membri, b’teħid inkunsiderazzjoni tad-diversità tal-approċċi tagħhom fir-rigward tal-pożizzjoni li huma jagħtu, fi ħdanhom, lir-reliġjon jew lit-twemmin. Għaldaqstant, hija tippermetti li jittieħed inkunsiderazzjoni l-kuntest rispettiv ta’ kull Stat Membru u li kull wieħed minnhom jingħata marġni ta’ diskrezzjoni fil-kuntest tal-konċiljazzjoni neċessarja tad-diversi drittijiet u interessi ikkonċernati, sabiex jiġi żgurat bilanċ ġust bejn dawn tal-aħħar ( 20 ).

45.

Fl-istess linja tal-kunsiderazzjonijiet esposti fil-punt preċedenti, jien naqbel mal-opinjoni tal-Gvern Franċiż li jgħid li dan il-marġni ta’ diskrezzjoni huwa iktar wiesa’ meta jkunu involuti prinċipji li jistgħu jaqgħu taħt l-identità nazzjonali tal-Istati Membri fis-sens tal-Artikolu 4(2) TUE ( 21 ). Skont din id-dispożizzjoni, l-Unjoni għandha l-obbligu li tirrispetta l-identità nazzjonali tal-Istati Membri tagħha, inerenti fl-istrutturi fundamentali politiċi u kostituzzjonali tagħhom, u dan, skont l-Avukata Ġenerali Kokott, jista’ jinftiehem bħala obbligu li tiġi rrispettata l-pluralità ta’ perċezzjonijiet, u, għaldaqstant, id-differenzi li jikkaratterizzaw lil kull Stat Membru ( 22 ). L-istess bħall-Avukat Ġenerali Emiliou ( 23 ), nikkunsidra li ma hijiex l-Unjoni li għandha tiddetermina, għal kull Stat Membru, l-elementi li jifformaw parti minn din il-qalba tal-identità nazzjonali msemmija fl-Artikolu 4(2) TUE. L-Istati Membri għandhom, f’dan ir-rigward, setgħa diskrezzjonali kunsiderevoli, iżda din ma hijiex bla limiti ( 24 ). Barra minn hekk, il-perċezzjoni tal-identità nazzjonali invokata minn Stat Membru għandha tkun konformi, b’mod partikolari, mal-valuri li fuqhom hija bbażata l-Unjoni (Artikolu 2 TUE) ( 25 ).

46.

F’dan ir-rigward, mingħajr ħsara, f’dan l-istadju, għall-punt dwar jekk dan huwiex il-każ hawnhekk, jien naqbel ukoll mal-Gvern Franċiż meta dan isostni li l-fatt li jkunu previsti restrizzjonijiet fuq il-libertà tal-membri tal-persunal tas-settur pubbliku li juru t-twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż tagħhom fl-eżerċizzju tal-funzjonijiet tagħhom jista’ jkun ta’ importanza tali f’ċerti Stati Membri li huwa jagħmel parti mill-identità nazzjonali inerenti fl-istrutturi fundamentali politiċi u kostituzzjonali tagħhom.

47.

Fl-istess kuntest, jidhirli utli wkoll li jiġi rrilevat li l-identità nazzjonali tippermetti, b’mod partikolari, li “[jiġi limitat] l-impatt tad-dritt tal-Unjon fl-oqsma meqjusa li huma essenzjali għall-Istati Membri” ( 26 ) u li, għaldaqstant, hija għandha tittieħed debitament inkunsiderazzjoni mill-istituzzjonijiet, korpi u organi tal-Unjoni meta dawn jinterpretaw u japplikaw id-dritt tal-Unjoni ( 27 ).

48.

Ir-risposta tiegħi għall-ewwel domanda preliminari ser tkun strutturata kif ġej. L-ewwel, ser neżamina jekk ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali hijiex tali li tikkostitwixxi diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin. Imbagħad, ser nanalizza l-punt dwar jekk din ir-regola tistax toħloq diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq dawn l-istess kriterji. Fl-aħħar nett, għalkemm dan l-aspett ma ssemmiex espressament fid-deċiżjoni tar-rinviju, ser nikkunsidra l-possibbiltà li f’dan il-każ jiġu applikati ċerti derogi mill-projbizzjoni ta’ dawn id-diskriminazzjonijiet prevista mid-Direttiva 2000/78.

49.

Il-qorti tar-rinviju, filwaqt li tagħmel riferiment għas-sentenza G4S Secure Solutions, hija tal-fehma li r-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali ma tikkostitwixxix diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin. Hija titlob madankollu lill-Qorti tal-Ġustizzja sabiex tiddeċiedi fuq dan il-punt.

50.

Fil-kawża li wasslet għal dik is-sentenza, il-Qorti tal-Ġustizzja ġiet mistoqsija dwar jekk regola interna ta’ impriża privata li tipprojbixxi b’mod ġenerali l-ilbies viżibbli ta’ kwalunkwe simbolu politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol tikkostitwixxix diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78 ( 28 ). Fl-imsemmija sentenza, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li tali regola ma tintroduċix tali diskriminazzjoni peress li tapplika bla distinzjoni għal kull manifestazzjoni ta’ tali twemmin u tittratta b’mod identiku l-ħaddiema kollha tal-impriża, billi timponilhom, b’mod ġenerali u bla differenzi, b’mod partikolari, newtralità fl-ilbies li tipprekludi l-ilbies ta’ tali simboli ( 29 ).

51.

Il-Qorti tal-Ġustizzja kkonfermat dan l-approċċ fis-sentenza WABE u MH Müller Handel u fis-sentenza S.C.R.L., filwaqt li żiedet li peress li kull persuna jista’ jkollha jew reliġjon jew twemmin reliġjuż, filosofiku jew spiritwali, tali regola, sakemm tiġi applikata b’mod ġenerali u bla differenzi, ma tintroduċix differenza fit-trattament ibbażata fuq kriterju marbut b’mod inseparabbli mar-reliġjon jew ma’ dan it-twemmin ( 30 ). Fis-sentenza WABE u MH Müller Handel, il-Qorti tal-Ġustizzja rrilevat ukoll li l-fatt li ċerti ħaddiema josservaw regoli ta’ kondotta reliġjużi li jimponu li jintlibes ċertu lbies ma huwiex tali li jikkontesta dawn l-evalwazzjonijiet. Fil-fehma tagħha, għalkemm huwa minnu li regola interna li timponi newtralità fl-ilbies tista’ tikkawża inkonvenjenza għal dawn il-ħaddiema, din iċ-ċirkustanza ma taffettwax madankollu l-konstatazzjoni li din l-istess regola bħala prinċipju ma tintroduċix differenza fit-trattament bejn il-ħaddiema bbażata fuq kriterju marbut b’mod inseparabbli mar-reliġjon jew mat-twemmin ( 31 ).

52.

L-istess bħall-awtorità muniċipali u l-Gvern Franċiż, jien naqbel kompletament mal-approċċ segwit mill-Qorti tal-Ġustizzja fis-sentenzi ċċitati iktar ’il fuq u ma nara ebda raġuni għal tbegħid minnhom f’din il-kawża, li, kif diġà rrilevajt, tikkonċerna s-settur pubbliku u mhux is-settur privat.

53.

Għaldaqstant, peress li r-regola interna inkwistjoni fil-kawża prinċipali tapplika mingħajr distinzjoni għal kull manifestazzjoni ta’ twemmin, b’mod partikolari, reliġjuż, hija għandha titqies li tittratta b’mod identiku lill-membri tal-persunal tal-awtorità muniċipali, billi timponilhom, b’mod ġenerali u mingħajr differenzi, b’mod partikolari, newtralità fl-ilbies li tipprekludi l-ilbies ta’ tali simboli. Tali regola ma tintroduċix għaldaqstant diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78.

54.

Madankollu, ikun hemm lok li tiġi kkonstatata tali diskriminazzjoni jekk ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali kellha tinftiehem li tirrigwarda biss l-ilbies ta’ simboli prominenti ta’ daqs kbir ta’ twemmin b’mod partikolari filosofiku jew reliġjuż, u dan, fil-fehma tiegħi, jista’ jinkludi l-velu Iżlamiku. Fil-fatt, kif il-Qorti tal-Ġustizzja diġà ddeċidiet, regola interna ta’ impriża li tipprojbixxi biss l-ilbies ta’ tali simboli prominenti tista’ tikkostitwixxi diskriminazzjoni diretta fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78, fil-każijiet fejn dan il-kriterju jkun marbut b’mod inseparabbli ma’ reliġjon jew twemmin partikolari wieħed jew iktar ( 32 ). Ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali tirrigwarda kwalunkwe sinjal “prominenti”, kwalifika li, b’mod korrett fil-fehma tiegħi, il-qorti tar-rinviju ixxebbah ma’ dik ta’ “viżibbli”, u ma tidhirx għaldaqstant li hija limitata għas-simboli prominenti ta’ daqs kbir, kwistjoni li għandha tiġi vverifikata mill-imsemmija qorti tar-rinviju.

55.

Hija wkoll il-qorti tar-rinviju li għandha tivverifika jekk, fil-fatt, l-awtorità muniċipali tapplikax verament ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali b’mod ġenerali u mingħajr differenzi u, b’mod partikolari, jekk hija tittrattax lil OP bl-istess mod bħal kwalunkwe membru tal-persunal ieħor li jkun immanifesta r-reliġjon tiegħu jew it-twemmin filosofiku jew reliġjuż tiegħu bl-ilbies ta’ simboli viżibbli ta’ twemmin. Nosserva, fil-fatt, li, fid-deċiżjoni tar-rinviju, dik il-qorti tirrileva li l-awtorità muniċipali “tipprattika newtralità b’ġeometrija varjabbli fl-ispazju u fiż-żmien, b’mod esklużiv għal dak li jikkonċerna lil OP, u b’mod inqas esklużiv, jew iktar inklużiv, għall-kollegi tagħha ta’ twemmin ieħor”, u li din tal-aħħar ipprovdiet, f’dan ir-rigward, “elementi probatorji suffiċjenti”. Fl-osservazzjonijiet bil-miktub tagħhom, OP u l-Gvern Svediż isostnu li jeżistu għaldaqstant raġunijiet sabiex jiġi konkluż li teżisti diskriminazzjoni diretta f’dan il-każ.

56.

Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi, fl-ewwel lok, għall-ewwel domanda preliminari, li l-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi interpretat fis-sens li dispożizzjoni ta’ regoli tax-xogħol ta’ entità pubblika li tipprojbixxi lill-membri tal-persunal, bil-għan li torganizza ambjent amministrattiv totalment newtrali, milli jilbsu kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol ma tikkostitwixxix, fir-rigward tal-membri tal-persunal li beħsiebhom jeżerċitaw il-libertà ta’ reliġjon u ta’ kuxjenza tagħhom bl-ilbies viżibbli ta’ simbolu jew ta’ lbies b’konnotazzjoni reliġjuża, diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens ta’ din id-direttiva, sakemm din id-dispożizzjoni tiġi applikata b’mod ġenerali u mingħajr differenzi.

57.

Il-qorti tar-rinviju tikkunsidra li r-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali toħloq diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin.

58.

Hija ġurisprudenza stabbilita li regola interna bħal dik inkwistjoni fil-kawża prinċipali tista’ tikkostitwixxi differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78, jekk jiġi stabbilit li l-obbligu li jidher newtrali inkluż fiha jwassal, fil-fatt, għal żvantaġġ partikolari għall-persuni li jaderixxu ma’ reliġjon jew li għandhom twemmin partikolari ( 33 ).

59.

Fil-fehma tiegħi, u kif isostnu l-Gvern Svediż u l-Kummissjoni, għalkemm ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali tidher newtrali, ma jistax jiġi eskluż li, fil-prattika, hija taffettwa b’mod iktar partikolari, lill-membri tal-persunal tal-awtorità muniċipali li josservaw ċerti regoli ta’ kondotta reliġjużi li jimponulhom ċertu lbies, u b’mod partikolari l-ħaddiema nisa li jilbsu velu minħabba l-fidi Musulmana tagħhom. F’dan ir-rigward, jien naqbel mal-osservazzjoni magħmula mill-Avukata Ġenerali Sharpston fil-konklużjonijiet tagħha fil-kawża Bougnaoui u ADDH, fejn jingħad li dawn il-membri tal-persunal, “[j]ekk iridu jibqgħu fidili lejn il-konvinzjonijiet reliġjużi tagħhom, ma jkollhomx għażla ħlief li jiksru r-regola u jsofru l-konsegwenzi” ( 34 ). Madankollu, hija tal-qorti tar-rinviju li finalment għandha tivverifika dan il-punt fid-dawl tal-fatti li għandha quddiemha ( 35 ).

60.

Skont l-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78, tali differenza fit-trattament ma tkunx tikkostitwixxi, madankollu, diskriminazzjoni indiretta, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b) ta’ din id-direttiva, jekk hija tkun oġġettivament iġġustifikata b’għan leġittimu u jekk il-mezzi sabiex jintlaħaq dan l-għan ikunu xierqa u neċessarji. Dawn ir-rekwiżiti għandhom jiġu interpretati b’mod strett ( 36 ).

61.

Għal darba oħra, hija l-qorti tar-rinviju li għandha tiddetermina jekk, u sa fejn, ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali hija konformi mal-imsemmija rekwiżiti ( 37 ). Madankollu, il-Qorti tal-Ġustizzja, mitluba tagħti risposta utli lill-qorti nazzjonali sabiex din tal-aħħar tkun tista’ tiddeċiedi, hija kompetenti sabiex tagħtiha indikazzjonijiet, misluta mill-proċess tal-kawża prinċipali kif ukoll mill-osservazzjonijiet bil-miktub li ġew sottomessi lilha ( 38 ). Dan huwa li ser nipprova nagħmel fl-analiżi li ġejja.

62.

Fir-rigward tar-rekwiżit dwar l-eżistenza ta’ għan leġittimu ( 39 ), mid-deċiżjoni tar-rinviju kif ukoll mill-osservazzjonijiet bil-miktub u orali tal-awtorità muniċipali jirriżulta li din tal-aħħar tiġġustifika l-projbizzjoni tal-ilbies ta’ simboli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż imposta fuq il-membri tal-persunal tiegħu fl-eżerċizzju tal-funzjonijiet tagħhom bil-prinċipju ta’ newtralità tal-Istat (jew tas-servizz pubbliku) ( 40 ) u bix-xewqa tagħha li torganizza “spazju amministrattiv kompletament newtrali” ( 41 ).

63.

L-istess bħal parti l-kbira tal-partijiet fil-proċedura, nikkunsidra li x-xewqa ta’ entità pubblika, bħall-awtorità muniċipali, li ssegwi politika ta’ newtralità politika, filosofika jew reliġjuża tista’, fit-teorija, tikkostitwixxi għan leġittimu.

64.

Ċertament, b’mod differenti minn dak li ġie deċiż mill-Qorti tal-Ġustizzja fis-sentenza G4S Secure Solutions, WABE u MH Müller Handel, u S.C.R.L. ( 42 ), f’każ bħal dak ineżami, li jikkonċerna s-settur pubbliku u mhux is-settur privat, ix-xewqa tal-persuna li timpjega fis-settur pubbliku li ssegwi tali politika ma tistax tirrelata mal-libertà ta’ intrapriża, irrikonoxxuta fl-Artikolu 16 tal-Karta tad-Drittijiet Fundamentali tal-Unjoni Ewropea ( 43 ). Min-naħa l-oħra, fil-fehma tiegħi, hija tista’, b’mod iktar globali, tkun marbuta mal-bżonn ta’ protezzjoni tad-drittijiet u libertajiet ta’ ħaddieħor, li jimplika b’mod partikolari r-rispett ta’ kull twemmin filosofiku jew reliġjuż taċ-ċittadini kif ukoll it-trattament mhux diskriminatorju u fuq livell ta’ ugwaljanza tal-utenti tas-servizz pubbliku. Kif jirrileva l-Gvern Belġjan fl-osservazzjonijiet bil-miktub tiegħu, filwaqt li jirriproduċi s-silta minn sentenza tal-Conseil d’État (il-Kunsill tal-Istat, il-Belġju) tas‑27 ta’ Marzu 2013, fi Stat ta’ dritt demokratiku, l-awtorità pubblika għandha tkun newtrali “peress li hija l-awtorità taċ-ċittadini kollha u għaċ-ċittadini kollha u li hija għandha, fil-prinċipju, tittrattahom b’mod ugwali mingħajr diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon tagħhom, it-twemmin tagħhom jew il-preferenza tagħhom għal komunità jew partit” ( 44 ).

65.

Jeħtieġ li jiġi eżaminat jekk ix-xewqa tal-persuna li timpjega pubblika, f’dan il-każ l-awtorità muniċipali, li ssegwi politika ta’ newtralità tistax tiġġustifika b’mod oġġettiv differenza potenzjali fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew it-twemmin. F’dan ir-rigward, il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja, żviluppata fir-rigward tas-settur privat ( 45 ), li tgħid li n-natura oġġettiva ta’ tali ġustifikazzjoni tista’ tiġi identifikata biss fil-preżenza ta’ ħtieġa ġenwina ta’ din il-persuna li timpjega, li hija din tal-aħħar li għandha l-obbligu li tipprova, jidhirli li hija kompletament rilevanti wkoll f’dan il-kuntest.

66.

Mill-osservazzjonijiet bil-miktub tal-Kummissjoni kif ukoll mid-dibattiti miżmuma waqt is-seduta jirriżulta li, fil-Belġju, jeżistu flimkien perċezzjonijiet differenti, jew saħansitra opposti, tal-prinċipju ta’ newtralità tal-Istat, jiġifieri, essenzjalment, in-“newtralità inklużiva”, in-“newtralità esklużiva” u perċezzjonijiet intermedji. Il-perċezzjoni inklużiva tan-newtralità hija bbażata fuq l-idea li d-dehra tal-membru tal-persunal pubbliku għandha tiġi mifruda mill-mod li bih huwa jipprovdi s-servizz pubbliku. Skont din il-perċezzjoni, hija n-newtralità tal-atti magħmulin mill-membru tal-persunal, u mhux in-newtralità tad-dehra tiegħu, li hija importanti, b’mod li huwa ma jistax jiġi pprojbit milli jilbes simboli ta’ twemmin b’mod partikolari filosofiku jew reliġjuż. Il-perċezzjoni esklużiva tan-newtralità, min-naħa l-oħra, hija bbażata fuq il-premessa li kemm l-atti magħmula mill-membru tal-persunal pubbliku kif ukoll id-dehra ta’ dan tal-aħħar għandhom ikunu strettament newtrali. Skont din il-perċezzjoni, kull membru tal-persunal pubbliku għandu jiġi pprojbit milli jilbes tali simboli fuq il-post tax-xogħol, indipendentement min-natura tal-funzjonijiet tiegħu u l-kuntest li fiha dawn jitwettqu. Jeżistu wkoll perċezzjonijiet intermedji tan-newtralità, li jinsabu fin-nofs bejn iż-żewġ perċezzjonijiet deskritti hawn fuq. Dawn jikkonsistu, pereżempju, fil-fatt li tali projbizzjoni tiġi rriżervata għall-membri tal-persunal li jkunu f’kuntatt dirett mal-pubbliku jew għal dawk li jeżerċitaw funzjonijiet ta’ awtorità, għall-kuntrarju ta’ sempliċi funzjonijiet ta’ eżekuzzjoni.

67.

F’dan il-każ, kif tenfasizza espressament il-qorti tar-rinviju, l-awtorità muniċipali, meta adottat ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali, għamlet volontarjament l-għażla tan-“newtralità esklużiva”, u dan bil-għan li timplimenta “spazju amministrattiv kompletament newtrali” ( 46 ). Mid-deċiżjoni tar-rinviju jirriżulta li, sabiex tiġġustifika dan l-għan imsemmi l-aħħar, l-awtorità muniċipali tillimita ruħha essenzjalment sabiex isemmi “bżonn soċjali imperattiv”, li tiegħu hija tipprova turi l-eżistenza biss billi tressaq affermazzjonijiet konċiżi u astratti ( 47 ).

68.

Fil-fehma tiegħi, il-qorti tar-rinviju għandha tevalwa minn żewġ perspettivi, li huma alternattivi u mhux neċessarjament kumulattivi, jekk l-awtorità muniċipali, li għandha l-oneru tal-prova f’dan ir-rigward ( 48 ), turix b’mod suffiċjenti fid-dritt li l-għażla tagħha li tadotta perċezzjoni esklużiva tal-prinċipju ta’ newtralità tal-Istat tirrispondi għal bżonn reali.

69.

Fl-ewwel lok, jeħtieġ li tiġi eżaminata din id-domanda mill-aspett legali. F’dan ir-rigward, peress li ma huwiex l-obbligu tal-Qorti tal-Ġustizzja li tieħu pożizzjoni fuq id-dritt nazzjonali u lanqas a fortiori li tiġġudika fuq id-diversi interpretazzjonijiet ta’ kunċett jew prinċipju ta’ dritt nazzjonali u li tistabbilixxi liema minn dawn l-interpretazzjonijiet hija korretta, ser nillimita l-kummenti tiegħi li ġejjin għal ċerti kunsiderazzjonijiet li joħorġu mill-proċess u mill-interventi waqt is-seduta.

70.

Għaldaqstant, nikkonstata li ebda waħda mill-partijiet fil-proċedura ma semmiet kwalunkwe leġiżlazzjoni nazzjonali li tobbliga lill-awtorità muniċipali tadotta perċezzjoni esklużiva tan-newtralità u, għalhekk, li timponi fuq il-membri tal-persunal tagħha projbizzjoni assoluta tal-ilbies ta’ simboli ta’ twemmin b’mod partikolari filosofiku jew reliġjuż fil-kuntest tal-eżerċizzju tal-funzjonijiet tagħhom.

71.

Jidher ukoll li l-prinċipju ta’ newtralità tal-Istat, minkejja li huwa ġeneralment ikklassifikat bħala prinċipju kostituzzjonali, ma huwiex stabbilit bħala tali fil-Kostituzzjoni Belġjana, ħlief għall-qasam speċifiku ħafna tat-tagħlim u, fuq kollox, li, fl-ordinament ġuridiku Belġjan, l-iskop u l-portata tiegħu ma humiex iddefiniti b’mod ċar u uniformi. Dan iwassalni biex naħseb li dan il-prinċipju ma jimponix minnu nnifsu li l-membri tal-persunal pubbliċi jiġu pprojbiti milli jilbsu simboli ta’ twemmin b’mod partikolari filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol, u lanqas ma jeskludi l-possibbiltà ta’ tali projbizzjoni.

72.

Il-konstatazzjoni preċedenti twassalni wkoll biex nikkunsidra li, għall-kuntrarju ta’ dak li jsostni l-Gvern Franċiż, l-Artikolu 4(2) TUE, ma għandu ebda rwol partikolari f’dan il-każ. L-assenza apparenti, fil-Belġju, ta’ kwalunkwe definizzjoni kostituzzjonali tal-portata u tal-kontenut tal-prinċipju ta’ newtralità tal-Istat, magħduda mal-fatt li l-Gvern Belġjan ma kkunsidrax li jkun utli la li jipproponi risposta għall-ewwel domanda preliminari, u pprefera li jħalli dan ir-rigward fid-diskrezzjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja, u lanqas li jipparteċipa fis-seduta, tidher li tindika li dan il-prinċipju, tal-inqas fil-perċezzjoni esklużiva tiegħu, ma jaqax taħt l-identità nazzjonali, fis-sens ta’ din id-dispożizzjoni, tar-Renju tal-Belġju.

73.

Fit-tieni lok, jeħtieġ li jiġi vverifikat jekk l-għażla tal-awtorità muniċipali li tapplika perċezzjoni esklużiva tan-newtralità tal-Istat hijiex iġġustifikata minn elementi ta’ natura fattwali. F’dan ir-rigward, nirrileva li l-Kummissjoni tindika fl-osservazzjonijiet bil-miktub tagħha li l-awtoritajiet muniċipali Belġjani kollha ma jaqblux ma din il-perċezzjoni, u ċċitat bħala eżempji l-Bliet ta’ Gent (il-Belġju) u ta’ Mechelen (il-Belġju) li jawtorizzaw, mingħajr riżerva, l-ilbies ta’ simboli ta’ twemmin b’mod partikolari filosofiku jew reliġjuż mill-membri tal-persunal tal-amministrazzjoni tagħhom fuq il-post tax-xogħol, u li ebda parti ma kkontradixxiet lill-Kummissjoni fuq dan il-punt waqt is-seduta. Ma jistax jiġi eskluż li tali soluzzjoni ma tkunx trasponibbli għall-awtorità muniċipali minħabba, pereżempju, l-eżistenza eventwali, fit-territorju tagħha, ta’ tensjonijiet komunitarji qawwija jew ta’ problemi soċjali serji jew, fi ħdan l-amministrazzjoni tagħha stess, minħabba atti ta’ proselitiżmu jew minħabba riskju konkret ta’ kunflitti bejn membri tal-persunal marbutin ma tali twemmin. F’dan ir-rigward, nirrepeti li huwa l-obbligu tal-awtorità muniċipali li ġġib il-prova konkreta ta’ tali elementi u l-obbligu tal-qorti tar-rinviju li tiddeċiedi dwar ir-rilevanza tagħhom.

74.

Jekk, fid-dawl tal-indikazzjonijiet mogħtija fil-punti preċedenti ta’ dawn il-konklużjonijiet, il-qorti tar-rinviju tikkonkludi li x-xewqa tal-awtorità muniċipali li timplimenta “spazju amministrattiv kompletament newtrali” billi ssegwi politika ta’ newtralità esklużiva tista’ tiġġustifika b’mod oġġettiv differenza fit-trattament indirettament ibbażat fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, dik il-qorti tkun għadha trid tevalwa jekk il-projbizzjoni stabbilita permezz tar-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali hijiex xierqa u neċessarja sabiex jintlaħaq dan l-għan.

75.

Għal dak li jirrigwarda l-ewwel wieħed minn dawn ir-rekwiżiti, jidhirli li ma jistax jiġi ikkontestat li, kieku l-membri kollha tal-persunal tal-awtorità muniċipali kellhom jeżerċitaw il-funzjonijiet tagħhom mingħajr ma jilbsu simboli viżibbli ta’ twemmin b’mod partikolari filosofiku jew reliġjuż, dan jikkontribwixxi biex tiġi implimentata l-politika ta’ newtralità esklużiva li l-awtorità muniċipali għażlet li ssegwi. Madankollu, ikun għadu jrid jiġi eżaminat jekk din il-politika hijiex verament applikata b’mod koerenti u sistematiku ( 49 ). Issa, kif diġà rrilevajt fil-punt 55 ta’ dawn il-konklużjonijiet, il-qorti tar-rinviju għandha dubji f’dan ir-rigward. Kieku dawn id-dubji kellhom jirriżultaw fondati, mhux biss ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali ma tkunx tissodisfa r-rekwiżit marbut man-natura xierqa tal-mezzi ta’ implimentazzjoni tal-għan leġittimu, iżda hija tkun tikkostitwixxi wkoll diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin.

76.

Għal dak li jirrigwarda t-tieni rekwiżit, dan jimplika li jiġi evalwat jekk il-projbizzjoni prevista mir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali hijiex limitata għal dak li huwa “strettament neċessarju” ( 50 ). F’dan ir-rigward, infakkar li din il-projbizzjoni tapplika b’mod ġenerali u assolut, jiġifieri b’mod indipendenti kemm min-natura tal-funzjonijiet eżerċitati mill-membru tal-persunal kif ukoll mill-kuntest li fih jitwettqu dawn il-funzjonijiet, u li l-Qorti tal-Ġustizzja hija mitluba tevalwa l-kompatibbiltà ta’ din il-projbizzjoni, meħuda fit-totalità tagħha, mad-Direttiva 2000/78 ( 51 ). Għaldaqstant, huwa għall-projbizzjoni mifhuma b’dan il-mod li t-test ta’ neċessità għandu jiġi applikat mill-qorti tar-rinviju. Għall-finijiet ta’ dan l-eżerċizzju, jistgħu jittieħdu inkunsiderazzjoni, filwaqt li jiġi mfittex bilanċ ġust bejn l-interessi involuti, il-kunsiderazzjonijiet fattwali li jien esponejt fil-punt 73 ta’ dawn il-konklużjonijiet.

77.

Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi, fit-tieni lok, għall-ewwel domanda preliminari li l-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi interpretat fis-sens li differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin li tirriżulta minn dispożizzjoni ta’ regoli tax-xogħol ta’ entità pubblika li tipprojbixxi lill-membri tal-persunal milli jilbsu kwalunkwe simbolu ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol tista’ tkun iġġustifikata mix-xewqa ta’ din l-entità li torganizza ambjent amministrattiv kompletament newtrali, sakemm, fl-ewwel lok, din ix-xewqa tkun tirrispondi għal bżonn ġenwin ta’ din l-entità, u hija din tal-aħħar li għandha turi dan, fit-tieni lok, din id-differenza fit-trattament tkun xierqa biex tiżgura l-applikazzjoni tajba ta’ din ix-xewqa u, fit-tielet lok, din il-projbizzjoni tkun limitata għal dak li huwa strettament neċessarju.

78.

Jekk jiġi konkluż li r-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali tikkostitwixxi diskriminazzjoni diretta jew indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, hija tkun tista’ tevita l-projbizzjoni prevista mid-Direttiva 2000/78 fil-każ li waħda mid-derogi previsti minn din id-direttiva tkun applikabbli, u, b’mod partikolari, dawk imsemmija fl-Artikolu 2(5) u fl-Artikolu 4(1) tagħha.

79.

Ċertament, il-qorti tar-rinviju ma tagħmilx mistoqsijiet lill-Qorti tal-Ġustizzja fir-rigward ta’ dawn iż-żewġ derogi, li, barra minn hekk, jidhru li ma ġewx invokati bħala tali mill-awtorità muniċipali. Madankollu, il-kwistjoni tal-applikazzjoni tal-imsemmija derogi tqajmet minn OP u mill-Gvern Franċiż fl-osservazzjonijiet bil-miktub tagħhom, għal dak li jirrigwarda l-Artikolu 4(1) tad-Direttiva 2000/78, u ġiet iddibattuta waqt is-seduta, għal dak li jirrigwarda wkoll l-Artikolu 2(5) ta’ din id-direttiva. Sabiex tingħata risposta sħiħa lill-qorti tar-rinviju, ser neżamina issa l-applikazzjoni possibbli ta’ dawn id-dispożizzjonijiet f’dan il-każ.

80.

L-Artikolu 2(5) tad-Direttiva 2000/78, li jistabbilixxi deroga mill-prinċipju ta’ projbizzjoni ta’ diskriminazzjoni, għandu jiġi interpretat b’mod strett ( 52 ).

81.

Il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-kunċett ta’ “miżuri stabbiliti bil-liġi nazzjonali”, fis-sens ta’ din id-dispożizzjoni, ma huwiex limitat biss għall-miżuri li jirriżultaw minn att adottat fi tmiem proċedura leġiżlattiva, iżda jinkludi wkoll miżuri stabbiliti abbażi ta’ regola ta’ awtorizzazzjoni suffiċjentement preċiża ( 53 ).

82.

F’dan il-każ, li kieku kellu jiġi konkluż li teżisti differenza fit-trattament, din id-differenza tkun tirriżulta mill-projbizzjoni prevista mir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali.

83.

Issa, kif enfasizzat il-Kummissjoni waqt is-seduta, din l-aħħar regola biċ-ċar ma tikkostitwixxix att adottat wara proċedura leġiżlattiva, jiġifieri liġi fis-sens formali.

84.

Barra minn hekk, u għalkemm finalment hija l-qorti tar-rinviju li għandha tiddeċiedi dan il-punt, lanqas ma jidher, mal-ewwel daqqa ta’ għajn, li jista’ jiġi kkunsidrat li l-projbizzjoni inkwistjoni ġiet stabbilita “abbażi ta’ regola ta’ awtorizzazzjoni suffiċjentement preċiża” fis-sens tal-ġurisprudenza ċċitata fil-punt 81 ta’ dawn il-konklużjonijiet. F’dan ir-rigward, nikkonstata li ebda waħda mill-partijiet fil-proċedura ma kienet f’pożizzjoni li tidentifika kwalunkwe leġiżlazzjoni jew regoli nazzjonali li jistgħu jidhru li jawtorizzaw lil entità pubblika bħalma hija l-awtorità muniċipali sabiex tadotta regoli “li, f’soċjetà demokratika, huma neċessarji […] għall-protezzjoni tad-drittijiet u l-libertajiet ta’ oħrajn”. Il-fatt, invokat mill-awtorità muniċipali waqt is-seduta, li hija għandha, skont il-Kostituzzjoni Belġjana, is-setgħa li tirregola kull kwistjoni ta’ interess muniċipali, b’riżerva għall-intervent tal-awtorità ta’ superviżjoni, ma jistax, fil-fehma tiegħi, jammonta għal tali awtorizzazzjoni.

85.

Għaldaqstant, bla ħsara għall-verifiki li għandhom isiru mill-qorti tar-rinviju, jien intendi li nikkonkludi li d-deroga prevista mill-Artikolu 2(5) tad-Direttiva 2000/78 ma hijiex applikabbli f’dan il-każ.

86.

Skont il-Gvern Franċiż, ir-regola inkwistjoni fil-kawża prinċipali tista’ tkun iġġustifikata fuq il-bażi tal-Artikolu 4(1) tad-Direttiva 2000/78. Huwa jgħid li fil-fatt, il-membri tal-persunal tas-settur pubbliku huma marbuta, minħabba n-natura tal-attività professjonali tagħhom, b’obbligu strett ta’ newtralità li minnu joħroġ ir-rekwiżit professjonali ġenwin u determinanti ta’ projbizzjoni li huma jimmanifestaw it-twemmin politiku, ideoloġiku, filosofiku jew reliġjuż tagħhom.

87.

OP tikkontesta din l-interpretazzjoni billi ssostni, essenzjalment, li, għall-finijiet tal-applikazzjoni ta’ din id-dispożizzjoni, jeħtieġ li tittieħed inkunsiderazzjoni n-natura u l-kundizzjonijiet għall-eżerċizzju tal-attività professjonali kkonċernata. Issa, f’dan il-każ, l-attività tikkonsisti fit-trattament ta’ kwistjonijiet legali marbutin mal-kuntratti pubbliċi tal-awtorità muniċipali u tiġi eżerċitata mingħajr kuntatt mal-pubbliku. Għaldaqstant, ma hemmx rekwiżit professjonali u determinanti f’dan il-każ.

88.

Infakkar li, meta jkunu ssodisfatti r-rekwiżiti tal-Artikolu 4(1) tad-Direttiva 2000/78, li ser neżamina suċċessivament hawnhekk, differenza fit-trattament li, inkella, tkun tikkostitwixxi diskriminazzjoni, kemm jekk din tkun diretta jew indiretta, toħroġ barra mill-kamp ta’ applikazzjoni ta’ din id-direttiva. Infakkar ukoll li, sa fejn tippermetti deroga mill-prinċipju ta’ nondiskriminazzjoni, din id-dispożizzjoni, moqrija fid-dawl tal-premessa 23 tal-imsemmija direttiva, li tirreferi għal “ċirkostanzi limitati ħafna” li fihom tali differenza fit-trattament tista’ tiġi ġġustifikata, għandha tiġi interpretata b’mod strett ( 54 ).

89.

Fl-ewwel lok, huma l-Istati Membri li għandhom “jipprovdu”, jekk ikun il-każ, li differenza fit-trattament ibbażata fuq karatteristika marbuta ma’ waħda mill-bażijiet imsemmija fl-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78 ma għandhiex tikkostitwixxi diskriminazzjoni. F’dan il-każ, ir-Renju tal-Belġju jidher li għamel użu minn din il-fakultà, tal-inqas għal dak li jikkonċerna l-każijiet ta’ differenza fit-trattament diretta, bl-adozzjoni tal-Artikolu 8 tal-Liġi Ġenerali kontra d-Diskriminazzjoni, u dan, madankollu, għandu jiġi vverifikat mill-qorti tar-rinviju.

90.

Fit-tieni lok, skont l-Artikolu 4(1) tad-Direttiva 2000/78, sabiex differenza fit-trattament tkun tista’ tevita li tiġi kklassifikata bħala diskriminazzjoni, hija għandha tkun “[i]bbażata fuq karatteristika relatata ma’ kwalunkwe bażi msemmija fl-Artikolu 1 [ta’ din id-direttiva]”. Il-Qorti tal-Ġustizzja ppreċiżat, f’dan ir-rigward, li dak li għandu jikkostitwixxi rekwiżit ġenwin, ma huwiex ir-raġuni li fuqha hija bbażata d-differenza fit-trattament, iżda karatteristika marbuta ma’ din ir-raġuni ( 55 ). Fil-fehma tiegħi, dan huwa fil-fatt il-każ tal-kawża preżenti. Fil-fatt, il-projbizzjoni imposta fuq il-membri tal-persunal tal-awtorità muniċipali biex ma jilbsux simboli li jistgħu jiżvelaw l-adeżjoni tagħhom ma’, b’mod partikolari, reliġjon speċifika, bħalma huwa l-velu Iżlamiku li huwa manifestazzjoni tal-fidi Musulmana, tikkostitwixxi karatteristika marbuta mar-reliġjon.

91.

Fit-tielet lok, il-karatterisitika kkonċernata għandha tikkostitwixxi “ħtieġa [rekwiżit] ġenwina u determinanti tax-xogħol” u dan ir-rekwiżit għandu jkun “oġġettivament” ( 56 ) iddettat min-natura jew mill-kundizzjonijiet għall-eżerċizzju tal-attività professjonali inkwistjoni. F’dan ir-rigward, jien naqbel kompletament mal-pożizzjoni tal-Avukata Ġenerali Sharpston, li kkunsidrat li l-Artikolu 4(1) tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi applikat b’mod preċiż u ma jistax jintuża biex jiġġustifika eċċezzjoni ġenerali għall-attivitajiet kollha li impjegat partikolari jista’ potenzjalment ikun qiegħed iwettaq ( 57 ). Issa, għal dak li jirrigwarda l-każ konkret hawnhekk, insibha diffiċli nara kif il-fatt li OP tilbes velu Iżlamiku jipprekludiha b’xi mod li twettaq b’mod sħiħ il-kompiti tagħha bħala ġurista impjegata minn amministrazzjoni muniċipali. Mill-bqija, id-deċiżjoni tar-rinviju ma fiha ebda indikazzjoni f’dan is-sens. Dan japplika iktar u iktar peress li, f’awtoritajiet muniċipali Belġjani oħra, l-istess kompiti jitwettqu minn membri tal-persunal, mingħajr ma hija imposta fuqhom ebda restrizzjoni fir-rigward ta’ lbies, u dan indipendentement minn jekk humiex f’kuntatt dirett mal-pubbliku jew le.

92.

Għal dak li jirrigwarda, fir-raba’ lok, il-kundizzjoni li l-għan segwit għandu jkun leġittimu u r-rekwiżit proporzjonat, sa fejn dan jeħtieġ li jiġi eżaminat, fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, jien nirreferi għall-analiżi tiegħi magħmula fil-punti 62 sa 64 u 76 ta’ dawn il-konklużjonijiet.

93.

Għaldaqstant, jien tal-fehma, bla ħsara għall-verifiki li għandhom isiru mill-qorti tar-rinviju, li lanqas id-deroga prevista fl-Artikolu 4(1) tad-Direttiva 2000/78 ma hija applikabbli f’dan il-każ.

94.

Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi b’dan il-mod għad-domandi preliminari magħmula mit-tribunal du travail de Liège (it-Tribunal Industrijali ta’ Liège, il-Belġju):