–

għal IX, minn K. Bertelsmann, Rechtsanwalt,

–

għal WABE eV, minn C. Hoppe, Rechtsanwalt,

–

għal MH Müller Handels GmbH, minn F. Werner, Rechtsanwalt,

–

għal MJ, minn G. Sendelbeck, Rechtsanwalt,

–

għall-Gvern Grieg, minn E. M. Mamouna u K. Boskovits, bħala aġenti,

–

għall-Gvern Pollakk, minn B. Majczyna, bħala aġent,

–

għall-Gvern Svediż, minn H. Eklinder, C. Meyer-Seitz, H. Shev, J. Lundberg u A. Falk, bħala aġenti,

–

għall-Kummissjoni Ewropea, minn B.-R. Killmann, M. Van Hoof u C. Valero, bħala aġenti,

1

It-talbiet għal deċiżjoni preliminari jirrigwardaw l-interpretazzjoni tal-Artikolu 2(1) u (2)(a) u (b), tal-Artikolu 4(1) u tal-Artikolu 8(1) tad-Direttiva tal-Kunsill 2000/78/KE tas‑27 ta’ Novembru 2000 li tistabbilixxi qafas ġenerali għall-ugwaljanza fit-trattament fl-impjieg u fix-xogħol (ĠU Edizzjoni Speċjali bil-Malti, Kapitolu 5, Vol. 4, p. 79), kif ukoll tal-Artikoli 10 u 16 tal-Karta tad-Drittijiet Fundamentali tal-Unjoni Ewropea (iktar ’il quddiem il-“Karta”).

2

It-talba għal deċiżjoni preliminari mressqa fil-Kawża C‑804/18 tressqet fil-kuntest ta’ tilwima bejn IX u l-persuna li timpjegaha, WABE eV (iktar ’il quddiem “WABE”), assoċjazzjoni rreġistrata fil-Ġermanja li topera numru kbir ta’ skejjel materni, dwar is-sospensjoni ta’ IX mill-funzjonijiet tagħha wara r-rifjut tagħha li tosserva l-projbizzjoni imposta minn WABE fuq l-impjegati tagħha li jkollhom kwalunkwe sinjal viżibbli ta’ natura politika, filosofika jew reliġjuża fuq il-post tax-xogħol meta dawn ikunu f’kuntatt mal-ġenituri jew mat-tfal tagħhom.

3

It-talba għal deċiżjoni preliminari mressqa fil-Kawża C‑341/19 tressqet fil-kuntest ta’ tilwima bejn MH Müller Handels GmbH (iktar ’il quddiem “MH”), kumpannija li topera katina ta’ spiżeriji fit-territorju Ġermaniż, u l-impjegata tagħha, MJ, dwar il-legalità tal-ordni li ġiet indirizzata lilha minn MH sabiex tastjeni milli tilbes, fuq il-post tax-xogħol, simboli prominenti u ta’ daqs kbir ta’ natura politika, filosofika jew reliġjuża.

4

Il-premessi 1, 4, 11 u 12 tad-Direttiva 2000/78 jistipulaw:

[…]

[…]

5

L-Artikolu 1 ta’ din id-direttiva jiddisponi:

“L-iskop ta’ din id-Direttiva huwa li tniżżel parametru ġenerali biex tikkumbatti diskriminazzjoni fuq bażi ta’ reliġjon jew twemmin, diżabilità, età jew orjentazzjoni sesswali f’dak li għandu x’jaqsam ma’ l-impjieg u x-xogħol, bi skop li timplimenta fl-Istati Membri il-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament.”

6

L-Artikolu 2 tal-imsemmija direttiva jipprevedi:

“1.   Għall-iskop ta’ din id-Direttiva, ‘il-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament’ għandu jfisser li m’għandux ikun hemm diskriminazzjoni diretta jew indiretta għall-ebda raġuni msemmija fl-Artikolu 1.

2.   Għall-iskopijiet tal-paragrafu 1:

[…]

5.   Din id-Direttiva m’għandhiex tippreġudika dawk il-miżuri stabbiliti bil-liġi nazzjonali li, f’soċjetà demokratika, huma neċessarji għas-sigurtà pubblika, għall-ordni pubbliku u għall-prevenzjoni ta’ offiżi kriminali, għall-protezzjoni tas-saħħa u għall-protezzjoni tad-drittijiet u l-libertajiet ta’ oħrajn.”

7

L-Artikolu 3(1) tal-istess direttiva jiddisponi:

“Fil-limiti tal-kompetenzi konferiti lill-[Unjoni], din id-Direttiva għandha tapplika għall-persuni kollha, kemm fis-settur pubbliku kif ukoll f’dak privat, inklużi korpi pubbliċi, f’dak li jirrigwarda:

[…]

[…]”

8

Skont l-Artikolu 8(1) tad-Direttiva 2000/78:

“L-Istati Membri jistgħu jintroduċu jew jikkonservaw dispożizzjonijiet li huma aktar favorevoli għall-protezzjoni tal-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament minn dawk previsti f’din id-Direttiva”.

9

L-Artikolu 4(1) u (2) tal-Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland (il-Liġi Fundamentali għar-Repubblika Federali tal-Ġermanja) tat‑23 ta’ Mejju 1949 (BGB1. 1949 I, p. 1, iktar ’il quddiem il-“GG”) jiddisponi:

“(1)   Il-libertà ta’ twemmin u ta’ kuxjenza u l-libertà tat-tħaddin ta’ twemmin reliġjuż u filosofiku huma invjolabbli.

(2)   L-eżerċizzju liberu tal-qima huwa ggarantit.”

10

L-Artikolu 6(2) tal-GG jipprevedi:

“It-trobbija u l-edukazzjoni tal-ulied huwa dritt naturali tal-ġenituri u obbligu prijoritarju għalihom. L-unjoni tal-istati tissorvelja l-mod kif dawn iwettqu dawn id-dmirijiet.”

11

L-Artikolu 7(1) sa (3) tal-GG huwa fformulat kif ġej:

“1.   It-tagħlim tal-iskola kollu huwa taħt il-kontroll tal-Istat.

2.   Il-persuni li għandhom responsabbiltà ta’ ġenituri għandhom id-dritt jiddeċiedu dwar il-parteċipazzjoni tal-ulied fit-tagħlim reliġjuż.

3.   It-tagħlim reliġjuż huwa suġġett mgħallem b’mod regolari fl-iskejjel pubbliċi bl-eċċezzjoni tal-iskejjel nonkonfessjonali. It-tagħlim reliġjuż jingħata skont il-prinċipji tal-komunitajiet reliġjużi, mingħajr preġudizzju għad-dritt ta’ kontroll mill-Istat. Ebda għalliem ma jista’ jkun obbligat jagħti tagħlim reliġjuż kontra l-volontà tiegħu.”

12

L-Artikolu 12 tal-GG jipprevedi:

“Il-Ġermaniżi kollha għandhom id-dritt li jagħżlu b’mod liberu l-professjoni, l-impjieg u l-istituzzjoni ta’ taħriġ tagħhom. L-eżerċizzju tal-professjoni jista’ jkun irregolat mil-liġi jew permezz ta’ liġi.

[…]”

13

L’Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz (il-Liġi Ġenerali dwar l-Ugwaljanza fit-Trattament) tal‑14 ta’ Awwissu 2006 (BGBl. 2006 I, p. 1897, iktar ’il quddiem l-“AGG”), hija intiża li tittrasponi d-Direttiva 2000/78 fid-dritt Ġermaniż.

14

L-Artikolu 1 tal-AGG, li jiddetermina l-għan ta’ din il-liġi, jistipula:

“Din il-liġi għandha l-għan li tipprekludi jew telimina kull diskriminazzjoni bbażata fuq ir-razza jew l-oriġini etnika, is-sess, ir-reliġjon jew it-twemmin, diżabbiltà, l-età jew l-orjentazzjoni sesswali.”

15

L-Artikolu 2(1) tal-AGG jiddisponi:

“Bis-saħħa ta’ din il-liġi, id-diskriminazzjoni bbażata fuq waħda mir-raġunijiet indikati fl-Artikolu 1 hija illegali meta din tirrigwarda:

1. il-kundizzjonijiet ta’ aċċess għall-impjieg, għal xogħol ta’ min jaħdem għal rasu jew għal xogħol ieħor, inklużi l-kriterji ta’ għażla u l-kundizzjonijiet ta’ reklutaġġ, ikun xi jkun il-qasam ta’ attività u fil-livelli kollha tal-ġerarkija professjonali, inkluża l-promozzjoni;

2. il-kundizzjonijiet tal-impjieg u tax-xogħol, inkluż ir-remunerazzjoni u l-kundizzjonijiet ta’ tkeċċija, b’mod partikolari, dawk li jinsabu fil-ftehim kollettiv u fil-kuntratti ta’ xogħol individwali, u l-miżuri meħuda waqt l‑eżekuzzjoni u t-terminazzjoni ta’ relazzjoni ta’ xogħol kif ukoll fil-każ ta’ żvilupp professjonali;

[…]”

16

L-Artikolu 3(1) u (2) tal-AGG jipprevedi:

“1.   Diskriminazzjoni diretta tirriżulta meta persuna tiġi ttrattata b’mod inqas favorevoli minn kif hija ttrattata, ġiet ittrattata jew x’aktarx tiġi ttrattata persuna oħra f’sitwazzjoni komparabbli, abbażi ta’ waħda mir-raġunijiet imsemmija fl-Artikolu 1. Diskriminazzjoni diretta bbażata fuq is-sess tirriżulta wkoll għal dak li jirrigwarda l-punti 1 sa 4 tal-Artikolu 2(1), meta mara tkun is-suġġett ta’ trattament inqas favorevoli minħabba t-tqala jew il-maternità tagħha.

2.   Diskriminazzjoni indiretta tirriżulta meta dispożizzjoni, kriterju jew prattika apparentement newtrali tista’ twassal, għal waħda mir-raġunijiet imsemmija fl-Artikolu 1, għal żvantaġġ partikolari għal ċerti persuni meta mqabbla ma’ oħrajn, sakemm din id-dispożizzjoni, dan il-kriterju jew din il-prattika ma tkunx oġġettivament iġġustifikata minn għan leġittimu u l-mezzi sabiex jintlaħaq dan l-għan ikunu xierqa u neċessarji.”

17

L-Artikolu 7(1) sa (3) tal-AGG jiddisponi:

“1.   Il-ħaddiema impjegati ma għandhom ikunu suġġetti għal ebda diskriminazzjoni għal waħda mir-raġunijiet imsemmija fl-Artikolu 1; din il-projbizzjoni tapplika wkoll meta l-awtur tad-diskriminazzjoni jippreżumi biss l-eżistenza ta’ waħda mir-raġunijiet imsemmija fl-Artikolu 1 fil-kuntest tal-fatt diskriminatorju.

2.   Id-dispożizzjonijiet kuntrattwali li jmorru kontra l-projbizzjoni ta’ diskriminazzjonijiet prevista fil-paragrafu 1 huma mċaħħda mill-effett legali.

3.   Diskriminazzjoni bħal dik imsemmija fil-paragrafu 1, imwettqa mill-persuna li timpjega jew minn ħaddiem ieħor, tikkostitwixxi ksur tal-obbligi kuntrattwali.”

18

Skont l-Artikolu 8(1) tal-AGG:

“Differenza fit-trattament ibbażata fuq waħda mir-raġunijiet imsemmija fl-Artikolu 1 hija permessa meta n-natura tal-attività li għandha tiġi eżerċitata jew il-kundizzjonijiet tal-eżerċizzju tagħha jikkostitwixxu rekwiżit professjonali essenzjali u determinanti, sakemm l-għan ikun leġittimu u r-rekwiżit ikun proporzjonat.”

19

L-Artikolu 15 tal-AGG jaqra kif ġej:

“1.   Fil-każ ta’ ksur tal-projbizzjoni ta’ diskriminazzjoni, il-persuna li timpjega għandha tagħmel tajjeb għad-danni li jirriżultaw minn dan. Din ir-regola ma tapplikax jekk il-persuna li timpjega ma hijiex responsabbli għall-ksur ta’ tali obbligu.

2.   Għal dannu li ma jkunx ta’ natura patrimonjali, il-ħaddiem jista’ jitlob kumpens pekunjarju xieraq. F’każ ta’ nuqqas ta’ reklutaġġ, il-kumpens ma jistax ikun ta’ iktar minn tliet salarji mensili meta l-ħaddiem ma jkunx ġie rreklutat anki fil-każ ta’ għażla mhux diskriminatorja.

3.   Fil-każ ta’ applikazzjoni ta’ ftehimiet kollettivi, il-persuna li timpjega għandha tkun obbligata tagħti kumpens biss jekk tkun aġixxiet intenzjonalment jew wettqet negliġenza gravi.”

20

Skont l-Artikolu 134 tal-Bürgerliches Gesetzbuch (il-Kodiċi Ċivili), “[k]ull att legali li jmur kontra projbizzjoni legali huwa null sakemm il-liġi ma tipprovdix mod ieħor”.

21

L-Artikolu 106 tal-Gewerbeordnung (il-Kodiċi Ġermaniż dwar l-Eżerċizzju ta’ Xogħol Artiġjanali, Kummerċjali u Industrijali, iktar ’il quddiem il-“GewO”) jiddisponi:

“Il-persuna li timpjega tista’, filwaqt li teżerċita d-diskrezzjoni tagħha b’mod raġonevoli, tispeċifika l-kontenut, il-post u l-mument fejn għandu jsir ix-xogħol, sakemm dawn il-kundizzjonijiet ta’ xogħol ma jkunux iddefiniti fil-kuntratt ta’ xogħol, fil-klawżoli ta’ ftehim ta’ impriża jew ta’ ftehim kollettiv applikabbli jew anki f’dispożizzjonijiet leġiżlattivi. Dan japplika wkoll għal dak li jirrigwarda l-osservanza tal-ordinament intern tal-impriża mill-ħaddiem kif ukoll l-aġir ta’ dan tal-aħħar fl-impriża. Fl-eżerċizzju ta’ din is-setgħa diskrezzjonali, il-persuna li timpjega għandha tieħu inkunsiderazzjoni wkoll id-diżabbiltajiet tal-ħaddiem.”

22

WABE topera numru kbir ta’ skejjel materni li jinsabu fil-Ġermanja, li jħaddmu iktar minn 600 impjegat u jilqgħu madwar 3500 tifel u tifla. Hija għandha l-għan li tkun newtrali fir-rigward tal-partiti politiċi u d-denominazzjonijiet reliġjużi.

23

Mit-talba għal deċiżjoni preliminari f’din il-kawża jsegwi li, fil-kuntest tal-funzjonament ta’ kuljum tagħha, WABE ssegwi u tikkondividi mingħajr riżerva r-rakkomandazzjonijiet tal-Belt ta’ Hamburg (il-Ġermanja) għall-istruzzjoni u l-edukazzjoni tat-tfal applikabbli fl-istabbilimenti ta’ akkoljenza kollettiva, ippubblikati fix-xahar ta’ Marzu 2012 mill-amministrazzjoni tax-xogħol, tal-affarijiet soċjali, tal-familja u tal-integrazzjoni tal-Belt ta’ Hamburg. Dawn ir-rakkomandazzjonijiet jipprovdu, b’mod partikolari, li “[l]-istabbilimenti kollha għandhom jindirizzaw u jispjegaw il-kwistjonijiet etiċi fundamentali kif ukoll it-twemmin reliġjuż u ieħor bħala li jifformaw parti mid-dinja tagħna. L-istabbilimenti għandhom jagħtu għalhekk lit-tfal l-okkażjoni li jistaqsu fuq kwistjonijiet li jolqtu s-sens tal-ħajja, bħall-ferħ u t-tbatija, is-saħħa u l-mard, il-ġustizzja u l-inġustizzja, il-ħtija u l-falliment, il-paċi u l-kunflitti, u Alla. Huma għandhom jgħinu lit-tfal idaħħlu fid-diskussjoni s-sentimenti tagħhom u t-twemmin tagħhom f’dan ir-rigward. Il-possibbiltà li dawn il-mistoqsijiet jiġu indirizzati b’kurjożità u fid-dettall twassal għal interess fil-kontenut u fit-tradizzjonijiet tal-orjentazzjonijiet reliġjużi u kulturali rrappreżentati fost il-grupp ta’ tfal. B’dan il-mod jiżviluppaw l-istima u r-rispett ta’ reliġjonijiet, kulturi u twemmin ieħor. Din il-konfrontazzjoni ssaħħaħ t-tfal fl-immaġni tagħhom stess u fl-esperjenza ta’ soċjetà li tiffunzjona. Din tinkludi wkoll il-possibbiltà li t-tfal jgħixu matul is-sena l-festi ta’ oriġini reliġjużi u jipparteċipaw fihom b’mod attiv. Billi jiltaqgħu ma’ reliġjonijiet oħra, it-tfal jitgħallmu jirrikonoxxu forom differenti ta’ ġabra, fidi u spiritwalità” [traduzzjoni mhux uffiċjali].

24

IX hija għalliema ta’ studenti bi bżonnijiet speċjali u ilha taħdem għal WABE mis-sena 2014. Fil-bidu tas-sena 2016, hija ddeċidiet li tilbes il-velu Iżlamiku. Mill‑15 ta’ Ottubru 2016 sat‑30 ta’ Mejju 2018, hija kienet fuq leave parentali.

25

Fix-xahar ta’ Marzu 2018, WABE adottat id-“Direttivi tas-servizz għall-osservanza tal-prinċipju ta’ newtralità” bl-għan li tapplikahom fl-istabbilimenti tagħha, direttivi li IX saret taf bihom fil‑31 ta’ Mejju tal-istess sena. Dawn id-direttivi jipprevedu b’mod partikolari li WABE “hija newtrali fir-rigward tad-denominazzjonijiet reliġjużi u tirriżerva espressament li tilqa’ b’mod favorevoli d-diversità reliġjuża u kulturali. Sabiex tiżgura l-iżvilupp liberu u personali tat-tfal għal dak li jirrigwarda r-reliġjon, it-twemmin u l-politika, l-impjegati […] għandhom josservaw strettament il-prinċipju ta’ newtralità applikabbli lejn il-ġenituri, it-tfal u terzi. [WABE] ssegwi politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża fir-rigward tagħhom. Bl-eċċezzjoni tal-persunal edukattiv, l-obbligi imposti fid-dawl tal-osservanza tal-prinċipju ta’ newtralità ma humiex imposti fuq l-impjegati ta’ WABE li jaħdmu fis-sede tal-impriża għaliex huma ma għandhomx kuntatti, la mat-tfal u lanqas mal-ġenituri. F’dan il-kuntest, ir-regoli li ġejjin “iservu bħala prinċipji għall-osservanza effettiva tal-prinċipju ta’ newtralità fil-post tax-xogħol:

26

Fin-“Nota ta’ informazzjoni dwar il-prinċipju ta’ newtralità” maħruġa minn WABE, it-tweġiba mogħtija għall-mistoqsija dwar jekk l-ilbies tas-salib Nisrani, tal-velu Iżlamiku jew tal-kippah Lhudija huwiex awtorizzat hija s-segwenti:

“Le, dan ma huwiex awtorizzat peress li t-tfal ma jistgħux jiġu influwenzati mill-edukaturi għal dak li jirrigwarda reliġjon. L-għażla konxja ta’ lbies iggwidata minn kunsiderazzjonijiet reliġjużi jew filosofiċi tmur kontra l-prinċipju ta’ newtralità.” [traduzzjoni mhux uffiċjali].

27

Fl‑1 ta’ Ġunju 2018, IX ippreżentat ruħha fuq il-post tax-xogħol tagħha liebsa velu Iżlamiku. Peress li rrifjutat li tneħħi dan il-velu, hija ġiet provviżorjament sospiża mid-direttriċi tal-istabbiliment.

28

Fl‑4 ta’ Ġunju 2018, IX reġgħet ippreżentat ruħha għax-xogħol b’velu Iżlamiku. Inħarġitilha twissija bl-istess data talli libset il-velu fl‑1 ta’ Ġunju 2018 u ġiet mistiedna, fid-dawl tal-prinċipju ta’ newtralità, twettaq ix-xogħol tagħha mingħajr velu fil-futur. Peress li IX reġgħet irrifjutat li tneħħi l-imsemmi velu, hija ntbagħtet id-dar u ġiet provviżorjament sospiża. Fl-istess jum, hija rċeviet twissija oħra.

29

Matul dan l-istess perijodu, WABE ġiegħlet lil impjegata li kellha pendent fil-forma ta’ salib sabiex tneħħih.

30

IX adixxiet lill-qorti tar-rinviju b’rikors sabiex WABE tiġi kkundannata tirtira mill-fajl personali tagħha t-twissijiet dwar l-ilbies tal-velu Iżlamiku. Insostenn tar-rikors tagħha, hija ssostni, qabelxejn, li minkejja n-natura ġenerali tal-projbizzjoni tal-ilbies viżibbli ta’ sinjali ta’ natura politika, filosofika jew reliġjuża, din il-projbizzjoni tirrigwarda direttament l-ilbies tal-velu Iżlamiku u għalhekk tikkostitwixxi diskriminazzjoni diretta, sussegwentement, li din il-projbizzjoni tikkonċerna esklużivament lin-nisa u għalhekk għandha wkoll tiġi eżaminata fir-rigward tal-projbizzjoni tad-diskriminazzjonijiet ibbażati fuq is-sess u, fl-aħħar nett, li din il-projbizzjoni tikkonċerna iktar lin-nisa ġejjin mill-immigrazzjoni, b’tali mod li hija tista’ wkoll tikkostitwixxi diskriminazzjoni bbażata fuq l-oriġini etnika. Barra minn hekk, il-Bundesverfassungsgericht (il-Qorti Kostituzzjonali Federali, il-Ġermanja) iddeċidiet li l-projbizzjoni li tilbes il-velu Iżlamiku fuq il-post tax-xogħol, fi stabbiliment ta’ akkoljenza għat-tfal, kienet tikkostitwixxi preġudizzju gravi għal-libertà tat-twemmin u għad-denominazzjoni u għandha, sabiex tkun ammissibbli, tkun ibbażata fuq riskju stabbilit u konkret. Fl-aħħar nett, is-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions (C‑157/15, EU:C:2017:203), ma tippermettix li tiġi prekluża t-talba għall-irtirar tal-imsemmija twissijiet. Fil-fatt, f’din is-sentenza, il-Qorti tal-Ġustizzja stabbilixxiet biss standards minimi fid-dritt tal-Unjoni b’mod li l-livell ta’ protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni miksub fil-Ġermanja, bis-saħħa tal-ġurisprudenza tal-Bundesverfassungsgericht (il-Qorti Kostituzzjonali Federali) dwar l-Artikolu 4(1) tal-GG u l-Artikolu 8 tal-AGG, ma jistax jitnaqqas.

31

WABE titlob lill-qorti tar-rinviju tiċħad dan ir-rikors. Insostenn ta’ din it-talba, hija ssostni, b’mod partikolari, li r-regola interna li tipprojbixxi l-ilbies viżibbli ta’ sinjali politiċi, filosofiċi jew reliġjużi hija konformi mal-ewwel sentenza tal-Artikolu 106 tal-GewO, moqrija flimkien mal-Artikolu 7(1) sa (3) tal-AGG u li dawn id-dispożizzjonijiet nazzjonali għandhom jiġu interpretati b’mod konformi mad-dritt tal-Unjoni. Issa, mis-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions (C‑157/15, EU:C:2017:203) jirriżulta li persuna li timpjega privata hija awtorizzata timplimenta politika ta’ newtralità fi ħdan l-impriża sakemm issegwiha b’mod koerenti u sistematiku u tillimitaha għall-impjegati li jkunu f’kuntatt mal-klijenti. Ma jkunx hemm diskriminazzjoni indiretta jekk id-dispożizzjoni kkonċernata tkun oġġettivament iġġustifikata minn għan leġittimu, bħalma hija r-rieda tal-persuna li timpjega li ssegwi politika ta’ newtralità fil-kuntest tal-kuntatti mal-klijenti, u jekk il-mezzi sabiex jintlaħaq dan l-għan huma xierqa u neċessarji. Issa, dan huwa l-każ hawnhekk. Barra minn hekk, IX ma tistax tiġi assenjata f’pożizzjoni li ma tinvolvix kuntatti mat-tfal u mal-ġenituri tagħhom sa fejn tali pożizzjoni ma tikkorrispondix mal-kapaċitajiet u mal-kwalifiki tagħha. Permezz tas-sentenza tagħha tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions (C‑157/15, EU:C:2017:203), il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod definittiv il-kwistjoni tal-ibbilanċjar tad-drittijiet fundamentali fir-rigward tal-Karta fil-każ ta’ obbligu ta’ newtralità impost mill-persuna li timpjega. Peress li l-Artikolu 3(2) tal-AGG huwa intiż sabiex jittrasponi d-dritt tal-Unjoni, il-qrati Ġermaniżi ma jistgħux iwettqu evalwazzjoni differenti tal-libertà tar-reliġjon, bħal dik adottata mill-Bundesverfassungsgericht (il-Qorti Kostituzzjonali Federali), mingħajr ma jiksru s-supremazija tad-dritt tal-Unjoni u l-prinċipju tal-interpretazzjoni konformi mad-dritt tal-Unjoni. Barra minn hekk, anki jekk jiġi preżunt li għandha tiġi stabbilita l-eżistenza ta’ riskju konkret jew ta’ dannu ekonomiku konkret sabiex tiġi limitata l-libertà tar-reliġjon, din il-prova hija prodotta wkoll f’dan il-każ, peress li mill-kontribuzzjonijiet tar-rikorrenti fil-kawża prinċipali esposti fuq il-paġna personali tagħha ta’ netwerk soċjali jirriżulta li hija xtaqet, permezz tal-aġir tagħha, tinfluwenza lil terzi b’mod immirat u intenzjonat.

32

Fid-dawl ta’ dawn l-argumenti, il-qorti tar-rinviju tqis li IX setgħet kienet is-suġġett ta’ diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78, minħabba r-rabta fit-trattament sfavorevoli li hija ġarrbet, jiġifieri l-ħruġ ta’ twissija, mal-karatteristika protetta li tikkostitwixxi r-reliġjon.

33

Fl-ipoteżi ta’ assenza ta’ diskriminazzjoni diretta, il-qorti tar-rinviju tixtieq tkun taf jekk politika ta’ newtralità adottata minn impriża tistax tikkostitwixxi diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew, fid-dawl tal-fatt li l-projbizzjoni inkwistjoni fil-kawża prinċipali tikkonċerna lin-nisa fil-parti l-kbira tal-każijiet, diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq is-sess. F’dan il-kuntest, hija tistaqsi jekk differenza fit-trattament ibbażata fuq ir-reliġjon u/jew is-sess tistax tiġi ġġustifikata minn politika ta’ newtralità stabbilita sabiex jittieħdu inkunsiderazzjoni x-xewqat tal-klijenti. Barra minn hekk, fil-każ ta’ differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon, il-qorti tar-rinviju tfittex li tiddetermina jekk, għall-finijiet tal-eżami tan-natura xierqa ta’ tali differenza fit-trattament, hija tistax tieħu inkunsiderazzjoni l-kriterji previsti fl-Artikolu 4(1) tal-GG bħala dispożizzjoni iktar favorevoli fis-sens tal-Artikolu 8(1) tad-Direttiva 2000/78.

34

F’dawn iċ-ċirkustanzi, l-Arbeitsgericht Hamburg (it-Tribunal Industrijali ta’ Hamburg, il-Ġermanja) iddeċidiet li tissospendi l-proċeduri quddiemha u li tagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi preliminari li ġejjin:

35

MJ ilha impjegata mis-sena 2002 bħala bejjiegħa u kaxxiera f’waħda mis-sussidjarji ta’ MH. Sa mis-sena 2014, hija tilbes velu Iżlamiku. Peress li ma kkonformatx ruħha mal-ordni ta’ MH li tneħħi dan il-velu fuq il-post tax-xogħol tagħha, hija ġiet assenjata f’pożizzjoni oħra li tippermettilha tilbes l-imsemmi velu. Fix-xahar ta’ Ġunju 2016, MH mill-ġdid ordnatilha tneħħi l-imsemmi velu. Wara r-rifjut ta’ MJ li tikkonforma ruħha ma’ din l-ordni, hija ntbagħtet id-dar. Fix-xahar ta’ Lulju 2016, MH talbitha tippreżenta ruħha fuq il-post tax-xogħol tagħha mingħajr simboli prominenti u ta’ daqs kbir ta’ espressjoni ta’ kwalunkwe twemmin reliġjuż, politiku jew filosofiku.

36

MJ ippreżentat rikors quddiem il-qrati nazzjonali intiż sabiex tiġi kkonstatata l-invalidità tal-imsemmija ordni u sabiex tikseb kumpens għad-dannu subit. Insostenn tar-rikors tagħha, MJ invokat il-libertà tar-reliġjon tagħha, protetta mill-GG, filwaqt li sostniet li l-politika ta’ newtralità mixtieqa minn MH ma tibbenefikax minn supremazija inkundizzjonata fir-rigward tal-libertà tar-reliġjon u għandha tkun suġġetta għal eżami ta’ proporzjonalità. MH sostniet li, sa mix-xahar ta’ Lulju 2016, direttiva interna li tipprojbixxi l-użu ta’ simboli prominenti u ta’ daqs kbir ta’ natura reliġjuża, politika jew filosofika fuq il-post tax-xogħol kienet tapplika fis-sussidjarji kollha tagħha (iktar ’il quddiem id-“direttiva interna”). L-għan ta’ din id-direttiva huwa li tinżamm in-newtralità fi ħdan l-impriża u b’hekk jiġu evitati kunflitti bejn impjegati. Tali kunflitti, attribwibbli għad-diversi reliġjonijiet u kulturi preżenti fl-impriża, diġà mmanifestaw ruħhom diversi drabi fil-passat.

37

Peress li MJ rebħet quddiem dawn il-qrati, MH ippreżentat rikors għal reviżjoni quddiem il-Bundesarbeitsgericht (il-Qorti Industrijali Federali, il-Ġermanja) fejn sostniet ukoll li mis-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions (C‑157/15, EU:C:2017:203) isegwi li ma huwiex neċessarju li tiġi stabbilita l-okkorrenza ta’ dannu ekonomiku konkret jew tnaqqis tal-klijentela sabiex projbizzjoni li turi t-twemmin tagħha tkun tista’ tiġi applikata b’mod validu. Għalhekk, il-Qorti tal-Ġustizzja tat piż ikbar lil-libertà ta’ intrapriża protetta mill-Artikolu 16 tal-Karta milli lil-libertà tar-reliġjon. Riżultat differenti ma jistax jiġi ġġustifikat fid-dawl tad-drittijiet fundamentali protetti mid-dritt nazzjonali.

38

Il-qorti tar-rinviju tqis li, sabiex tkun tista’ tiddeċiedi l-kawża pendenti quddiemha, hija għandha tevalwa l-legalità tal-ordni indirizzata lil MJ minn MH kif ukoll id-direttiva interna, fid-dawl tal-limitazzjonijiet imposti fuq id-dritt ta’ persuna li timpjega li tagħti istruzzjonijiet skont l-ewwel sentenza tal-Artikolu 106 tal-GewO. Għalhekk, il-qorti tar-rinviju tindika li hija għandha, fl-ewwel lok, teżamina jekk din l-ordni u d-direttiva interna li fuqha hija bbażata jikkostitwixxux inugwaljanza fit-trattament fis-sens tal-Artikolu 3 tal-AGG u jekk din l-inugwaljanza fit-trattament tikkostitwixxix diskriminazzjoni pprojbita. Jekk l-imsemmija ordni tosserva l-kuntest ġuridiku eżistenti, fit-tieni lok, għandha ssir l-evalwazzjoni tagħha ex aequo et bono, li, skont il-qorti tar-rinviju, teħtieġ ibbilanċjar tal-interessi konkorrenti filwaqt li jittieħdu inkunsiderazzjoni, b’mod partikolari, il-qafas kostituzzjonali u leġiżlattiv, il-prinċipji ġenerali ta’ proporzjonalità u ta’ adegwatezza kif ukoll l-użanzi. Iċ-ċirkustanzi partikolari kollha tal-kawża prinċipali għandhom jittieħdu inkunsiderazzjoni f’din l-evalwazzjoni.

39

F’dan il-każ, il-qorti tar-rinviju tqis li d-direttiva interna ta’ MH, li għandha n-natura ta’ regola ġenerali, tikkostitwixxi inugwaljanza fit-trattament indirettament ibbażata fuq ir-reliġjon, fis-sens tal-Artikolu 3(2) tal-AGG u tal-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78. Fil-fatt, MJ tkun iddiskriminata b’mod partikolari meta mqabbel mal-impjegati l-oħrajn minħabba raġuni msemmija fl-Artikolu 1 tal-AGG, peress li l-anjostiċi jesprimu iktar rari fil-pubbliku t-twemmin tagħhom permezz ta’ ħwejjeġ, ġojjellerija jew simboli oħrajn mill-persuni li jaderixxu għal ċerta reliġjon jew għal twemmin partikolari. Madankollu, sabiex jiġi ddeterminat jekk din l-inugwaljanza fit-trattament tikkostitwixxix diskriminazzjoni indiretta illegali, fis-sens tal-Artikolu 3(2) tal-AGG, għandha tingħata risposta wkoll għad-domanda dwar jekk projbizzjoni kompleta li tkopri kull forma viżibbli ta’ espressjoni tat-twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż hijiex adatta sabiex jintlaħaq l-għan imfittex minn politika ta’ newtralità stabbilita fi ħdan l-impriża jew jekk – bħal fil-kuntest tal-kawża prinċipali –projbizzjoni limitata għas-simboli prominenti ta’ daqs kbir hijiex suffiċjenti għal dan l-għan, sakemm hija implimentata b’mod koerenti u sistematiku. Issa, il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja, b’mod iktar partikolari s-sentenzi tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions (C‑157/15, EU:C:2017:203), kif ukoll tal‑14 ta’ Marzu 2017, Bougnaoui u ADDH (C‑188/15, EU:C:2017:204), ma tagħtix risposta għal din il-kwistjoni.

40

Jekk kellu jiġi konkluż li din il-limitazzjoni tal-aħħar kienet suffiċjenti, tqum il-kwistjoni dwar jekk il-projbizzjoni inkwistjoni fil-kawża prinċipali, li tidher neċessarja, hijiex xierqa, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78. Il-qorti tar-rinviju tistaqsi f’dan ir-rigward jekk għandux, fil-kuntest tal-eżami tan-natura xierqa ta’ din il-projbizzjoni, isir ibbilanċjar tad-drittijiet stabbiliti fl-Artikolu 16 tal-Karta, minn naħa, u fl-Artikolu 10 tal-Karta, min-naħa l-oħra, jew jekk dan l-ibbilanċjar għandux isir biss fil-mument tal-applikazzjoni tar-regola ġenerali fil-każ individwali kkonċernat, pereżempju fil-mument meta hija indirizzata direttiva lil ħaddiem jew matul tkeċċija. Jekk kellu jiġi konkluż li d-drittijiet kunfliġġenti li jirriżultaw mill-Karta u mill-Konvenzjoni Ewropea għall-Protezzjoni tad-Drittijiet tal-Bniedem u tal-Libertajiet Fundamentali (iktar ’il quddiem il-“KEDB”) ma jistgħux jittieħdu inkunsiderazzjoni fil-kuntest tal-eżami tan-natura xierqa tal-projbizzjoni inkwistjoni fil-kawża prinċipali fis-sens strett, tqum allura l-kwistjoni dwar jekk dritt, protett minn dispożizzjoni nazzjonali ta’ livell kostituzzjonali, b’mod partikolari l-libertà tar-reliġjon u tat-twemmin protetta mill-Artikolu 4(1) u (2) tal-GG, tistax titqies bħala li tikkostitwixxi leġiżlazzjoni iktar favorevoli, fis-sens tal-Artikolu 8(1) tad-Direttiva 2000/78.

41

Fl-aħħar nett, għandu jiġi eżaminat ukoll jekk id-dritt tal-Unjoni – f’dan il-każ l-Artikolu 16 tal-Karta – jeskludix il-possibbiltà li jittieħdu inkunsiderazzjoni drittijiet fundamentali protetti mid-dritt nazzjonali fil-kuntest tal-eżami tal-validità ta’ direttiva ta’ persuna li timpjega. Issa, tkun tqum b’mod partikolari l-kwistjoni dwar jekk individwu, bħal persuna li timpjega, jistax, fil-kuntest ta’ tilwima esklużivament bejn persuni privati, jinvoka l-Artikolu 16 tal-Karta.

42

F’dawn iċ-ċirkustanzi, il-Bundesarbeitsgericht (il-Qorti Industrijali Federali, il-Ġermanja) iddeċidiet li tissospendi l-proċeduri quddiemha u li tagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi preliminari li ġejjin:

43

Permezz tal-ewwel domanda tagħha fil-Kawża C‑804/18, il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 1 u l-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78 għandhomx jiġu interpretati fis-sens li regola interna ta’ impriża, li tipprojbixxi lill-ħaddiema milli jilbsu kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol, tikkostitwixxi, fir-rigward tal-ħaddiema li josservaw ċerti regoli ta’ lbies skont regoli ta’ kondotta reliġjużi, diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens ta’ din id-direttiva.

44

Sabiex tingħata risposta għal din id-domanda, għandu jitfakkar li, konformement mal-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78, din għandha l-għan li tistabbilixxi qafas ġenerali għall-ġlieda kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, id-diżabbiltà, l-età jew l-orjentazzjoni sesswali, f’dak li jirrigwarda l-impjieg u x-xogħol, bl-iskop li timplimenta, fl-Istati Membri, il-prinċipju tal-ugwaljanza fit-trattament. Skont l-Artikolu 2(1) ta’ din id-direttiva, “[g]ħall-iskop ta’ din id-Direttiva, ‘il-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament’ għandu jfisser li m’għandux ikun hemm diskriminazzjoni diretta jew indiretta għall-ebda raġuni msemmija fl-Artikolu 1” tagħha. L-Artikolu 2(2)(a) tal-imsemmija direttiva jippreċiża li, għall-ħtiġijiet tal-applikazzjoni tal-Artikolu 2(1) tagħha, għandu jitqies li jkun hemm diskriminazzjoni diretta meta persuna tiġi ttrattata b’mod inqas favorevoli minn persuna oħra f’sitwazzjoni komparabbli, abbażi ta’ waħda mir-raġunijiet imsemmija fl-Artikolu 1 tal-istess direttiva, li fosthom hemm ir-reliġjon jew it-twemmin.

45

Fir-rigward tal-kunċett ta’ “reliġjon”, fis-sens tal-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78, il-Qorti tal-Ġustizzja diġà ddeċidiet li dan għandu jiġi interpretat fis-sens li jkopri kemm il-forum internum, jiġifieri l-fatt li wieħed ikollu twemmin reliġjuż, kif ukoll il-forum externum, jiġifieri l-manifestazzjoni fil-pubbliku tal-fidi reliġjuża (sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punt 28), liema interpretazzjoni tikkorrispondi għal dik ta’ dan l-istess kunċett użat fl-Artikolu 10(1) tal-Karta (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tas‑17 ta’ Diċembru 2020, Centraal Israëlitisch Consistorie van België et, C‑336/19, EU:C:2020:1031, punt 52).

46

L-ilbies ta’ simboli jew ta’ ħwejjeġ sabiex wieħed juri r-reliġjon jew it-twemmin tiegħu huwa kopert mil-“libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon” protetta mill-Artikolu 10 tal-Karta. Il-kontenut innifsu tar-regoli ta’ kondotta reliġjużi huwa bbażat fuq evalwazzjoni li ma hijiex il-Qorti tal-Ġustizzja li għandha twettaq.

47

F’dan ir-rigward, għandu jiżdied li l-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78 jiċċita bl-istess mod ir-reliġjon u t-twemmin, bħall-Artikolu 19 TFUE, li jipprovdi li l-leġiżlatur tal-Unjoni jista’ jieħu l-miżuri neċessarji sabiex jiġġieled kull diskriminazzjoni bbażata, b’mod partikolari, fuq ir-“reliġjon jew twemmin”, jew l-Artikolu 21 tal-Karta li jirrigwarda, fost ir-raġunijiet differenti ta’ diskriminazzjoni li huwa jsemmi, “ir-reliġjon jew it-twemmin”. Minn dan isegwi li, għall-finijiet tal-applikazzjoni tad-Direttiva 2000/78, it-termini “reliġjon” u “twemmin” għandhom jiġu analizzati bħala ż-żewġ naħat tal-istess u l-unika raġuni ta’ diskriminazzjoni. Kif jirriżulta mill-Artikolu 21 tal-Karta, ir-raġuni ta’ diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin għandha tiġi distinta mir-raġuni bbażata fuq “opinjoni politika jew xi opinjoni oħra” u tkopri għalhekk kemm it-twemmin reliġjuż kif ukoll it-twemmin filosofiku jew spiritwali.

48

Għandu jiżdied ukoll li d-dritt għal-libertà ta’ kuxjenza u tar-reliġjon, stabbilit fl-Artikolu 10(1) tal-Karta, u li jagħmel parti integrali mill-kuntest rilevanti għall-interpretazzjoni tad-Direttiva 2000/78, jikkorrispondi għad-dritt iggarantit fl-Artikolu 9 tal-KEDB u li, skont l-Artikolu 52(3) tal-Karta, huwa għandu l-istess tifsira u l-istess portata bħal dan (sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punt 27). Issa, konformement mal-ġurisprudenza tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem (iktar ’il quddiem il-“Qorti EDB”), id-dritt għal-libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon, stabbilit fl-Artikolu 9 tal-KEDB, “jirrappreżenta wieħed mill-pedamenti ta’ ‘soċjetà demokratika’ fis-sens ta’ [din il-]Konvenzjoni” [traduzzjoni mhux uffiċjali] u jikkostitwixxi, “fid-dimensjoni reliġjuża tiegħu, wieħed mill-elementi l-iktar vitali li jikkontribwixxu sabiex tiġi fformata l-identità tat-twemmin u l-perċezzjoni tagħhom tal-ħajja” kif ukoll “xi ħaġa prezzjuża għall-atei, l-anjostiċi, ix-xettiċi jew l-indifferenti”, li tikkontribwixxi għall-“pluraliżmu – mirbuħ matul is-sekli – inerenti għal tali soċjetà” (Qorti EDB, 15 ta’ Frar 2001, Dahlab vs L‑Isvizzera, CE:ECHR:2001:0215DEC004239398).

49

Mill-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja jsegwi barra minn hekk li, billi tagħmel riferiment, minn naħa, għad-diskriminazzjoni “fuq bażi ta’” waħda mir-raġunijiet msemmija fl-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78, u, min-naħa l-oħra, għal trattament inqas favorevoli “[għal waħda minn dawn ir-]raġunijiet”, u billi jintużaw il-kliem persuna “oħra” u “persuni oħra”, il-formulazzjoni u l-kuntest tal-Artikolu 2(1) u (2) ta’ din id-direttiva ma jippermettux li jiġi konkluż li, fir-rigward tar-raġuni protetta li jikkostitwixxu r-reliġjon jew it-twemmin, imsemmija fl-imsemmi Artikolu 1, il-projbizzjoni tad-diskriminazzjoni prevista mill-imsemmija direttiva hija limitata għas-sempliċi differenzi fit-trattament eżistenti bejn persuni li jaderixxu għal reliġjon jew għal twemmin partikolari u dawk li ma jaderixxux għal reliġjon jew twemmin partikolari. Min-naħa l-oħra, mill-imsemmija espressjoni “fuq bażi ta’” jirriżulta li diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, fis-sens ta’ din l-istess direttiva, tista’ tiġi kkonstatata biss meta t-trattament inqas favorevoli jew l-iżvantaġġ partikolari inkwistjoni ġie sofrut minħabba r-reliġjon jew it-twemmin (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tas‑26 ta’ Jannar 2021, Szpital Kliniczny im. dra J. Babińskiego Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Krakowie, C‑16/19, EU:C:2021:64, punti 29 u 30).

50

L-għan imfittex mid-Direttiva 2000/78 jimmilita barra minn hekk favur interpretazzjoni tal-Artikolu 2(1) u (2) ta’ din id-direttiva fis-sens li din ma tillimitax iċ-ċirku tal-persuni li fir-rigward tagħhom jista’ jsir paragun bl-għan li tiġi identifikata diskriminazzjoni bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, fis-sens tal-imsemmija direttiva, għal dawk li ma jaderixxux ma’ reliġjon partikolari jew ma’ twemmin partikolari (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tas‑26 ta’ Jannar 2021, Szpital Kliniczny im. dra J. Babińskiego Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Krakowie, C‑16/19, EU:C:2021:64, punt 31).

51

Fil-fatt, bħalma jsegwi mill-punt 44 ta’ din is-sentenza, konformement mal-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78 u bħalma jsegwi kemm mit-titolu u mill-preambolu kif ukoll mill-kuntest u mill-iskop tagħha, l-imsemmija direttiva għandha l-għan li tistabbilixxi qafas ġenerali għall-ġlieda kontra d-diskriminazzjoni bbażata, b’mod partikolari, fuq ir-reliġjon jew it-twemmin għal dak li jikkonċerna l-impjieg u x-xogħol, sabiex fl-Istati Membri jiġi implimentat il-prinċipju tal-ugwaljanza fit-trattament, billi kull persuna tingħata protezzjoni effikaċi kontra d-diskriminazzjoni bbażata, b’mod partikolari, fuq din ir-raġuni (sentenza tas‑26 ta’ Jannar 2021, Szpital Kliniczny im. dra J. Babińskiego Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Krakowie, C‑16/19, EU:C:2021:64, punt 32).

52

Fir-rigward, b’mod iktar partikolari, tal-kwistjoni dwar jekk regola interna ta’ impriża privata li tipprojbixxi l-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol tikkostitwixxix diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78, il-Qorti tal-Ġustizzja diġà ddeċidiet li tali regola ma tikkostitwixxix tali diskriminazzjoni peress li din tirrigwarda mingħajr distinzjoni kull manifestazzjoni ta’ tali twemmin u tittratta b’mod identiku l-ħaddiema kollha tal-impriża, billi timponilhom, b’mod ġenerali u mingħajr distinzjoni, b’mod partikolari newtralità tal-ilbies li tipprekludi l-ilbies ta’ tali simboli (sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punti 30 u 32). Fil-fatt, peress li kull persuna jista’ jkollha jew reliġjon jew twemmin, tali regola, sakemm tiġi applikata b’mod ġenerali u mingħajr distinzjoni, ma tistabbilixxix differenza fit-trattament ibbażata fuq kriterju marbut b’mod inseparabbli mar-reliġjon jew mat-twemmin (ara, b’analoġija f’dak li jikkonċerna d-diskriminazzjoni bbażata fuq id-diżabbiltà, is-sentenza tas‑26 ta’ Jannar 2021, Szpital Kliniczny im. dra J. Babińskiego Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Krakowie, C‑16/19, EU:C:2021:64, punt 44 u l-ġurisprudenza ċċitata).

53

Din il-konstatazzjoni ma hijiex ikkontestata, kif irrileva l-Avukat Ġenerali fil-punt 54 tal-konklużjonijiet tiegħu, mill-kunsiderazzjoni li ċerti ħaddiema josservaw regoli ta’ kondotta reliġjużi li jimponu li jintlibes ċertu lbies. Għalkemm l-applikazzjoni ta’ regola interna bħal dik imsemmija fil-punt 52 ta’ din is-sentenza ċertament hija ta’ natura li tikkawża inkonvenjenza partikolari għal tali ħaddiema, din iċ-ċirkustanza ma taffettwax il-konstatazzjoni, magħmula fl-imsemmi punt, li din l-istess regola, li tirrifletti politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża tal-persuna li timpjega, bħala prinċipju ma tistabbilixxix differenza fit-trattament bejn il-ħaddiema bbażata fuq kriterju marbut b’mod inseparabbli mar-reliġjon jew mat-twemmin, fis-sens tal-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78.

54

Peress li mill-atti tal-proċess li għandha l-Qorti tal-Ġustizzja jsegwi li WABE kienet ukoll irrikjediet u kisbet minn impjegata li kienet liebsa salib reliġjuż li hija tneħħi dan is-simbolu, jidher, prima facie, li l-applikazzjoni tar-regola interna inkwistjoni fil-kawża prinċipali lil IX saret mingħajr ebda differenzjazzjoni fir-rigward ta’ kull ħaddiem ieħor ta’ WABE, b’tali mod li ma jistax jitqies li IX ġarrbet differenza fit-trattament ibbażata direttament fuq it-twemmin reliġjuż tagħha, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78. Madankollu, hija l-qorti tar-rinviju li għandha tagħmel l-evalwazzjonijiet fattwali li għandhom isiru u li tiddetermina jekk ir-regola interna adottata minn WABE ġietx applikata b’mod ġenerali u mingħajr distinzjoni għall-ħaddiema kollha ta’ din l-impriża.

55

Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet, ir-risposta għall-ewwel domanda fil-Kawża C‑804/18 għandha tkun li l-Artikolu 1 u l-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78 għandhom jiġu interpretati fis-sens li regola interna ta’ impriża, li tipprojbixxi lill-ħaddiema milli jilbsu kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol, ma tikkostitwixxix, fir-rigward tal-ħaddiema li josservaw ċerti regoli ta’ lbies skont regoli ta’ kondotta reliġjużi, diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens ta’ din id-direttiva peress li din ir-regola hija applikata b’mod ġenerali u mingħajr distinzjoni.

56

Permezz tal-punt (a) tat-tieni domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78 għandux jiġi interpretat fis-sens li differenza fit-trattament indirettament ibbażata fuq ir-reliġjon u/jew is-sess, li tirriżulta minn regola interna ta’ impriża li tipprojbixxi lill-ħaddiema milli jilbsu kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol, tistax tiġi ġġustifikata mir-rieda tal-persuna li timpjega li ssegwi politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża fil-konfront tal-klijenti jew utenti tagħha, sabiex tieħu inkunsiderazzjoni x-xewqat leġittimi tagħhom.

57

Qabelxejn, għandu jiġi rrilevat li din id-domanda hija bbażata fuq il-konstatazzjoni tal-qorti tar-rinviju li r-regola interna inkwistjoni fil-kawża prinċipali fil-Kawża C‑804/18, li tipprojbixxi l-ilbies ta’ simboli viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż meta l-impjegati ta’ WABE jkunu f’kuntatt mal-ġenituri jew mat-tfal, tikkonċerna, fil-fatt, ċerti reliġjonijiet iktar minn oħrajn u hija indirizzata iktar għan-nisa milli għall-irġiel.

58

Preliminarjament, fir-rigward tal-eżistenza ta’ diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq is-sess, invokata f’din id-domanda, għandu jiġi kkonstatat li, bħalma rrileva l-Avukat Ġenerali fil-punt 59 tal-konklużjonijiet tiegħu, din ir-raġuni ta’ diskriminazzjoni ma taqax taħt il-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva 2000/78, l-uniku att tad-dritt tal-Unjoni msemmi fl-imsemmija domanda. Għaldaqstant, ma hemmx lok li tiġi eżaminata l-eżistenza ta’ tali diskriminazzjoni.

59

Fir-rigward tal-kwistjoni tad-differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew fuq it-twemmin, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78, għandu jitfakkar li tali differenza teżisti meta jiġi stabbilit li l-obbligu apparentement newtrali li regola tinkludi jwassal, fil-fatt, għal żvantaġġ partikolari għall-persuni li jaderixxu ma’ reliġjon jew ma’ twemmin partikolari (sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punt 34). Għalkemm hija l-qorti tar-rinviju li għandha tivverifika dan il-punt, għandu jiġi rrilevat li, skont il-konstatazzjonijiet ta’ din il-qorti, ir-regola inkwistjoni fil-Kawża C‑804/18 tolqot, fuq il-livell ta’ statistika, kważi esklużivament lill-ħaddiema nisa li jilbsu velu minħabba l-fidi Musulmana tagħhom, b’tali mod li l-Qorti tal-Ġustizzja titlaq mill-premessa li din ir-regola tikkostitwixxi differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon.

60

Fir-rigward tal-punt dwar jekk differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon tistax tiġi ġġustifikata mir-rieda tal-persuna li timpjega li ssegwi politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża fuq il-post tax-xogħol, sabiex jittieħdu inkunsiderazzjoni l-aspettattivi tal-klijenti jew tal-utenti tagħha, għandu jitfakkar li l-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78 jipprevedi li tali differenza fit-trattament hija pprojbita, sakemm id-dispożizzjoni, il-kriterju jew il-prattika li tirriżulta minnha ma tkunx oġġettivament iġġustifikata minn għan leġittimu u li l-mezzi sabiex jintlaħaq dan l-għan ma jkunux xierqa u neċessarji. Għaldaqstant, differenza fit-trattament, bħal dik imsemmija fil-punt (a) tat-tieni domanda fil-Kawża C‑804/18, ma tikkostitwixxix diskriminazzjoni indiretta, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78, jekk hija oġġettivament iġġustifikata minn għan leġittimu u jekk il-mezzi sabiex jintlaħaq dan l-għan ikunu xierqa u neċessarji (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, Bougnaoui u ADDH, C‑188/15, EU:C:2017:204, punt 33).

61

F’dan ir-rigward, fir-rigward tal-kunċett ta’ għan leġittimu u tan-natura xierqa u neċessarja tal-mezzi meħuda sabiex jintlaħaq, għandu jiġi ppreċiżat li dawn għandhom jiġu interpretati b’mod strett (ara, f’dan is-sens u b’analoġija, is-sentenza tas‑16 ta’ Lulju 2015, CHEZ Razpredelenie Bulgaria, C‑83/14, EU:C:2015:480, punt 112).

62

Fil-fatt, id-Direttiva 2000/78 tikkonkretizza, fil-qasam li hija tkopri, il-prinċipju ġenerali ta’ nondiskriminazzjoni li issa huwa stabbilit fl-Artikolu 21 tal-Karta (sentenza tas‑26 ta’ Jannar 2021, Szpital Kliniczny im. dra J. Babińskiego Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Krakowie, C‑16/19, EU:C:2021:64, punt 33). Il-premessa 4 ta’ din id-direttiva tfakkar li d-dritt ta’ kull persuna għall-ugwaljanza quddiem il-liġi u l-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni jikkostitwixxi dritt universali rrikonoxxut minn diversi ftehimiet internazzjonali, u mill-premessi 11 u 12 tal-imsemmija direttiva jsegwi li l-leġiżlatur tal-Unjoni ried jikkunsidra, minn naħa, li d-diskriminazzjoni bbażata, b’mod partikolari, fuq ir-reliġjon jew it-twemmin tista’ tikkomprometti t-twettiq tal-għanijiet tat-Trattat FUE, b’mod partikolari livell għoli ta’ impjieg u ta’ protezzjoni soċjali, iż-żieda fil-livell u fil-kwalità tal-ħajja, il-koeżjoni ekonomika u soċjali, is-solidarjetà kif ukoll l-għan li l-Unjoni tiġi żviluppata bħala żona ta’ libertà, ta’ sigurtà u ta’ ġustizzja u, min-naħa l-oħra, li kull diskriminazzjoni diretta jew indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin fl-oqsma rregolati mill-istess direttiva għandha tiġi pprojbita fl-Unjoni.

63

F’dan ir-rigward, fir-rigward tal-kundizzjoni dwar l-eżistenza ta’ għan leġittimu, ir-rieda ta’ persuna li timpjega li turi, fir-relazzjonijiet mal-klijenti kemm pubbliċi kif ukoll privati, politika ta’ newtralità politika, filosofika jew reliġjuża tista’ titqies bħala leġittima. Fil-fatt, ix-xewqa ta’ persuna li timpjega li turi immaġni ta’ newtralità fil-konfront tal-klijenti hija relatata mal-libertà tal-intrapriża, irrikonoxxuta fl-Artikolu 16 tal-Karta, u hija, fil-prinċipju, ta’ natura leġittima, b’mod partikolari meta l-persuna li timpjega, sabiex jintlaħaq dan l-għan, tinvolvi biss il-ħaddiema li huma mistennija jidħlu f’kuntatt mal-klijenti tal-persuna li timpjega (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punti 37 u 38).

64

Dan ingħad, is-sempliċi rieda ta’ persuna li timpjega li twettaq politika ta’ newtralità, minkejja li tikkostitwixxi, fiha nnifisha, għan leġittimu, ma hijiex biżżejjed, bħala tali, sabiex tiġġustifika b’mod oġġettiv differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, peress li n-natura oġġettiva ta’ tali ġustifikazzjoni tista’ tiġi identifikata biss fil-preżenza ta’ ħtieġa reali ta’ din il-persuna li timpjega, li hija għandha turi.

65

F’dawn iċ-ċirkustanzi, sabiex tiġi stabbilita l-eżistenza ta’ ġustifikazzjoni oġġettiva u, għaldaqstant, ta’ bżonn veru tal-persuna li timpjega, fl-ewwel lok, jistgħu jittieħdu inkunsiderazzjoni b’mod partikolari d-drittijiet u l-aspettattivi leġittimi tal-klijenti jew tal-utenti. Dan huwa l-każ, pereżempju, tad-dritt tal-ġenituri li jiżguraw l-edukazzjoni u t-tagħlim tat-tfal tagħhom konformement mat-twemmin reliġjuż, filosofiku u pedagoġiku tagħhom irrikonoxxut fl-Artikolu 14 tal-Karta u tax-xewqa tagħhom li t-tfal tagħhom ikunu mdawra minn persuni li ma jurux ir-reliġjon jew it-twemmin tagħhom meta jkunu f’kuntatt mat-tfal bl-għan, b’mod partikolari, li “tiżgura l-iżvilupp liberu u personali tat-tfal għal dak li jirrigwarda r-reliġjon, it-twemmin u l-politika”, bħalma jipprevedu d-direttivi tas-servizz adottati minn WABE.

66

Min-naħa l-oħra, tali sitwazzjonijiet għandhom jiġu distinti, fost oħrajn, minn naħa, mill-kawża li tat lok għas-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, Bougnaoui u ADDH (C‑188/15, EU:C:2017:204), li fiha t-tkeċċija ta’ impjegata kienet seħħet wara lment ta’ klijent u fl-assenza ta’ regola interna tal-impriża li tipprojbixxi l-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż kif ukoll, min-naħa l-oħra, mill-kawża li tat lok għas-sentenza tal‑10 ta’ Lulju 2008, Fern (C‑54/07, EU:C:2008:397), li kienet tikkonċerna diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-razza jew l-oriġini etnika li allegatament issib l-oriġini tagħha f’rekwiżiti diskriminatorji min-naħa ta’ klijenti.

67

Fit-tieni lok, sabiex tiġi evalwata l-eżistenza ta’ bżonn ġenwin tal-persuna li timpjega fis-sens imfakkar fil-punt 64 ta’ din is-sentenza, ta’ rilevanza partikolari hija ċ-ċirkustanza li l-persuna li timpjega pproduċiet il-prova li, fl-assenza ta’ tali politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża, tiġi ppreġudikata l-libertà ta’ intrapriża tagħha, irrikonoxxuta fl-Artikolu 16 tal-Karta, sa fejn, fid-dawl tan-natura tal-attivitajiet tagħha jew tal-kuntest li fih dawn isiru, hija ssofri konsegwenzi sfavorevoli.

68

Għandu jiġi enfasizzat ukoll li, bħalma tfakkar fil-punt 60 ta’ din is-sentenza, regola interna bħal dik inkwistjoni fil-kawża prinċipali, sabiex tiġi evitata l-klassifikazzjoni ta’ diskriminazzjoni indiretta, għandha wkoll tkun adatta sabiex tiżgura l-applikazzjoni tajba tal-politika ta’ newtralità tal-persuna li timpjega, li jippresupponi li din il-politika tkun verament segwita b’mod koerenti u sistematiku, u li l-projbizzjoni tal-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku u reliġjuż li din ir-regola ġġib magħha hija limitata għal dak li huwa strettament neċessarju (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punti 40 u 42).

69

Dan ir-rekwiżit tal-aħħar jippreżupponi b’mod partikolari li jiġi vverifikat li, fir-rigward ta’ restrizzjoni għal-libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon, iggarantita fl-Artikolu 10(1) tal-Karta, bħal dik li timplika l-projbizzjoni imposta fuq ħaddiem milli jikkonforma ruħu fuq il-post tax-xogħol tiegħu ma’ regola ta’ kondotta li timponilu li jilbes simbolu viżibbli tat-twemmin reliġjuż tiegħu, din tidher li hija strettament neċessarja fid-dawl tal-konsegwenzi sfavorevoli, li l-persuna li timpjega tfittex li tevita permezz ta’ tali projbizzjoni.

70

Fid-dawl ta’ dan kollu preċedenti, ir-risposta għall-punt (a) tat-tieni domanda fil-Kawża C‑804/18 għandha tkun li l-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi interpretat fis-sens li differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, li tirriżulta minn regola interna ta’ impriża li tipprojbixxi lill-ħaddiema milli jilbsu kwalunkwe simbolu viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż fuq il-post tax-xogħol, tista’ tiġi ġġustifikata bir-rieda tal-persuna li timpjega li ssegwi politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża fil-konfront tal-klijenti jew tal-utenti, sakemm, fl-ewwel lok, din il-politika tissodisfa bżonn ġenwin ta’ din il-persuna li timpjega, li huwa għal din tal-aħħar sabiex tistabbilixxi billi jittieħdu b’mod partikolari inkunsiderazzjoni l-aspettattivi leġittimi tal-imsemmija klijenti jew utenti kif ukoll il-konsegwenzi sfavorevoli li din il-persuna li timpjega tkun tbati minnhom fl-assenza ta’ tali politika, fid-dawl tan-natura tal-attivitajiet tagħha jew tal-kuntest li jidħlu fih, fit-tieni lok, din id-differenza fit-trattament tkun xierqa sabiex tiġi żgurata l-applikazzjoni tajba ta’ din il-politika ta’ newtralità, li jippresupponi li din il-politika tiġi segwita b’mod koerenti u sistematiku, u, fit-tielet lok, din il-projbizzjoni tkun limitata għal dak li huwa strettament neċessarju fid-dawl tal-kobor u tal-gravità reali tal-konsegwenzi sfavorevoli li l-persuna li timpjega tfittex li tevita permezz ta’ tali projbizzjoni.

71

Permezz tal-ewwel domanda tagħha fil-Kawża C‑341/19, il-qorti tar-rinviju f’din il-kawża tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78 għandux jiġi interpretat fis-sens li diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin li tirriżulta minn regola interna ta’ impriża li tipprojbixxi, fuq il-post tax-xogħol, l-ilbies ta’ simboli viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż bl-għan li tiġi żgurata politika ta’ newtralità fi ħdan din l-impriża, tista’ tkun iġġustifikata biss jekk tali projbizzjoni tkopri kull forma viżibbli ta’ espressjoni tat-twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż, jew hekk huwiex biżżejjed li din il-projbizzjoni tkun limitata għas-simboli prominenti ta’ daqs kbir sakemm din hija implimentata b’mod koerenti u sistematiku.

72

F’dan ir-rigward, għandu jiġi rrilevat qabelxejn li, għalkemm din id-domanda hija bbażata fuq il-premessa tal-eżistenza ta’ diskriminazzjoni indiretta, xorta jibqa’ l-fatt li, bħalma sostniet, b’mod partikolari, il-Kummissjoni Ewropea fl-osservazzjonijiet tagħha ppreżentati fil-kuntest tal-Kawża C‑341/19, regola interna ta’ impriża li, bħal dik inkwistjoni f’din il-kawża, tipprojbixxi biss l-ilbies ta’ simboli prominenti ta’ daqs kbir tista’ taffettwa b’mod iktar serju lill-persuni li jaderixxu ma’ prattiki reliġjużi, filosofiċi u nonkonfessjonali li jipprevedu l-ilbies ta’ ilbies jew ta’ simbolu ta’ daqs kbir, bħal xedd ir-ras.

73

Issa, kif tfakkar fil-punt 52 ta’ din is-sentenza, inugwaljanza fit-trattament li tirriżulta minn dispożizzjoni jew minn prattika li hija bbażata fuq kriterju marbut b’mod inseparabbli mar-raġuni protetta, f’dan il-każ ir-reliġjon jew it-twemmin, għandha titqies li hija direttament ibbażata fuq din ir-raġuni. Għalhekk, fil-każijiet fejn il-kriterju tal-ilbies ta’ simboli prominenti ta’ daqs kbir ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż huwa marbut b’mod inseparabbli ma’ reliġjon jew twemmin partikolari wieħed jew diversi, il-projbizzjoni imposta minn persuna li timpjega fuq l-impjegati tagħha li tilbes dawn is-simboli abbażi ta’ tali kriterju jkollha l-konsegwenza li ċerti ħaddiema jiġu ttrattati b’mod inqas favorevoli minn oħrajn abbażi tar-reliġjon jew tat-twemmin tagħhom, u li diskriminazzjoni diretta, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(a) tad-Direttiva 2000/78, tkun tista’ għaldaqstant tiġi kkonstatata.

74

Fl-ipoteżi fejn tali diskriminazzjoni diretta madankollu ma jkollhiex tiġi kkonstatata, għandu jitfakkar li, konformement mal-Artikolu 2(2)(b)(i) ta’ din id-direttiva, differenza fit-trattament bħal dik imsemmija mill-qorti tar-rinviju, tkun, jekk jiġi stabbilit li din twassal, fil-fatt, għal żvantaġġ partikolari għall-persuni li jaderixxu ma’ reliġjon jew ma’ twemmin partikolari, tikkostitwixxi diskriminazzjoni indiretta, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b) ta’ din id-direttiva, bħalma ġie diġà indikat fil-punt 60 ta’ din is-sentenza, sakemm din ma tkunx oġġettivament iġġustifikata minn għan leġittimu u sakemm il-mezzi sabiex jintlaħaq dan l-għan ikunu xierqa u neċessarji.

75

F’dan ir-rigward, għandu jiġi rrilevat li mit-talba għal deċiżjoni preliminari jsegwi li l-miżura inkwistjoni għandha l-għan li tevita kunflitti soċjali fi ħdan l-impriża, b’mod partikolari fid-dawl tal-eżistenza ta’ tensjonijiet li seħħew fil-passat fir-rigward ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż.

76

Bħalma ġie kkonstatat fil-punt 63 ta’ din is-sentenza, politika ta’ newtralità tista’ tikkostitwixxi għan leġittimu fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78. Sabiex jiġi ddeterminat jekk din il-politika hijiex biżżejjed sabiex tiġġustifika b’mod oġġettiv differenza fit-trattament bbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, għandu jiġi vverifikat, bħalma jirriżulta mill-punt 64 ta’ din is-sentenza, jekk din tissodisfax bżonn veru tal-impriża. F’dan ir-rigward, għandu jiġi rrilevat li kemm il-prevenzjoni tal-kunflitti soċjali kif ukoll il-preżentazzjoni tal-persuna li timpjega b’mod newtrali fil-konfront tal-klijenti jistgħu jikkorrispondu għal bżonn veru tal-persuna li timpjega, ħaġa li hija għandha turi. Madankollu, għandu jiġi vverifikat ukoll, konformement ma’ dak li ġie espost fil-punti 68 u 69 ta’ din is-sentenza, jekk ir-regola interna li tikkonsisti fil-projbizzjoni tal-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu prominenti ta’ daqs kbir ta’ twemmin politiku, filosofiku u reliġjuż hijiex adatta sabiex tiżgura l-għan imfittex u jekk din il-projbizzjoni hijiex limitata għal dak li huwa strettament neċessarju.

77

F’dan ir-rigward, għandu jiġi ppreċiżat li politika ta’ newtralità fi ħdan l-impriża, bħal dik imsemmija fl-ewwel domanda fil-Kawża C‑341/19, tista’ tiġi segwita b’mod effettiv biss jekk ebda manifestazzjoni viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż ma hija ammessa meta l-ħaddiema huma f’kuntatt mal-klijenti jew bejniethom għaliex l-ilbies ta’ kwalunkwe simbolu, anki ta’ daqs żgħir, jikkomprometti l-kapaċità tal-miżura li tilħaq l-għan allegatament imfittex u għalhekk timmina l-koerenza nfisha tal-imsemmija politika ta’ newtralità.

78

Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, ir-risposta għall-ewwel domanda magħmula fil-Kawża C‑341/19 għandha tkun li l-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi interpretat fis-sens li diskriminazzjoni indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin li tirriżulta minn regola interna ta’ impriża li tipprojbixxi, fuq il-post tax-xogħol, l-ilbies ta’ simboli viżibbli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż bl-għan li tiġi żgurata politika ta’ newtralità fi ħdan din l-impriża, tista’ tkun iġġustifikata biss jekk tali projbizzjoni tkopri kull forma viżibbli ta’ espressjoni tat-twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż. Projbizzjoni li hija limitata għall-ilbies ta’ simboli ta’ twemmin politiku, filosofiku jew reliġjuż prominenti u ta’ daqs kbir tista’ tikkostitwixxi diskriminazzjoni diretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, li ma tistax fi kwalunkwe każ tiġi ġġustifikata abbażi ta’ din l-istess dispożizzjoni.

79

Permezz tal-punt (b) tat-tieni domanda fil-Kawża C‑804/18, li huwa analogu għall-punt (b) tat-tieni domanda fil-Kawża C‑341/19, l-Arbeitsgericht Hamburg (il-Qorti Industrijali ta’ Hamburg) tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78 għandux jiġi interpretat fis-sens li d-dispożizzjonijiet kostituzzjonali nazzjonali li jipproteġu l-libertà tar-reliġjon jistgħu jittieħdu inkunsiderazzjoni bħala dispożizzjonijiet iktar favorevoli, fis-sens tal-Artikolu 8(1) ta’ din id-direttiva, fil-kuntest tal-eżami tan-natura xierqa ta’ differenza fit-trattament indirettament ibbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin.

80

Din id-domanda toriġina mid-domanda, imqajma wkoll mill-Bundesarbeitsgericht (il-Qorti Industrijali Federali) fil-Kawża C‑341/19, dwar il-punt dwar jekk, fil-kuntest tal-eżami tan-natura xierqa ta’ regola interna ta’ impriża bħal dik inkwistjoni fil-kawżi prinċipali, għandux isir ibbilanċjar tad-drittijiet u tal-libertajiet f’kunflitt, b’mod iktar partikolari tal-Artikoli 14 u 16 tal-Karta, minn naħa, u tal-Artikolu 10 tal-Karta, min-naħa l-oħra, jew jekk dan l-ibbilanċjar għandux isir biss fil-mument tal-applikazzjoni tal-imsemmija regola interna għal każ partikolari, pereżempju meta hija indirizzata struzzjoni lil ħaddiem jew mat-tkeċċija tiegħu. Jekk jiġi konkluż li d-drittijiet f’kunflitt li jirriżultaw mill-Karta ma jistgħux jittieħdu inkunsiderazzjoni fil-kuntest tal-imsemmi eżami, tqum għalhekk il-kwistjoni dwar jekk dispożizzjoni nazzjonali ta’ livell kostituzzjonali, bħall-Artikolu 4(1) u (2) tal-GG, li tipproteġi l-libertà tar-reliġjon u tat-twemmin, tistax titqies li tikkostitwixxi leġiżlazzjoni iktar favorevoli, fis-sens tal-Artikolu 8(1) tad-Direttiva 2000/78.

81

Fir-rigward, fl-ewwel lok, tal-kwistjoni dwar jekk huwiex meħtieġ, fil-kuntest tal-eżami tan-natura xierqa, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78, tar-restrizzjoni li tirriżulta mill-miżura implimentata sabiex tiġi żgurata l-applikazzjoni ta’ politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża, li jittieħdu inkunsiderazzjoni d-diversi drittijiet u libertajiet inkwistjoni, għandu jitfakkar, qabelxejn, kif il-Qorti tal-Ġustizzja kkonstatat meta hija wettqet l-interpretazzjoni tal-kunċett ta’ “reliġjon”, fis-sens tal-Artikolu 1 tad-Direttiva 2000/78, li l-leġiżlatur tal-Unjoni għamel riferiment, fil-premessa 1 ta’ din id-direttiva, għad-drittijiet fundamentali kif inhuma żgurati mill-KEDB, li tipprevedi, fl-Artikolu 9 tagħha, li kull persuna għandha d-dritt għal-libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon, u dan id-dritt jinvolvi, b’mod partikolari, il-libertà li wieħed juri r-reliġjon tiegħu jew it-twemmin tiegħu individwalment jew kollettivament, fil-pubbliku jew fil-privat, permezz tal-qima, it-tagħlim, il-prattiki u t-twettiq ta’ riti. Barra minn hekk, fl-istess premessa, il-leġiżlatur tal-Unjoni għamel riferiment ukoll għat-tradizzjonijiet kostituzzjonali komuni għall-Istati Membri, bħala prinċipji ġenerali tad-dritt tal-Unjoni. Issa, fost id-drittijiet li jirriżultaw minn dawn it-tradizzjonijiet komuni u li ġew affermati mill-ġdid fil-Karta, hemm id-dritt għal-libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon stabbilita fl-Artikolu 10(1) tal-Karta. Konformement ma’ din id-dispożizzjoni, dan id-dritt jinvolvi l-libertà li wieħed jibdel ir-reliġjon jew it-twemmin kif ukoll il-libertà li wieħed juri r-reliġjon tiegħu jew it-twemmin tiegħu individwalment jew kollettivament, fil-pubbliku jew fil-privat, permezz tal-qima, it-tagħlim, il-prattiki u t-twettiq ta’ riti. Bħalma jirriżulta mill-ispjegazzjonijiet dwar il-Karta tad-Drittijiet Fundamentali (ĠU 2007, C 303, p. 17), id-dritt żgurat fl-Artikolu 10(1) tagħha jikkorrispondi mad-dritt żgurat fl-Artikolu 9 tal-KEDB u, konformement mal-Artikolu 52(3) tal-Karta, għandu l-istess sens u l-istess portata bħalu (sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punti 26 u 27).

82

Għaldaqstant, waqt l-eżami tan-natura xierqa, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78, tar-restrizzjoni li tirriżulta minn miżura intiża li tiżgura l-applikazzjoni ta’ politika ta’ newtralità politika, filosofika u reliġjuża, għandhom jittieħdu inkunsiderazzjoni d-diversi drittijiet u libertajiet inkwistjoni.

83

Sussegwentement, il-Qorti tal-Ġustizzja diġà ddeċidiet li, fl-eżami tan-natura neċessarja ta’ projbizzjoni simili għal dik inkwistjoni fil-kawżi prinċipali, huma l-qrati nazzjonali, fid-dawl tal-elementi kollha tal-proċess inkwistjoni, li għandhom jieħdu inkunsiderazzjoni l-interessi involuti u jillimitaw ir-restrizzjonijiet “fuq il-libertajiet inkwistjoni għal dak li huwa strettament neċessarju” (sentenza tal‑14 ta’ Marzu 2017, G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, punt 43). Issa, peress li, fil-kawża li wasslet għal din is-sentenza, kienet involuta biss il-libertà ta’ intrapriża, irrikonoxxuta fl-Artikolu 16 tal-Karta, hemm lok li jiġi konkluż li l-libertà l-oħra li għaliha l-Qorti tal-Ġustizzja għamlet riferiment f’din l-istess sentenza kienet il-libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon, imsemmija fil-punt 39 ta’ din l-istess sentenza.

84

Fl-aħħar nett, għandu jiġi kkonstatat li l-interpretazzjoni tad-Direttiva 2000/78 adottata b’dan il-mod hija konformi mal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja sa fejn din tippermetti li jiġi żgurat li, meta diversi drittijiet fundamentali u prinċipji stabbiliti fit-Trattati jkunu inkwistjoni, bħal, f’dan il-każ, il-prinċipju ta’ nondiskriminazzjoni stabbilit fl-Artikolu 21 tal-Karta u d-dritt għal-libertà tal-ħsieb, tal-kuxjenza u tar-reliġjon żgurat fl-Artikolu 10 tal-Karta, minn naħa, kif ukoll id-dritt tal-ġenituri li jiżguraw l-edukazzjoni u t-tagħlim tal-ulied tagħhom konformement mat-twemmin reliġjuż, filosofiku u pedagoġiku tagħhom irrikonoxxut fl-Artikolu 14(3) tal-Karta u l-libertà ta’ intrapriża rrikonoxxuta fl-Artikolu 16 tal-Karta, min-naħa l-oħra, l-evalwazzjoni tal-osservanza tal-prinċipju ta’ proporzjonalità għandha ssir b’osservanza tal-konċiljazzjoni neċessarja tar-rekwiżiti marbuta mal-protezzjoni tad-diversi drittijiet u prinċipji inkwistjoni u bilanċ ġust bejniethom (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tas‑17 ta’ Diċembru 2020, Centraal Israëlitisch Consistorie van België et, C‑336/19, EU:C:2020:1031, punt 65 kif ukoll il-ġurisprudenza ċċitata).

85

Fir-rigward tad-dispożizzjonijiet ta’ dritt nazzjonali inkwistjoni fil-kawżi prinċipali, b’mod iktar partikolari tal-Artikolu 4(1) tal-GG, u tar-rekwiżit li dawn jimplikaw li, f’sitwazzjoni bħal dik inkwistjoni f’dawn il-kawżi, hija l-persuna li timpjega li għandha mhux biss tistabbilixxi li hija qiegħda tfittex għan leġittimu li jista’ jiġġustifika inugwaljanza fit-trattament indiretta bbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin, iżda wkoll li turi li kien jeżisti, fil-mument tal-istabbiliment tar-regola interna inkwistjoni, jew li jeżisti, attwalment, riskju suffiċjentement konkret ta’ preġudizzju għal dan l-għan, bħar-riskju ta’ problemi konkreti fi ħdan l-impriża jew ir-riskju konkret ta’ telf ta’ dħul, għandu jiġi kkonstatat li tali rekwiżit jaqa’ fil-qafas stabbilit mill-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78 fir-rigward tal-ġustifikazzjoni ta’ differenza fit-trattament indirettament ibbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin.

86

Fir-rigward, fit-tieni lok, tal-kwistjoni dwar jekk dispożizzjoni nazzjonali dwar il-libertà tar-reliġjon u tal-kuxjenza tistax titqies bħala dispożizzjoni nazzjonali iktar favorevoli għall-protezzjoni tal-prinċipju tal-ugwaljanza fit-trattament, fis-sens tal-Artikolu 8(1) tad-Direttiva 2000/78, għandu jitfakkar li, hekk kif jirriżulta mit-titolu ta’ din id-direttiva, din tistabbilixxi qafas ġenerali favur din l-ugwaljanza fit-trattament fil-qasam tal-impjieg u tax-xogħol, li jħalli marġni ta’ evalwazzjoni lill-Istati Membri, fid-dawl tad-diversità tal-approċċi tagħhom fir-rigward tal-post li huma jagħtu, fi ħdanhom, għar-reliġjon jew għat-twemmin. Il-marġni ta’ evalwazzjoni hekk imħolli lill-Istati Membri fl-assenza ta’ konsensus fuq il-livell tal-Unjoni għandu madankollu jimxi id f’id mal-kontroll, impost fuq il-qorti tal-Unjoni, li jikkonsisti b’mod partikolari f’li jitfittex jekk il-miżuri meħuda fuq il-livell nazzjonali humiex iġġustifikati bħala prinċipju u jekk dawn humiex proporzjonali (ara, f’dan is-sens, is-sentenza tas‑17 ta’ Diċembru 2020, Centraal Israëlitisch Consistorie van België et, C‑336/19, EU:C:2020:1031, punt 67).

87

Barra minn hekk, il-qafas hekk maħluq juri li, fid-Direttiva 2000/78, il-leġiżlatur tal-Unjoni ma wettaqx huwa stess il-konċiljazzjoni neċessarja bejn il-libertà tal-ħsieb, tat-twemmin u tar-reliġjon u l-għanijiet leġittimi li jistgħu jiġu invokati bħala ġustifikazzjoni ta’ inugwaljanza fit-trattament, fis-sens tal-Artikolu 2(2)(b)(i) ta’ din id-direttiva, iżda ħalla l-kompitu li ssir din il-konċiljazzjoni lill-Istati Membri u lill-qrati tagħhom (ara, b’analoġija, is-sentenza tas‑17 ta’ Diċembru 2020, Centraal Israëlitisch Consistorie van België et, C‑336/19, EU:C:2020:1031, punt 47).

88

Konsegwentement, id-Direttiva 2000/78 tippermetti li jittieħed inkunsiderazzjoni l-kuntest rispettiv ta’ kull Stat Membru u li kull wieħed minnhom jingħata marġni ta’ evalwazzjoni fil-kuntest tal-konċiljazzjoni neċessarja tad-diversi drittijiet u interessi inkwistjoni, sabiex jiġi żgurat bilanċ ġust bejn dawn tal-aħħar.

89

Minn dan isegwi li d-dispożizzjonijiet nazzjonali li jipproteġu l-libertà tal-ħsieb, tat-twemmin u tar-reliġjon, bħala valur li s-soċjetajiet demokratiċi kontemporanji ilhom jagħtu importanza ikbar għal diversi snin, jistgħu jittieħdu inkunsiderazzjoni bħala dispożizzjonijiet iktar favorevoli għall-protezzjoni tal-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament, fis-sens tal-Artikolu 8(1) tad-Direttiva 2000/78, fil-kuntest tal-eżami ta’ dak li jikkostitwixxi differenza fit-trattament ibbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin. Għalhekk, ikunu jaqgħu, pereżempju, taħt il-fakultà mogħtija minn dan l-Artikolu 8(1), dispożizzjonijiet nazzjonali li jkunu jissuġġettaw il-ġustifikazzjoni ta’ differenza fit-trattament ibbażata indirettament fuq ir-reliġjon jew it-twemmin għal rekwiżiti ogħla milli jagħmel l-Artikolu 2(2)(b)(i) tad-Direttiva 2000/78.

90

Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet, ir-risposta għall-punt (b) tat-tieni domanda fil-Kawża C‑804/18 u għall-punt (b) tat-tieni domanda fil-Kawża C‑341/19 għandha tkun li l-Artikolu 2(2)(b) tad-Direttiva 2000/78 għandu jiġi interpretat fis-sens li d-dispożizzjonijiet nazzjonali li jipproteġu l-libertà tar-reliġjon jistgħu jittieħdu inkunsiderazzjoni bħala dispożizzjonijiet iktar favorevoli, fis-sens tal-Artikolu 8(1) ta’ din id-direttiva, fil-kuntest tal-eżami tan-natura xierqa ta’ differenza fit-trattament indirettament ibbażata fuq ir-reliġjon jew it-twemmin.

91

Fid-dawl tar-risposta mogħtija għall-ewwel domanda fil-Kawża C‑341/19, ma hemmx lok li tingħata risposta għall-punt (a) tat-tieni domanda u lanqas għat-tielet domanda f’din l-istess kawża.

92

Peress li l-proċedura għandha, fir-rigward tal-partijiet fil-kawża prinċipali, in-natura ta’ kwistjoni mqajma quddiem il-qorti tar-rinviju, hija din il-qorti li tiddeċiedi fuq l-ispejjeż. L-ispejjeż sostnuti għas-sottomissjoni tal-osservazzjonijiet lill-Qorti tal-Ġustizzja, barra dawk tal-imsemmija partijiet, ma jistgħux jitħallsu lura.

Għal dawn il-motivi, Il-Qorti tal-Ġustizzja (Awla Manja) taqta’ u tiddeċiedi: