SENTENZA TAL-QORTI TAL-ĠUSTIZZJA

19 ta' Novembru 1991 (*)

"Nuqqas ta' implementazzjoni ta' direttiva - Responsabbiltà ta' Stat Membru"

Fil-kawżi magħquda C-6/90 u C-9/90

li għandhom bħala suġġett żewġ talbiet magħmulin lill-Qorti tal-Ġustizzja skond l-Artikolu 177 tat-Trattat KEE, mill-Pretura di Viċenza (l-Italja) (kawża C-6/90) u mill-Pretura di Bassano del Grappa (l-Italja) (kawża C-9/90) bl-iskop li jiksbu, fil-kawżi pendenti quddiem dawn il-qrati bejn

Andrea Francovich

u

Ir-Repubblika Taljana,

u

Danila Bonifaci et

u

Ir-Repubblika Taljana

deċiżjoni ta' natura preliminari dwar l-interpretazzjoni tat-tielet inċiż ta' l-Artikolu 189 tat-Trattat tal-KEE kif ukoll tad-direttiva 80/987/KEE tal-Kunsill, tal-20 ta’ Ottubru 1980, li tipprovdi għall-approssimazzjoni tal-liġijiet ta' l-Istati Membri dwar il-protezzjoni tal-impjegati fil-każ ta' insolvenza ta' min iħaddimhom (ĠU L 283, p. 23),

IL-QORTI TAL-ĠUSTIZZJA,

komposta minn O. Due, President, Sir Gordon Slynn, R. Joliet, F. A. Schockweiler, F. Grévisse u P. J. G. Kapteyn, Presidenti ta' Awla, G. F. Mancini, J. C. Moitinho de Almeida, G. C. Rodríguez Iglesias, M. Díez de Velasco u M. Zuleeg, Imħallfin,

Avukat Ġenerali: J. Mischo

Reġistratur: D. Louterman, Amministratur Prinċipali

wara li rat is-sottomissjonijiet ippreżentati:

–        għal Andrea Francovich u Danila Bonifaci et, minn Claudio Mondin, Aldo Campesan, Alberto dal Ferro, Avukati fl-Avukatura ta' Vicenza,

–        għall-Gvern Taljan, minn Oscar Fiumara, avvocato dello Stato, bħala aġent,

–        għall-Gvern Olandiż, minn B. R. Bot, Segretarju Ġenerali fil-Ministeru ta' l-Affarijiet Barranin, bħala aġent,

–        għall-Gvern tar-renju Unit tar-Renju Unit, minn J. E. Collins, tat-Treasury Solicitor's Department, bħala aġent, assistit minn M. Richard Plender, QC,

–        għall-Kummissjoni tal-Komunitajiet Ewropej, minn Giuliano Marenco u Karen Banks, membri tas-Servizz Ġuridiku tagħha, bħala aġenti,

wara li rat ir-rapport tas-seduta,

wara li semgħet is-sottomissjonijiet orali ta' M. Andrea Francovich u Daniela Bonifaci, tal-Gvern Taljan, tal-Gvern tar-Renju Unit, tal-Gvern Ġermaniż, irrappreżentat minn Jochim Sedemund, Avukat fl-Avukatura ta' Kolonja, bħala aġent, u tal-Kummissjoni, fis-seduta tas-27 ta' Frar 1991,

wara li semgħet il-konklużjonijiet ta' l-Avukat Generali, ippreżentati fis-seduta tat-28 ta' Mejju 1991,

tagħti l-preżenti

Sentenza

1        B'digrieti tad-9 ta’ Lulju u tat-30 ta’ Diċembru 1989, li waslu fil-Qorti tal-Ġustizzja fit-8 u l-15 ta’ Jannar 1990 rispettivament, il-Pretura di Vicenza (kawża C-6/90) u l-Pretura di Bassano del Grappa (kawża C-9/90) ressqu, bis-saħħa ta’ l-Artikolu 177 tat-Trattat tal-KEE, domandi preliminari dwar l-interpretazzjoni tat- tielet inċiż ta' l-Artikolu 189 tat-Trattat tal-KEE, kif ukoll tad-Direttiva 80/987/KEE tal-Kunsill, ta’ l-20 ta’ Ottubru 1980, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet ta’ l-Istati membri relattivi għall-protezzjoni ta' l-impjegati fil-każ ta’ insolvenza ta’ min iħaddimhom (ĠU L 283, p. 23).

2        Dawn id-domandi tqajmu fil-mori tal-kawżi bejn Andrea Francovich u Danila Bonifaci et (iktar 'il quddiem ir-"rikorrenti") kontra r-Repubblika Taljana.

3        L-iskop tad-Direttiva 80/987 huwa li jiġi assigurat, lill-impjegati, minimu komunitarju ta’ protezzjoni fil-każ ta’ insolvenza ta’ min iħaddimhom, bla ħsara għad-dispożizzjonijiet li jkunu iktar favorevoli fl-Istati membri. Għall din ir-raġuni, hija tipprovdi, b’mod partikolari, garanziji preċiżi għad-djun dovuti lilhom li ma jkunux imħallsa.

4        Skond l-Artikolu 11, l-Istati membri kienu obbligati li jimplementaw dawk id-dispożizzjonijiet leġiżlattivi, regolamentari u amministrattivi neċessarji sabiex ikunu konformi mad-Direttiva f'terminu li skada fit-23 ta’ Ottubru 1983. Peress li r-Repubblika Taljana ma’ wettqitx dan l-obbligu, il-Qorti kkonstatat dan in-nuqqas b’sentenza tat-2 ta’ Frar 1989, Il-Kummissjoni vs L-Italja (22/87, Ġabra p. 143).

5        A.Francovich, parti fil-kawża prinċipali C-6/90, kien ħadem għall-impriża "CDN Elettronica SnC" ġewwa Vicenza u bħala tali rċieva biss ħlasijiet sporadiċi fis-salarju tiegħu. Għal din ir-raġuni, huwa ppreżenta rikors quddiem il-Pretura di Vicenza, li kkundannat impriża konvenuta għall-ħlas tas-somma ta’ madwar LIT 6 miljuni. Matul il-fażi eżekuttiva, il-marixxall tat-tribunal ta’ Viċenza kellu jikteb verbal negattiv. A. Francovich sussegwentement invoka d-dritt li jingħata mill-Istat Taljan il-garanziji previsti skond id-Direttiva 80/987 jew, sussidjarjament, kumpens.

6        Fil-kawża C-9/90, D. Bonifaci u tlieta u tletin ħaddiema impjegati oħra ppreżentaw rikors quddiem il-Pretura di Bassano del Grappa, filwaqt li ddikjaraw li huma kienu ħadmu bħala impjegati għall-kumpanija "Gaia Confezioni Srl", li ġiet iddikkjarata falluta fil-5 ta’ April 1985. Fil-mument taċ-ċessazzjoni tar-rapporti tax-xogħol, lir-rikorrenti kienet dovuta somma ta’ iktar minn LIT 253 miljuni, liema somma ġiet magħduda bħala dejn tal-kumpanija falluta. Aktar minn ħames snin wara l-falliment, huma ma kienu għadhom rċevew l-ebda somma u l-kuratur tal-falliment għarrafhom li tqassim favurihom, anke jekk parzjali, kien assolutament improbabbli. Konsegwentement, l-atturi, fid-dawl ta' l-obbligu li r-Repubblika Taljana kellha li tapplika d-Direttiva 80/987 mit-23 ta’ Ottubru 1983, fetħu kawża kontriha u talbu li din tiġi kkundannata tħallashom id-dejn lilhom dovut bħala arretrati ta' salarju, jew għall-inqas għall-aħħar tliet xhur, jew, fin-nuqqas, li tħallashom kumpens.

7        Kien f’dan il-kuntest li l-qrati nazzjonali ressqu quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi preliminari li ġejjin, identiċi fiż-żewġ każijiet:

"1)      Bis-saħħa tad-Dritt komunitarju fis-seħħ, l-individwu li ġie leż b’konsegwenza tan-nuqqas tat-twettiq tad-Direttiva 80/987 min-naħa ta’ l-Istat – nuqqas ta’twettiq ikkonfermat b’sentenza tal-Qorti tal-Ġustizzja – għandu dritt jitlob lill-Istat iwettaq id-dispożizzjonijiet ta’ dik id-Direttiva, li huma preċiżi u inkundizzjonati biżżejjed, u dan billi jinvoka direttament il-liġi tal-Komunità kontra l-Istat membru inadempjenti, sabiex jikseb il-garanziji li l-Istat suppost kellu jiżgura, u biex f'kull każ, jitlob kumpens għad-danni mġarrba għal dak li għandu x'jaqsam mad-dispożizzjonijiet li ma jgawdux minn din il-prerogativa?

2)      Id-dispożizzjonijiet flimkien ta’ l-Artikoli 3 u 4 tad-Direttiva 80/987 tal-Kunsill għandhom jiġu interpretati fis-sens li, fil-każ fejn l-Istat m'għamilx użu mill-fakultà li jdaħħal il-limiti previsti fl-Artikolu 4, dan l-Istat ikun obbligat li jħallas it-talbiet ta’ l-impjegati kif ipprovdut fl-Artikolu 3?

3)      Fil-każ ta’ risposta negattiva għat-tieni domanda, il-Qorti hija mitluba jogħġobha tistabbilixxi l-minimu ggarantit li l-Istat għandu jiżgura, skond id-Direttiva 80/987, lill-impjegat li jkollu dritt, b’mod li s-salarju dovut lilu jista’ jiġi kkunsidrat bħala eżekuzzjoni tad-Direttiva nnifisha."

8        Għal spjegazzjoni iktar wiesgħa tal-fatti tal-kawżi prinċipali, ta' l-iżvolġiment tal-proċeduri u ta' l-osservazzjonijiet bil-miktub ippreżentati lill-Qorti tal-Ġustizzja, għandu jsir riferiment għar-rapport tas-seduta. Dawn l-elementi ta' l-inkartament qed jissemmew biss sa fejn huwa neċessarju għar-raġunament tal-qorti.

9        L-ewwel domanda mressqa mill-qorti nazzjonali tqajjem żewġ problemi, li jeħtieġ li jiġu eżaminati separatament. Hija tirrigwarda, minn naħa, l-effet dirett tad-dispożizzjonijiet tad-Direttiva li tiddefinixxi l-drittijiet ta’ l-impjegati, u min-naħa l-oħra, l-eżistenza u l-portata tar-responsabbiltà ta’ l-Istat għad-danni li jirriżultaw mill-ksur ta’ l-obbligi li jkollu skond id-dritt Komunitarju.

 Dwar l-effett dirett tad-dispożizzjonijiet tad-Direttiva li jistabbilixxu d-drittijiet ta’ l-impjegati

10      L-ewwel parti tal-ewwel domanda, imressqa mill-qorti nazzjonali, hija dwar jekk id-dispożizzjonijiet tad-Direttiva li jistabbilixxu d-drittijiet ta’ l-impjegati għandhomx jiġu interpretati fis-sens li dawk interessati jistgħu jinfurzaw dawn id-drittijiet kontra l-Istat quddiem il-qrati nazzjonali fil-każ li ma jkunux ittieħdu l-miżuri ta' implementazzjoni fit-terminu stabbilit.

11      Skond ġurisprudenza kostanti, l-Istat membru li ma jkunx adotta, fit-terminu stabbilit, il-miżuri għall-implementazzjoni imposti mid-Direttiva, ma jistax jinvoka, kontra l-individwu, l-inadempjenza tiegħu stess għall-obbligi li joħorġu mid-direttiva. Għalhekk, fil-każijiet kollha fejn id-dispożizzjonijiet ta’ Direttiva jidhru, mil-lat tal-kontenut tagħhom, inkundizzjonati u preċiżi biżżejjed, dawn id-dispożizzjonijiet jistgħu jiġu invokati, fin-nuqqas ta’ miżuri għall-implementazzjoni adottati fit-terminu preskritt, kontra kull dispożizzjoni nazzjonali li mhijiex konformi mad-Direttiva, jew ukoll jekk dawn id-dispożizzjonijiet tad-direttiva jkunu tali li jiddefinixxu drittijiet li l-individwi jistgħu jinvokaw kontra l-Istat (sentenza tad-19 ta’ Jannar 1982, Becker, punti 24 u 25, 8/81, (Ġabra. p. 53).

12      Jeħtieġ għalhekk, li jiġi eżaminat jekk id-dispożizzjonijiet tad-Direttiva 80/987, li jiddefinixxu d-drittijiet tal-ħaddiema, humiex inkundizzjonati u preċiżi biżżejjed. Dan l-istħarriġ għandu jdur fuq tliet aspetti, jiġifieri l-identifikazzjoni tal-persuni li jistgħu jibbenefikaw mill-garanzija stabbilita mid-dispożizzjonijiet, il-kontenut ta’ dik il-garanzija, u, fl-aħħar, l-identità tal-persuna li għandha tagħti l-garanzija. F’dan ir-rigward, tqum il-kwistjoni dwar jekk l-Istat jistax jitqies bħala dak responsabbli għall-din il-garanzija u dan minħabba li ma jkunx adotta l-miżuri neċessarji għat-traspożizzjoni fit-terminu preskritt.

13      L-ewwel nett, għal dak li għandu x'jaqsam ma' l-identifikazzjoni tal-benefiċjarji tal-garanzija, għandu jiġi rrilevat li, skond l-ewwel paragrafu ta' l-ewwel Artikolu, id-Direttiva hija applikabbli għad-drittijiet ta’ l-impjegati li jirriżultaw mill-kuntratti tax-xogħol jew mir-rapporti tax-xogħol fir-rigward tal-persuni li jħaddmu li jinsabu fi stat ta’ insolvenza skond l-ewwel paragrafu tat-tieni Artikolu, liema dispożizzjoni tiċċara l-ipoteżijiet li tista’ tinsab fihom persuna li tħaddem sabiex tiġi kkunsidrata fi stat ta’ insolvenza. L-Artikolu 2(2) jirreferi għal-liġi nazzjonali biex jiġu ddefiniti l-kunċetti ta’ "impjegat" u ta’ "min iħaddem". Fl-aħħar nett, il-paragrafu 2 ta’ l-Artikolu 1 jipprevedi li l-Istati membri, jistgħu, f’każ eċċezzjonali u taħt ċerti kundizzjonijiet biss, jeskludu mill-kamp ta' applikazzjoni tad-Direttiva ċerti kategoriji ta’ ħaddiema elenkati fl-anness tad-Direttiva.

14      Dawn id-dispożizzjonijiet huma inkundizzjonati u preċiżi biżżejjed tant li jippermettu lill-qorti nazzjonali tistabbilixxi jekk persuna tistax jew le tkun meqjusa bħala benefiċjarja tad-Direttiva. Infatti, kull ma għandha tagħmel il-qorti nazzjonali hi li minn banda tivverifika jekk il-persuna interessata hijiex impjegata skond il-liġi nazzjonali u jekk hijiex eskluża mill-kamp ta' applikazzjoni tad-Direttiva, skond l-Artikolu 1(2) u l-Anness 1 tagħha, (fir-rigward tal-kundizzjonijiet mitluba għal din l-esklużjoni, ara s-sentenzi tat-2 ta’ Frar 1989, Il-Kummisjoni vs Italja, 22/87, iċċitata iktar 'il fuq, punti 18 sa 23, u tat-8 ta’ Novembru 1990, Il-Kummisjoni vs Il-Greċja, C-35/88 punti 11 sa 26, Ġabra. p. I-3917, I-5409, I-3931), u mill-banda l-oħra, tivverifika jekk wieħed jaqax f’waħda mill-ipoteżijiet ta’ insolvenza previsti mill-Artikolu 2 tad-Direttiva.

15      Fir-rigward tal-kontenut tal-garanzija, l-Artikolu 3 tad-Direttiva jipprovdi li għandu jiġi assigurat il-pagament tad-djun dovuti li jirriżultaw mill-kuntratti tax-xogħol jew mir-rapporti tax-xogħol u li għandhom x’jaqsmu mar-remunerazzjoni li tkopri l-perijodu li jiġi qabel dik id-data stabbilita mill-Istat membru, li, f’dan ir-rigward, jista’ jagħżel bejn tliet possibilitajiet, jiġifieri a) id-data ta’ meta seħħet l-insolvenza ta' min iħaddem; b) dik ta’ meta ġie nnotifikat l-impjegat bit-tkeċċija tiegħu, minħabba l-insolvenza ta' min iħaddem; ċ) id-data ta’ meta seħħet l-insolvenza ta' min iħaddem jew id-data ta’ meta spiċċa l-kuntratt tax-xogħol jew ta' meta spiċċa r-rapport tax-xogħol ta’ l-impjegat in kwistjoni, minħabba l-insolvenza tal-prinċipal.

16      Skond l-għażla li jagħmel, l-Istat membru għandu l-fakultà, bis-saħħa ta’ l-Artikolu 4(1) u (2), li jillimita l-obbligu ta’ ħlas għall-perijodi ta’ żmien ta’ tliet xhur jew ta’ tmien ġimgħat, skond il-każ, ikkalkulati skond regoli preċiżi f'dan l-artikolu. Fl-aħħar nett, il-paragrafu 3 ta’ l-istess Artikolu jipprovdi li l-Istati membri jistgħu jiffissaw limitu fuq il-garanzija tal-ħlas sabiex jiġi evitat li jitħallsu somom ta’flus li jeċċedu l-fini soċjali tad-Direttiva. Meta jagħmlu użu minn din il-fakultà, l-Istati membri għandhom jinfurmaw lill-Kummissjoni dwar liema metodi ntużaw biex iffissaw dan il-limitu. Barra minn dan, l-Artikolu 10 jippreċiża li d-Direttiva ma taffettwax il-fakultà ta’ l-Istati membri li jieħdu l-miżuri neċessarji sabiex jiġi evitat l-abbuż u speċjalment li jirrifjutaw jew inaqqsu l-obbligu ta’ ħlas f’ċerti każijiet.

17      L-Artikolu 3 tad-Direttiva jħalli, b’hekk, l-għażla lill-Istat membru biex jiffissa d-data minn meta l-garanzija tal-pagament tad-djun trid tiġi assigurata. Madankollu, kif joħroġ impliċitament mill-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja (sentenza ta’ l-4 ta’ Diċembru 1986, FNV, 71/85, Ġabra. p. 3855; sentenza tat-23 ta’ Marzu 1987, McDermott u Cotter, 286/85, punt 15, Ġabra. p. 1453), il-fakultà ta’ l-Istat, li jagħżel fost numru ta’ possibiltajiet sabiex jilħaq ir-riżultat preskritt minn Direttiva, ma jeskludix il-possibbiltà, għall-individwi, li jinfurzaw quddiem il-qrati nazzjonali d-drittijiet li l-kontenut tagħhom jista’ jiġi stabbilit b’mod preċiż biżżejjed sempliċiment abbażi tad-dispożizzjonijiet tad-Direttiva.

18      F’dan il-każ, ir-riżultat li d-Direttiva in kwistjoni tippreskrivi huwa l-garanzija li d-djun dovuti lill-impjegati jitħallsu fil-każ ta’ insolvenza ta’ min iħaddimhom. Il-fatt li l-Artikoli 3, u 4(1) u (2) jattribwixxu lill-Istati membri marġini diskrezzjonali f'dak li għandu x'jaqsam mal-metodi ta' kif ser tiġi stabbilita din il-garanzija u l-limitu tal-ammont tagħha ma jaffettwax in-natura preċiża u inkundizzjonata tar-riżultat preskritt.

19      Fil-fatt, hekk kif il-Kummisjoni u r-rikorrenti rrilevaw, huwa possibli li tiġi ddeterminata l-garanzija minima prevista mid-Direttiva b'riferiment għad-data li għandha tiġi magħżula biex tinvolvi l-anqas spejjeż għall-istituzzjoni garanti. Din id-data hi l-istess data ta’ meta tkun seħħet l-insolvenza ta' min iħaddem, peress li ż-żewġ dati l-oħra, jiġifieri dik tan-notifika tat-tkeċċija ta’ l-impjegat u dik ta’ meta jiskadi l-kuntratt tax-xogħol jew meta spiċċa r-rapport tax-xogħol, jaħbtu, skond il-kundizzjonijiet mniżżla fl-Artikolu 3, neċessarjament wara li tkun seħħet l-insolvenza u għalhekk jiddelimitaw perijodu itwal, waqt liema perijodu l-ħlas tad-djun għandu jiġi assigurat.

20      Fir-rigward tal-fakultà, prevista fl-Artikolu 4(2), li tiġi limitata l-garanzija, għandu jiġi rrilevat li din ma teskludix il-possibbiltà li jiġi ffissat l-ammont tal-minimu garantit. Fil-fatt, kif jirriżulta mit-termini ta’ dan l-Artikolu, l-Istati membri għandhom il-fakultà li jillimitaw il-garanziji li jingħataw lill-impjegati għall-ċerti perijodi preċedenti għad-data indikata fl-Artikolu 3. Dawn il-perijodi huma stabbiliti skond it-tliet dati previsti mill-Artikolu 3, b’mod li huwa possibbli, f’kull każ, li jiġi stabbilit sa fejn l-Istat membru seta’ jnaqqas il-garanzija prevista mid-Direttiva skond id-data li kien jagħżel li kieku kien diġà implementa d-Direttiva.

21      Fil-każ ta’ l-Artikolu 4(3), li skond it-termini tiegħu l-Istati membri jistgħu jiffissaw limitu għall-garanzija tal-ħlas sabiex jiġi evitat li jitħallsu ammonti ta’ flus li jeċċedu l-iskopijiet soċjali tad-Direttiva, u, fil-każ ta' l-Artikolu 10, li jippreċiża li d-Direttiva ma taffettwax il-fakultà ta’ l-Istati membri li jieħdu l-miżuri neċessarji sabiex jiġi evitat l-abbuż, għandu jiġi rrilevat li jekk Stat membru jkun naqas fl-obbligi tiegħu li jimplementa d-Direttiva, hu ma jistax jinnewtralizza d-drittijiet li tagħti din id-Direttiva lill-individwi billi joqgħod fuq il-fakultà li jillimita l-ammont tal-garanzija, liema fakultà jku jista' jeżerċita li kieku jkun ħa l-miżuri neċessarji biex jimplementa d-Direttiva (dwar fakultà simili in konnessjoni mal-prevenzjoni ta’ l-abbuż fil-qasam fiskali, ara s-sentenza tad-19 ta’ Jannar 1982, Becker, punt 34, 8/81, Ġabra. p. 53).

22      Għandu għalhekk jiġi kkonstatat li d-dispożizzjonijiet in kwistjoni huma inkundizzjonati u preċiżi biżżejjed fir-rigward tal-kontenut tal-garanzija.

23      Għal dak li għandu x'jaqsam ma’ l-identità tal-persuna responsabbli għall-garanzija, l-Artikolu 5 tad-Direttiva jipprovdi hekk:

"L-Istati Membri għandhom ifasslu regoli dettaljati għall-organizzazzjoni, iffinanzjar u tħaddim ta’ l-istituzzjonijiet ta' garanzija, li jissodisfaw b'mod speċjali l-prinċipji li ġejjin:

(a) l-assi ta' l-istituzzjonijiet għandhom ikunu indipendenti mill-kapital li qed jitħaddem mill-persuna li tħaddem u ma jkunx aċċessibbli għall-proċeduri ta' l-insolvenza;

(b) min iħaddem għandu jikkontribwixxi għall-iffinanzjar, sakemm dan ma jkunx kopert għal kollox mill-awtoritajiet pubbliċi.

(ċ) ir-responsabilitajiet ta' l-istituzzjonijiet m'għandhomx jiddipendu fuq jekk l-obbligi ta' kontribuzzjonijiet għall-iffinanzjar ġewx sodisfatti jew le."

24      Ġie sostnut fil-fatt, li peress li d-Direttiva tipprovdi l-possibbiltà li l-istituzzjonijiet garanti jistgħu jiġu ffinanzjati totalment mill-awtoritajiet pubbliċi, ikun inammissibli li Stat membru jista’ jinnewtralizza l-effetti tad-Direttiva billi jallega li seta’ tefa' parti jew l-oneru finanzjarju kollu tiegħu fuq persuni oħra.

25      Dan l-argument mhuwiex ammissibbli. Jirriżulta mit-termini tad-Direttiva li l-Istat membru huwa obbligat jorganizza sistema istituzzjonali sħiħa xierqa għall-garanzija ta’ ħlas. Bis-saħħa ta’ l-Artikolu 5, l-Istat membru jgawdi min marġini kbira ta' diskrezzjoni fejn l-organizzazzjoni, it-tħaddim u l-finanzjament ta’ l-istituzzjonijiet garanti huma konċernati. Għandu jiġi enfasizzat li l-fatt, invokat mill-Kummisjoni, li d-Direttiva tipprevedi, fost il-possibbiltajiet l-oħra, li s-sistema tkun iffinanzjata kollha mill-awtoritajiet pubbliċi, ma jfissirx li l-Istat ikun iddentifikat bħala l-persuna responsabbli għall-ħlas tad-djun. L-obbligu ta’ ħlas hija ta' l-istituzzjonijiet garanti, u huwa biss meta qed jeżerċita l-poteri tiegħu li jorganizza s-sistema ta’ garanzija li l-Istat jista' jipprevedi li l-istitituzzjonijiet garanti jiġu ffinanzjati mill-awtoritajiet pubbliċi. Taħt din l-ipoteżi, l-Istat jassumi obbligu li, fil-prinċipju, mhux tiegħu.

26      Jirriżulta li, anke jekk id-dispożizzjonijiet tad-Direttiva in kwistjoni huma inkundizzjonati u preċiżi biżżejjed għal dak li għandu x'jaqsam ma’ l-identifikazzjoni tal-benefiċjarji tal-garanzija u l-kontenut ta’ din il-garanzija, dawn l-elementi mhumiex suffiċjenti biex l-individwi jkunu jinvokawhom quddiem il-qrati nazzjonali. Fil-fatt, minn banda, dawn id-dispożizzjonijiet ma jidentifikawx il-persuna responsabbli għall-garanzija, u minn-naħa l-oħra, l-Istat ma jistax jiġi meqjus responsabbli għas-sempliċi raġuni li hu naqas milli jieħu l-miżuri neċessarji għat-traspożizzjoni fit-terminu preskritt.

27      Jeħtieġ għalhekk li b'risposta għall-ewwel parti ta’ l-ewwel domanda jintqal li d-dispożizzjonijiet tad-Direttiva 80/987, li jistabbilixxu d-drittijiet ta’ l-impjegati, għandhom jiġu interpretati fis-sens li l-persuni interessati ma jistgħux jinvokaw dawn id-drittijiet kontra l-Istat quddiem il-qrati nazzjonali fin-nuqqas ta' provvedimenti ta’ implementazzjoni adottati fit-terminu preskritt.

 Dwar ir-responsabbiltà ta’ l-Istat għad-danni li rriżultaw mill-ksur ta’l-obbligi tiegħu li joħorġu mil-liġi Komunitarja.

28      It-tieni parti ta’ l-ewwel domanda mressqa mill-qorti nazzjonali hija dwar jekk Stat membru huwiex obbligat li jagħti kumpens għad-danni li jirriżultaw għall-individwi minħabba n-nuqqas ta’ traspożizzjoni tad-Direttiva 80/987.

29      It-tribunal nazzjonali jqajjem il-problema ta’ l-eżistenza u l-portata tar-responsabbiltà ta’ l-Istat għad-danni li jirriżultaw minħabba l-ksur ta’ l-obbligi tiegħu li joħorġu mil-liġi Komunitarja.

30      Din il-problema għandha tiġi eżaminata fid-dawl tas-sistema ġenerali tat-Trattat u tal-prinċipji fundamentali tiegħu.

 a)Fuq il-prinċipju tar-responsabbiltà ta’ l-Istat

31      Għandu jiġi mfakkar hawnhekk, l-ewwel nett, li t-Trattat tal-KEE ħoloq ordninament ġuridiku proprju, integrat mas-sistemi ġuridiċi ta’ l-Istati membri u li jipprevali fuq il-ġurisdizzjoni tagħhom. Is-suġġetti ta’ dan l-ordninament ġuridiku mhumiex biss l-Istati membri iżda wkoll iċ-ċittadini tagħhom u bħalma huwa jimponi obbligi fuq l-individwi, l-istess dritt Komunitarju huwa intiż li jagħtihom drittijiet li jidħlu fil-patrimonju ġuridiku tagħhom; dawn id-drittijiet joħorġu mhux biss meta huma msemmija espliċitament fit-Trattat, iżda wkoll permezz ta' l-obbligi li t-Trattat jimponi, b’mod ċar, kemm fuq l-individwi kif ukoll fuq l-Istati membri u l-istituzzjonijiet Komunitarji (ara s-sentenzi tal-5 ta’ Frar 1963, Van Gend en Loos, 26/62, Ġabra. p. 3, u dik tal-15 ta’ Lulju 1964, Costa, 6/64, ECR. p. 1141).

32      Għandu jiġi wkoll imfakkar li, kif jirriżulta minn ġurisprudenza kostanti, huwa d-dover tal-qrati nazzjonali li japplikaw, dejjem fil-kuntest tal-kompetenzi tagħhom, id-dispożizzjonijiet tal-liġi Komunitarja, u li jassiguraw l-effet sħiħ ta’ dawn in-normi u li jipproteġu d-drittijiet li dawn jagħtu lill-individwi (ara, b'mod partikolari s-sentenzi tad-9 ta’ Marzu 1978, Simmenthal, punt 16, 106/77, Ġabra. p. 629, u tad-19 ta’ Ġunju 1990, Factortame, punt 19, C-213/89, Ġabra. p. I-2433).

33      Għandu jiġi kkonstatat li l-effikaċja totali tan-normi Komunitarji kif ukoll il-protezzjoni tad-drittijiet li huma jirrikonoxxu jkunu pperikolati u mdgħajfa jekk l-individwi ma jkollhomx il-possibbiltà li jiksbu kumpens meta d-drittijiet tagħhom ikunu leżi minn vjolazzjoni tad-dritt Komunitarju attribwit lil Stat membru.

34      Il-possibbiltà li wieħed jikseb kumpens mill-Istat membru hija partikularment indispensabbli meta, bħal f’dan il-każ, l-effett sħih tan-normi Komunitarji hija subordinata għal kundizzjoni li jkun hemm azzjoni minn-naħa ta’ l-Istat, u li, konsegwentement, l-individwi ma jistgħux, fin-nuqqas ta’ din l-azzjoni, jinfurzaw id-drittijiet mogħtija lilhom mil-liġi Komunitarja quddiem il-qrati nazzjonali.

35      Jirriżulta li l-prinċipju tar-responsabbiltà ta’ l-Istat għad-danni kawżati lill-individwi minħabba l-vjolazzjonijiet tal-liġi Komunitarja li kien ħati għalihom, huwa inerenti għas-sistema tat-Trattat.

36      L-obbligu ta' l-Istati membri għal kumpens tad-danni jsib il-bażi tiegħu wkoll fl-Artikolu 5 tat-Trattat, li jgħid li l-Istati membri huma marbuta jieħdu l-miżuri kollha ġenerali jew partikolari adatti biex jassiguraw l-eżekuzzjoni ta’ l-obbligi tagħhom li joħorġu mid-dritt Komunitarju. Fost dawn l-obbligi hemm dik li jiġu jitneħħew il-konsegwenzi illeċiti ta’ vjolazzjoni tal-liġi Komunitarja (ara, fir-rigward ta’ dispożizzjoni analoga ta' l-Artikolu 86 tat-Trattat tal-KEFA, is-sentenza tas-16 ta’ Diċembru 1960, Humblet, 6/60, Ġabra. p. 1125).

37      Jirriżulta, minn dak kollu li ntqal, li l-liġi Komunitarja timponi l-prinċipju li l-Istati membri huma obbligati li jikkumpensaw id-danni kkawżati lill-individwi mill-ksur tagħhom tad-dritt Komunitarju.

 b) Dwar il-kundizzjonijiet tar-responsabbiltà ta’ l-Istat

38      Peress li r-responsabbiltà ta’ l-Istat hija hekk imposta mil-liġi Komunitarja, il-kundizzjonijiet li fihom din ir-responsabbiltà tnissel id-dritt għal kumpens tiddependi min-natura tal-vjolazzjoni tad-dritt Komunitarju li tkun fl-oriġini tad-dannu kkawżat.

39      Meta, kif inhu f’dan il-każ, Stat membru jkun naqas li josserva l-obbligu tiegħu, skond it-tielet inċiż ta' l-Artikolu 189 tat-Trattat, li jieħu l-miżuri kollha neċessarji biex jilħaq ir-riżultat preskritt minn Direttiva, l-effikaċja totali ta’ din in-norma tal-liġi Komunitarja tipprovdi dritt għal kumpens fil-każ li tliet kundizzjonijiet ikunu sodisfatti.

40      L-ewwel minn dawn il-kundizzjonijiet hija li r-riżultat preskritt mid-Direttiva timplika l-għoti ta' drittijiet favur l-individwi. It-tieni kundizzjoni hija li l-kontenut ta’ dawn id-drittijiet jista’ jiġi identifikat abbażi tad-dispożizzjonijiet tad-Direttiva. Fl-aħħar nett, it-tielet kundizzjoni tikkonsisti fl-eżistenza ta’ konnessjoni kawżali bejn il-vjolazzjoni ta’ l-obbligu li jaqa’ fuq l-Istat u d-dannu mġarrab mill-partijiet leżi.

41      Dawn il-kundizzjonijiet huma suffiċjenti biex jagħtu dritt lill-individwi li jiksbu kumpens, liema dritt għandu l-bażi tiegħu direttament fid-dritt Komunitarju.

42      Bla ebda ħsara għal din ir-riżerva, l-Istat għandu joffri rimedju għall-konsegwenzi tad-danni kkawżati abbażi tal-liġi nazzjonali. Fil-fatt, fl-assenza ta’ leġiżlazzjoni Komunitarja, huwa l-ordninament ġuridiku intern ta’ kull Stat membru li għandu jidentifika l-qorti kompetenti u li jistabbilixxi l-modalitajiet proċedurali għar-rikors ġudizzjarju intiżi li jassiguraw il-protezzjoni sħiha tad-drittijiet li l-individwi jgawdu mid-dritt Komunitarju (ara s-sentenzi li ġejjin: tat-22 ta’ Jannar 1976, Russo, 60/75, Ġabra. p. 45; tas-16 ta’ Frar 1976, Rewe, 33/76, Ġabra. p. 1989; tas-7 ta’ Lulju 1981, Rewe, 158/80, Ġabra. p. 1805).

43      Jeħtieġ li jiġi rrilevat, barra minn dan, li l-kundizzjonijiet, kemm formali kif ukoll sostanzjali f'materja ta' kumpens għad-danni stabbiliti mid-diversi leġiżlazzjonijiet nazzjonali ma jistgħux ikunu anqas favorevoli minn dawk li jikkonċernaw talbiet analogi domestiċi u l-anqas jistgħu jkunu magħmula b’tali mod li jkun prattikament impossibli jew eċċessivament diffiċli li wieħed jikseb rimedju (ara, għal dak li għandu x'jaqsam ma' materja analoga li tirrigwarda rimbors ta’ taxxi miġbura in vjolazzjoni tad-dritt Komunitarju, b'nod partikolari s-sentenza tad-9 ta’ Novembru 1983, San Giorgio, 199/82, Ġabra. p. 3595).

44      F’dan il-każ, il-ksur tad-dritt Komunitarju min-naħa ta’ Stat Membru, minħabba li jkun naqas li jwettaq it-traspożizzjoni tad-Direttiva 80/987 fit-terminu preskritt, ġie aċċertat b'sentenza tal-Qorti. Ir-riżultat preskritt minn din id-Direttiva jikkonsisti fl-għoti ta' dritt lill-impjegati għall-garanzija ta’ ħlas ta' salarji dovuti. Kif jirriżulta mill-eżami ta’ l-ewwel parti ta’ l-ewwel domanda, il-kontenut ta’ dan id-dritt jista’ jiġi ddefinit ab bażi tad-dispożizzjonijiet tad-Direttiva.

45      Konsegwentement, hija l-qorti nazzjonali li għandha tassigura, konformement mal-liġi nazzjonali fuq ir-responsabbiltà, id-dritt ta' l-impjegati li jiksbu kumpens tad-danni li ġew kkawżati lilhom minħabba n-nuqqas ta' traspożizzjoni tad-Direttiva.

46      Jeħtieġ għalhekk, li r-risposta lill-qorti nazzjonali tkun fis-sens li Stat membru huwa obbligat jagħti kumpensa għad-danni kkaġunati lill-individwi minħabba li ma kienx hemm traspożizzjoni tad-Direttiva 80/987.

 Dwar it-tieni u t-tielet domandi

47      Fid-dawl tar-risposta għall-ewwel domanda preliminari, ma hemmx bżonn li l-Qorti tiddeċiedi fuq it-tieni u t-tielet domandi.

 Dwar l-ispejjeż

48      L-ispejjeż tal-Gvern ta’ l-Italja, tar-Renju Unit, ta’ l-Olanda u tal-Ġermanja, kif ukoll tal-Kummisjoni tal-Komunitajiet Ewropej, li ssottomettew osservazzjonijiet lill-Qorti, ma jistgħux jitħallsu lura. Peress li l-proċedura fir-rigward tal-partijiet fil-kawża prinċipali għandha n-natur ta' kwistjoni mqajma quddiem il-qorti nazzjonali, hija l-qorti nazzjonali li għandha tiddeċiedi dwar l-ispejjeż.

Għal dawn il-motivi,

IL-QORTI TAL-ĠUSTIZZJA

filwaqt li tiddeċiedi dwar id-domandi ppreżentati lilha mill-Pretura di Vicenza (kawża C-6/90) u mill-Pretura ta’ Bassano del Grappa (kawża C-9/90), rispettivament, permezz tad-digrieti tad-9 ta’ Lulju u tat-30 ta’ Diċembru 1989, tiddikjara li:

1)      Id-dispożizzjonijiet tad-Direttiva 80/987/KEE tal-Kunsill, tal-20 ta’ Ottubru 1980, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet ta’ l-Istati membri relattivi għall-protezzjoni tal-ħaddiema impjegati fil-każ ta’ insolvenza ta’ min iħaddimhom, li jistabbilixxu d-drittijiet ta' l-impjegati, għandhom jiġu interpretati fis-sens li l-persuni interessati ma jistgħux jinfurzaw dawn id-drittijiet kontra l-Istat quddiem il-qrati nazzjonali fin-nuqqas ta' provvedimenti ta' implementazzjoni adottati fit-terminu preskritt.

2)      Stat membru huwa obbligat li jagħti kumpens għad-danni kkawżati lill-individwi min-nuqqas ta' traspożizzjoni tad-Direttiva 80/987/KEE.

Mogħtija f'Qorti bil-miftuħ fil-Lussemburgu, fid-19 ta' Novembru 1991.

* Lingwa tal-kawża: it-Taljan.