IL-KUMMISSJONI EWROPEA

Brussell, 8.11.2023

COM(2023) 690 final

KOMUNIKAZZJONI TAL-KUMMISSJONI LILL-PARLAMENT EWROPEW, LILL-KUNSILL, LILL-KUMITAT EKONOMIKU U SOĊJALI EWROPEW U LILL-KUMITAT TAR-REĠJUNI

Komunikazzjoni tal-2023 dwar il-Politika tat-Tkabbir tal-UE

{SWD(2023) 690 final} - {SWD(2023) 691 final} - {SWD(2023) 692 final} - {SWD(2023) 693 final} - {SWD(2023) 694 final} - {SWD(2023) 695 final} - {SWD(2023) 696 final} - {SWD(2023) 697 final} - {SWD(2023) 698 final} - {SWD(2023) 699 final}

Komunikazzjoni tal-2023 dwar il-Politika tat-Tkabbir tal-UE

I. Introduzzjoni                                 

It-tkabbir tal-UE huwa l-mutur li jwassal għall-istabbiltà, il-paċi u l-prosperità fit-tul madwar il-kontinent. Is-sħubija fl-UE hija investiment ġeostrateġiku f’Ewropa b’saħħitha, stabbli u magħquda msejsa fuq valuri komuni. Hija għodda b’saħħitha għall-promozzjoni tad-demokrazija, l-istat tad-dritt u r-rispett għad-drittijiet fundamentali. Prospett ta’ sħubija fl-UE li jkun kredibbli u bbażat fuq il-mertu huwa l-mutur ewlieni tat-trasformazzjoni li b’hekk isaħħaħ is-sigurtà kollettiva u l-prosperità soċjoekonomika tagħna. Huwa essenzjali r-rikonċiljazzjoni u l-istabbiltà jitrawmu fil-kontinent Ewropew. Is-sinifikat ġeopolitiku tat-tkabbir tal-UE reġa’ ġie enfasizzat aktar fl-2022, meta l-Ukrajna, ir-Repubblika tal-Moldova 1 u l-Georgia applikaw biex isiru membri tal-UE wara l-gwerra ta’ aggressjoni mhux provokata u mhux ġustifikata tar-Russja kontra l-Ukrajna, u l-Kunsill Ewropew 2 irrikonoxxa l-perspettiva Ewropea tal-Ukrajna, tal-Moldova u tal-Georgia filwaqt li lill-Ukrajna u lill-Moldova ikkonċedielhom l-istatus ta’ kandidat. L-għoti ta’ status ta’ kandidat lill-Bożnija-Ħerzegovina f’Diċembru 2022 kien pass importanti biex jinżamm il-momentum tal-proċess tat-tkabbir.

Illum, il-Balkani tal-Punent, it-Turkija 3 , l-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia għandhom tieqa ta’ opportunità storika biex jorbtu l-futur tagħhom mal-Unjoni Ewropea b’manjiera soda. L-adeżjoni hija, u se tibqa’, proċess ibbażat fuq il-mertu li jiddependi għalkollox fuq il-progress oġġettiv li jinkiseb minn kull sieħeb tat-tkabbir. Għaldaqstant, il-pajjiżi tat-tkabbir se jkollhom jieħdu azzjoni determinata biex jimplimentaw ir-riformi meħtieġa u jagħmlu progress tanġibbli u irriversibbli, l-ewwel u qabel kollox fuq l-elementi fundamentali tal-proċess ta’ adeżjoni tal-UE. L-istat tad-dritt, partikolarment l-indipendenza u l-funzjonament tal-ġudikatura u fil-ġlieda kontra l-korruzzjoni, id-drittijiet fundamentali, l-ekonomija, il-funzjonament ta’ istituzzjonijiet demokratiċi u r-riforma tal-amministrazzjoni pubblika huma s-sisien tal-politika tat-tkabbir.

Is-sħubija fl-UE hija għażla strateġika. Is-sħab iridu jħaddnu u jippromwovu l-valuri tal-UE b’mod sod u inekwivoku. Aktar minn qatt qabel, l-allinjament mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE jipponta lejn valuri kondiviżi u orjentazzjoni strateġika fil-kuntest ġeopolitiku l-ġdid.

II. Żviluppi ewlenin

Rispons magħqud kontra l-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja

L-aħħar sentejn kienu kkaratterizzati mill-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. L-Uffiċċju tal-Kummissarju Għoli tan-Nazzjonijiet Uniti għad-Drittijiet tal-Bniedem (OHCHR, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights) irreġistrar minn 27 000 vittma ċivili fl-Ukrajna, inkluż il-qtil ta’ 9 600 4 , hekk kif l-għadd eżatt ta’ mwiet mistenni li jkun ħafna ogħla. Il-ħtiġijiet umanitarji għadhom għoljin: 17,6 miljun ruħ fl-Ukrajna, 49 % tal-popolazzjoni totali tal-pajjiż 5 , u 6,2 miljuni f’pajjiżi li jospitaw ir-refuġjati 6 , għadhom jeħtieġu assistenza umanitarja multisettorjali. Il-gwerra kkawżat ukoll devastazzjoni u qerda tal-produzzjoni u tal-proprjetà, tfixkil tal-kummerċ, tnaqqis fl-investiment, it-tgħawwir tal-kapital uman, u ħsara enormi lill-ambjent.

Ir-rispons tal-UE għall-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kien bla preċedent, b’leħen wieħed, determinat, u immedjat. Is-27 Stat Membru tal-UE u s-sħab tagħhom madwar id-dinja kkundannaw il-gwerra ta’ aggressjoni mhux provokata u mhux ġustifikata. Huma ħadu azzjoni, billi iżolaw lir-Russja politikament u ekonomikament, ikkundannaw il-ksur tad-dritt umanitarju internazzjonali u appoġġaw passi biex jiżguraw li tittieħed responsabbiltà sħiħa mid-delitti tal-gwerra u minn ksur ieħor imwettaq b’rabta mal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja. Sal-lum l-UE adottat 11-il pakkett ta’ sanzjonijiet estensivi kontra r-Russja u l-Belarussja. Filwaqt li turi l-appoġġ sod tagħha għall-Ukrajna, l-UE għadha tagħti appoġġ umanitarju, finanzjarju, ekonomiku u militari wiesa’ lill-pajjiż. Permezz ta’ approċċ ta’ “Tim Ewropa”, l-UE, sal-lum l-Istati Membri tagħha u l-istituzzjonijiet finanzjarji mmobilizzaw EUR 82,6 biljun (Settembru 2023; inkluż EUR 25 biljun f’appoġġ militari), fosthom id-disponibbiltà ta’ finanzjament biex jiġu ospitati refuġjati fl-UE. Il-Kunsill estenda l-protezzjoni temporanja għall-persuni li ħarbu mill-gwerra kontra l-Ukrajna sa Marzu 2025, u ta ċ-ċertezza lil aktar minn 4 miljun persuna Ukrena li bħalissa jgħixu fl-UE. B’reazzjoni għall-imblukkar Russu tal-Portijiet Ukreni fill-Baħar l-Iswed, minn Mejju 2022, l-UE, flimkien mal-Ukrajna u l-Moldova, qed timplimenta Korsiji ta’ Solidarjetà bejn l-UE u l-Ukrajna, li jgħaqqdu lill-Ukrajna u lill-Moldova mal-Unjoni Ewropea, filwaqt li jiffaċilitaw il-kummerċ tagħhom mal-UE u mal-bqija tad-dinja, inkluż fi prodotti kritiċi bħaċ-ċereali. Il-Kummissjoni tappoġġa firxa ta’ sforzi biex il-ħsara ambjentali li ssir tiġi mmonitorjata u rreġistrata. L-UE se tkompli tappoġġa lill-Ukrajna sakemm ikun hemm bżonn.

F’Jannar tal-2023, il-Kummissjoni Ewropea, flimkien mal-Ukrajna u s-sħab tal-G7, waqqfet il-Pjattaforma għall-Koordinazzjoni tad-Donaturi biex tikkoordina l-appoġġ għall-ħtiġijiet ta’ finanzjament immedjati tal-Ukrajna u l-irkupru ekonomiku u r-rikostruzzjoni fil-futur.

F’Ġunju 2023, il-Kummissjoni Ewropea pproponiet strument ta’ finanzjament iddedikat fuq terminu medju li se jipprovdi lill-Ukrajna b’appoġġ koerenti, prevedibbli u flessibbli għall-perjodu bejn l-2024 u l-2027. Il-Faċilità l-ġdida għall-Ukrajna 7 se tappoġġa l-isforzi għas-sostenn tal-istabbiltà makrofinanzjarja u se tippromwovi l-irkupru. Il-pjan huwa li l-Faċilità tingħata EUR 50 biljun f’għotjiet u self għall-2024-2027.

L-UE tat żewġ pakketti ta’ appoġġ komprensivi lill-Moldova 8 wkoll, b’mod partikolari biex tindirizza l-impatt fuq il-pajjiż tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. Il-Moldova ħabbtet wiċċha ma’ influss kbir ta’ refuġjati mill-Ukrajna, inflazzjoni dejjem tikber, theddid fuq il-provvisti tal-enerġija tagħha, ksur tal-ispazju tal-ajru tagħha, u għadd kbir ta’ azzjonijiet ostili ibridi bħal protesti foloz, kampanji enormi ta’ diżinformazzjoni u attakki ċibernetiċi.

Il-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna tqanqal biża’ fir-reġjun kollu, inkluż fil-Georgia. F’dan il-kuntest, is-sigurtà u d-difiża, il-ġlieda kontra t-theddid ibridu u taċ-ċibersigurtà għadhom fost l-oqsma ta’ prijorità tal-kooperazzjoni bejn l-UE u l-Georgia. Permezz tal-Faċilità Ewropea għall-Paċi ġie mobilizzat total ta’ EUR 62 miljun b’appoġġ għall-Forzi tad-Difiża Georgjani.

F’Diċembru 2022, il-Kummissjoni Ewropea ppreżentat Pakkett ta’ Appoġġ għall-Enerġija ta’ EUR 1 biljun għall-Balkani tal-Punent 9 . Filwaqt li indirizza l-ħtiġijiet immedjati fuq terminu qasir u medju fir-reġjun, il-pakkett sostanzjali ta’ appoġġ għall-enerġija għen lis-sħab tal-Balkani tal-Punent jibdew inaqqsu d-dipendenza tagħhom fuq il-fjuwils fossili Russi, jaċċelleraw id-dekarbonizzazzjoni u jtejbu s-sigurtà tal-enerġija tar-reġjun. L-UE żiedet l-appoġġ tagħha għaċ-ċibersigurtà, anki fid-dawl ta’ diversi attakki ċibernetiċi fil-pajjiżi tal-Balkani tal-Punent. F’Ġunju 2023 l-Kummissjoni Ewropea ospitat b’mod konġunt Konferenza ta’ Livell Għoli dwar iċ-Ċibersigurtà fi Brussell.

Il-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna ħalliet impatt fuq il-pajjiżi tat-tkabbir, b’mod partikolari l-Ukrajna bħala l-vittma tal-aggressjoni, u l-Istati Membri tal-UE, bi sfidi ekonomiċi u soċjali kbar. Ikkonfrontata b’instabbiltà barranija li qed tikber, kompetizzjoni strateġika u theddid għas-sigurtà, l-UE assumiet aktar responsabbiltà internazzjonali u ħadet passi deċiżivi oħrajn biex tnaqqas id-dipendenzi u l-bini ta’ bażi ekonomika aktar robusta. Dawn l-għanijiet huma rilevanti għall-pajjiżi kollha tat-tkabbir.

It-tkabbir tal-UE jingħata momentum ġdid

F’Ġunju 2022 l-aġenda tat-tkabbir kisbet momentum ġdid, hekk kif il-Kunsill Ewropew approva r-rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni, filwaqt li rrikonoxxa l-perspettiva Ewropea tal-Ukrajna, tal-Moldova u tal-Georgia u ta lill-Ukrajna u lill-Moldova status ta’ pajjiż kandidat. Dan seħħ wara l-applikazzjonijiet għas-sħubija fl-UE li ġew ppreżentati mit-tliet pajjiżi fir-rebbiegħa tal-2022, u l-Opinjonijiet 10 ippreżentati mill-Kummissjoni Ewropea f’Ġunju tal-istess sena.  Il-perspettiva Ewropea saħħet id-determinazzjoni tal-pajjiżi li jwettqu r-riformi meħtieġa mill-proċess ta’ adeżjoni mal-UE, b’mod partikolari l-passi/prijoritajiet imsemmija fl-Opinjonijiet tal-Kummissjoni. Mil-lum il-Kummissjoni qiegħda tirrapporta dwar it-twettiq ta’ dawn il-passi/prijoritajiet bħala parti mill-pakkett tat-tkabbir regolari tagħha, li minn din is-sena jinkludu l-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia.

Fil-Balkani tal-Punent, l-ewwel Konferenza Intergovernattiva mal-Albanija u mal-Maċedonja ta’ Fuq dwar in-negozjati tal-adeżjoni saret f’Lulju 2022, u kienet segwita mill-eżami analitiku tal-proċess (skrinjar) tal-acquis tal-UE, li għandu jiġi ffinalizzat f’Diċembru 2023. F’Diċembru 2022, il-Kunsill Ewropew ta lill-Bożnija-Ħerzegovina l-istatus ta’ kandidat tal-UE bil-fehim li l-pajjiż jimplimenta l-passi speċifikati fil-komunikazzjoni tal-Kummissjoni dwar il-politika tat-tkabbir 11 ta’ Ottubru 2022. F’Diċembru 2022, il-Kosovo 12* applika għal sħubija fl-UE. Fir-rebbiegħa tal-2023, l-UE qablet dwar il-liberalizzazzjoni tal-viża għall-Kosovo, li se tapplika mill-1 ta’ Jannar 2024.

L-impenn f’livell għoli mal-pajjiżi tat-tkabbir issokta. Matul is-Summit tal-Balkani tal-Punent tal-Proċess ta’ Berlin f’ Novembru 2022, il-Kummissjoni ħabbret Pakkett ta’ Appoġġ għall-Enerġija sostanzjali ta’ EUR 1 biljun f’għotjiet tal-UE biex tgħin lill-Balkani tal-Punent jindirizzaw il-konsegwenzi immedjati tal-kriżi tal-enerġija u jibnu r-reżiljenza fuq terminu qasir u medju. Is-Summit bejn l-UE u l-Balkani tal-Punent sar f’Diċembru 2022 f’Tirana. Il-fatt li s-summit ġie organizzat għall-ewwel darba fir-reġjun kien sinjal ċar tal-impenn sħiħ u inekwivoku tal-UE għall-perspettiva tas-sħubija tal-Balkani tal-Punent mal-Unjoni Ewropea. L-UE laqgħet b’sodisfazzjon il-progress li sar fin-negozjati dwar tliet ftehimiet tas-Suq Reġjonali Komuni ġodda li jiffaċilitaw il-libertà tal-moviment u l-impjiegi fir-reġjun kollu. Matul is-summit ġie adottat pjan direzzjonali għat-tnaqqis tal-kostijiet tar-roaming bejn l-UE u l-Balkani tal-Punent.

Fis-6 ta’ Ottubru 2023, fil-laqgħa informali tal-kapijiet ta’ stat jew ta’ gvern fi Granada, il-mexxejja tal-UE kkonfermaw mill-ġdid it-tkabbir bħala investiment ġeostrateġiku fil-paċi, fis-sigurtà, fl-istabbiltà u fil-prosperità 13 . Huma enfasizzaw li l-membri aspiranti jeħtieġ li jżidu l-isforzi ta’ riforma tagħhom, b’mod partikolari fil-qasam tal-istat tad-dritt, f’konformità man-natura bbażata fuq il-mertu tal-proċess ta’ adeżjoni u bl-assistenza tal-UE. Fl-istess waqt jeħtieġ li l-Unjoni tistabbilixxi l-pedamenti interni u r-riformi meħtieġa għall-issoktar tat-tkabbir biex il-proġett tal-Unjoni Ewropea jitlesta. Bħala espressjoni konkreta tal-appoġġ tal-UE għas-sħab tat-tkabbir, huwa kruċjali li jiġi mobilizzat il-finanzjament korrispondenti, inkluż fil-kuntest tar-reviżjoni ta’ nofs it-terminu tal-qafas finanzjarju pluriennali attwali 14 .

Fis-Summit tal-Proċess ta’ Berlin fis-16 ta’ Ottubru 2023, li għall-ewwel darba sar fir-reġjun - f’Tirana, sar progress dwar is-Suq Reġjonali Komuni bl-iffirmar tal-Ftehim dwar ir-rikonoxximent tal-kwalifiki professjonali għall-qwiebel, il-veterinarji, l-infermiera u l-ispiżjara u għadd ta’ dikjarazzjonijiet konġunti relatati mal-kooperazzjoni reġjonali. Kienet ukoll opportunità għal diskussjoni dwar il-Pjan ta’ Tkabbir tal-UE għall-Balkani tal-Punent mal-mexxejja tar-reġjun u għall-inawgurazzjoni tal-uffiċċju ta’ rappreżentanza tal-Kulleġġ tal-Ewropa f’Tirana inkluża t-tnedija tar-reġistrazzjoni tal-istudenti għas-sena akkademika 2024/25.

In-negozjati tal-adeżjoni mat-Turkija ilhom wieqfa mill-2018, f’konformità mad-deċiżjoni tal-Kunsill. It-Turkija għadha sieħba ewlenija tal-Unjoni Ewropea u pajjiż kandidat, u tenfasizza li l-għan strateġiku tagħha huwa li taderixxi mal-UE. Madankollu, it- Turkija kompliet titbiegħed mill-UE, l-aktar minħabba li kompliet tagħmel rigress fl-oqsma tad-drittijiet fundamentali, tal-indipendenza tal-ġudikatura, tal-ġestjoni ekonomika, u minħabba n-nuqqas ta’ riformi f’xi kwistjonijiet settorjali.

Id-dikjarazzjoni UE- Turkija tal-2016 baqgħet il-qafas ewlieni għall-kooperazzjoni dwar il-migrazzjoni u kompliet tagħti riżultati, minkejja sfidi kontinwi relatati mal-implimentazzjoni tagħha. It- Turkija għadha tospita 3,6 miljun refuġjat. It- Turkija ssoktat taqdi wkoll rwol ewlieni fl-indirizzar tal-migrazzjoni tul ir-rotta tal-Lvant tal-Mediterran. Il-Kummissjoni tistenna li t- Turkija tirrispetta l-impenji tagħha skont id-dikjarazzjoni bejn l-UE u t- Turkija, f’konformità mal-konklużjonijiet tal-Kunsill Ewropew ta’ Ottubru 2021, inkluża l-prevenzjoni tal-migrazzjoni irregolari minn rotot fuq l-art u l-baħar, u l-issoktar tar-ritorni.

F’konformità mal-konklużjonijiet tal-Kunsill Ewropew tal-2021 15 dwar aġenda pożittiva mat-Turkija, il-Kummissjoni impenjat ruħha fi djalogu ta’ livell għoli mal-awtoritajiet Torok dwar l-agrikoltura u l-iżvilupp rurali, dwar it-tibdil fil-klima, kif ukoll dwar ir-riċerka u l-innovazzjoni, u nediet il-Pjattaforma ta’ Investiment tat- Turkija li għadha kif inħolqot. Id-djalogu ta’ livell għoli li jmiss bejn l-UE u t- Turkija dwar il-migrazzjoni u s-sigurtà mistenni jsir fit-23 ta’ Novembru 2023. L-UE għandha interess strateġiku f’ambjent stabbli u sigur fil-Lvant tal-Mediterran u fl-iżvilupp ta’ relazzjoni ta’ kooperazzjoni u ta’ benefiċċju reċiproku mat-Turkija. F’Ġunju 2023, il-Kunsill Ewropew stieden lir-Rappreżentant Għoli u lill-Kummissjoni biex jippreżenta rapport lill-Kunsill Ewropew dwar is-sitwazzjoni attwali tar-relazzjonijiet bejn l-UE u t-Turkija  16 , li jibni fuq l-istrumenti u l-għażliet identifikati mill-Kunsill Ewropew, u bil-ħsieb li jipproċedu b’mod strateġiku u li jħares ’il quddiem.

Mill-bidu nett tal-aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, ir-relazzjonijiet tal-UE mal-Ukrajna laħqu livell bla preċedent. Fi Frar 2023 sar l-24 Summit bejn l-UE u l-Ukrajna u laqgħa bejn il-Kulleġġ tal-Kummissarji u l-Gvern tal-Ukrajna fi Kiev. L-ewwel laqgħa informali tal-ministri għall-affarijiet barranin UE-Ukrajna li qatt saret fi Kiev laqqgħet lill-Ukrajna, lill-UE u lis-27 Stat Membru fit-2 ta’ Ottubru 2023. L-UE tenniet l-appoġġ u l-impenn sod tagħha għall-indipendenza, is-sovranità u l-integrità territorjali tal-Ukrajna fil-fruntieri tagħha li huma rikonoxxuti internazzjonalment u fit-triq tal-pajjiż biex tissieħeb mal-UE.

Fl-1 ta’ Ġunju 2023, il-Moldova ospitat it-tieni laqgħa tal-Komunità Politika Ewropea, li laqqgħet flimkien 45 mexxej Ewropew biex jiddiskutu l-isforzi konġunti għall-paċi u s-sigurtà, kif ukoll ir-reżiljenza u l-konnettività tal-enerġija u l-mobbiltà fl-Ewropa.

Il-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna kompliet tenfasizza l-ħtieġa għal unità u solidarjetà fost l-UE u l-eqreb sħab tagħha u b’hekk l-importanza tal-allinjament tal-politika estera u ta’ sigurtà komuni (PESK) fil-proċess tat-tkabbir. L-issoktar tal-allinjament sħiħ tal-UE mill-Albanija, mill-Montenegro u mill-Maċedonja ta’ Fuq mal-PESK huwa sinjal qawwi tal-għażla strateġika tagħhom għall-adeżjoni mal-UE. Il-kooperazzjoni u l-allinjament ġenerali tal-Ukrajna mal-PESK tal-UE żdiedu. Iż-żieda sinifikanti fir-rati ta’ allinjament tal-PESK tal-Moldova u l-Bożnija-Ħerzegovina, u l-issoktar tal-allinjament unilaterali tal-Kosovo, kienu wkoll konfermi importanti tad-direzzjoni strateġika tagħhom lejn l-UE, għalkemm l-implimentazzjoni tas-sanzjonijiet fil-Bożnija-Ħerzegovina għadha diffiċli. Is-Serbja żammet ix-xejra ta’ allinjament tagħha matul il-perjodu ta’ rappurtar u hija mistennija, bħala kwistjoni ta’ prijorità, tissodisfa l-impenn tagħha u progressivament tallinja ruħha mal-PESK tal-UE, inkluż dwar miżuri restrittivi tal-UE, f’konformità mal-qafas ta’ negozjati tagħha, u li tevita azzjonijiet u dikjarazzjonijiet li jmorru kontra l-pożizzjonijiet tal-UE dwar il-politika barranija. L-allinjament tal-Georgia mal-PESK għadu baxx u l-pajjiż mistenni jreġġa’ lura din ix-xejra. It- Turkija ma għamlet l-ebda progress fl-allinjament tal-PESK matul il-perjodu ta’ rapportar, filwaqt li żammet rata baxxa ħafna. It- Turkija kompliet toqgħod lura milli tallinja mal-miżuri restrittivi tal-UE kontra r-Russja. Ir-retorika tagħha b’appoġġ għall-grupp terroristiku Ħamas wara l-attakki tiegħu kontra l-Iżrael fis-7 ta’ Ottubru 2023 tmur totalment kontra l-approċċ tal-UE. Fl-istess ħin, it- Turkija, flimkien man-NU, iffaċilitat l-esportazzjoni taċ-ċereali Ukreni mill-Baħar l-Iswed permezz tal-Inizjattiva tal-Baħar l-Iswed dwar iċ-Ċereali, sakemm ir-Russja ssosspendiet il-mekkaniżmu unilateralment. Is-sħab komplew jikkontribwixxu għall-missjonijiet u l-operazzjonijiet tal-politika ta’ sigurtà u ta’ difiża komuni b’mod siewi.

Il-Balkani tal-Punent, it- Turkija, l-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia komplew jallinjaw ruħhom mal-UE u vvutaw fuq il-maġġoranza tar-riżoluzzjonijiet rilevanti tal-Assemblea Ġenerali tan-NU relatati mal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. Bħala membru mhux permanenti tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU, l-Albanija kompliet timpenja ruħha attivament fil-promozzjoni u d-difiża tad-dritt internazzjonali, il-Karta tan-NU u l-ordni internazzjonali bbażat fuq ir-regoli.

L-Albanija, il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Moldova u l-Ukrajna ngħaqdu mal-Mekkaniżmu tal-Unjoni għall-Protezzjoni Ċivili. Huma kisbu progress sinifikanti fil-protezzjoni ċivili billi żiedu l-kapaċità amministrattiva u operazzjonali tagħhom biex juru s-solidarjetà tal-UE. Skont il-mekkaniżmu l-Istati parteċipanti tal-Mekkaniżmu tal-Unjoni għall-Protezzjoni Ċivili għandhom l-istess drittijiet u obbligi bħal dawk tal-Istati Membri tal-UE.

Il-Kummissjoni tħeġġeġ lill-pajjiżi kollha tat-tkabbir biex ikunu aktar ambizzjużi u jsaħħu l-azzjoni koordinata tagħhom dwar it-tranżizzjoni ekoloġika, speċjalment billi jipprijoritizzaw l-integrazzjoni tal-Patt Ekoloġiku Ewropew fl-oqsma kollha ta’ politika. Il-pajjiżi li huma parti mat-Trattat dwar il-Komunità tal-Enerġija huma mħeġġa jimplimentaw l-impenji skont il-Pjan Direzzjonali għad-Dekarbonizzazzjoni tal-Komunità tal-Enerġija u jħejju għall-Iskema għall-Iskambju ta’ Kwoti tal-Emissjonijiet f’konformità mar-rakkomandazzjoni tal-Komunità tal-Enerġija.

III. Il-pajjiżi tat-tkabbir fi triqithom lejn l-UE

Il-kapitoli tan-negozjati tal-Montenegro nfetħu kollha u tlieta minnhom ngħalqu b’mod proviżorju. L-istadju importanti li jmiss huwa li jintlaħqu l-punti ta’ riferiment interim fir-rigward tal-kapitoli dwar l-istat tad-dritt. Is-Serbja fetħet 22 kapitolu minn 35 kapitolu ta’ negozjati u 2 minnhom ingħalqu proviżorjament. It-triq lejn il-ftuħ ta’ aktar raggruppamenti tiddependi fuq il-progress li jagħmel il-pajjiż, b’mod partikolari fuq il-pass tar-riformi tal-istat tad-dritt u n-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo.

F’konformità mal-metodoloġija riveduta 17 fil-konklużjonijiet u fir-rakkomandazzjonijiet ta’ din il-Komunikazzjoni, il-Kummissjoni tivvaluta l-bilanċ globali fin-negozjati tal-adeżjoni mal-Montenegro u mas-Serbja u tipproponi xi progress jista’ jsir minn kull pajjiż. Il-konferenzi intergovernattivi li jmiss jistgħu jsiru wara l-pubblikazzjoni ta’ dan il-pakkett annwali ta’ rapporti.

Wara l-ewwel Konferenza Intergovernattiva mal-Albanija u mal-Maċedonja ta’ Fuq fid-19 ta’ Lulju 2022, il-Kummissjoni nediet il-proċess ta’ skrinjar minnufih. Is-sessjonijiet kollha dwar ir-raggruppament 1 (elementi fundamentali), ir-raggruppament 2 (suq intern), ir-raggruppament 3 (kompetittività u tkabbir inklużiv) u r-raggruppament 4 (Aġenda Ekoloġika u konnettività sostenibbli) seħħew kollha. Is-sessjonijiet ta’ spjegazzjoni u bilaterali għaż-żewġ raggruppamenti li jifdal għadhom għaddejjin jew huma skedati sa Diċembru 2023. Ir-rapporti ta’ skrinjar għar-raggruppament tal-oqsma fundamentali ġew ippreżentati lill-Kunsill f’Lulju 2023. L-awtoritajiet iddikjaraw b’mod konsistenti l-impenn politiku tagħhom għall-għan strateġiku tal-integrazzjoni tal-UE u l-ambizzjoni tagħhom li jmexxu n-negozjati tal-adeżjoni fuq il-bażi li l-progress fuq ir-riformi jibqa’ għaddej. 

Wara l-elezzjonijiet ġenerali ta’ Ottubru 2022, lejn l-aħħar ta’ Jannar fil-Bożnija-Ħerzegovina daħlet fil-kariga Kunsill tal-Ministri ġdid fil-livell tal-Istat, u fil-bidu ta’ Mejju 2023 beda l-mandat tal-gvern ġdid fl-entità tal-Federazzjoni. Wara l-għoti tal-istatus ta’ kandidat f’Diċembru 2022, il-koalizzjoni tal-gvern il-ġdid ddikjarat il-progress fit-triq lejn l-UE bħala prijorità ewlenija tal-ftehim ta’ koalizzjoni tagħha u esprimiet impenn biex tindirizza l-14-il prijorità ewlenija mill-Opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għas-sħubija fl-UE, il-Kunsill tal-Ministri tal-Bożnija-Ħerzegovina adotta diversi strateġiji (dwar it-terroriżmu, il-kriminalità organizzata, il-ħasil tal-flus u l-migrazzjoni) u abbozzi ta’ liġijiet. Il-Parlament adotta għadd ta’ liġijiet relatati mal-14-il prijorità ewlenin u l-passi speċifikati fir-rakkomandazzjoni tal-Kummissjoni dwar l-istatus ta’ kandidat. Il-Qorti Kostituzzjonali annullat diversi atti legali u politiċi adottati mill-entità Republika Srpska għaliex jiksru l-ordni kostituzzjonali u legali. L-introduzzjoni mill-ġdid ta’ pieni kriminali għall-malafama fl-entità Republika Srpska f’Lulju 2023 ħalliet impatt gravi fuq l-ambjent għas-soċjetà ċivili u tirrappreżenta pass kbir lura fil-protezzjoni tad-drittijiet fundamentali. L-assemblea tal-entità adottat abbozz ta’ liġi fl-ewwel qari mmirat lejn gruppi tas-soċjetà ċivili bħala “aġenti barranin”; jekk isseħħ l-adozzjoni bis-sħiħ tagħha, dan ikun juri indubbjament li sar pass lura. F’Ġunju 2023, l-entità Republika Srpska adottat żewġ liġijiet dwar in-nuqqas ta’ implimentazzjoni tas-sentenzi tal-Qorti Kostituzzjonali u d-deċiżjonijiet tar-Rappreżentant Għoli, u b’hekk kisret l-ordni kostituzzjonali u legali tal-pajjiż.

Il-Kunsill tal-UE u l-Parlament Ewropew adottaw id-deċiżjoni dwar il-liberalizzazzjoni tal-viża għall-Kosovo fir-rebbiegħa tal-2023. F’Diċembru 2022 il-Kosovo applika għal sħubija fl-UE. Is-sitwazzjoni fit-Tramuntana tal-Kosovo matul il-perjodu ta’ rappurtar kienet ikkaratterizzata minn diversi kriżijiet b’intensitajiet differenti fuq għadd ta’ kwistjonijiet. Fl-24 ta’ Settembru 2023 seħħ attakk vjolenti kontra l-Pulizija tal-Kosovo li jikkostitwixxi l-agħar eskalazzjoni f’dawn l-aħħar snin. Il-pjanċi tal-liċenzja wkoll wasslu għal kriżijiet oħra, li rriżultaw fir-riżenja kollettiva tas-Serbi tal-Kosovo mill-istituzzjonijiet tal-Kosovo f’Novembru 2022.

Il-Kosovo u s-Serbja għamlu Ftehim dwar il-Perkors lejn in-Normalizzazzjoni u dwar l-Anness ta’ Implimentazzjoni tiegħu fi Frar u Marzu 2023 rispettivament. Kemm il-Kosovo kif ukoll is-Serbja għad iridu jibdew l-implimentazzjoni tal-obbligi rispettivi tagħhom li jirriżultaw mill-Ftehim, li huma vinkolanti għall-Partijiet u parti mit-triq tagħhom lejn l-Ewropa.

L-UE u t-Turkija komplew jimpenjaw ruħhom f’konformità mal-konklużjonijiet tal-Kunsill Ewropew tal-2021. It- Turkija hija pajjiż kandidat u sieħeb kruċjali tal-UE fl-oqsma essenzjali ta’ interess konġunt bħalma huma l-kummerċ, il-migrazzjoni, il-ġlieda kontra t-terroriżmu, is-saħħa pubblika, il-klima, l-enerġija, it-trasport u kwistjonijiet reġjonali. In-negozjati tal-adeżjoni għadhom wieqfa, billi t- Turkija ma reġġgħetx lura x-xejra negattiva li titbiegħed mill-Unjoni Ewropea, fejn sar rigress serju f’għadd ta’ oqsma ewlenin. Dwar l-enerġija, it- Turkija għadha pajjiż ta’ tranżitu importanti u affidabbli għall-UE. L-UE wieġbet minnufih b’solidarjetà għat-terremoti ta’ Frar 2023 li laqtu lix-Xlokk tat- Turkija b’timijiet ta’ salvataġġ u appoġġ in natura permezz tal-Mekkaniżmu tal-Unjoni għall-Protezzjoni Ċivili, u kkontribwixxiet għall-mobilizzazzjoni ta’ wegħda ġenerali ta’ EUR 6 biljun mill-komunità internazzjonali. Iż-żewġ naħat qed jikkooperaw b’suċċess biex jimplimentaw l-EUR 1 biljun f’assistenza mwiegħda mill-UE. L-Unjoni Doganali bejn l-UE u t- Turkija għadha ta’ benefiċċju għaż-żewġ naħat. Jenħtieġ li jiġi żgurat rispett sħiħ lejn il-miżuri restrittivi tal-UE, b’mod partikolari b’kunsiderazzjoni taċ-ċirkolazzjoni ħielsa tal-prodotti fl-Unjoni Doganali bejn l-UE u t-Turkija.

L-opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tal-Ukrajna għas-sħubija fl-UE identifikat 7 passi biex l-Ukrajna tipproċedi fit-triq tal-adeżjoni tagħha mal-UE. Il-Kunsill Ewropew ta status ta’ kandidat lill-Ukrajna u stieden lill-Kummissjoni tirrapporta dwar l-implimentazzjoni tas-7 passi bħala parti integrali minn dan il-pakkett.

L-opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tal-Moldova għas-sħubija fl-UE identifikat 9 passi biex il-Moldova tipproċedi fit-triq tal-adeżjoni tagħha mal-UE. Il-Kunsill Ewropew ta l-istatus ta’ kandidat lill-Moldova u stieden lill-Kummissjoni tirrapporta dwar l-implimentazzjoni tad-9 passi bħala parti integrali ta’ dan il-pakkett.

L-opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tal-Georgia għas-sħubija fl-UE identifikat 12-il pass biex il-Georgja tipproċedi fit-triq tal-adeżjoni tagħha mal-UE. Il-Kunsill Ewropew esprima r-rieda li jagħti l-istatus ta’ pajjiż kandidat lill-Georgia ladarba dawn il-prijoritajiet jiġu indirizzati. Il-Kunsill Ewropew stieden lill-Kummissjoni tirrapporta dwar l-implimentazzjoni ta’ dawn il-prijoritajiet bħala parti integrali ta’ dan il-pakkett.

IV. Il-prinċipji fundamentali tal-proċess ta’ adeżjoni tal-UE 

L-istat tad-dritt, id-drittijiet fundamentali, il-funzjonament tal-istituzzjonijiet demokratiċi, ir-riforma tal-amministrazzjoni pubblika u l-kriterji ekonomiċi jiffurmaw il-qalba ta’ dak li huwa magħruf bħala l-“prinċipji fundamentali” tal-proċess ta’ adeżjoni mal-UE. Il-kwalità tal-istituzzjonijiet u l-governanza tirfed it-tisħiħ tal-kompetittività, il-prosperità u l-benesseri tas-soċjetà, u hija s-sies tal-kapaċità ta’ konformità mal-acquis tal-UE b’mod ġenerali. Huwa kruċjali li l-pajjiżi tat-tkabbir jagħmlu riformi kredibbli u irriversibbli fuq il-prinċipji fundamentali biex jiżguraw progress fil-perkorsi ta’ adeżjoni rispettivi tagħhom mal-UE. Matul is-sena li għaddiet, ġie nnutat avvanz fl-aġendi ta’ riforma marbuta mal-prinċipji fundamentali b’mod partikolari fl-Ukrajna u fil-Moldova b’reazzjoni għar-rakkomandazzjonijiet fl-Opinjonijiet rispettivi tal-Kummissjoni.

It-tisħiħ tal-istat tad-dritt jirrikjedi sistema ġudizzjarja indipendenti, imparzjali, responsabbli u professjonali, li topera b’mod effiċjenti, u b’riżorsi adegwati, ħielsa minn interferenza esterna mhux xierqa u fejn id-deċiżjonijiet jiġu eżegwiti b’mod effettiv u f’waqtu. F’xi każijiet inkiseb progress, bħar-riformi ġudizzjarji avvanzati fl-Albanija, il-Moldova, is-Serbja u l-Ukrajna. Madankollu, fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi tat-tkabbir il-korpi ġudizzjarji għadhom esposti għal ħafna diffikultajiet u vulnerabbiltajiet. It-tentattivi tal-politiċi f’diversi pajjiżi biex jesponu pubblikament u jagħmlu pressjoni fuq il-maġistrati, b’mod partikolari fuq każijiet sensittivi, baqgħu prattika inkwetanti. L-arranġamenti istituzzjonali li jaffettwaw b’mod negattiv l-indipendenza tal-imħallfin u l-prosekuturi baqgħu fis-seħħ, u fl-aħħar mill-aħħar jaffettwaw il-bilanċ u s-separazzjoni tas-setgħat. B’riżultat ta’ dan, il-kredibbiltà tal-ġudikatura b’mod ġenerali baqgħet pjuttost baxxa, inkluża perċezzjoni pubblika komuni ta’ impunità. F’diversi pajjiżi, ir-riformi tal-ġustizzja żvelaw kapaċità ta’ implimentazzjoni limitata anki fejn hemm ir-rieda politika. L-effettività tal-awtoritajiet investigattivi u ġudizzjarji, li tirriżulta f’rekord kredibbli ta’ riżultati, hija essenzjali biex isir aktar progress fil-proċess ta’ adeżjoni mal-UE.

Il-ġlieda kontra l-korruzzjoni għadha prijorità għall-gvernijiet fil-pajjiżi tat-tkabbir. Il-korruzzjoni, inkluża l-korruzzjoni f’livell għoli, għadha mifruxa fil-pajjiżi tat-tkabbir, filwaqt li huwa inkwetanti li l-interessi pubbliċi u privati għadhom mhumiex separati. Saru xi sforzi biex tissaħħaħ il-ġlieda kontra l-korruzzjoni. L-integrazzjoni tal-miżuri kontra l-korruzzjoni fis-setturi l-aktar vulnerabbli għadha prijorità importanti, filwaqt li l-korpi tal-infurzar tal-liġi u ġudizzjarji jeħtieġu aktar setgħa u indipendenza. Għad hemm elementi ta’ manipulazzjoni tal-istat, li jheddu l-istabbiltà demokratika, u qed jiġu osservati korruzzjoni f’livell għoli u influwenza mhux xierqa tal-oligarki, flimkien ma’ tentattivi ta’ networks kriminali organizzati biex jinfiltraw is-sistemi ekonomiċi u politiċi, l-amministrazzjonijiet, u l-media. Dawn l-isfidi jeħtieġ li jiġu indirizzati b’mod urġenti permezz ta’ approċċi sistemiċi u komprensivi. Fost l-indikaturi ewlenija tas-suċċess se jkun rekord kredibbli ta’ investigazzjonijiet proattivi, prosekuzzjonijiet u kundanni finali relatati mal-korruzzjoni, il-kriminalità organizzata u l-ħasil tal-flus. Biex ikunu kredibbli, l-atturi kollha fil-katina tal-istat tad-dritt jenħtieġ li jipproduċu riżultati sodi u rekord ta’ investigazzjonijiet proattivi, prosekuzzjonijiet u kundanni finali relatati mal-korruzzjoni, il-kriminalità organizzata u l-ħasil tal-flus.

L-istituzzjonijiet u l-proċessi demokratiċi stabbli u konsolidati huma pilastru ċentrali tal-proċess ta’ adeżjoni mal-UE. Il-Kummissjoni bdiet timplimenta impenn imsaħħaħ u simplifikat mal-pajjiżi tat-tkabbir dwar il-qafas ġenerali għad-demokrazija, kemm jekk dan jikkonċerna l-proċess elettorali, il-funzjonament tal-Parlament (inkluż ir-rwol ta’ sorveljanza tiegħu fil-prestazzjoni tal-gvern u t-tfassil tal-politika u, f’ħafna każijiet, id-dipendenza fuq proċeduri aċċellerati, li għadha eċċessiva) jew ir-rwol tas-soċjetà ċivili.

Il-biċċa l-kbira tal-pajjiżi komplew jiġu affettwati minn polarizzazzjoni politika mifruxa, nuqqas ta’ kooperazzjoni bejn il-partiti, u spazju dejjem jiċkien għas-soċjetà ċivili. In-nuqqas ta’ djalogu effettiv bejn il-partiti rriżulta f’intoppi politiċi fit-tul u l-istaġnar tar-riformi. F’xi każijiet, id-dibattiti parlamentari kienu kkaratterizzati minn tensjonijiet, lingwaġġ offensiv u xi kultant inċidenti.

F’għadd ta’ pajjiżi tat-tkabbir sar ċertu progress dwar id-drittijiet fundamentali, b’fehim akbar tal-importanza ta’ dawn id-drittijiet u l-libertajiet li qed jiġu garantiti. Fl-istess ħin, ċerti xejriet negattivi għadhom għaddejjin, bħall-vjolenza fuq il-bażi tal-ġeneru tibqa’ prevalenti, filwaqt li l-libertà tal-media kompliet tiġi mxekkla minn interessi politiċi u ekonomiċi, li jdgħajfu l-kontroll fuq l-awtoritajiet pubbliċi, jiftħu spazju għal interferenza barranija u jimminaw il-komunikazzjoni dwar l-UE. F’xi pajjiżi, qed jiġu stabbiliti inizjattivi pożittivi dwar id-drittijiet tat-tfal u tal-persuni b’diżabbiltà. Fil-prattika, madankollu, il-protezzjoni tad-drittijiet fundamentali hija affettwata b’mod negattiv minn implimentazzjoni insuffiċjenti tal-liġijiet u l-politiki u l-ineffettività tal-mekkaniżmi ta’ rimedju fl-oqsma kollha. Għad fadal sfidi fl-iżgurar ta’ protezzjoni effettiva mill-forom kollha ta’ mibegħda u diskriminazzjoni, inkluża dik li hija diretta lejn il-minoranzi.

Fir-rigward tal-ġustizzja, il-libertà u s-sigurtà, l-infurzar tal-liġi u l-kooperazzjoni ġudizzjarja bejn l-UE u l-pajjiżi tat-tkabbir komplew jevolvu b’mod pożittiv, filwaqt li għad fadal xi diffikultajiet. Il-Balkani tal-Punent għadhom jaħdmu bħala ċentru għall-attivitajiet kriminali u gruppi attivi fl-UE, billi huma punt ta’ tranżitu importanti għall-vittmi tat-traffikar tal-bnedmin, il-faċilitazzjoni tal-immigrazzjoni illegali u l-komoditajiet illeċiti, b’mod partikolari għad-drogi li jidħlu fl-UE. Il-kriminali u n-networks kriminali li joriġinaw mill-Balkani tal-Punent għandhom impatt sinifikanti wkoll fuq il-kriminalità serja u organizzata f’partijiet oħra tad-dinja. It-Turkija għadha l-pajjiż ta’ tranżitu ewlieni għall-eroina li tiġi traffikata lejn l-UE. Il-gruppi tal-kriminalità organizzata mill-Moldova u l-Georgia huma attivi fil-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin ta’ migranti, il-kriminalità organizzata kontra l-proprjetà, it-traffikar tal-bnedmin, il-kriminalità dipendenti fuq iċ-ċibernetika, il-frodi ta’ pagamenti mhux bi flus kontanti, il-frodi tas-sisa, u tipi oħra ta’ reati bħall-frodi tad-dokumenti. Ġeografikament l-Ukrajna tinsab f’salib it-toroq tal-kuntrabandu ta’ oġġetti illegali lejn l-UE, u hija wkoll pajjiż ta’ oriġini u destinazzjoni għat-traffikar tal-bnedmin. Minkejja l-isfidi relatati mal-gwerra inkluż il-kapaċitajiet istituzzjonali limitati minħabba telf sinifikanti ta’ riżorsi għall-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata, l-istituzzjonijiet Ukreni rilevanti wrew reżiljenza u kapaċitajiet operazzjonali notevoli.

Ir-ratifika u l-implimentazzjoni korretta tal-konvenzjonijiet internazzjonali fil-qasam tal-kooperazzjoni ġudizzjarja f’materji ċivili, b’mod partikolari dawk żviluppati fil-Konferenza tal-Aja dwar id-Dritt Internazzjonali Privat, huma importanti ħafna fil-perspettiva tal-adeżjoni futura ta’ dawn il-pajjiżi mal-UE.

Il-kooperazzjoni fil-ġlieda kontra t-terroriżmu u l-prevenzjoni tar-radikalizzazzjoni hija rilevanti għall-pajjiżi kollha tat-tkabbir. It-terroriżmu u l-estremiżmu vjolenti komplew joħolqu sfida u theddida għas-sigurtà. It-theddid ibridu, inkluż id-diżinformazzjoni, il-manipulazzjoni tal-informazzjoni u l-interferenza tal-barranin (foreign information manipulation and interference, FIMI) u l-attakki ċibernetiċi, b’mod partikolari kontra l-infrastruttura kritika, għadhom sfida politika u ta’ sigurtà għall-pajjiżi tat-tkabbir. Wara li żdied b’mod qawwi s-sena l-oħra wara l-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, dan it-theddid għadu joħloq riskju konsiderevoli kemm għall-UE kif ukoll għall-pajjiżi tat-tkabbir. Il-Pjan ta’ Azzjoni Konġunt dwar il-Ġlieda kontra t-Terroriżmu għall-Balkani tal-Punent ilu l-qafas ewlieni għall-kooperazzjoni f’din il-kwistjoni mill-2018.

Flimkien ma’ żieda ġenerali fil-flussi migratorji irregolari, ix-xejriet li qed jinbidlu fir-rotot tal-Balkani tal-Punent jitolbu viġilanza kostanti b’mod partikolari fir-rigward tal-attività illegali tan-networks involuti fil-faċilitazzjoni tal-immigrazzjoni illegali u t-traffikar tal-bnedmin. Sar progress fil-kapaċitajiet ta’ ġestjoni tal-migrazzjoni fir-reġjun tal-Balkani tal-Punent. F’Diċembru 2022 il-Kummissjoni ppreżentat Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent li jindirizza l-flussi dejjem jiżdiedu ta’ wasliet irregolari lejn l-UE permezz tar-rotta tal-Balkani tal-Punent. L-implimentazzjoni ta’ dan il-Pjan ta’ Azzjoni ġabet l-ewwel riżultati bi tnaqqis fil-pressjoni migratorja fuq ir-rotta tal-Balkani tal-Punent fl-2023 b’mod partikolari bis-saħħa għal impenn politiku, finanzjarju u operazzjonali akbar bejn l-UE u s-sħab tal-Balkani tal-Punent dwar il-migrazzjoni u allinjament imtejjeb mal-politika tal-UE dwar il-viżi. L-allinjament tal-politika dwar il-viża mal-UE għadu kruċjali għall-funzjonament tajjeb tas-sistema tal-ivjaġġar mingħajr viża ta’ dawn is-sħab mal-UE. Jenħtieġ li jkomplu jsiru aktar sforzi biex isir progress fl-oqsma kollha tal-Pjan ta’ Azzjoni.

F’Ottubru 2023 il-Kummissjoni ppreżentat Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar ir-rotta tal-Lvant tal-Mediterran biex tgħin fl-indirizzar tal-isfidi li għaddejjin tul ir-rotta tal-Lvant tal-Mediterran. Tiddeskrivi miżuri operazzjonali għall-prevenzjoni tat-tluq irregolari, għall-ġlieda kontra l-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin, għall-provvista ta’ perkorsi legali, għat-titjib tal-ġestjoni tal-fruntieri, għall-appoġġ għall-kooperazzjoni dwar ir-ritorn u r-riammissjoni, u kapaċità ta’ akkoljenza suffiċjenti.

Il-gwerra tar-Russja kontra l-Ukrajna wasslet għal żieda fl-għadd ta’ refuġjati Ukreni. Il-Moldova, li tospita l-ogħla għadd ta’ refuġjati Ukreni per capita fost il-pajjiżi tat-tkabbir, iżda wkoll pajjiżi bħall-Montenegro, is-Serbja, l-Albanija u l-Maċedonja ta’ Fuq kellha rwol kruċjali fl-ospitar ta’ dawn ir-refuġjati.

Il-kwalità tal-amministrazzjoni pubblika u dik tal-qafas regolatorju huma kruċjali għall-kompetittività fit-tul tal-UE 18 . B’mod ġenerali, il-pajjiżi tat-tkabbir għadhom imħejjija moderatament f’termini ta’ kwalità tal-amministrazzjoni pubblika tagħhom. Matul il-perjodu ta’ rapportar, ġeneralment il-progress fir-riforma kien limitat ħafna. Il-biċċa l-kbira tar-rakkomandazzjonijiet mis-snin ta’ qabel għadhom japplikaw. Xejra tipika hija li bażi legali u istituzzjonali formali għal amministrazzjoni professjonali tkun tal-inqas parzjalment fis-seħħ, iżda ma tiġix applikata sistematikament.

Mill-bidu tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna fi Frar 2022, il-maġġoranza tal-10 ekonomiji tal-pajjiżi tat-tkabbir ħabbtu wiċċhom ma’ sfidi ekonomiċi u soċjali kbar. Fl-Ukrajna, Fl-2022 il-PDG naqas b’29,1 %, billi l-pajjiż kollu kien affettwat b’mod profond mill-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja li rriżultat fi pressjoni sinifikanti fuq l-istabbiltà makroekonomika. Fl-2022 it-tkabbir tal-PDG tar-reġjun tal-Balkani tal-Punent naqas għal 3,2 %, tnaqqis mis-7,7 % tal-impatt ta’ wara l-COVID-19 fl-2021, iżda s-severità tat-tnaqqis fir-ritmu kienet tvarja minn ekonomija għal oħra, bi tnaqqis fit-tkabbir tal-PDG reali għal 6,1 % fil-Montenegro, 4,8 % fl-Albanija, 4 % fil-Bożnija-Ħerzegovina, 3,5 % fil-Kosovo, 2,3 % fis-Serbja u 2,1 % fil-Maċedonja ta’ Fuq. Fit-Turkija, it-tkabbir tal-PDG naqas għal 5,6 %. Fil-Moldova, il-PDG naqas drastikament b’ 5,9 %, filwaqt li fil-Georgia l-PDG kompla jikber f’livelli ta’ 10,1 %. Id-differenzi bejn il-pajjiżi f’dak li huwa tkabbir ekonomiku kienu xprunati l-aktar minn konsegwenzi diretti u indiretti tal-gwerra kontra l-Ukrajna, inkluż l-impatt tagħha fuq ir-rabtiet kummerċjali, l-enerġija, il-prezzijiet tal-ikel u l-flussi tar-refuġjati. Il-perspettiva ekonomika għall-10 ekonomiji għadha inċerta ħafna fir-rigward ta’ konsegwenzi oħrajn potenzjali tal-gwerra fuq it-tkabbir, l-impjiegi u l-koeżjoni soċjali.

Qiegħed isir aktar importanti li l-10 ekonomiji tal-pajjiżi kollha tat-tkabbir jaċċelleraw ir-riformi strutturali biex jippermettu rkupru sostenibbli fit-terminu medju u javvanzaw il-progress tagħhom lejn l-issodisfar tal-kriterji ekonomiċi għas-sħubija fl-UE. Dan jinvolvi li jiġi żgurat li l-ekonomiji tas-suq ikunu qed jiffunzjonaw u juru li kapaċi jlaħħqu mal-pressjoni kompetittiva u mal-forzi tas-suq fl-Unjoni Ewropea.

Tista’ tagħti ħarsa ġenerali aktar dettaljata tas-sitwazzjoni rigward il-prinċipji fundamentali tal-proċess ta’ adeżjoni mal-UE fil-pajjiżi tat-tkabbir fl-Anness 1.

V. Il-konverġenza ekonomika fil-Balkani tal-Punent għandha ssir b’aktar għaġġla

Fl-2023, wara 6 trimestri konsekuttivi fejn ir-rata tat-tkabbir kienet qed tiżdied bil-mod, il-produzzjoni ekonomika fir-reġjun tal-Balkani tal-Punent espandiet aktar malajr fl-ewwel trimestru tal-2023 milli fit-3 xhur ta’ qabel. It-tkabbir tal-PDG tar-reġjun żdied kemxejn u laħaq il-1,7 % sena wara sena minn 1,6 % fit-trimestru preċedenti, peress li l-biċċa l-kbira tal-pajjiżi minbarra l-Albanija u l-Bożnija-Ħerzegovina rreġistraw żieda fir-rata tat-tkabbir tal-produzzjoni. Ġeneralment it-tkabbir sar bis-saħħa tal-esportazzjonijiet netti u l-irkupru tal-investiment. Il-konsum privat wera prestazzjoni mħallta, billi naqas fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi u saħansitra kien negattiv f’xi każijiet, iżda fil-Montenegro kompla jiżdied b’pass b’saħħtu.

L-ekonomiji tal-Balkani tal-Punent ilhom jiffaċċjaw sfidi kbar li jżommuhom milli jieħdu vantaġġ sħiħ mill-potenzjal ekonomiku tagħhom minn qabel il-pandemija tal-COVID-19. Il-pajjiżi kienu għadhom lura fir-riforma tal-istrutturi ekonomiċi tagħhom u fit-titjib tal-kompetittività, u ffaċċjaw rati għolja tal-qgħad (b’mod partikolari fost iż-żgħażagħ), spariġġ fil-ħiliet, ekonomija informali persistenti, ambjenti tan-negozju mhux favorevoli u livelli baxxi ta’ innovazzjoni.

Il-klima ta’ investiment fil-Balkani tal-Punent baqgħet fil-biċċa l-kbira l-istess u hija kkaratterizzata minn stat tad-dritt dgħajjef, minn nuqqas ta’ infurzar biżżejjed ta’ kontroll fuq ir-regoli tal-għajnuna mill-Istat, ekonomija sotteranja aktar mifruxa, aċċess batut għall-finanzjament għan-negozji u minn livell baxx ta’ integrazzjoni reġjonali u konnettività. L-interferenza tal-Istat fl-ekonomija għadha tippersisti, u tista’ taggrava r-riskju tal-korruzzjoni permezz ta’ ġestjoni finanzjarja pubblika dgħajfa u t-tibdil frekwenti fl-ambjent regolatorju u t-taxxi. Hemm ħtieġa qawwija li l-infrastruttura tiġi aġġornata; l-investimenti jenħtieġ li jingħataw permezz ta’ sensiela ta’ proġetti waħdiena u jkunu konsistenti mal-prijoritajiet miftiehma mal-UE.

Il-konverġenza ekonomika tinsab fil-qalba tal-benefiċċji tas-sħubija fl-UE. Il-konverġenza tal-Balkani tal-Punent hija baxxa, bejn 30 u 50 % tal-medja tal-UE (f’termini ta’ parità tal-kapaċità tal-akkwist), u mhijiex miexja b’pass mgħaġġel biżżejjed. L-esperjenza tal-ħames ċiklu tat-tkabbir tal-UE tixhed l-impatt pożittiv tas-sħubija fis-suq uniku tal-UE, flimkien mal-fondi strutturali fuq il-konverġenza ekonomika.

Sors: Eurostat, Bank Dinji

Sors: Eurostat, Bank Dinji

Biex tħaffef aktar ir-riformi u tikseb aktar riżultati f’termini ta’ konverġenza soċjoekonomika tal-Balkani tal-Punent mal-Unjoni Ewropea, u biex tgħin lill-pajjiżi jissodisfaw ir-rekwiżiti tas-sħubija fl-UE, il-Kummissjoni Ewropea qed tipproponi Pjan ġdid ta’ Tkabbir għall-Balkani tal-Punent 19 , li javvanza xi wħud mill-vantaġġi u aktar inċentivi ta’ riforma tas-sħubija fl-UE qabel l-adeżjoni.

VI. Il-kooperazzjoni reġjonali u r-relazzjonijiet tajbin bejn il-ġirien; 

Ir-relazzjonijiet tajbin ta’ viċinat u l-kooperazzjoni reġjonali huma elementi essenzjali tal-proċessi ta’ stabbilizzazzjoni u assoċjazzjoni u tat-tkabbir.

Wara l-introduzzjoni b’suċċess ta’ Roam Like at Home fis-sitt ekonomiji tal-Balkani tal-Punent mill-1 ta’ Lulju 2021, ittieħdu passi preparatorji ulterjuri biex jitnaqqsu t-tariffi tar-roaming bejn il-Balkani tal-Punent u l-UE. Matul is-Summit bejn l-UE u l-Balkani tal-Punent f’Tirana ġie adottat pjan direzzjonali għat-tnaqqis tal-kostijiet tar-roaming bejn l-UE u l-Balkani tal-Punent f’Diċembru 2022 L-ewwel tnaqqis gradwali fl-imposti beda f’Ottubru 2023. L-ambizzjoni aħħarija tal-proċess huwa li jitnaqqsu l-prezzijiet tar-roaming mal-UE għal livell qrib il-prezzijiet domestiċi sal-2027. Fl-31 ta’ Mejju 2023, l-operaturi tat-telekomunikazzjoni tal-UE u l-Moldova qablu li jbaxxu volontarjament it-tariffi tar-roaming minn Jannar 2024, biex b’hekk il-Moldova toqrob lejn iż-żona Roam Like at Home.

Saret ħidma teknika sostanzjali fil-firxa sħiħa tal-oqsma koperti mill-inizjattiva tas-Suq Reġjonali Komuni. Din il-ħidma, taħt l-awspiċi tal-Kunsill għall-Kooperazzjoni Reġjonali, il-Ftehim ta’ Kummerċ Ħieles tal-Ewropa Ċentrali (Central European Free Trade Agreement, CEFTA) u l-Forum tal-investimenti tal-kmamar tal-kummerċ tas-6 Pajjiżi tal-Balkani tal-Punent, għandha l-għan li tippermetti l-libertà tal-moviment għall-persuni, il-professjonisti u l-forniment ta’ servizzi elettroniċi, li tiffaċilita l-impjiegi u l-kummerċ u li tiffaċilita l-proċeduri doganali fir-reġjun. F’Novembru 2022, fis-Summit tal-Proċess ta’ Berlin, il-mexxejja tad-WB6 approvaw għadd ta’ “ftehimiet ta’ mobilità” li jkopru l-ivvjaġġar fir-reġjun fuq il-bażi tal-karti tal-identità, ir-rikonoxximent tal-kwalifiki tal-edukazzjoni għolja u r-rikonoxximent tal-kwalifiki professjonali. Ladarba jiġu implimentati, dawn il-ftehimiet se joffru d-dritt għal “vjaġġar, studju u xogħol” madwar ir-reġjun kollu. Ġew stabbiliti korsiji ħodor u blu addizzjonali bejn l-Italja, il-Montenegro u l-Albanija rispettivament, u bejn il-Kroazja, u l-Montenegro u l-Bożnija-Ħerzegovina rispettivament, bl-appoġġ attiv tal-Komunità tat-Trasport u tas-CEFTA. B’mod aktar ġenerali, il-Komunità tat-Trasport kellha rwol importanti li tappoġġa lill-Balkani tal-Punent fil-proċess tat-tkabbir permezz tal-implimentazzjoni tal-acquis rilevanti tal-UE dwar it-trasport, u se tagħmel l-istess għall-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia, wara li assoċjaw ruħhom aktar mill-qrib mal-Komunità tat-Trasport. Madankollu, in-nuqqas ta’ qbil bejn is-Serbja u l-Kosovo dwar kwistjonijiet ta’ status kompla jipprevjeni l-adozzjoni formali ta’ għadd dejjem jikber ta’ abbozzi ta’ deċiżjonijiet ekonomikament importanti li nftiehmu teknikament fil-qafas tas-CEFTA. Ir-reġjun jeħtieġ li juri tmexxija politika biex titlesta din il-ħidma u jiġu adottati ftehimiet jew deċiżjonijiet legalment vinkolanti fost is-sħab kollha tal-Balkani tal-Punent, għall-benefiċċju tal-popolazzjonijiet u tan-negozji tagħhom. Dan jeħtieġ attenzjoni konġunta fuq l-istabbiliment tas-Suq Reġjonali Komuni, li jibni fuq ir-regoli u fuq l-istandards tal-UE u li jiġu evitati passi unilaterali li jipperikolaw din il-ħidma.

In-normalizzazzjoni komprensiva tar-relazzjonijiet bejn il-Kosovo u s-Serbja permezz tad-Djalogu ffaċilitat mill-UE tibqa’ ċentrali għall-futur Ewropew tagħhom u għall-istabbiltà tar-reġjun kollu.

Il-ftehimiet bilaterali eżistenti, inkluż il-Ftehim ta’ Prespa bejn il-Greċja u l-Maċedonja ta’ Fuq u t-Trattat ta’ Ħbiberija, Relazzjonijiet Tajbin ta’ Viċinat u Kooperazzjoni mal-Bulgarija, jeħtieġ li jkomplu jiġu implimentati bona fide mill-partijiet kollha.

Fil-Balkani tal-Punent, huwa importanti ferm li jingħeleb il-wirt tal-passat u li jiġi indirizzat it-tilwim li jirriżulta mill-kunflitti tas-snin 90 huwa ferm importanti. Għadhom iridu jiġu solvuti kwistjonijiet bilaterali pendenti importanti, inklużi kwistjonijiet dwar il-fruntieri u t-twassil tal-ġustizzja lill-vittmi tad-delitti tal-gwerra, l-identifikazzjoni ta’ persuni nieqsa li fadal, u l-istabbiliment ta’ rekord preċiż ta’ atroċitajiet tal-passat fil-livell reġjonali. Fl-UE ma hemmx post għal retorika li ssaħħan l-irjus jew għall-glorifikazzjoni tal-kriminali tal-gwerra, minn kwalunkwe naħa.

Sal-bidu tal-2023 ir-relazzjonijiet bejn it-Turkija u l-Greċja marru għall-agħar, madankollu, is-solidarjetà li ntweriet mill-poplu u l-Gvern Grieg wara t-terremoti ta’ Frar 2023 wasslet għal titjib sinifikanti fir-relazzjonijiet. Wara seħħew skambji ta’ livell għoli, inklużi laqgħat fil-livell ta’ kap ta’ stat.

Matul il-perjodu ta’ rapportar, it-Turkija ma kienet involuta fl-ebda attività ta’ tħaffir mhux awtorizzat fil-Lvant tal-Mediterran.

Il-kontinwazzjoni ta’ djalogu bona fide u t-trażżin ta’ azzjonijiet unilaterali, li jmorru kontra l-interessi tal-UE u li jiksru d-dritt internazzjonali u d-drittijiet sovrani tal-Istati Membri tal-UE, huma rekwiżit essenzjali biex jiġi żgurat ambjent stabbli u sigur fil-Lvant tal-Mediterran u għall-iżvilupp ta’ relazzjoni ta’ kooperazzjoni u li tkun ta’ benefiċċju reċiproku għall-UE u għat-Turkija. It-Turkija mistennija tikkommetti ruħha b’mod inekwivoku għal relazzjonijiet tajba mal-viċinat, għal ftehimiet internazzjonali, u għar-riżoluzzjoni paċifika tat-tilwim f’konformità mal-Karta tan-Nazzjonijiet Uniti, b’rikors, jekk meħtieġ, għall-Qorti Internazzjonali tal-Ġustizzja.

L-UE tibqa’ impenjata li tiddefendi l-interessi tagħha u dawk tal-Istati Membri tagħha, kif ukoll li żżomm l-istabbiltà reġjonali.

Huwa importanti ħafna li t-Turkija timpenja ruħha u tikkontribwixxi b’mod attiv għan-negozjati għal soluzzjoni ġusta, komprensiva u vijabbli tal-kwistjoni ta’ Ċipru fil-qafas tan-NU, fuq il-bażi ta’ federazzjoni bikomunali u biżonali b’ugwaljanza politika, u f’konformità mar-riżoluzzjonijiet rilevanti tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU, kif ukoll f’konformità mal-acquis tal-UE u l-prinċipji li fuqhom tissejjes l-UE. Jenħtieġ li ma tittieħed l-ebda azzjoni unilaterali li tista’ tqajjem tensjonijiet fuq il-gżira u li tista’ tkun ta’ xkiel biex jerġgħu jibdew it-taħditiet. It-Turkija trid treġġa’ lura minnufih l-azzjonijiet u l-passi kollha li ttieħdu minn Ottubru 2020 fir-rigward ta’ Varosha, li jmorru kontra r-riżoluzzjonijiet rilevanti tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU. It-Turkija trid tissodisfa l-obbligu tagħha li timplimenta bis-sħiħ il-Protokoll Addizzjonali tal-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni bejn l-UE u t-Turkija, u li tagħmel progress lejn in-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mar-Repubblika ta’ Ċipru b’mod urġenti. It-Turkija kompliet tippromwovi soluzzjoni ta’ żewġ stati, għall-kuntrarju tar-Riżoluzzjonijiet tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU.

Il-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna ħalliet impatt fuq ir-relazzjonijiet mas-sħab bilaterali u l-pajjiżi ġirien tagħha. L-awtoritajiet Ukreni fittxew li jżommu u jkomplu jsaħħu l-kooperazzjoni u r-rabtiet diplomatiċi mal-pajjiżi Ewropej.

Ir-relazzjonijiet tal-Ukrajna mal-pajjiżi tal-Balkani tal-Punent tjiebu b’mod ġenerali, b’fehmiet diverġenti mal-entità tar-Repubblika Srpska tas-Serbja u tal-Bożnija-Ħerzegovina dwar ir-relazzjonijiet tagħhom mar-Russja. Ir-relazzjonijiet mal-Georgia esperjenzaw xi pressjoni, b’mod partikolari minħabba n-nuqqas ta’ allinjament tal-Georgia mas-sanzjonijiet kontra r-Russja. It-Türkiye għadha sieħeb strateġiku tal-Ukrajna, b’rabtiet ekonomiċi u interpersonali bilaterali importanti, mixhuda minn reġim bilaterali mingħajr viża u ftehim ta’ kummerċ ħieles li ġie iffirmat fi Frar 2022. It-Türkiye kienet ukoll parteċipant prominenti fil-Pjattaforma Internazzjonali tal-Ukrajna għall-Krimea.

Wara l-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, il-Moldova żiedet il-kooperazzjoni mal-Ukrajna u mar-Rumanija fuq l-appoġġ umanitarju għar-refuġjati Ukreni, is-sigurtà tal-enerġija, it-trasport u l-konnettività. Sa mill-bidu tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, il-Kummissjoni Ewropea pprovdiet aktar minn EUR 48 miljun f’assistenza umanitarja lill-Moldova biex tappoġġa kemm lir-refuġjati Ukreni li jgħixu fil-pajjiż, kif ukoll lill-familji Moldovani li jospitawhom.

Il-kooperazzjoni bilaterali mal-Ukrajna kompliet titjieb matul il-perjodu ta’ rapportar. Il-Moldova wriet solidarjetà mal-Ukrajna sa mill-bidu tal-gwerra tar-Russja, ivvutat favur ir-riżoluzzjonijiet rilevanti tal-Assemblea Ġenerali tan-NU, u allinjat ruħha ma’ għadd ta’ dikjarazzjonijiet politiċi f’organizzazzjonijiet internazzjonali li jikkundannaw l-aggressjoni militari. Il-pajjiż ospita u appoġġa għadd kbir ta’ refuġjati, li jiddependu ħafna fuq donaturi umanitarji internazzjonali, u appoġġa b’mod attiv l-iżvilupp ta’ rotot kummerċjali ġodda bl-inizjattiva “Korsiji ta’ Solidarjetà”. Wara l-qerda tad-diga ta’ Kakhovka, il-Moldova offriet assistenza bilaterali lill-Ukrajna biex tindirizza l-konsegwenzi umanitarji tad-diżastru.

Mill-gwerra tal-2008 il-Georgia żammet relazzjonijiet diplomatiċi mal-ġirien kollha tagħha minbarra mal-Federazzjoni Russa. Iż-żewġ naħat jipparteċipaw fid-Diskussjoni Internazzjonali ta’ Ġinevra, kopreseduta mill-UE, in-NU u l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa. Il-Georgia għandha sħubija strateġika mat-Turkija. Il-Georgia għadha tappoġġa l-integrità territorjali u s-sovranità tal-Ukrajna, inkluż permezz ta’ kosponsorizzazzjoni tar-riżoluzzjonijiet tan-NU b’appoġġ għall-Ukrajna, madankollu ma allinjatx mal-miżuri restrittivi tal-UE kontra r-Russja. It-tkomplija tat-titjiriet bejn ir-Russja u l-Georgia u l-kundizzjonijiet tas-saħħa fil-ħabs tal-eks President Georgjan Saakashvili, ċittadin Ukren, wasslu għal tensjonijiet diplomatiċi addizzjonali.

L-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia għadhom jipparteċipaw ukoll b’mod attiv fis-Sħubija tal-Lvant.

Il-kooperazzjoni territorjali tippermetti lill-pajjiżi tat-tkabbir jaħdmu flimkien u mal-Istati Membri tal-viċinat f’setturi soċjali u ekonomiċi ewlenin. B’mod aktar speċifiku, il-programmi ta’ kooperazzjoni transfruntiera joħolqu opportunitajiet għal djalogu u għal kooperazzjoni fil-livell tal-gvern lokali, bl-involviment tal-komunitajiet, tas-settur privat u tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili. L-istrateġija tal-UE għar-Reġjun Adrijatiku u Joniku u l-Istrateġija tal-UE għar-Reġjun tad-Danubju komplew jikkontribwixxu għall-kooperazzjoni bejn l-Istati Membri u l-pajjiżi kandidati, billi jrawmu l-kapaċità amministrattiva dwar politiki differenti tal-UE, inkluża l-politika ta’ koeżjoni; u joffru pjattaforma għall-kooperazzjoni.

VII. Konklużjonijiet u Rakkomandazzjonijiet

I.

1.F’ambjent ġeopolitiku li qed jinbidel malajr, l-UE wriet li hija lesta tagħmel il-parti tagħha billi ssaħħaħ il-pożizzjoni tagħha fix-xena dinjija. F’konformità mal-għan tal-Unjoni li tippromwovi l-paċi, il-valuri tagħha u l-benesseri tal-popli tagħha, it-tkabbir tal-UE għadu għodda b’saħħitha għall-promozzjoni tad-demokrazija, l-istat tad-dritt u r-rispett għad-drittijiet fundamentali. Perspettiva ta’ adeżjoni kredibbli u bbażata fuq il-mertu huwa l-mutur ewlieni tat-trasformazzjoni u b’hekk isaħħaħ is-sigurtà kollettiva u l-prosperità soċjoekonomika tagħna. Huwa essenzjali għat-trawwim tar-rikonċiljazzjoni u l-istabbiltà fil-kontinent Ewropew. B’reazzjoni għas-sejħa tal-istorja, issa rridu naħdmu biex inħaffu t-tkabbir tal-UE u nikkompletaw l-Unjoni. 

2.Il-politika tat-tkabbir tal-UE diġà kisbet momentum ġdid. Prospett sod ta’ sħubija fl-UE għall-Balkani tal-Punent, l-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia huwa fl-interess politiku, ekonomiku u ta’ sigurtà tal-UE stess u huwa essenzjali fil-kuntest ġeopolitiku ta’ bħalissa.

Fid-dikjarazzjoni ta’ Granada 20 , il-mexxejja tal-UE fakkru li “t-tkabbir huwa mutur għat-titjib tal-kundizzjonijiet ekonomiċi u soċjali taċ-ċittadini Ewropej, għat-tnaqqis tad-disparitajiet bejn il-pajjiżi u jrid irawwem il-valuri li fuqhom hija msejsa l-Unjoni.” Jinnotaw ukoll li kemm l-UE kif ukoll l-Istati Membri tal-futur iridu jkunu lesti għal Unjoni akbar. Għal dan il-għan, jeħtieġ li l-Unjoni tistabbilixxi l-pedamenti u r-riformi interni meħtieġa. Fl-istess waqt, huwa essenzjali li l-membri aspiranti jżidu l-isforzi ta’ riforma tagħhom, b’mod partikolari fil-qasam tal-istat tad-dritt, f’konformità man-natura bbażata fuq il-mertu tal-proċess ta’ adeżjoni u bl-assistenza tal-UE.

3.Fl-aħħar sena saru żviluppi sinifikanti fl-aġenda tat-tkabbir tal-UE.

Il-Kunsill Ewropew irrikonoxxa l-perspettiva Ewropea tal-Ukrajna, tal-Moldova u tal-Georgia. Il-mexxejja tal-UE ddeċidew li jagħtu l-istatus ta’ pajjiż kandidat lill-Ukrajna u lir-Repubblika tal-Moldova, u li jagħtu l-istatus ta’ pajjiż kandidat lill-Georgia, ladarba jkunu ġew indirizzati l-prijoritajiet speċifikati fl-Opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni għas-sħubija tal-Georgia.

Fil-Balkani tal-Punent, l-ewwel Konferenzi Intergovernattivi mal-Albanija u mal-Maċedonja ta’ Fuq dwar in-negozjati tal-adeżjoni saret f’Lulju 2022, segwita mir-rieżami analitiku tal-proċess (skrinjar) tal-acquis tal-UE. F’Diċembru 2022, il-Kunsill Ewropew ta lill-Bożnija-Ħerzegovina l-istatus ta’ kandidat tal-UE bil-fehim li l-pajjiż jimplimenta l-passi speċifikati fil-Komunikazzjoni tal-Kummissjoni ta’ Ottubru 2022 dwar il-politika tat-tkabbir. F’Diċembru 2022 il-Kosovo applika għal sħubija fl-UE. Fir-rebbiegħa tal-2023, l-UE qablet dwar il-liberalizzazzjoni tal-viża għall-Kosovo, li se tidħol fis-seħħ fl-1 ta’ Jannar 2024.

4.Il-pajjiżi kollha tat-tkabbir issa għandhom tieqa storika ta’ opportunità biex jorbtu b’mod qawwi l-futur tagħhom mal-Unjoni Ewropea. Il-Kummissjoni tinsab lesta li tgħaġġel il-proċessi ta’ adeżjoni rispettivi tagħhom u li tiżgura li t-tkabbir li jmiss ikun katalist għall-progress. L-adeżjoni hija, u se tibqa’, proċess ibbażat fuq il-mertu li jiddependi għalkollox fuq il-progress oġġettiv li jinkiseb minn kull pajjiż. L-istat tad-dritt, l-ekonomija, il-funzjonament tal-istituzzjonijiet demokratiċi, u r-riforma tal-amministrazzjoni pubblika għadhom il-pedamenti tal-politika tat-tkabbir. Il-pajjiżi jkollhom jaġixxu b’determinazzjoni aktar qawwija biex jimplimentaw ir-riformi meħtieġa u jagħmlu progress tanġibbli u irriversibbli fuq il-prinċipji fundamentali sabiex jużaw il-momentum il-ġdid bis-sħiħ.

5.Barra minn hekk, it-tkabbir ekonomiku f’ħafna mill-pajjiżi miexi bil-mod wisq u għalhekk il-konverġenza mal-UE mhux qed isseħħ bir-ritmu mixtieq. Iridu jsiru riformi strutturali mmirati b’mod partikolari biex jiġi sfruttat il-potenzjal tat-tkabbir tar-reġjun tal-Balkani tal-Punent. It-titjib tal-istat tad-dritt u tal-ambjent tan-negozju huma kruċjali biex jinġibed il-livell ta’ investiment kif ukoll biex tissaħħaħ l-integrazzjoni kummerċjali li huma meħtieġa biex tingħata spinta lit-tkabbir u biex ir-reġjun jersaq eqreb lejn l-UE. Għaldaqstant, fl-istess ħin il-Kummissjoni qed tipproponi Pjan ta’ Tkabbir ġdid għall-Balkani tal-Punent 21 . Il-pjan jikkonsisti f’erba’ pilastri li se jsaħħu lil xulxin, (i) iżidu l-integrazzjoni mas-Suq Uniku tal-UE li jeħtieġ li jimxi id f’id ma’(ii) il-ftuħ tas-swieq għall-ġirien kollha tal-Balkani tal-Punent u l-bini ta’ Suq Reġjonali Komuni. (iii) sabiex ir-riformi attwali jitfanndu aktar, il-prijoritajiet ta’ investiment u r-riformi se jiġu artikolati fl-Aġendi ta’ Riforma għal kull pajjiż, filwaqt li jibnu fuq il-Programmi ta’ Riforma Ekonomika. (iv) it-twettiq ta’ dawn ir-riformi se jillibera aktar assistenza finanzjarja.

Hemm kwistjonijiet bilaterali, b’mod partikolari fil-Balkani tal-Punent, qed iżommu lura mhux biss l-integrazzjoni ekonomika reġjonali iżda wkoll inaqqsu r-ritmu tal-mogħdijiet rispettivi tal-UE tal-pajjiżi. Kwistjonijiet mhux solvuti jiġġeneraw riskju ta’ instabbiltà u saħansitra eskalazzjoni, kif joħroġ fid-dieher mill-attakk vjolenti kontra l-pulizija tal-Kosovo fl-24 ta’ Settembru, f’Banjska fit-Tramuntana tal-Kosovo. Għalhekk, huwa essenzjali li l-kwistjonijiet miftuħa jiġu indirizzati, u li jinstabu soluzzjonijiet reċiprokament aċċettabbli mill-partijiet ikkonċernati. F’dan il-kuntest, kemm il-Kosovo kif ukoll is-Serbja huma mħeġġa jimpenjaw ruħhom b’mod aktar kostruttiv fl-implimentazzjoni tad-djalogu ffaċilitat mill-UE tal-Ftehim fit-triq lejn in-normalizzazzjoni u l-Anness ta’ Implimentazzjoni tiegħu kif ukoll ftehimiet oħra milħuqa fid-djalogu ffaċilitat mill-UE mingħajr aktar dewmien jew prekundizzjonijiet. Dan jinkludi l-istabbiliment tal-Assoċjazzjoni/Komunità tal-Muniċipalitajiet b’Maġġoranza Serba. In-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet hija kundizzjoni essenzjali fit-triq Ewropea taż-żewġ Partijiet. It-tnejn li huma jirriskjaw li jitilfu opportunitajiet importanti jekk ma jagħmlux progress.

6.It-Turkija għadha sieħeb ewlieni għall-Unjoni Ewropea f’oqsma essenzjali ta’ interess konġunt. L-UE għandha interess strateġiku f’ambjent stabbli u sigur fil-Lvant tal-Mediterran u fl-iżvilupp ta’ sħubija ta’ kooperazzjoni u ta’ benefiċċju reċiproku mat-Turkija.

F’Diċembru 2022, il-Kunsill tenna li t-Turkija qed tkompli titbiegħed mill-Unjoni Ewropea, u li għaldaqstant in-negozjati ta’ adeżjoni tat-Turkija huma effettivament weqfin u ma jista’ jiġi kkunsidrat l-ebda kapitolu ieħor għall-ftuħ jew għall-għeluq. Il-fatti sottostanti li wasslu għal din il-konklużjoni għadhom validi. F’Ġunju 2023, il-Kunsill Ewropew stieden lir-Rappreżentant Għoli u lill-Kummissjoni biex jippreżentaw rapport lill-Kunsill Ewropew dwar is-sitwazzjoni attwali tar-relazzjonijiet bejn l-UE u t-Turkija, li jibni fuq l-istrumenti u l-għażliet identifikati mill-Kunsill Ewropew, u bil-ħsieb li jipproċedu b’mod strateġiku u li jħares ’il quddiem. Dan ir-rapport se jiġi ppreżentat f’Novembru 2023. Il-Kummissjoni u r-Rappreżentant Għoli se jaġġornaw lill-Kunsill Ewropew dwar is-sitwazzjoni attwali tal-passi msemmija hawn fuq sa tmiem l-2024.

II.

7.Fil-Montenegro, l-impenn politiku tal-awtoritajiet għall-proċess ta’ adeżjoni tal-pajjiż mal-UE huwa l-prijorità ewlenija għall-pajjiż u, b’mod ġenerali, huwa rifless fid-deċiżjonijiet ta’ politika. Dan kien jinkludi rata ta’ allinjament kostanti ta’ 100 % mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE, inkluż sanzjonijiet. Il-Montenegro kkontribwixxa għall-ġestjoni tal-flussi migratorji mħallta lejn l-UE billi kkoopera fl-implimentazzjoni tal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent. Madankollu, f’dawn l-aħħar sentejn, l-instabbiltà politika, it-tensjonijiet, il-funzjonament dgħajjef tal-istituzzjonijiet demokratiċi u ġudizzjarji u n-nuqqas ta’ gvern proprju waqqfu l-proċessi tat-teħid tad-deċiżjonijiet u l-implimentazzjoni tar-riformi, u dan wassal għal tnaqqis sinifikanti fir-ritmu tan-negozjati. Il-valutazzjoni tal-Kummissjoni tikkonkludi li, f’konformità mal-qafas tan-negozjati, bħalissa qed jiġi żgurat bilanċ ġenerali bejn il-progress taħt il-kapitoli tal-istat tad-dritt, minn naħa waħda, u l-progress fin-negozjati tal-adeżjoni fil-kapitoli kollha, min-naħa l-oħra.

Il-prijorità biex isir aktar progress ġenerali fin-negozjati tal-adeżjoni - u qabel ma jsiru passi biex jingħalqu b’mod proviżorju kapitoli jew ragruppamenti oħrajn - tibqa’ t-twettiq tal-parametri referenzjarji interim tal-istat tad-dritt stabbiliti fil-Kapitoli 23 u 24. Sabiex jilħaq dan l-istadju importanti, il-Montenegro jrid jintensifika l-isforzi tiegħu biex jindirizza l-kwistjonijiet pendenti, inkluż fl-oqsma kritiċi tal-libertà tal-espressjoni u tal-libertà tal-media u fil-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata, u jgħaġġel u jfannad i-riformi dwar l-indipendenza, il-professjonaliżmu u r-responsabbiltà tal-ġudikatura, inkluż il-ħatriet ġudizzjarji. Il-kostituzzjoni tal-Parlament il-ġdid u l-gvern il-ġdid seħħet fl-aħħar ta’ Ottubru 2023. Il-gvern il-ġdid jeħtieġ li jiffoka fuq it-twettiq ta’ riformi pendenti ewlenin relatati mal-UE, u huwa kruċjali li jkun hemm Parlament li jiffunzjona tajjeb. Il-ħidma għandha tiffoka fuq il-bini ta’ kunsens politiku wiesa’ dwar riformi ewlenin u fuq it-tisħiħ tal-fokus fuq riżultati ewlenin biex l-aġenda ta’ integrazzjoni tal-UE titmexxa ’l quddiem fil-prattika.

8.Fis-Serbja, ir-ritmu tar-riformi żdied wara l-formazzjoni tal-gvern il-ġdid lejn l-aħħar ta’ Ottubru 2022, għalkemm l-iżviluppi politiċi wara ż-żewġ attakki tal-massa traġiċi f’Mejju 2023 naqqsu r-ritmu temporanjament. Fil-qasam tal-istat tad-dritt, is-Serbja ħadet passi biex issaħħaħ l-indipendenza u r-responsabbiltà tal-ġudikatura bl-adozzjoni f’waqtha tal-leġiżlazzjoni li tagħti effett prattiku lill-emendi kostituzzjonali tal-2022. Is-Serbja ħejjiet u adottat ukoll leġislazzjoni ġdida dwar il-media li l-implimentazzjoni tagħha tista’ ttejjeb l-ambjent regolatorju b’mod sinifikanti. Hija tejbet l-allinjament tagħha mal-politika tal-UE dwar il-viżi u ħassret il-Liġi dwar proċeduri speċjali ta’ akkwist pubbliku għal proġetti ta’ infrastruttura lineari. Huma meħtieġa aktar ħidma u impenn politiku fit-tul biex jiġu adottati u implimentati r-riformi meħtieġa fil-qasam tal-istat tad-dritt. Il-qafas legali li se jippermetti s-separazzjoni tas-settur tal-gass ġie stabbilit, madankollu, issa d-dewmien sar sinifikanti. Is-Serbja kkonkludiet Ftehim ta’ Kummerċ Ħieles maċ-Ċina, li qajjem dubji serji. Jeħtieġ li s-Serbja ttejjeb, bħala kwistjoni ta’ prijorità, l-allinjament tagħha mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE, inklużi miżuri restrittivi u dikjarazzjonijiet dwar ir-Russja, u trid toqgħod lura minn azzjonijiet u dikjarazzjonijiet li jmorru kontra l-pożizzjonijiet tal-UE dwar il-politika barranija u kwistjonijiet strateġiċi oħra. Il-valutazzjoni tal-Kummissjoni hija li, f’konformità mal-qafas tan-negozjati, seta’ jinkiseb ħafna aktar progress fin-negozjati tal-adeżjoni. L-attenzjoni kostanti kellha tħares l-bilanċ ġenerali bejn il-progress taħt il-kapitoli tal-istat tad-dritt u tan-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo, minn naħa waħda, u l-progress fin-negozjati tal-adeżjoni fil-kapitoli kollha, min-naħa l-oħra. In-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet hija kundizzjoni essenzjali fit-triq Ewropea kemm tas-Serbja kif ukoll tal-Kosovo u t-tnejn li huma qed jirriskjaw li jitilfu opportunitajiet importanti fin-nuqqas ta’ progress.

Il-valutazzjoni tal-Kummissjoni għadha li s-Serbja teknikament issodisfat il-parametri referenzjarji biex tiftaħ ir-raggruppament 3 (Kompetittività u tkabbir inklużiv).

Il-progress tas-Serbja dwar l-istat tad-dritt u n-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo se jkompli jiddetermina r-ritmu ġenerali tan-negozjati dwar l-adeżjoni. Fis-sena li ġejja, is-Serbja mistennija turi b’mod inekwivoku d-determinazzjoni tagħha li tavvanza l-proċess ta’ adeżjoni billi taċċellera l-ħidma tagħha fuq l-implimentazzjoni tar-riformi relatati mal-adeżjoni mal-UE kollha. Fil-qasam tal-istat tad-dritt, is-Serbja mistennija tindirizza n-nuqqasijiet, b’mod partikolari fl-oqsma ewlenin tal-ġudikatura, il-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata, il-libertà tal-media, u t-trattament domestiku tad-delitti tal-gwerra. Jeħtieġ ukoll li tagħmel sforzi kredibbli biex tagħlaq id-diżinformazzjoni u l-interferenza barranija u l-manipulazzjoni tal-informazzjoni, tnaqqas id-dipendenza tas-settur tal-enerġija tagħha fuq ir-Russja, issaħħaħ il-kooperazzjoni mal-UE fil-qasam tal-migrazzjoni u tieħu r-responsabbiltà għal komunikazzjoni proattiva u oġġettiva dwar l-UE. Is-Serbja kkontribwixxiet għall-ġestjoni tal-flussi migratorji mħallta lejn l-UE billi kkoopera fl-implimentazzjoni tal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent.

Is-Serbja baqgħet involuta fid-Djalogu ffaċilitat mill-UE dwar in-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo, iżda jeħtieġ li turi impenn aktar serju, tinvesti aktar sforzi u tagħmel kompromessi biex isir progress fuq il-proċess ta’ normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo. Jeħtieġ li s-Serbja tirrispetta l-impenji tad-Djalogu tagħha u timpenja ruħha għall-implimentazzjoni sħiħa tal-ftehimiet kollha ta’ Djalogu tal-passat u l-Ftehim dwar il-Perkors lejn in-Normalizzazzjoni u l-Anness ta’ Implimentazzjoni tiegħu. Il-pajjiż huwa mistenni li jimpenja ruħu b’mod aktar kostruttiv biex jippermetti negozjati dwar il-Ftehim ta’ normalizzazzjoni komprensiv legalment vinkolanti. Is-Serbja mistennija wkoll tikkoopera bis-sħiħ fl-investigazzjonijiet dwar l-attakk vjolenti kontra l-Pulizija tal-Kosovo tal-24 ta’ Settembru 2023 u l-attakki fuq il-KFOR fid-29 ta’ Mejju. L-awturi tal-attakk jeħtieġ li jinqabdu u jitressqu malajr quddiem il-ġustizzja u s-Serbja trid tikkoopera bis-sħiħ u tieħu l-passi kollha meħtieġa f’dan ir-rigward.

9.Fil-Maċedonja ta’ Fuq, l-awtoritajiet konsistentement iddikjaraw li l-adeżjoni mal-UE għadha l-għan strateġiku tagħhom. Bħala pajjiż li qed jinnegozja, il-Maċedonja ta’ Fuq jeħtieġ li twettaq l-implimentazzjoni tar-riformi relatati mal-UE, inkluż fl-oqsma tar-raggruppament tal-oqsma fundamentali b’mod partikolari l-ġudikatura, il-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata, ir-riforma tal-amministrazzjoni pubblika, inkluż il-ġestjoni tal-finanzi pubbliċi, u l-akkwist pubbliku. Xi bidliet fil-kodiċi kriminali, li jaffettwaw għadd kbir ta’ każijiet ta’ korruzzjoni f’livell għoli, qajmu tħassib serju. It-tisħiħ tal-fiduċja fis-sistema ġudizzjarja u l-indirizzar tal-korruzzjoni mingħajr dewmien, inkluż permezz ta’ rekord sod fl-investigazzjoni, il-prosekuzzjoni u l-kundanna finali ta’ każijiet ta’ korruzzjoni ta’ livell għoli huma ta’ importanza ewlenija. Il-pajjiż kompla jallinja ruħu bis-sħiħ mad-deċiżjonijiet kollha tal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE wara l-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. Il-Maċedonja ta’ Fuq ikkontribwixxa għall-ġestjoni tal-flussi migratorji mħallta lejn l-UE billi kkoopera fl-implimentazzjoni tal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent.

Il-Maċedonja ta’ Fuq impenjat ruħha li tniedi u tikseb bħala kwistjoni ta’ prijorità l-bidliet kostituzzjonali rilevanti, bil-għan li fil-Kostituzzjoni jinkludu liċ-ċittadini li jgħixu fil-fruntieri tal-Istat u li huma parti minn poplu ieħor. Il-pajjiż jipprovdi eżempju tajjeb ta’ soċjetà multietnika. Wara l-ewwel Konferenza Intergovernattiva dwar il-proċess tan-negozjati tal-adeżjoni mal-UE mal-Maċedonja ta’ Fuq f’Lulju 2022, l-eżami analitiku tal-acquis tal-UE (l-iskrinjar) għamel progress bla xkiel. Il-Maċedonja ta’ Fuq impenjat ruħha b’mod attiv u wriet livell għoli ta’ impenn matul il-proċess ta’ skrinjar. Ir-rapport ta’ skrinjar dwar “Raggruppament 1 - il-Prinċipji Fundamentali” ġew ippreżentati lill-Kunsill f’Lulju 2023.

Fid-dawl tal-Konklużjonijiet tal-Kunsill ta’ Lulju 2022, il-Kummissjoni qed tistenna b’interess segwitu rapidu u deċiżiv għar-rapport ta’ skrinjar dwar ir-“Raggruppament 1 - il-Prinċipji Fundamentali”, inkluż fir-rigward tal-pjanijiet direzzjonali tal-pajjiż f’konformità mal-Qafas tan-Neogzjati, bil-ħsieb li jinfetaħ l-ewwel Raggruppament sa tmiem din is-sena.

10.Fl-Albanija, l-awtoritajiet iddikjaraw b’mod konsistenti li l-għan strateġiku tal-adeżjoni mal-UE huwa l-prijorità ewlenija tal-pajjiż. L-Albanija kompliet tagħmel progress fir-riformi taħt ir-raggruppament tal-oqsma fundamentali, inkluż bl-implimentazzjoni kontinwa tar-riforma komprensiva tal-ġustizzja. Inkisbu aktar riżultati konkreti mill-Istruttura Speċjalizzata kontra l-Korruzzjoni u l-Kriminalità Organizzata (SPAK, Specialised Structure against Corruption and Organised Crime).  Il-kooperazzjoni tajba mal-Istati Membri tal-UE u l-aġenziji tal-UE dwar il-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata għadha għaddejja. L-Albanija kkontribwixxiet għall-ġestjoni tal-flussi migratorji mħallta lejn l-UE billi kkoopera fl-implimentazzjoni tal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent.

Bħala membru mhux permanenti, l-Albanija kienet involuta b’mod attiv fil-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU inkluż bħala koawtur ta’ abbozzi ta’ riżoluzzjonijiet li kkundannaw l-aggressjoni Russa kontra l-Ukrajna. L-allinjament sħiħ mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE mill-Albanija kien sinjal qawwi tal-għażla strateġika tagħha dwar l-adeżjoni mal-UE u tar-rwol tagħha bħala sieħeb affidabbli.

Wara l-ewwel Konferenza Intergovernattiva dwar il-proċess tan-negozjati tal-adeżjoni mal-UE mal-Albanija f’Lulju 2022, l-eżami analitiku tal-acquis tal-UE (l-iskrinjar) għamel progress bla xkiel. Il-Albanija impenjat ruħha b’mod attiv u wriet livell għoli ta’ impenn matul il-proċess ta’ skrinjar. Ir-rapport ta’ skrinjar dwar “Raggruppament 1 - il-Prinċipji Fundamentali” ġew ippreżentati lill-Kunsill f’Lulju 2023.

Fid-dawl tal-Konklużjonijiet tal-Kunsill ta’ Lulju 2022, il-Kummissjoni qed tistenna b’interess segwitu rapidu u deċiżiv għar-rapport ta’ skrinjar dwar ir-“Raggruppament 1 - il-Prinċipji Fundamentali”, inkluż fir-rigward tal-pjanijiet direzzjonali tal-pajjiż f’konformità mal-Qafas tan-Neogzjati, bil-ħsieb li jinfetaħ l-ewwel Raggruppament sa tmiem din is-sena.

11.Il-Kummissjoni tilqa’ l-isforzi ta’ riformi mwettqa mill-Bożnija-Ħerzegovina mil-laqgħa tal-Kunsill Ewropew ta’ Diċembru 2022 li tat status ta’ kandidat lill-pajjiż. Il-Kummissjoni tilqa’ wkoll il-bidu tal-mandat tal-Kunsill tal-Ministri ġdid mingħajr telf ta’ żmien f’Jannar 2023. L-impenn pubbliku tal-partiti politiċi għall-għan strateġiku tal-integrazzjoni Ewropea wassal għal riżultati pożittivi.

Ittieħdu passi u impenji lejn it-twettiq tal-prijoritajiet ewlenin u biex jiġu indirizzati l-passi speċifikati fir-rakkomandazzjoni tal-Kummissjoni għall-istatus ta’ kandidat. Il-Kunsill tal-Ministri adotta strateġiji biex jiġġieled il-kriminalità organizzata, għamel valutazzjoni tar-riskju aġġornata u pjan ta’ azzjoni li jakkumpanjah dwar il-ġlieda kontra l-ħasil tal-flus u l-finanzjament tat-terroriżmu, adotta strateġiji u pjanijiet ta’ azzjoni dwar il-migrazzjoni u t-terroriżmu, u ħatar korp superviżorju għall-implimentazzjoni tal-istrateġija nazzjonali għall-ipproċessar tad-delitti tal-gwerra. Il-Bożnija-Ħerzegovina kkontribwixxiet għall-ġestjoni tal-flussi migratorji mħallta lejn l-UE billi kkooperat fl-implimentazzjoni tal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent. Il-punt ta’ kuntatt mal-Europol beda jopera f’Ġunju 2023. Il-pajjiż adotta liġijiet, b’mod partikolari dwar l-integrità fil-ġudikatura permezz ta’ emendi tal-Kunsill Ġudizzjarju u ta’ Prosekuzzjoni Għoli; il-prevenzjoni tat-tortura (il-ħatra tal-Ombudsman bħala mekkaniżmu nazzjonali ta’ prevenzjoni); il-barranin; il-libertà tal-aċċess għall-informazzjoni u adottat il-Pjan ta’ Azzjoni dwar l-Ugwaljanza bejn is-Sessi. L-allinjament mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE tjieb b’mod sinifikanti matul il-perjodu ta’ rappurtar, iżda għad fadal aktar xi jsir fir-rigward tal-implimentazzjoni ta’ miżuri restrittivi.

L-impenn pubbliku tal-koalizzjoni tal-partijiet favur l-għan strateġiku tal-integrazzjoni Ewropea wassal għal riżultati pożittivi minn mindu l-pajjiż ingħata l-istatus ta’ kandidat. Fl-istess ħin, kien hemm żviluppi negattivi fl-entità ta’ Republika Srpska. L-entità talbet lill-imħallfin kostituzzjonali biex jirriżenjaw u adottat liġi li tiddikjara li d-deċiżjonijiet tal-Qorti Kostituzzjonali ma jiġux implimentati, bi ksur tal-ordni kostituzzjonali u legali tal-pajjiż. L-entità introduċiet mill-ġdid ukoll pieni kriminali għall-malafama, filwaqt li liġġmet il-libertà tal-espressjoni u l-libertà tal-media. L-entità qed tistenna l-adozzjoni ta’ abbozz ta’ liġi mmirat lejn gruppi tas-soċjetà ċivili bħala “aġenti barranin”; jekk tiġi adottata, din timmarka pass importanti ieħor lura fir-rigward tad-drittijiet fundamentali. Azzjonijiet seċessjonisti li jdgħajfu l-unità, is-sovranità, l-integrità territorjali, l-ordni kostituzzjonali u l-personalità internazzjonali tal-pajjiż idgħajfu l-progress fl-adeżjoni mal-UE.

Għadd ta’ deċiżjonijiet tal-Qorti Kostituzzjonali għad iridu jiġu infurzati bis-sħiħ, b’mod partikolari fuq il-proprjetà tal-istat. Jenħtieġ li l-assemblej taż-żewġ entitajiet jaħtru malajr imħallfin biex jiżguraw il-kompożizzjoni sħiħa tal-Qorti Kostituzzjonali. Il-pajjiż jeħtieġ jiffinalizza b’mod urġenti r-riformi kostituzzjonali u elettorali pendenti. Għad hemm bżonn ta’ riformi biex il-Kostituzzjoni ssir konformi mal-Konvenzjoni Ewropea dwar id-Drittijiet tal-Bniedem, f’konformità mal-ġurisprudenza Sejdić-Finci.

B’mod ġenerali, huma meħtieġa aktar sforzi biex il-Bożnija-Ħerzegovina tissodisfa l-14-il prijorità ewlenija stabbiliti fl-Opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tagħha għas-sħubija fl-UE u l-passi speċifikati fir-rakkomandazzjoni tal-Kummissjoni għall-istatus ta’ kandidat. Is-sitwazzjoni attwali tal-implimentazzjoni tal-erbatax-il prijorità ewlenija hija speċifikata fir-rapport tal-pajjiż. Il-Kummissjoni tirrakkomanda l-ftuħ tan-negozjati ta’ adeżjoni mal-UE mal-Bożnija-Ħerzegovina, ladarba jsir il-livell meħtieġ ta’ konformità mal-kriterji tas-sħubija.

Il-Kummissjoni tirrapporta lill-Kunsill dwar il-progress sa mhux aktar tard minn Marzu 2024.

12.Wara l-applikazzjoni tal-Kosovo għas-sħubija fl-UE f’Diċembru 2022, il-gvern tiegħu kompla jmexxi ’l quddiem l-aġenda ta’ riforma tal-UE tiegħu. Il-Kosovo għamel progress fl-indirizzar tar-rakkomandazzjonijiet tal-UE li ilhom jeżistu għar-riforma elettorali, li wassal għall-adozzjoni ta’ żewġ liġijiet elettorali importanti. Jeħtieġ li l-Kosovo jintensifika l-isforzi tiegħu biex isaħħaħ l-istat tad-dritt u l-amministrazzjoni pubblika u jibni r-reżiljenza enerġetika. Il-Kosovo kkontribwixxa għall-ġestjoni tal-flussi migratorji mħallta lejn l-UE billi kkoopera fl-implimentazzjoni tal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent. Il-liberalizzazzjoni tal-viża għaċ-ċittadini tal-Kosovo skedata li tidħol fis-seħħ fl-1 ta’ Jannar 2024. Is-sitwazzjoni fit-Tramuntana tal-Kosovo ġiet affettwata minn diversi kriżijiet b’intensitajiet differenti. Is-Serbi tal-Kosovo rriżenjaw kollettivament mill-istituzzjonijiet tal-Kosovo f’Novembru 2022. Wara l-irtirar tagħhom, f’April 2023 ġew organizzati elezzjonijiet sekondarji lokali fl-erba’ muniċipalitajiet fit-Tramuntana tal-Kosovo. Il-parteċipazzjoni baxxa ħafna, b’mod partikolari fost il-komunità Serba tal-Kosovo, uriet li dawn l-elezzjonijiet ma joffrux soluzzjoni politika fit-tul. Għadu ta’ importanza essenzjali li terġa’ tiġi stabbilita sitwazzjoni fejn is-Serbi tal-Kosovo jipparteċipaw b’mod attiv fil-governanza lokali, il-pulizija u l-ġudikatura fit-Tramuntana tal-Kosovo. Jeħtieġ li jsiru elezzjonijiet lokali bikrija malajr kemm jista’ jkun fl-erba’ muniċipalitajiet kollha, organizzati b’mod kompletament inklużiv, u bil-parteċipazzjoni mingħajr kundizzjonijiet tas-Serbi tal-Kosovo. Il-Kosovo għandu jimpenja ruħu fit-tnaqqis tat-tensjoni fit-Tramuntana tal-Kosovo billi jnaqqas il-preżenza permanenti tal-forzi tal-pulizija speċjali tal-Kosovo, jiffaċilita l-esproprjazzjoni tal-art u l-ordnijiet ta’ tkeċċija mid-dar fit-Tramuntana.

Il-Kosovo baqa’ involut fid-Djalogu ffaċilitat mill-UE dwar in-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo, iżda jeħtieġ li juri impenn aktar serju, jinvesti aktar sforzi u jagħmel kompromessi biex tmexxi ’l quddiem il-proċess ta’ normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Kosovo. Jeħtieġ li l-Kosovo jirrispetta l-impenji tad-Djalogu tagħha u jimpenja ruħu għall-implimentazzjoni sħiħa tal-ftehimiet kollha ta’ Djalogu tal-passat u l-Ftehim dwar il-Perkors lejn in-Normalizzazzjoni u l-Anness ta’ Implimentazzjoni tiegħu. Il-Kosovo mistenni li jimpenja ruħu b’mod aktar kostruttiv biex jippermetti negozjati dwar il-Ftehim ta’ normalizzazzjoni komprensiv legalment vinkolanti. In-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet hija kundizzjoni essenzjali fit-triq Ewropea kemm tas-Serbja kif ukoll tal-Kosovo u t-tnejn li huma qed jirriskjaw li jitilfu opportunitajiet importanti fin-nuqqas ta’ progress.

13.It-Turkija hija pajjiż kandidat u sieħeb ewlieni għall-UE. In-negozjati tal-adeżjoni tagħha ilhom wieqfa minn Ġunju 2018 f’konformità mad-deċiżjonijiet tal-Kunsill Ewropew hekk kif it-Turkija kompliet titbiegħed mill-UE. Id-djalogu dwar l-istat tad-dritt u d-drittijiet fundamentali għadu parti integrali mir-relazzjoni bejn l-UE u t-Turkija. Ir-rifjut li jiġu implimentati ċerti deċiżjonijiet tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem jibqa’ kwistjoni ta’ tħassib. Din tal-aħħar hija attur reġjonali sinifikanti fil-qasam tal-politika barranija, li tikkostitwixxi element importanti fil-kuntest tar-relazzjoni bejn l-UE u t-Turkija, anki jekk jippersistu fehmiet differenti dwar ċerti kwistjonijiet ta’ politika barranija. Hija żammet rata ta’ allinjament baxxa ħafna ta’ 10 % mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE. It-Turkija kkundannat il-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, u impenjat ruħha politikament u diplomatikament, inkluż billi ffaċilitat taħditiet diretti, ħadmet fuq it-tnaqqis tat-tensjoni u l-waqfien mill-ġlied, iffaċilitat l-esportazzjoni tal-qamħ Ukren, l-iskambju ta’ priġunieri u pprovdiet assistenza militari kruċjali u b’saħħitha lill-Ukrajna. Madankollu, it-Turkija kompliet toqgħod lura milli tallinja mal-miżuri restrittivi tal-UE kontra r-Russja. Ir-retorika tagħha b’appoġġ għall-grupp terroristiku Ħamas wara l-attakki tiegħu kontra l-Iżrael fis-7 ta’ Ottubru 2023 tmur totalment kontra l-approċċ tal-UE.

Huwa mistenni li l-pajjiż jappoġġa b’mod attiv in-negozjati li jwasslu għal soluzzjoni ġusta, komprensiva u vijabbli għall-kwistjoni ta’ Ċipru fil-qafas tan-NU, f’konformità mar-riżoluzzjonijiet rilevanti tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU u f’konformità mal-prinċipji li fuqhom hija msejsa l-UE. Huwa importanti li t-Turkija tafferma mill-ġdid l-impenn għal soluzzjoni mmexxija min-NU dwar Ċipru f’konformità mar-riżoluzzjonijiet tal-UNSC rilevanti, inklużi l-aspetti esterni tagħhom. Huwa urġenti wkoll li t-Turkija tissodisfa l-obbligu tagħha li tiżgura implimentazzjoni sħiħa u nondiskriminatorja tal-Protokoll Addizzjonali għall-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni bejn l-UE u t-Turkija.

Il-kooperazzjoni mat-Turkija f’oqsma ta’ interess konġunt kompliet f’oqsma essenzjali bħall-ġlieda kontra t-terroriżmu, l-ekonomija, l-enerġija, is-sigurtà tal-ikel, il-migrazzjoni u t-trasport. L-UE għandha interess strateġiku f’ambjent stabbli u sigur fil-Lvant tal-Mediterran u fl-iżvilupp ta’ relazzjoni ta’ kooperazzjoni u ta’ benefiċċju reċiproku mat-Turkija. F’Novembru 2023 il-Kummissjoni u r-Rappreżentant Għoli jippreżentaw rapport lill-Kunsill Ewropew, li fih jistabbilixxu aktar għażliet biex tiġi żviluppata din ir-relazzjoni.

14.Il-Kummissjoni tilqa’ l-isforzi sinifikanti ta’ riforma mwettqa mill-Ukrajna mill-Kunsill Ewropew ta’ Ġunju 2022, minkejja l-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja. Il-Kummissjoni tqis li l-Ukrajna għamlet progress importanti fis-seba’ passi stabbiliti fl-Opinjoni tagħha ta’ Ġunju 2022 u ħadet miżuri addizzjonali biex tikkomplementa u ssostni dawn il-kisbiet.

L-Ukrajna stabbilixxiet sistema ta’ preselezzjoni trasparenti u bbażata fuq il-mertu għall-imħallfin tal-Qorti Kostituzzjonali u lestiet riforma ffukata fuq l-integrazzjoni tal-korpi ta’ governanza ġudizzjarja. Jenħtieġ li l-Ukrajna tkompli timplimenta l-liġijiet adottati biex tagħżel u taħtar imħallfin fil-qrati ordinarji u fil-Qorti Kostituzzjonali. L-Ukrajna saħħet il-ġlieda kontra l-korruzzjoni billi kompliet tibni rekord kredibbli ta’ investigazzjonijiet u kundanni ta’ korruzzjoni u żgurat ħatriet trasparenti tal-kapijiet tal-aġenziji ewlenin kontra l-korruzzjoni. Ħadet miżuri sistemiċi addizzjonali biex tiżgura s-sostenibbiltà tal-isforzi tagħha kontra l-korruzzjoni, inkluż billi treġġa’ lura s-sistema elettronika tad-dikjarazzjoni tal-assi, għalkemm b’ċerti nuqqasijiet, u billi implimentat il-programm tal-istat kontra l-korruzzjoni.

L-Ukrajna saħħet il-qafas tagħha kontra l-ħasil tal-flus, inkluż l-allinjament tal-leġiżlazzjoni tagħha, b’mod partikolari d-definizzjoni ta’ persuni politikament esposti, mal-istandards tal-FATF, u adottat pjan strateġiku komprensiv u pjan ta’ azzjoni għar-riforma tas-settur tal-infurzar tal-liġi. L-Ukrajna żiedet ukoll miżuri sistemiċi kontra l-oligarki f’oqsma bħall-kompetizzjoni u l-finanzjament tal-partiti politiċi filwaqt li pposponiet l-applikazzjoni tal-liġi kontra l-oligarki. L-Ukrajna allinjat il-liġi tal-media tagħha mal-liġi tal-UE. Hija kompliet issaħħaħ il-protezzjoni tal-minoranzi nazzjonali, b’mod partikolari permezz tal-emendar tal-liġijiet dwar il-minoranzi u dwar l-edukazzjoni, filwaqt li aktar riformi kif indikat mill-Kummissjoni ta’ Venezja għad iridu jiġu implimentati. Dawn il-proċessi ta’ riforma għandhom ikunu inklużivi billi jiġu involuti bis-sħiħ ir-rappreżentanti tal-minoranzi nazzjonali fil-passi kollha meħtieġa.

Filwaqt li l-introduzzjoni tal-liġi marzjali wasslet għad-deroga ta’ ċerti drittijiet fundamentali, il-miżuri meħuda huma temporanji u ġeneralment proporzjonati għas-sitwazzjoni fil-pajjiż.

Fid-dawl tar-riżultati miksuba minn Ġunju 2022 skont il-kriterji politiċi, fil-qafas tas-seba’ passi u lil hinn, il-Kummissjoni tqis li l-Ukrajna tissodisfa b’mod suffiċjenti l-kriterji relatati mal-istabbiltà tal-istituzzjonijiet li jiggarantixxu d-demokrazija, l-istat tad-dritt, id-drittijiet tal-bniedem u r-rispett lejn il-minoranzi u l-ħarsien tagħhom, stabbiliti mill-Kunsill Ewropew ta’ Kopenħagen fl-1993, dment li tkompli bl-isforzi ta’ riforma tagħha u tindirizza r-rekwiżiti li fadal taħt is-seba’ passi. Fuq il-bażi ta’ dan, il-Kummissjoni tirrakkomanda li l-Kunsill jiftaħ in-negozjati tal-adeżjoni mal-Ukrajna. Barra minn hekk, il-Kummissjoni tirrakkomanda li l-Kunsill jadotta l-qafas ta’ negozjar ladarba l-Ukrajna tkun:

- ippromulgat liġi proposta mill-gvern li żżid il-limitu massimu tal-persunal għall-Uffiċċju Nazzjonali Kontra l-Korruzzjoni tal-Ukrajna;

- neħħiet mil-liġi dwar il-prevenzjoni tal-korruzzjoni d-dispożizzjonijiet li jirrestrinġu s-setgħat tal-NACP għall-verifika kontinwa tal-assi li diġà għaddew mill-proċess ta’ verifika u li jillimitaw is-setgħat tal-NACP biex jivverifikaw il-proprjetà akkwistata mid-dikjaranti qabel ma jingħaqdu mas-servizz pubbliku, mingħajr preġudizzju għar-regoli li japplikaw għas-sigurtà nazzjonali matul il-gwerra;

- ippromulgat liġi li tirregola l-lobbying f’konformità mal-istandards Ewropej, bħala parti mill-pjan ta’ azzjoni kontra l-oligarki;

- ippromulgat liġi li tindirizza r-rakkomandazzjonijiet li fadal tal-Kummissjoni ta’ Venezja minn Ġunju 2023 u Ottubru 2023 marbuta mal-Liġi dwar il-minoranzi nazzjonali, li tindirizza wkoll ir-rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni ta’ Venezja marbuta mal-liġijiet dwar il-lingwa, il-media u l-edukazzjoni tal-Istat.

L-Ukrajna għandha tkompli tiġġieled kontra l-korruzzjoni billi tibni rekord ulterjuri ta’ investigazzjonijiet u kundanni ta’ korruzzjoni.

Il-Kummissjoni se timmonitorja kontinwament il-progress u l-konformità fl-oqsma kollha relatati mal-ftuħ tan-negozjati u tirrapporta lill-Kunsill sa Marzu 2024. Il-Kummissjoni tinsab lesta li tibda l-ħidma preparatorja, b’mod partikolari l-eżami analitiku tal-acquis (skrinjar) u t-tħejjija tal-qafas ta’ negozjati.

15.Il-Kummissjoni tilqa’ l-isforzi sinifikanti ta’ riforma mwettqa mill-Moldova mill-Kunsill Ewropew ta’ Ġunju 2022, minkejja l-impatt gravi tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. Il-Kummissjoni tqis li l-Moldova għamlet progress importanti fid-disa’ passi stabbiliti fl-Opinjoni tagħha ta’ Ġunju 2022 u ħadet miżuri addizzjonali biex tikkomplementa u ssostni dawn il-kisbiet.

Il-Moldova daħħlet fis-seħħ proċess ambizzjuż ta’ skrutinju għall-korpi ġudizzjarji u ta’ prosekuzzjoni li huwa l-pedament tar-riforma komprensiva tal-ġustizzja tagħha. Hija rriformat il-Qorti Suprema tal-Ġustizzja tagħha u żgurat il-funzjonament tal-Kunsill Suprem tal-Maġistrati b’membri verifikati. Il-qafas istituzzjonali u leġiżlattiv kontra l-korruzzjoni ġie riformat. Il-pajjiż adotta leġiżlazzjoni ġdida dwar l-irkupru tal-assi, il-ġlieda kontra l-kriminalità finanzjarja u l-ħasil tal-flus. L-investigazzjoni kontra l-oligarki kienet qed tagħmel progress tajjeb, u nqatgħu kundanni tal-qorti in absentia biex jitressqu quddiem il-ġustizzja l-oligarki involuti fil-każ ta’ frodi - b’sekwestri sostanzjali ta’ assi - li battal ir-riżorsi pubbliċi tal-Moldova.

L-għadd ta’ każijiet investigati relatati mal-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata żdied. L-għadd ta’ każijiet ta’ assi ssekwestrati ta’ persuni politikament esposti żdied ukoll. Il-Moldova stabbilixxiet approċċ sistemiku għad-deoligarkizzazzjoni bi pjan ta’ azzjoni ambizzjuż. Il-leġiżlazzjoni elettorali, kriminali, tal-media u tal-kompetizzjoni l-ġdida ssaħħaħ il-kapaċità tal-pajjiż li jiġġieled kontra l-interessi personali żejda. Il-Moldova żiedet b’mod attiv il-kooperazzjoni internazzjonali mal-Istati Membri tal-UE u l-aġenziji tal-UE permezz taċ-Ċentru ta’ Appoġġ tal-UE għas-Sigurtà Interna u l-Ġestjoni tal-Fruntieri.

Il-pajjiż adotta strateġiji għar-riforma tal-amministrazzjoni pubblika tiegħu, saħħaħ il-ġestjoni tal-finanzi pubbliċi u stabbilixxa proċessi interistituzzjonali indispensabbli għall-ġestjoni tar-riformi. Minkejja l-kundizzjonijiet ekonomiċi diffiċli, żiedet il-pagi biex iżżomm u tattira ħaddiema tas-servizz pubbliku. Il-Moldova rregolat il-qafas tal-investiment pubbliku tagħha, kompliet tiddiġitalizza s-servizzi pubbliċi tagħha u għamlet progress fl-amalgamazzjoni volontarja tal-gvernijiet lokali.

Il-Moldova qed tindirizza r-rakkomandazzjonijiet tal-ODIHR u tal-Kummissjoni ta’ Venezja u tinvolvi lis-soċjetà ċivili fil-proċessi tat-teħid tad-deċiżjonijiet inkluż permezz ta’ pjattaforma għad-djalogu u l-parteċipazzjoni ċivika fil-Parlament. Saħħet ukoll il-protezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem inkluż billi ttrasponiet bis-sħiħ il-konvenzjoni ta’ Istanbul fil-leġislazzjoni nazzjonali.

Fid-dawl tar-riżultati li nkisbu minn Ġunju 2022 skont il-kriterji politiċi, fil-qafas tad-disa’ passi u lil hinn, il-Kummissjoni tqis li l-Moldova tissodisfa b’mod suffiċjenti l-kriterji relatati mal-istabbiltà tal-istituzzjonijiet li jiggarantixxu d-demokrazija, l-istat tad-dritt, id-drittijiet tal-bniedem u r-rispett għal u l-protezzjoni tal-minoranzi, stabbiliti mill-Kunsill Ewropew ta’ Copenhagen fl-1993, dment li tkompli bl-isforzi ta’ riforma tagħha u tindirizza r-rekwiżiti li fadal taħt id-disa’ passi. Fuq il-bażi ta’ dan, il-Kummissjoni tirrakkomanda li l-Kunsill jiftaħ in-negozjati tal-adeżjoni mal-Moldova. Barra minn hekk, il-Kummissjoni tirrakkomanda li l-Kunsill jadotta l-qafas ta’ negozjati ladarba l-Moldova tkun:

-kompliet tagħmel progress sinifikanti fil-ħatra ta’ membri verifikati tal-Kummissarji tal-Qorti Suprema ta’ korpi ta’ awtogovernanza ġudizzjarji u ta’ prosekuzzjoni, u fin-nomina ta’ Prosekutur Ġenerali ġdid fi proċess trasparenti u bbażat fuq il-mertu;

-assenjat riżorsi u strutturi adegwati lill-uffiċċju tal-Prosekutur kontra l-Korruzzjoni tal-Moldova;

-ħadet passi ulterjuri dwar id-deoligarkizzazzjoni, inkluż permezz ta’ regolamenti rilevanti bħal dak dwar pagamenti fi flus kontanti u dwar il-flussi finanzjarji.

Il-Moldova għandha tkompli tiġġieled kontra l-korruzzjoni billi tibni rekord ulterjuri ta’ investigazzjonijiet u kundanni ta’ korruzzjoni.

Il-Kummissjoni se timmonitorja kontinwament il-progress u l-konformità fl-oqsma kollha relatati mal-ftuħ tan-negozjati u tirrapporta lill-Kunsill sa Marzu 2024. Il-Kummissjoni tinsab lesta li tibda l-ħidma preparatorja, b’mod partikolari l-eżami analitiku tal-acquis (skrinjar) u t-tħejjija tal-qafas ta’ negozjati.

16. Il-Kummissjoni tilqa’ l-isforzi ta’ riforma tal-Georgia f’konformità mal-kostituzzjoni tal-pajjiż li tipprevedi l-integrazzjoni tiegħu fl-UE bħala prijorità għall-pajjiż. Maġġoranza kbira ta’ ċittadini tal-Georgia jappoġġaw il-proċess ta’ adeżjoni tal-pajjiż mal-UE. Id-depolarizzazzjoni politika u l-involviment aktar pożittiv tal-partit fil-gvern mal-partiti tal-oppożizzjoni u s-soċjetà ċivili huma meħtieġa biex jinbena kunsens dwar kwistjonijiet ta’ interess nazzjonali.

Jeħtieġ li l-Georgia żżid l-azzjonijiet tagħha biex tiġġieled id-diżinformazzjoni u l-manipulazzjoni tal-informazzjoni barranija u l-interferenza kontra l-valuri tal-UE u ttejjeb ir-rata ta’ allinjament tagħha mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE.

Fir-rigward tat-tnax-il prijorità speċifikati fl-Opinjoni tal-Kummissjoni Ewropea ta’ Ġunju 2022, il-Georgia adottat atti leġiżlattivi u azzjonijiet ta’ politika dwar l-ugwaljanza bejn is-sessi u dwar il-ġlieda kontra l-vjolenza fuq in-nisa, dwar il-kunsiderazzjoni tas-sentenzi tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem fid-deliberazzjonijiet tal-Qorti u dwar il-kriminalità organizzata. Hija ħatret Difensur Pubbliku ġdid.

Ittieħdu ċerti passi proċedurali fil-Parlament biex jiżdied l-iskrutinju mill-oppożizzjoni. Il-bini ta’ kunsens politiku b’saħħtu bejn il-partiti jikkontribwixxi biex tiġi indirizzata l-polarizzazzjoni u titħaffef it-triq Ewropea tal-Georgia. Ġew adottati emendi għal-leġiżlazzjoni u għar-regoli ta’ proċedura parlamentari, fir-rigward tal-funzjonament u r-responsabbiltà tal-istituzzjonijiet tal-istat u l-qafas elettorali. Ir-riforma ġudizzjarja inkludiet passi dwar l-aċċessibbiltà għad-deċiżjonijiet tal-qorti, ir-raġunament għall-ħatriet ġudizzjarji, il-miżuri dixxiplinari għall-imħallfin u l-għażla ta’ persuni nominati mill-Qorti Suprema iżda għadha meħtieġa riforma olistika tal-Kunsill Għoli tal-Ġustizzja. Il-Georgia kkondividiet din il-leġiżlazzjoni u diversi atti legali ewlenin oħra dwar il-Kodiċi Elettorali, l-Uffiċċju Kontra l-Korruzzjoni, is-Servizzi ta’ Investigazzjoni Speċjali, is-Servizz tal-Protezzjoni tad-Data Personali kif ukoll il-pjan ta’ azzjoni tagħha għad-deoligarkizzazzjoni mal-Kummissjoni ta’ Venezja għal opinjoni. Barra minn hekk, huwa importanti li tiġi stabbilita sistema ta’ kontrolli straordinarji tal-integrità, bl-involviment ta’ esperti internazzjonali, għall-pożizzjonijiet ewlenin kollha fil-ġudikatura, u li tiġi stabbilita sistema ta’ dikjarazzjonijiet tal-assi effettivi.

Ġie adottat pjan ta’ azzjoni għad-deoligarkizzazzjoni, li jsegwi approċċ sistemiku, filwaqt li tneħħa l-approċċ ‘personalizzat’. Twaqqaf Uffiċċju Kontra l-Korruzzjoni. Il-Georgia żiedet il-kooperazzjoni internazzjonali fil-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata. Dwar il-pluraliżmu tal-media, direttur tal-media tal-oppożizzjoni nħeles mill-ħabs wara maħfra Presidenzjali, u l-Parlament adotta emendi għal-Liġi tax-Xandir biex jallinja mal-leġiżlazzjoni tal-UE. Ġiet adottata strateġija dwar il-protezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem u ġie elaborat pjan ta’ azzjoni. Ġie konkluż memorandum ta’ kooperazzjoni bejn il-Parlament u xi rappreżentanti tas-soċjetà ċivili biex jinkwadra l-involviment tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili fil-proċessi tat-tfassil tal-politika.

Fid-dawl tar-riżultati miksuba minn Ġunju 2022, fil-qafas tat-tnax-il prijorità u lil hinn, il-Kummissjoni tirrakkomanda li l-Kunsill jagħti lill-Georgea l-istatus ta’ pajjiż kandidat bil-fehim li jittieħdu l-passi li ġejjin:

-Il-ġlieda kontra d-diżinformazzjoni u l-manipulazzjoni tal-informazzjoni barranija u l-interferenza kontra l-UE u l-valuri tagħha.

-It-titjib tal-allinjament tal-Georgia mal-politika estera u ta’ sigurtà komuni tal-UE.

-L-issoktar tal-indirizzar tal-kwistjoni tal-polarizzazzjoni politika, inkluż permezz ta’ ħidma leġiżlattiva aktar inklużiva mal-partiti tal-oppożizzjoni fil-Parlament, b’mod partikolari dwar il-leġiżlazzjoni relatata mal-integrazzjoni Ewropea tal-Georgia.

-L-iżgurar ta’ proċess elettorali ħieles, ġust u kompetittiv, b’mod partikolari fl-2024, u jiġu indirizzati bis-sħiħ ir-rakkomandazzjonijiet tal-OSKE/ODIHR. Il-finalizzazzjoni tar-riformi elettorali, inkluż l-iżgurar ta’ rappreżentanza adegwata tal-elettorat, ferm qabel il-jum tal-elezzjoni.

-L-issoktar tat-titjib tal-implimentazzjoni tas-sorveljanza parlamentari b’mod partikolari tas-servizzi tas-sigurtà. L-iżgurar tal-indipendenza u l-imparzjalità istituzzjonali tal-istituzzjonijiet ewlenin, b’mod partikolari l-Amministrazzjoni Elettorali, il-Bank Nazzjonali, u l-Kummissjoni tal-Komunikazzjoni.

-Il-finalizzazzjoni u l-implimentazzjoni ta’ riforma ġudizzjarja olistika u effettiva, inkluża riforma komprensiva tal-Kunsill Għoli tal-Ġustizzja u l-Uffiċċju tal-Prosekutur, filwaqt li timplimenta bis-sħiħ ir-rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni ta’ Venezja u ssegwi proċess trasparenti u inklużiv.

-L-issoktar tal-indirizzar tal-effettività u tiżgura l-indipendenza u l-imparzjalità istituzzjonali tal-Uffiċċju Kontra l-Korruzzjoni, is-Servizz Investigattiv Speċjali u s-Servizz tal-Protezzjoni tad-Data Personali. L-indirizzar tar-rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni ta’ Venezja relatati ma’ dawn il-korpi, fi proċess inklużiv. Il-ksiba ta’ rekord b’saħħtu fl-investigazzjoni ta’ każijiet ta’ korruzzjoni u kriminalità organizzata.

-It-titjib tal-pjan ta’ azzjoni attwali biex jiġi implimentat approċċ multisettorjali u sistemiku għad-deoligarkizzazzjoni, f’konformità mar-rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni ta’ Venezja u wara proċess trasparenti u inklużiv li jinvolvi l-partiti tal-oppożizzjoni u s-soċjetà ċivili. 

-It-titjib tal-protezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem inkluż bl-implimentazzjoni ta’ strateġija ambizzjuża dwar id-drittijiet tal-bniedem u l-iżgurar tal-libertà ta’ għaqda u ta’ espressjoni. It-tnedija ta’ investigazzjonijiet imparzjali, effettivi u f’waqthom f’każijiet ta’ theddid kontra s-sikurezza ta’ gruppi vulnerabbli, professjonisti tal-media u attivisti tas-soċjetà ċivili, u tressaq lill-organizzaturi u lill-awturi tal-vjolenza quddiem il-ġustizzja. Il-konsultazzjoni u l-involviment tas-soċjetà ċivili, filwaqt li jippermettu l-involviment sinifikanti tagħhom fil-proċessi leġiżlattivi u tat-tfassil tal-politika u jiżguraw li dawn ikunu jistgħu joperaw liberament.

VIII. Annessi

1.L-aspetti fundamentali tal-proċess tal-adeżjoni

2.Il-kisbiet ewlenin tal-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment għall-Balkani tal-Punent

3.Il-kisbiet ewlenin tal-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment - ħarsa ġenerali għall-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia.

4.Indikaturi ta’ partijiet terzi relatati mal-istatus tad-demokrazija, mal-governanza tajba u mal-istat tad-dritt fil-pajjiżi kandidati u fil-kandidati potenzjali.

5.Data statistika.

(1)

Minn hawn ’il quddiem “il-Moldova”.

(2)

EUCO 24/22.

(3)

F’konformità mat-talba tar-Repubblika tat-Turkija rigward l-użu tal-isem uffiċjali l-ġdid tal-pajjiż bl-Ingliż, l-isem “Türkiye” intuża fil-verżjoni Ingliża ta’ dan id-dokument minflok “Turkey”. Din il-bidla amministrattiva hija limitata għan-nomenklatura użata fid-dokumenti tal-UE, ma għandhiex effett retroattiv, u ma tinvolvi l-ebda konsegwenza legali. Dan l-approċċ huwa mingħajr preġudizzju għan-nomenklatura użata mill-Istati Membri.

(4)

Ċifri sal-aħħar ta’ Awwissu 2023.

(5)

L-Uffiċċju tan-Nazzjonijiet Uniti għall-Koordinazzjoni tal-Affarijiet Umanitarji, Awwissu 2023.

(6)

Il-Kummissjoni Għolja tan-Nazzjonijiet Uniti għar-Rifuġjati, Settembru 2023.

(7)

2023/0200 (COD)

(8)

  L-Unjoni Ewropea se tagħti EUR 250 miljun oħra lir-Repubblika tal-Moldova; Pakkett ta’ Appoġġ għar-Repubblika tal-Moldova.

(9)

  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/mt/AC_23_3196  

(10)

  COM(2022) 405 final , COM(2022) 406 final , COM(2022) 407 final .

(11)

  COM(2022) 528 final .

(12)

* Din id-denominazzjoni hija mingħajr preġudizzju għall-pożizzjonijiet dwar l-istatus, u hija konformi mal-UNSCR 1244/1999 u mal-Opinjoni tal-QIĠ

dwar id-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Kosovo.

(13)

https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/10/06/granada-declaration/

(14)

  COM(2023) 336

(15)

  EUCO 7/21 .

(16)

  EUCO 7/23.

(17)

  COM(2020) 57 final .

(18)

  COM(2023) 168 final .

(19)

COM(2023) 691

(20)

  Id-dikjarazzjoni ta’ Granada  

(21)

COM(2023) 691; COM(2023) 692

IL-KUMMISSJONI EWROPEA

Brussell, 8.11.2023

COM(2023) 690 final

ANNESSI

għall-

KOMUNIKAZZJONI MILL-KUMMISSJONI LILL-PARLAMENT EWROPEW, LILL-KUNSILL, LILL-KUMITAT EKONOMIKU U SOĊJALI EWROPEW U LILL-KUMITAT TAR-REĠJUNI

Komunikazzjoni tal-2023 dwar il-politika tat-Tkabbir tal-UE

{SWD(2023) 690 final} - {SWD(2023) 691 final} - {SWD(2023) 692 final} - {SWD(2023) 693 final} - {SWD(2023) 694 final} - {SWD(2023) 695 final} - {SWD(2023) 696 final} - {SWD(2023) 697 final} - {SWD(2023) 698 final} - {SWD(2023) 699 final}

Anness 1. L-aspetti fundamentali tal-proċess ta’ adeżjoni

L-istat tad-dritt, id-drittijiet fundamentali, il-funzjonament tal-istituzzjonijiet demokratiċi u r-riforma tal-amministrazzjoni pubblika – u l-kriterji ekonomiċi jiffurmaw il-parti ewlenija tal-hekk imsejħa l-“aspetti fundamentali” tal-proċess ta’ adeżjoni mal-UE. Il-kwalità tal-istituzzjonijiet u tal-governanza hija l-bażi għat-tisħiħ tal-kompetittività, il-prosperità u l-benesseri tas-soċjetà, u ssostni l-kapaċità ta’ konformità mal-acquis b’mod ġenerali. Ir-riformi kredibbli u irriversibbli dwar l-aspetti fundamentali huma għalhekk kruċjali biex il-pajjiżi tat-tkabbir jiżguraw progress fil-perkorsi rispettivi tagħhom ta’ adeżjoni mal-UE.

F’għadd ta’ pajjiżi tat-tkabbir ġie nnutat xi progress fir-riforma tal-ġustizzja, dwar id-drittijiet fundamentali, u fil-funzjonament tal-amministrazzjoni pubblika, inkluża l-ġestjoni finanzjarja pubblika. Ġiet innutata intensifikazzjoni kostanti tal-ħidma fuq l-aġendi ta’ riforma rispettivi, b’mod partikolari fil-Moldova u l-Ukrajna. B’mod ġenerali, il-progress lejn l-issodisfar tal-kriterji tal-adeżjoni ekonomika baqa’ wisq kajman biex inaqqas sostanzjalment id-distakk ekonomiku mal-UE. 

Fil-pajjiżi tat-tkabbir jeżistu eżempji tajbin ta’ aġendi ta’ riforma li qed jitmexxew ’il quddiem biex jittrasformaw l-istituzzjonijiet u s-soċjetajiet fid-dawl tal-opportunità tal-adeżjoni mal-UE. Madankollu, għad hemm ħafna ostakli. Għalkemm mhux b’mod uniformi fil-pajjiżi kollha, ġeneralment qed tinfirex xejra negattiva u inkwetanti ta’ reżistenza politika u istituzzjonali għall-bidla, b’mod partikolari għat-tisħiħ tal-ġlieda kontra l-korruzzjoni. L-impenn kostanti għal-prevenzjoni tal-korruzzjoni u ż-żamma ta’ kultura ta’ integrità, jibqa’ prijorità importanti, inkluż permezz tal-integrazzjoni ta’ miżuri kontra l-korruzzjoni fis-setturi l-aktar vulnerabbli. Il-korpi tal-infurzar tal-liġi u ġudizzjarji jirrikjedu aktar awtonomija u l-indipendenza meħtieġa biex tiġi garantita ġlieda sinifikanti u imparzjali kontra l-korruzzjoni. B’mod inkwetanti, għad hemm elementi ta’ manipulazzjoni tal-istat, u għadhom qed jiġu osservati theddid għall-istabbiltà demokratika, il-korruzzjoni ta’ livell għoli u l-influwenza indebita mill-oligarki, flimkien ma’ tentattivi minn networks tal-kriminalità organizzata biex jinterferixxu mal-ekonomiji, is-sistemi politiċi, l-amministrazzjonijiet u l-ambjenti tal-media tal-pajjiżi. Jeħtieġ li dawn l-isfidi kollha jiġu indirizzati b’mod urġenti permezz ta’ approċċi sistemiċi u komprensivi.

L-indikatur ewlieni li juri li dawn it-tendenzi ġew indirizzati se jkun rekord kredibbli ta’ investigazzjonijiet proattivi, prosekuzzjonijiet u ta’ kundanni finali relatati mal-korruzzjoni, il-kriminalità organizzata u l-ħasil tal-flus. Huwa essenzjali li l-pajjiżi tat-tkabbir juru l-effettività tal-aġenziji investigattivi, is-servizzi ta’ prosekuzzjoni u l-qrati kriminali tagħhom. Sabiex l-atturi kollha fil-katina tal-istat tad-dritt ikunu kredibbli, jenħtieġ li jipproduċu riżultati sodi permezz ta’ investigazzjonijiet finanzjarji mmirati, li jirriżultaw f’konfiska sistematika tar-rikavat minn attività kriminali.

Fir-rigward tad-drittijiet fundamentali, f’xi wħud mill-pajjiżi tat-tkabbir sar xi progress lejn fehim akbar dwar l-importanza li jiġu żgurati dawn id-drittijiet u l-libertajiet. Fl-istess ħin, komplew xi xejriet negattivi ta’ dawn l-aħħar snin, bil-vjolenza abbażi tal-ġeneru li baqgħet prevalenti, filwaqt li l-libertà tal-media kompliet tiġi mxekkla minn interessi politiċi u ekonomiċi, li ddgħajjef il-kontroll fuq l-awtoritajiet pubbliċi, tiftaħ spazju għal interferenza barranija u timmina l-komunikazzjoni dwar l-UE. F’xi pajjiżi, qed jiġu stabbiliti xi inizjattivi pożittivi dwar id-drittijiet tat-tfal u d-drittijiet tal-persuni b’diżabilità. Madankollu fil-prattika, il-protezzjoni tad-drittijiet fundamentali hija affettwata b’mod negattiv minn implimentazzjoni insuffiċjenti tal-liġijiet u l-politiki u mill-ineffettività tal-mekkaniżmi ta’ rimedju fl-oqsma kollha. Għad fadal sfidi fl-iżgurar ta’ protezzjoni effettiva minn kull forma ta’ mibegħda u diskriminazzjoni, inkluża dik kontra l-minoranzi.

Funzjonament tal-istituzzjonijiet demokratiċi

Il-proċessi demokratiċi stabbli u konsolidati huma pilastru ċentrali tal-proċess ta’ adeżjoni mal-UE. Il-Kummissjoni bdiet timplimenta impenn imsaħħaħ u simplifikat mal-pajjiżi tat-tkabbir dwar il-qafas ġenerali għad-demokrazija, kemm jekk dan jikkonċerna l-proċess elettorali, il-funzjonament tal-Parlament (inkluż ir-rwol ta’ sorveljanza tiegħu fil-prestazzjoni tal-gvern u t-tfassil tal-politika u d-dipendenza, li f’ħafna każijiet, għadha eċċessiva fuq proċeduri aċċellerati), jew ir-rwol tas-soċjetà ċivili. Il-biċċa l-kbira tal-pajjiżi baqgħu jiġu affettwati minn polarizzazzjoni politika mmarkata, nuqqas ta’ kooperazzjoni bejn il-partiti, u spazju li qed jiċkien għas-soċjetà ċivili.

Fil-perjodu ta’ rapportar saru diversi elezzjonijiet fil-pajjiżi tat-tkabbir inkluż fl-Albanija, fil-Bożnija-Ħerzegovina, fil-Kosovo, fil-Moldova, fil-Montenegro u fit-Turkija. Fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi, ir-riformi għadhom ma jindirizzawx ir-rakkomandazzjonijiet pendenti mill-Uffiċċju għall-Istituzzjonijiet Demokratiċi u d-Drittijiet tal-Bniedem fl-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (OSKE/ODIHR, Office for Democratic Institutions and Human Rights). L-istandards tal-Grupp ta’ Stati Kontra l-Korruzzjoni (Group of States Against Corruption, GRECO) relatati mal-finanzjament tal-partiti politiċi ukoll għad iridu jiġu indirizzati fil-Maċedonja ta’ Fuq u fil-Bożnija-Ħerzegovina.

Fir-rigward tal-ħidma parlamentari, il-polarizzazzjoni spiss baqgħet karatteristika viżibbli. In-nuqqas ta’ djalogu effettiv bejn il-partiti wassal f’impass politiku fit-tul u staġnar tar-riformi. Dan ġie osservat pereżempju fil-Montenegro, fl-Albanija, fil-Maċedonja ta’ Fuq u fil-Georgia. F’xi każijiet, id-dibattiti plenarji kienu kkaratterizzati minn tensjonijiet, lingwaġġ offensiv u xi drabi minn inċidenti vjolenti, kif kien il-każ fil-Georgia u fil-Kosovo. Fl-Ukrajna, minkejja ċ-ċirkostanzi straordinarji, il-Parlament wera reżiljenza u rieda politika qawwija, b’mod partikolari f’oqsma essenzjali għall-integrazzjoni tal-Ukrajna mal-UE. Il-kompiti leġiżlattivi twettqu b’mod sistematiku, filwaqt li ġie żgurat proċess ta’ teħid ta’ deċiżjonijiet demokratiku mingħajr interruzzjoni.

Ġudikatura u drittijiet fundamentali

Sabiex irabbi għeruq fondi, l-istat tad-dritt jirrikjedi istituzzjonijiet stabbli u li jiffunzjonaw tajjeb. Dan jirrikjedi sistema ġudizzjarja indipendenti, imparzjali, responsabbli u ta’ kwalità għolja, li topera b’mod effiċjenti u b’riżorsi adegwati, ħielsa minn interferenza esterna mhux dovuta, u li d-deċiżjonijiet tagħha jiġu eżegwiti b’mod effettiv u f’waqtu. F’xi każijiet inkiseb progress, b’avvanz fir-riformi ġudizzjarji, pereżempju, fl-Albanija, fil-Moldova, fis-Serbja u fl-Ukrajna. Madankollu, fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi tat-tkabbir, il-korpi ġudizzjarji għadhom esposti għal ħafna sfidi u vulnerabbiltajiet. It-tentattivi mill-politiċi biex jinfluwenzaw jew jattakkaw pubblikament lill-maġistrati, b’mod partikolari meta jittrattaw każijiet sensittivi, baqgħu prattika perikoluża rikorrenti f’diversi pajjiżi. Baqgħu fis-seħħ l-arranġamenti istituzzjonali li jaffettwaw b’mod negattiv l-indipendenza tal-imħallfin u tal-prosekuturi, u li fl-aħħar mill-aħħar jaffettwaw il-bilanċ u s-separazzjoni tas-setgħat tal-istat. B’riżultat ta’ dan, il-kredibbiltà tal-ġudikatura baqgħet ġeneralment pjuttost baxxa, bil-pubbliku ġeneralment jinnota l-impunità tal-awturi. F’diversi pajjiżi, ir-riformi tal-ġustizzja jiżvelaw kapaċità ta’ implimentazzjoni limitata anke fejn hemm rieda politika. L-effettività tal-awtoritajiet investigattivi u ġudizzjarji, li twassal għal rekord kredibbli ta’ riżultati, hija essenzjali għal aktar progress fl-adeżjoni. Il-qafas legali tal-Georgia dwar il-funzjonament tal-ġudikatura jirrikjedi aktar riformi u li jiġu evitati passi negattivi. Kompla r-rigress serju fit-Turkija u n-nuqqasijiet strutturali, b’mod partikolari relatati mal-indipendenza tal-ġudikatura u n-nuqqas ta’ ekwilibriju ta’ setgħat fis-sistema Presidenzjali, baqgħu fis-seħħ.

Il-ġlieda kontra l-korruzzjoni tibqa’ prijorità għall-gvernijiet fil-pajjiżi tat-tkabbir. Il-korruzzjoni, inkluża l-korruzzjoni fil-livelli għolja, għadha mifruxa, u t-taħlit tal-interessi pubbliċi u privati għadu kwistjoni ta’ tħassib. F’xi każijiet, il-prattiki ta’ korruzzjoni u l-influwenza eżerċitati mill-oligarki jistgħu jikkawżaw riskji ta’ manipulazzjoni tal-Istat. Il-progress biex il-korruzzjoni tiġi evitata u miġġielda b’mod effettiv miexi bil-mod, u jirrikjedi approċċ sistemiku sostnut u azzjoni ddedikata f’setturi ewlenin vulnerabbli għall-korruzzjoni. Hemm bżonn li jinbdew jew ikomplu jiġu integrati miżuri kontra l-korruzzjoni fis-setturi ewlenin, li jitwettqu valutazzjonijiet tar-riskju mmirati biex jikkontribwixxu għat-tfassil tal-politika, u li jiġu introdotti pjanijiet ta’ riforma effettivi. Għad hemm il-ħtieġa ta’ rieda politika aktar b’saħħitha u ta’ sforzi ċari ta’ riforma sabiex jittejbu t-trasparenza u l-kultura ta’ integrità u jiġi żviluppat aktar rekord konvinċenti ta’ investigazzjonijiet, prosekuzzjoni u kundanni finali, inkluż f’livell għoli. L-istrateġiji u l-pjanijiet ta’ azzjoni kontra l-korruzzjoni huma fis-seħħ u jeħtieġ li jiġu aġġornati u implimentati b’mod sistematiku u strutturat, inkluż permezz ta’ riżorsi baġitarji xierqa u monitoraġġ iddedikat biex tiġi żgurata l-implimentazzjoni effettiva tagħhom. L-akkwist pubbliku, il-finanzjament tal-partiti politiċi, il-ġestjoni tal-finanzi pubbliċi, l-enerġija, it-trasport, is-saħħa, l-ilma, l-infrastruttura, ir-riżorsi naturali u l-edukazzjoni jibqgħu oqsma partikolarment suxxettibbli għall-korruzzjoni u jirrikjedu miżuri aktar robusti u ambizzjużi. Fir-rigward tar-repressjoni, ir-rekord ġeneralment dgħajjef iqajjem tħassib dwar l-effettività tal-investigazzjonijiet u s-segwitu ġudizzjarju.

Fil-pajjiżi kollha tat-tkabbir, id-drittijiet fundamentali huma ġeneralment minquxa u protetti bil-liġi, iżda għad fadal sfidi biex tiġi żgurata l-implimentazzjoni effettiva tagħhom. Wara l-adeżjoni tal-pajjiżi mal-istrumenti Ewropej tad-drittijiet tal-bniedem u l-allinjament mal-acquis tal-UE, l-oqfsa leġiżlattivi u ta’ politika qed jitlestew gradwalment. Dan huwa partikolarment il-każ fir-rigward tar-riformi tal-protezzjoni tad-data. Madankollu, l-implimentazzjoni għadha miexja bil-mod, u għad hemm lakuni sistemiċi fil-finanzjament tal-politiki adottati biex tissaħħaħ il-protezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem, b’konsegwenza li ħafna setturi għadhom dipendenti fuq id-donaturi. Fuq il-bażi tal-esperjenza tal-Albanija, tal-Maċedonja ta’ Fuq u tas-Serbja, l-adeżjoni bħala osservatur ta’ pajjiżi kandidati oħra mal-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għad-Drittijiet Fundamentali se tikkontribwixxi għall-iżvilupp ta’ sistema komprensiva ta’ monitoraġġ u ġbir ta’ data li tiżgura implimentazzjoni aktar effettiva tal-leġiżlazzjoni, il-politiki u l-istrateġiji dwar id-drittijiet tal-bniedem.

Fil-biċċa l-kbira tar-reġjun, l-istituzzjonijiet tal-Ombudsperson u korpi indipendenti u regolatorji oħra bħall-korpi tal-ugwaljanza, għandhom rwol ewlieni fil-monitoraġġ tal-azzjonijiet tal-Istati biex jirrispettaw, jipproteġu u jissodisfaw id-drittijiet tal-bniedem, skont l-obbligi internazzjonali tagħhom. Madankollu, l-indipendenza, ir-riżorsi u l-kapaċitajiet effettivi tagħhom għadhom insuffiċjenti, bħalma huwa wkoll is-segwitu għar-rakkomandazzjonijiet tagħhom. Il-gvernijiet fir-reġjun jeħtieġ li jindirizzaw b’mod konsistenti r-rakkomandazzjonijiet kollha tal-korpi ta’ monitoraġġ tad-drittijiet tal-bniedem internazzjonali u reġjonali, inklużi dwar il-kundizzjonijiet fil-ħabs u l-prevenzjoni tat-tortura u t-trattament ħażin. Dan huwa partikolarment il-każ f’pajjiżi bħall-Maċedonja ta’ Fuq, il-Moldova u s-Serbja, fejn ir-rakkomandazzjonijiet tal-Kumitat Ewropew għall-Prevenzjoni tat-Tortura ma ġewx indirizzati b’mod sistematiku. Is-soċjetà ċivili tkompli tissupplimenta jew saħansitra tissostitwixxi l-azzjoni tal-gvern fil-provvista ta’ servizzi lil persuni f’sitwazzjonijiet vulnerabbli, pereżempju billi tmexxi postijiet ta’ kenn għall-vittmi ta’ vjolenza sesswali u abbażi tal-ġeneru jew it-traffikar tal-bnedmin fl-Albanija u s-Serbja. Fil-Balkani tal-Punent, it-tħassib u r-rakkomandazzjonijiet magħmula fir-rapporti tas-snin ta’ qabel għadhom fil-biċċa l-kbira validi u jeħtieġ li jiġu indirizzati b’urġenza. Fit-Turkija, is-sitwazzjoni tad-drittijiet tal-bniedem kompliet tiddeterjora u għadha ta’ tħassib serju, inkluż fir-rigward tan-nuqqas ta’ implimentazzjoni ta’ ċerti sentenzi tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem, b’mod partikolari fil-kawża Kavala.

Il-libertà tal-espressjoni, il-libertà tal-media u l-pluraliżmu huma pilastri ewlenin ta’ soċjetà demokratika u jridu jiġu rrispettati. Il-progress, jew ir-rigress fl-indirizzar tar-rakkomandazzjonijiet tal-passat fir-reġjun tal-Balkani tal-Punent kien limitat jew saħansitra ineżistenti. F’diversi pajjiżi, ix-xenarju tal-media huwa kkaratterizzat minn polarizzazzjoni politika profonda. Il-pluraliżmu, l-indipendenza u l-iżvilupp ta’ ġurnaliżmu professjonali ta’ kwalità huma mhedda mill-konċentrazzjoni tal-media u mill-influwenza politika fuq il-media f’għadd ta’ pajjiżi. Il-ġurnalisti għadhom qed jaħdmu f’kundizzjonijiet tax-xogħol ħżiena, li jistgħu jwasslu għall-awtoċensura. Il-każijiet ta’ theddid, ta’ intimidazzjoni u ta’ vjolenza kontra l-ġurnalisti u r-rimarki derogatorji mill-uffiċjali pubbliċi għadhom jikkawżaw tħassib serju fir-reġjun kollu. F’xi pajjiżi qed isiru sforzi biex jiġi indirizzat dan il-fenomenu, iżda jeħtieġ li l-pajjiżi kollha jiżguraw segwitu ġudizzjarju sistematiku tal-każijiet kollha. Il-protezzjoni insuffiċjenti tal-ġurnalisti u s-segwitu ineffettiv tal-każijiet jista’ jkollhom effett dissważiv fuq l-eżerċizzju tal-libertà tal-media.

B’mod ġenerali, l-indipendenza tax-xandara pubbliċi hija mminata minn finanzjament insuffiċjenti u mill-influwenza politika. Jeħtieġ li tiġi garantita l-indipendenza tar-regolaturi tal-media, inkluż permezz ta’ ħatriet ibbażati fuq il-mertu fi strutturi tal-immaniġġar. Fejn dan ma jkunx il-każ, bħal fis-Serbja, ir-regolaturi jridu jaġixxu b’mod imparzjali u jeżerċitaw bis-sħiħ il-mandati tagħhom. Il-funzjonament effettiv ta’ korpi awtoregolatorji indipendenti jeħtieġ ukoll li jiġi appoġġat ulterjorment. Il-pajjiżi kollha jeħtieġ li jżidu t-trasparenza dwar il-finanzjament tal-media. L-isforzi fil-ġlieda kontra d-diżinformazzjoni Russa wasslu għas-sospensjoni tal-liċenzji tax-xandir fil-Moldova u l-imblukkar tar-riżorsi tal-web fl-Ukrajna. Fit-Turkija, kompla r-rigress serju tal-libertà tal-espressjoni. Il-ġurnalisti, id-difensuri tad-drittijiet tal-bniedem, l-avukati, il-kittieba, il-politiċi tal-oppożizzjoni, l-istudenti u l-utenti tal-media soċjali komplew jiffaċċjaw sistematikament akkużi u kundanni kriminali.

Fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi, l-awtoritajiet qed jaħdmu biex jistabbilixxu l-qafas legali u istituzzjonali għall-implimentazzjoni tal-impenji fil-qasam tal-ugwaljanza bejn il-ġeneri u fil-ġlieda kontra l-vjolenza abbażi tal-ġeneru, b’mod partikolari biex jittrasponu d-dispożizzjonijiet tal-Konvenzjoni ta’ Istanbul. Il-Konvenzjoni ġiet ratifikata mis-sħab kollha tat-tkabbir ħlief mill-Kosovo, minħabba kwistjonijiet ta’ status, u mit-Turkija, li l-ħruġ tagħha ġie kkonfermat bħala finali mill-Kunsill tal-Istat tagħha. Madankollu, jeħtieġ iktar sforzi biex l-ugwaljanza bejn il-ġeneri ssir realtà u biex tiġi żgurata s-sostenibbiltà tal-politiki. Il-vjolenza abbażi tal-ġeneru għadha preżenti fil-biċċa l-kbira tar-reġjun. Jeħtieġ li l-pajjiżi kollha jsaħħu l-assistenza lill-vittmi ta’ kull forma ta’ vjolenza. Ix-xejra ta’ użu akbar ta’ termini derogatorji jew diskors ta’ mibegħda mmirat lejn nisa politiċi, ġurnalisti u difensuri tad-drittijiet tal-bniedem fid-diskors pubbliku hija waħda ta’ tħassib, b’mod partikolari fit-Turkija, fil-Montenegro, fis-Serbja u fil-Maċedonja ta’ Fuq. Hemm ukoll każijiet ta’ diskors ta’ mibegħda u vjolenza kontra persuni leżbjani, gay, bisesswali, transġeneru, intersesswali u queer (LGBTIQ), li d-drittijiet fundamentali tagħhom f’diversi pajjiżi spiss jiġu kkontestati.

Il-liġijiet u l-politiki dwar in-nondiskriminazzjoni, il-ġlieda kontra r-reati ta’ mibegħda u d-diskors ta’ mibegħda huma ġeneralment fis-seħħ, iżda jeħtieġ li jiġu indirizzati l-lakuni u n-nuqqasijiet li fadal fil-leġiżlazzjoni, inkluż fir-rigward ta’ raġunijiet protetti. Jeħtieġ li l-korpi tal-ugwaljanza u istituzzjonijiet oħra inkarigati mill-promozzjoni tat-trattament ugwali u l-implimentazzjoni u l-monitoraġġ tal-politiki dwar in-nondiskriminazzjoni, jiġu pprovduti b’mezzi suffiċjenti biex jissodisfaw il-mandat tagħhom inkluża l-assistenza lill-vittmi, it-twettiq ta’ stħarriġ, u l-pubblikazzjoni ta’ rapporti u jiġu żgurati r-rakkomandazzjonijiet.

Filwaqt li ġeneralment hemm fis-seħħ mekkaniżmi għat-tisħiħ tad-drittijiet tat-tfal, jeħtieġ li l-koordinazzjoni interistituzzjonali tittejjeb b’mod sostanzjali fir-reġjun kollu, b’mod partikolari fil-Kosovo u fil-Maċedonja ta’ Fuq, biex tiġi żgurata l-effettività tas-sistemi ta’ protezzjoni tat-tfal, f’konformità mal-aħjar interessi tat-tfal. L-iżgurar ta’ aċċess effettiv għall-edukazzjoni għat-tfal fl-Ukrajna u għat-tfal Ukreni spostati għadu ta’ sfida. Jeħtieġ li s-sistemi ġudizzjarji adatti għat-tfal jiġu żviluppati aktar u li jsiru disponibbli alternattivi għad-detenzjoni li jintużaw b’mod aktar sistematiku, bid-detenzjoni li tintuża biss meta ma jkun fadal l-ebda alternattiva oħra possibli u għall-iqsar perjodu ta’ żmien xieraq. Il-vjolenza kontra t-tfal, u ż-żwiġijiet prekoċi, għadhom ta’ tħassib serju. Fil-biċċa l-kbira tal-każijiet, hemm nuqqas ta’ data affidabbli u komparabbli diżaggregata skont l-età u s-sess u din hija essenzjali biex tiġi indirizzata l-vjolenza kontra t-tfal. F’ħafna pajjiżi, l-istituzzjonalizzazzjoni kontinwa tat-tfal mingħajr il-kura tal-ġenituri u tat-tfal u tal-persuni b’diżabbiltà hija ta’ tħassib, b’mod partikolari fil-Georgia, fil-Moldova, fl-Ukrajna u fil-Bożnija-Ħerzegovina. Il-Maċedonja ta’ Fuq biss kisbet deistituzzjonalizzazzjoni sħiħa tat-tfal minn istituzzjonijiet fuq skala kbira. Filwaqt li qed isiru sforzi biex jissaħħu l-mekkaniżmi għall-infurzar tad-drittijiet tal-persuni b’diżabilità, se jkunu meħtieġa livelli ħafna ogħla ta’ investiment biex tiġi żgurata konformità sħiħa mal-Konvenzjoni tan-NU dwar id-Drittijiet ta’ Persuni b’Diżabilità, b’mod partikolari fir-rigward tat-tranżizzjoni lejn kura bbażata fil-komunità, għajxien indipendenti, aċċessibbiltà u inklużjoni.

Id-drittijiet ta’ persuni li jagħmlu parti minn minoranzi għadhom ma humiex protetti bl-istess mod fir-reġjun kollu. Fl-Albanija, fil-Georgia, fil-Moldova u fl-Ukrajna, għad iridu jitlestew l-oqfsa legali u l-mekkaniżmi ta’ implimentazzjoni, filwaqt li jeħtieġ li jiġu indirizzati r-rakkomandazzjonijiet tal-Kumitat Konsultattiv tal-Konvenzjoni Qafas dwar il-Minoranzi Nazzjonali mis-Serbja u mill-Maċedonja ta’ Fuq. Ir-Roma tibqa’ l-komunità l-aktar fil-bżonn u ta’ spiss jkunu vittmi ta’ diskriminazzjoni, inċidenti motivati mill-mibegħda, kif ukoll ta’ esklużjoni soċjali u ekonomika.

Ġustizzja, libertà u sigurtà

Il-Balkani tal-Punent u t-Turkija għadhom hotspots ta’ attivitajiet kriminali u gruppi ta’ kriminalità organizzata attivi fl-UE, li jservu bħala punt ta’ tranżitu importanti għall-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin ta’ migranti, bil-vittmi tat-traffikar tal-bnedmin u komoditajiet illeċiti deħlin fl-UE permezz ta’ varjazzjonijiet differenti tar-rotta tal-Balkani. Il-kriminali u n-networks kriminali mir-reġjun għandhom ukoll impatt sinifikanti fuq il-kriminalità serja u organizzata f’partijiet oħra tad-dinja, inkluż fl-Amerka Latina u fl-Amerka t’Isfel fejn għandhom rwol importanti fil-kummerċ globali tal-kokaina, fit-tranżitu għall-eroina traffikata lejn l-UE, u jiffaċilitaw id-dħul tal-vittmi tat-traffikar tal-bnedmin, tal-migranti irregolari u tal-komoditajiet illeċiti fil-pajjiżi tal-UE. L-infrastruttura kriminali żviluppata għat-traffikar tal-eroina u d-drogi sintetiċi tintuża għat-traffikar tal-kokaina tul iż-żewġ direzzjonijiet tar-rotot tal-Balkani kif ukoll fil-portijiet tal-Baħar l-Iswed.

Il-gruppi tal-kriminalità organizzata mill-Moldova u l-Georgia huma attivi fil-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin ta’ migranti, il-kriminalità organizzata kontra l-proprjetà, it-traffikar tal-bnedmin, il-kriminalità ċiberdipendenti, il-frodi ta’ pagamenti mhux bi flus kontanti, il-frodi tas-sisa, it-traffikar tal-armi tan-nar u reati relatati oħra bħall-frodi tad-dokumenti. Ħafna minn dawn il-gruppi huma polikriminali, li jfisser li jittraffikaw aktar minn komodità illeċita waħda. L-Ukrajna tinsab f’salib it-toroq tal-kuntrabandu ta’ oġġetti illegali lejn l-UE u hija wkoll pajjiż ta’ oriġini, ta’ tranżitu u pajjiż destinarju għat-traffikar tal-bnedmin. Minkejja l-isfidi relatati mal-gwerra, inkluża l-pressjoni fuq il-kapaċitajiet istituzzjonali minħabba telf sinifikanti ta’ tagħmir personali u tnaqqis fil-finanzjament għall-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata, l-istituzzjonijiet Ukreni rilevanti wrew reżiljenza u kapaċitajiet operazzjonali notevoli.

Minn Frar 2022, il-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna kellha impatt sinifikanti fuq is-sitwazzjoni tal-kriminalità reġjonali, inkluż fuq il-kooperazzjoni bejn gruppi kriminali reġjonali b’saħħithom, li kważi ntemmet. Madankollu, tfaċċaw ċirkostanzi ġodda li l-gruppi kriminali fir-reġjun qed jieħdu vantaġġ minnhom.

Il-kooperazzjoni fl-infurzar tal-liġi (inkluż fil-livell operazzjonali) bejn l-UE u l-pajjiżi tat-tkabbir kompliet tevolvi b’mod pożittiv. Il-pajjiżi kollha tal-Balkani tal-Punent irratifikaw ftehimiet operazzjonali mal-Europol (ħlief il-Kosovo, li miegħu hemm fis-seħħ arranġament ta’ ħidma) u għandhom aċċess għall-pjattaforma sigura tal-Europol għall-iskambju ta’ informazzjoni (SIENA). L-Albanija, il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Montenegro, il-Maċedonja ta’ Fuq u s-Serbja stazzjonaw uffiċjali ta’ kollegament fil-Europol f’The Hague. Il-kooperazzjoni bejn l-Europol u t-Turkija hija bbażata fuq ftehim strateġiku dwar il-kooperazzjoni, li jeskludi l-possibbiltà ta’ kondiviżjoni ta’ data personali iżda li jiffaċilita l-kooperazzjoni f’firxa ta’ oqsma. Uffiċjal ta’ Kollegament Tork stazzjonat fil-Europol u t-Turkija huwa konness ukoll mas-SIENA. L-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia ukoll ikkonkludew ftehimiet ta’ kooperazzjoni operazzjonali mal-Europol, huma konnessi ma’ SIENA u fetħu uffiċċji ta’ kollegament fil-Europol. B’mod ġenerali, il-livell ta’ parteċipazzjoni mill-pajjiżi tat-tkabbir fl-EMPACT, il-Pjattaforma Multidixxiplinari Ewropea Kontra t-Theddid Kriminali mmexxija mill-Istati Membri, kompla jintensifika filwaqt li baqa’ irregolari. Barra minn hekk, hemm ukoll xejra li qed tiżdied ta’ azzjonijiet operazzjonali li għandhom jitmexxew jew jitmexxew b’mod konġunt mill-pajjiżi tat-tkabbir, li huwa żvilupp milqugħ tajjeb ħafna. Il-pajjiżi kollha tal-Balkani tal-Punent, flimkien mal-Moldova u l-Ukrajna, ipparteċipaw f’għadd ta’ Jiem ta’ Azzjoni Konġunta, b’riżultati immedjati f’termini ta’ arresti ta’ kriminali u uffiċjali korrotti, qbid u t-tnedija ta’ investigazzjonijiet ġodda.

It-traffikar tad-drogi jibqa’ suq kriminali li jħalli l-qligħ fil-pajjiżi tat-tkabbir. Filwaqt li x-xejra fit-tul fil-qbid tal-kannabis fil-Balkani tal-Punent qed tonqos, il-qbid tal-kokaina (speċjalment fil-portijiet marittimi) qed jiżdied, filwaqt li l-qbid tal-eroina baqa’ fil-biċċa l-kbira stabbli. Għajr għall-Albanija, il-pajjiżi kollha tal-Balkani tal-Punent għandhom jew kellhom sa ftit ilu strateġija nazzjonali dwar id-drogi, flimkien ma’ pjan ta’ azzjoni f’xi każijiet. L-informazzjoni dwar (il-kwalità ta’) l-implimentazzjoni tal-pjanijiet mhijiex disponibbli billi ma ssir l-ebda evalwazzjoni fil-maġġoranza l-kbira tal-każijiet. L-istrateġija u l-pjan ta’ azzjoni nazzjonali tat-Turkija jiskadu din is-sena. Il-Moldova u l-Georgia adottaw kemm strateġiji ġodda kif ukoll pjanijiet ta’ azzjoni dwar id-drogi, filwaqt li l-Ukrajna ma għandha l-ebda strateġija jew pjan ta’ azzjoni ddedikati dwar id-drogi. Fir-reġjun hemm il-ħtieġa ta’ sforzi serji rigward l-istabbiliment ta’ Osservatorji Nazzjonali dwar id-Drogi (National Drug Observatories, NDO) u Sistemi Nazzjonali ta’ Twissija Bikrija (National Early Warning Systems, NEWS) dwar sustanzi psikoattivi ġodda (SPĠ). Is-Serbja biss għandha NDO stabbilit u operazzjonali, filwaqt li NDO huwa kruċjali għall-koordinazzjoni tas-sistema ta’ informazzjoni dwar id-droga u huwa prerekwiżit għall-assoċjazzjoni man-network Reitox tal-UE (network Ewropew ta’ informazzjoni dwar id-drogi u d-dipendenza fuq id-droga). Għajr għas-Serbja, l-ebda pajjiż ieħor fir-reġjun ma stabbilixxa NEWS formali u/jew operazzjonali oħra dwar SPĠ , u din jenħtieġ li tiġi indirizzata b’mod urġenti. Iċ-Ċentru Ewropew għall-Monitoraġġ tad-Droga u d-Dipendenza fuq id-Droga qed jipprovdi appoġġ fit-tul jew qed iwettaq ħidma fuq il-bażi ta’ arranġament ta’ ħidma jew ftehimiet bilaterali mal-pajjiżi tat-tkabbir.

Il-pjan direzzjonali għal kontroll komprensiv tal-armi ħfief u ta’ kalibru żgħir sal-2024 fil-Balkani tal-Punent, għadu qed jiġi implimentat. F’Mejju 2023, intlaħaq qbil politiku dwar it-tkomplija tal-pjan direzzjonali lil hinn mill-2024 bl-appoġġ taċ-Ċentru tax-Xlokk u tal-Lvant tal-Ewropa għall-Kontroll tal-Armi Ħfief u ta’ Kalibru Żgħir (South Eastern and Eastern Europe Clearinghouse for the Control of Small Arms and Light Weapons, SEESAC). Minħabba l-għadd għoli u dejjem jikber ta’ armi ħfief u ta’ kalibru żgħir wara l-invażjoni fuq skala sħiħa mir-Russja, l-UE diġà stabbiliet diversi miżuri preventivi, flimkien mal-Ukrajna, biex tiġġieled kontra r-riskju tat-traffikar tal-armi u jenħtieġ li l-Ukrajna tkompli bl-impenn tagħha mal-komunità internazzjonali tal-infurzar tal-liġi sabiex tindirizza dawn ir-riskji. Dan jinkludi appoġġ ipprovdut mill-Europol u l-Aġenzija Ewropea għall-Gwardja tal-Fruntiera u tal-Kosta (Frontex), il-parteċipazzjoni tal-Ukrajna fl-EMPACT dwar l-armi tan-nar, u l-ħidma tal-Missjoni ta’ Konsulenza tal-Unjoni Ewropea fl-Ukrajna.

Għalkemm irregolari, kompla l-progress fl-indirizzar tat-traffikar tal-bnedmin fil-pajjiżi tat-tkabbir. Huma meħtieġa sforzi kontinwi biex l-acquis rilevanti tal-UE jiġi allinjat u implimentat b’mod effettiv, inklużi l-miżuri ta’ prevenzjoni, l-identifikazzjoni bikrija, il-protezzjoni tal-vittmi u l-assistenza għalihom, l-investigazzjonijiet effettivi tal-każijiet tat-traffikar, il-prosekuzzjonijiet u l-kundanni tal-awturi.

Filwaqt li qed javvanzaw b’mod irregolari, ir-rekords rispettivi tal-pajjiżi tat-tkabbir dwar investigazzjonijiet proattivi, prosekuzzjoni u kundanni finali ta’ każijiet ta’ kriminalità organizzata u korruzzjoni, b’mod partikolari f’livelli għoljin, għadhom ġeneralment insuffiċjenti u jirrikjedu sforzi sostnuti. Jenħtieġ li l-ħasil tal-flus ikun investigat dejjem aktar u jkun suġġett għal prosekuzzjoni bħala reat awtonomu. Jenħtieġ li jiżdied l-użu ta’ investigazzjonijiet finanzjarji u jintuża b’mod aktar sistematiku biex jitneħħew gruppi ta’ kriminalità organizzata u jinqabdu u jiġu kkonfiskati r-rikavati tal-kriminalità. Il-każijiet reċenti għal darb’ oħra tefgħu dawl fuq ir-riskji ta’ infiltrazzjoni tal-gruppi tal-kriminalità organizzata fil-livelli kollha tal-katina tal-ġustizzja kriminali. L-isforzi f’xi pajjiżi biex isaħħu l-kapaċitajiet operazzjonali tagħhom u jeqirdu l-korruzzjoni fil-korpi ġudizzjarji tagħhom jeħtieġ li jissarfu f’riżultati konkreti. Il-bini u l-konsolidazzjoni ta’ rekord kredibbli huwa essenzjali sabiex ikun hemm effett ta’ deterrent fuq l-attivitajiet kriminali u terġa’ tinkiseb il-fiduċja taċ-ċittadini fl-aġenziji tal-infurzar tal-liġi u fil-ġudikatura. Jenħtieġ li fl-Ukrajna, fil-Moldova u fil-Georgia, tkompli il-ġlieda kontra l-fenomenu speċifiku tal-“ħallelin fil-liġi”.

Jeħtieġ li l-Albanija tkompli ssaħħaħ l-isforzi tagħha fil-ġlieda kontra t-traffikar tal-bnedmin, il-ħasil tal-flus, il-korruzzjoni ta’ livell għoli u fil-ġlieda kontra ċ-ċiberkriminalità (inkluż billi tikkriminalizza l-abbuż sesswali tat-tfal online). Filwaqt li l-konfiska tal-assi żdiedet b’mod sinifikanti, għadha limitata ħafna meta mqabbla mal-ammonti ta’ qbid (li, madankollu, naqsu). Il-pajjiż għad ma għandux uffiċċju għall-irkupru tal-assi. Kien hemm ukoll tnaqqis sinifikanti fil-kwantità ta’ drogi maqbuda. L-Istrutturi Speċjalizzati Kontra l-Korruzzjoni u l-Kriminalità Organizzata (Specialised Anti-Corruption and Organised Crime Structures, SPAK) kisbu aktar riżultati u jenħtieġ li jkomplu jiżviluppaw ir-rekord tagħhom ta’ investigazzjonijiet u kundanni ta’ livell għoli. In-nuqqas persistenti ta’ progress fil-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata fil-Bożnja-Ħerzegovina jqajjem tħassib serju. Il-Kosovo għamel progress limitat fir-rekord ġenerali tiegħu fil-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata u jenħtieġ li jżid l-isforzi tiegħu dwar investigazzjonijiet proattivi, kundanni u konfiski ta’ assi kriminali, li għadhom baxxi ħafna. Fil-Maċedonja ta’ Fuq, hemm tħassib serju dwar influwenza esterna bla bżonn fuq il-ħidma tal-Kunsill Ġudizzjarju u l-ġudikatura. Ċerti bidliet fil-kodiċi kriminali, adottati permezz ta’ proċedura parlamentari mħaffa, qed jaffettwaw, iwaqqfu jew saħansitra jtemmu għadd kbir ta’ każijiet ta’ korruzzjoni ta’ livell għoli. Jeħtieġ ukoll li l-awtoritajiet isaħħu l-isforzi tagħhom fil-ġlieda kontra l-ħasil tal-flus u l-kriminalità finanzjarja. Il-Montenegro wera żviluppi inkoraġġanti fil-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata, permezz tal-arrest ta’ membri tal-ogħla livell ta’ gruppi ta’ kriminalità organizzata u uffiċjali għolja fl-aġenziji tal-infurzar tal-liġi. Dan jenfasizza l-importanza li l-infiltrazzjoni tal-kriminalità organizzata fil-pulizija u l-ġudikatura tkun miġġielda b’mod konsistenti u voċiferu. Madankollu, in-nuqqas ta’ kundanni fl-oqsma tal-kuntrabandu tat-tabakk, il-ħasil tal-flus, it-traffikar tal-bnedmin u ċ-ċiberkriminalità, kif ukoll il-livell baxx ħafna ta’ konfiski tal-assi, huwa ta’ tħassib. Għalkemm l-għadd ta’ kundanni għal reati finanzjarji żdied fl-2022, dan kienu esklussivament ibbażat fuq sentenza fuq talba tal-partijiet. Ir-rekord tas-Serbja dwar il-kriminalità organizzata jindika stampa mħallta, b’żieda fl-għadd ta’ investigazzjonijiet u akkużi (inkluż għall-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin ta’ persuni), iżda tnaqqis fil-kundanni tal-ewwel istanza u dawk finali, u livell baxx ħafna ta’ konfiski. Filwaqt li t-Turkija żiedet il-parteċipazzjoni tagħha f’operazzjonijiet konġunti mal-Istati Membri tal-UE u mal-pajjiżi ġirien, jeħtieġ li ttejjeb il-ġlieda kontra l-ħasil tal-flus u l-kriminalità finanzjarja, inkluż l-użu tal-konfiska tal-assi kriminali. Il-Moldova wettqet għadd ta’ investigazzjonijiet finanzjarji, wettqet xi qbid tal-assi (u f’ammont inqas, konfiski) u għandha rekord inizjali ta’ kundanni finali, li jenħtieġ li jiġi kkonsolidat. Fil-Georgia, kien hemm żieda sinifikanti fl-għadd ta’ kundanni finali ta’ “ħallelin fil-liġi” u ngħataw kundanni f’każijiet ta’ ħasil tal-flus. L-Ukrajna bdiet tiżviluppa rekord inizjali, iżda teħtieġ aktar sforzi fil-ġlieda kontra forom serji ta’ kriminalità organizzata, il-ħasil tal-flus u reati finanzjarji oħra.

Filwaqt li l-kooperazzjoni fil-ġlieda kontra t-terroriżmu u l-prevenzjoni tar-radikalizzazzjoni hija rilevanti għall-pajjiżi kollha tat-tkabbir, din tibqa’ prijorità partikolari għall-kooperazzjoni tal-UE mal-Balkani tal-Punent. It-terroriżmu u l-estremiżmu vjolenti fil-forom kollha tagħhom u irrispettivament mill-oriġini tagħhom qed ikomplu joħolqu sfida u theddida għas-sigurtà. Ġew irrapportati arresti ta’ estremisti vjolenti u attakki sfrattati. Il-Forum Ministerjali tal-Ġustizzja u l-Affarijiet Interni bejn l-UE u l-Balkani tal-Punent li sar f’Novembru 2022 tenna l-importanza li jiġu intensifikati l-miżuri meħuda biex jiġi identifikat u miġġieled it-theddid li qed jevolvi u li jirriżulta mill-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. Il-pjan ta’ azzjoni konġunt dwar il-ġlieda kontra t-terroriżmu għall-Balkani tal-Punent jibqa’ l-qafas ewlieni għall-kooperazzjoni mar-reġjun, billi jgħaqqad l-impenn politiku mal-appoġġ u l-monitoraġġ regolari. Sar progress fir-reġjun kollu, bl-Albanija u l-Maċedonja ta’ Fuq li implimentaw il-biċċa l-kbira tal-azzjonijiet. Barra minn hekk, f’Diċembru 2022, żewġ pajjiżi iffirmaw fil-livell ministerjali arranġamenti ta’ implimentazzjoni aġġornati li jiffukaw fuq l-objettivi li għadhom pendenti. Il-bqija tal-pajjiżi tal-Balkani tal-Punent ippreżentaw il-ħames sett ta’ rapporti dwar l-implimentazzjoni tal-pjan ta’ azzjoni fl-ewwel kwart tal-2023. Il-Montenegro rreġistra wkoll progress sinifikanti u qed jiddiskuti aġġornament tal-arranġament bilaterali mal-Kummissjoni Ewropea. B’mod ġenerali, jeħtieġ aktar sforzi għall-prevenzjoni tal-forom kollha ta’ radikalizzazzjoni, inkluż fil-ħabsijiet, dwar is-segwitu għall-liberazzjoni bikrija mill-ħabs taħt kondizzjoni tal-awturi ta’ reati estremisti vjolenti, u dwar l-indirizzar effettiv tal-kontenut terroristiku u estremist online. Kif juri r-rapport tal-2023 tal-Europol dwar is-Sitwazzjoni u t-Tendenzi tat-Terroriżmu, ir-reklutaġġ qed ikompli jsir kemm online kif ukoll permezz ta’ laqgħat f’binjiet reliġjużi informali, kif ukoll f’faċilitajiet korrettivi. Ir-reviżjoni tal-istrateġiji nazzjonali u tal-pjanijiet ta’ azzjoni għadha għaddejja fis-Serbja u fl-Albanija, u diġà ġiet iffinalizzata fil-Bożnija-Ħerzegovina, fil-Kosovo, fil-Maċedonja ta’ Fuq u fil-Montenegro. It-theddida tat-terroriżmu għadha baxxa fil-Georgia, fil-Moldova u fl-Ukrajna, u l-leġiżlazzjoni tagħhom kontra t-terroriżmu hija ġeneralment konformi mal-istandards internazzjonali. L-oqfsa strateġiċi tas-sigurtà tagħhom jirrikonoxxu t-terroriżmu bħala theddida u hemm fis-seħħ servizzi speċjalizzati. Il-kooperazzjoni operazzjonali mal-aġenziji Ewropej fil-ġlieda kontra t-terroriżmu hija stabbilita sew.

L-allinjament mal-leġiżlazzjoni u l-implimentazzjoni effettiva tagħha, dwar il-ġlieda kontra l-finanzjament tat-terroriżmu u kontra l-ħasil tal-flus għadhom irregolari. Huwa rraportat progess dwar il-leġiżlazzjoni, l-istrateġiji u l-implimentazzjoni fil-Maċedonja ta’ Fuq, filwaqt li l-leġiżlazzjoni fil-Bożnija-Ħerzegovina għadha qed tistenna l-approvazzjoni mill-Parlament u jeħtieġ li jiġi stabbilit rekord dwar l-investigazzjonijiet, il-prosekuzzjonijiet u d-deċiżjonijiet finali tal-qorti. L-Albanija, li tinsab taħt l-iskrutinju tal-FATF, indirizzat il-punti kollha tal-pjan ta’ azzjoni f’dawn l-aħħar sitt xhur. F’Ġunju 2023, l-FATF iddeċidiet li tipproponi żjara fuq il-post, li wasslet biex l-Albanija titneħħa minn fuq il-“lista griża” f’Ottubru 2023. Madankollu, l-FATF se tkompli timmonitorja biex tivverifika jekk kwalunkwe programm volontarju Albaniż ta’ konformità fiskali (inklużi amnestiji kriminali potenzjali), jekk ikun hemm, huwiex konformi mal-prinċipji u l-aħjar prattiki tal-FATF. Jenħtieġ li l-qafas legali tat-Turkija jiġi allinjat mal-punti tal-Pjan ta’ Azzjoni tagħha tal-FATF sabiex titneħħa minn fuq il-“lista griża” tal-FATF. L-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia għandhom leġiżlazzjoni fis-seħħ li tikkriminalizza l-finanzjament tat-terroriżmu, iżda xi oqsma għad iridu jiġu allinjati mar-rakkomandazzjonijiet tal-Moneyval u mal-leġiżlazzjoni rilevanti tal-UE.

Is-sitt sħab tal-Balkani tal-Punent huma dejjem aktar konxji mill-importanza ta’ qafas robust biex tiġi indirizzata l-protezzjoni tal-infrastruttura kritika. Il-Kosovo, il-Montenegro u s-Serbja żviluppaw leġiżlazzjoni xierqa f’dan il-qasam, filwaqt li fil-Bożnija-Ħerzegovina tali leġiżlazzjoni teżisti biss parzjalment.

Il-biċċa l-kbir tas-sħab tal-Balkani tal-Punent irripatrijaw ġellieda terroristi barranin u l-membri tal-familja mill-Grigal tas-Sirja. Il-Bożnija-Ħerzegovina esprimiet ir-rieda tagħha li tirripatrija l-ġellieda terroristi barranin kollha. Filwaqt li hemm dispożizzjonijiet legali fis-seħħ għall-prosekuzzjoni tagħhom malli jirritornaw, il-prosekuzzjoni effettiva seħħet b’mod irregolari fir-reġjun kollu. Il-Bożnija-Ħerzegovina għaddiet lil seba’ ġellieda terroristi barranin li rritornaw minn prosekuzzjoni, filwaqt li s-sitt nisa li akkumpanjawhom irċevew sentenzi kondizzjonali. L-Albanija qed tinvestiga disa’ każijiet ta’ nazzjonali li għadhom fil-Grigal tas-Sirja, u sa issa s-37 mara u tfal li ġew ripatrijati għadhom mingħajr akkuża jew prosekuzzjoni. Il-Montenegro għadda lil ċittadin wieħed li rritorna mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2014 minn prosekuzzjoni. Dawn il-verdetti huma kkaratterizzati minn sentenzi laxki, li hija kwistjoni ta’ tħassib. Fir-rigward tat-tluq għall-parteċipazzjoni fil-gwerra Russa kontra l-Ukrajna, għajr għall-Albanija, li rrapportat li wieħed min-nazzjonali tagħha vvjaġġa biex jiġġieled fl-Ukrajna, l-ebda wieħed mill-pajjiżi l-oħra tal-Balkani tal-Punent ma rrapporta li ċ-ċittadini tagħhom ivvjaġġaw lejn kampijiet tal-battalja barranin f’dawn l-aħħar żminijiet. Madankollu, saru rapporti minn sorsi miftuħa dwar tluq mir-reġjun lejn l-Ukrajna.

Minħabba t-theddid persistenti minn diversi gruppi terroristiċi, it-Turkija kompliet tipprijoritizza l-ġlieda kontra l-PKK u t-tneħħija tal-moviment Gülen. Il-PKK għadu fil-lista tal-UE ta’ persuni, ta’ gruppi u ta’ entitajiet involuti f’atti ta’ terroriżmu. It-Turkija kompliet ukoll il-kooperazzjoni attiva tagħha fil-ġlieda kontra t-terroriżmu mal-komunità internazzjonali bħala membru tal-Koalizzjoni Globali kontra l-ISIS, il-Forum Globali Kontra t-Terroriżmu, u l-Kumitat ta’ Esperti dwar it-Terroriżmu tal-Kunsill tal-Ewropa. Attiva bħala kopresident tal-grupp ta’ ħidma dwar il-ġellieda terroristi barranin tal-Koalizzjoni kontra l-ISIS, it-Turkija pprovdiet ukoll aċċess għall-ispazju tal-ajru u l-faċilitajiet tagħha għal operazzjonijiet ta’ koalizzjoni kontra t-terroriżmu fl-Iraq u fis-Sirja. Fl-istess ħin, jenħtieġ li l-awtoritajiet tat-Turkija jiżguraw li l-liġi tal-pajjiż kontra t-terroriżmu u l-applikazzjoni tagħha jkunu konformi mal-prinċipju tal-istat tad-dritt u jirrispettaw id-drittijiet u l-libertajiet fundamentali. Jenħtieġ li t-Turkija tallinja l-leġiżlazzjoni tagħha kontra t-terroriżmu mal-istandards tal-UE, u tikkonforma mal-opinjoni tal-Kummissjoni ta’ Venezja dwar il-liġi dwar il-prevenzjoni tal-finanzjament tal-proliferazzjoni tal-armi ta’ qerda massiva.

Theddid ibridu

It-theddid ibridu, inkluż id-diżinformazzjoni, il-manipulazzjoni tal-informazzjoni u interferenza minn barranin (foreign information manipulation and interference, FIMI) u l-attakki ċibernetiċi, b’mod partikolari kontra l-infrastruttura kritika, għadu jippreżenta sfida politika u għas-sigurtà għall-pajjiżi tat-tkabbir. Wara żieda qawwija s-sena l-oħra wara l-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, dan it-theddid għadu joħloq riskju konsiderevoli kemm għall-UE kif ukoll għall-pajjiżi tat-tkabbir. B’reazzjoni għall-għoti reċenti ta’ status ta’ kandidat lill-Ukrajna u lill-Moldova u l-perspettiva Ewropea tal-Georgia, diversi atturi, b’mod partikolari dawk sponsorjati mir-Russja, qed ikomplu jisfidaw il-kredibbiltà tal-UE u jdgħajfu l-fiduċja tal-pubbliku fl-istituzzjonijiet demokratiċi. Dawn l-atturi komplew jinvolvu ruħhom f’manipulazzjoni u interferenza tal-informazzjoni direttament jew permezz ta’ prokuri, u spiss jissinkronizzaw l-azzjoni tagħhom ma’ tfixkil intenzjonat f’setturi differenti u jisfruttaw il-vulnerabbiltajiet.

Id-diżinformazzjoni u l-FIMI żdiedu b’mod sinifikanti mis-sena l-oħra ’l hawn. Hekk kif żviluppat l-invażjoni fuq skala sħiħa mir-Russja fl-Ukrajna, l-istess ġara bit-tixrid ta’ narrattivi differenti tal-Kremlin fil-pajjiżi tat-tkabbir, b’riżultati li jvarjaw. Dawn huma partikolarment effettivi fis-Serbja, fejn parti mill-media lokali u xi forzi politiċi ewlenin jxerrdu narrattivi favur ir-Russja, inkluż fir-reġjun kollu tal-Balkani tal-Punent. Minkejja sforzi konsiderevoli, ir-reżiljenza għal dan it-theddid għadha dgħajfa minħabba livell baxx ta’ litteriżmu fil-media, nuqqas ta’ fiduċja fl-istituzzjonijiet, ġurnaliżmu indipendenti u professjonali limitat u livell baxx ta’ libertà tal-media. Bl-istess mod, wara d-deċiżjoni li tiġi rikonoxxuta perspettiva Ewropea lill-Ukrajna, lill-Moldova u lill-Georgia kif ukoll li jingħata status ta’ kandidat lill-Moldova u lill-Ukrajna, dawn it-tliet pajjiżi kienu l-mira ta’ mewġa ġdida ta’ kampanji tal-FIMI, li prinċipalment għandhom l-għan li jiskreditaw l-aspirazzjonijiet għal sħubija fl-UE u jagħtu tort lill-Punent għas-sitwazzjoni attwali fir-reġjun. Fil-Georgia, fergħa speċifika ta’ diżinformazzjoni ppruvat timplika li l-Punent qed ifittex li jiftaħ “it-tieni front” kontra r-Russja mill-Georgia. Ikun xieraq li l-awtoritajiet iwettqu konfutazzjoni aktar attiva.

Iċ-ċibersigurtà u r-reżiljenza ċibernetika jibqgħu prijorità ewlenija fil-pajjiżi kollha tat-tkabbir. Ftit pajjiżi rrapportaw attakki ċibernetiċi matul is-sena, b’impatt fuq skala kbira fuq l-amministrazzjoni pubblika u s-servizzi pubbliċi. Ġie osservat li fl-Albanija, fil-Maċedonja ta’ Fuq, fil-Montenegro, fl-Ukrajna u fil-Moldova sar progress fl-allinjament mal-acquis tal-UE fil-qasam taċ-ċibersigurtà. Il-konferenza ta’ livell għoli dwar iċ-ċibersigurtà – Towards a resilient cyberspace in the Western Balkans, saret f’Ġunju 2023 fi Brussell. It-tieni djalogu dwar iċ-ċibersigurtà bejn l-UE u l-Ukrajna sar f’format fiżiku f’Settembru 2022.

L-Albanija, il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Moldova, il-Montenegro u t-Turkija organizzaw elezzjonijiet fil-perjodu ta’ rapportar. Fil-perjodu li ġej, se jiġu organizzati elezzjonijiet fil-Maċedonja ta’ Fuq, fl-Ukrajna, fil-Moldova u fil-Georgia. Huma meħtieġa aktar miżuri għall-prevenzjoni u l-indirizzar ta’ kwalunkwe tentattiv ta’ interferenza minn stati terzi u atturi mhux statali.

L-investiment dirett barrani intensifika wkoll fil-pajjiżi kollha għajr fl-Ukrajna. Fil-maġġoranza tal-pajjiżi tat-tkabbir għad hemm nuqqas ta’ oqfsa robusti biex jiġi kkontrollat l-investiment dirett barrani, f’konformità mar-Regolament tal-UE dwar l-Iskrinjar tal-FDI, minbarra l-Moldova, li għandha sistema fis-seħħ.

Migrazzjoni

Il-gwerra ta’ aggressjoni Russa kontra l-Ukrajna wasslet għal żieda fir-refuġjati Ukreni, u pajjiżi bħall-Moldova b’mod partikolari, kif ukoll il-Montenegro, is-Serbja, l-Albanija u l-Maċedonja ta’ Fuq kellhom rwol kruċjali bħala pajjiżi ospitanti.

Il-migrazzjoni irregolari għadha sfida sinifikanti kemm għall-Balkani tal-Punent kif ukoll għat-Turkija, b’mod partikolari l-ġlieda kontra l-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin ta’ migranti u t-traffikar tal-bnedmin. Skont l-Aġenzija Ewropea għall-Gwardja tal-Fruntiera u tal-Kosta (Frontex), l-għadd totali ta’ qsim mhux awtorizzat tal-fruntieri fil-fruntieri esterni tal-UE mill-Balkani tal-Punent fl-2022 kien ta’ madwar 144 100. Dan kienet żieda ta’ 134 % meta mqabbel mal-2021 (61 600). Madankollu, mill-bidu tas-sena sal-31 ta’ Lulju 2023, l-għadd globali ta’ wasliet irregolari mill-Balkani tal-Punent lejn l-UE naqas, meta mqabbel mal-istess perjodu fl-2022. Fl-ewwel 7 xhur tal-2023, ġie identifikat madwar 52 200 każ ta’ qsim mhux awtorizzat tal-fruntieri fuq ir-rotta tal-Balkani tal-Punent, jiġifieri 26 % inqas milli fl-istess perjodu fis-sena ta’ qabel. Fl-2022 u fl-ewwel 7 xhur tal-2023, in-nazzjonalitajiet ewlenin tal-wasliet kienu mis-Sirja, mill-Afganistan u mit-Turkija.

Il-fatturi ewlenin li jinfluwenzaw l-għadd kbir ta’ persuni li jaslu bl-ajru mit-Turkija u s-Serbja huma: (i) reġimi mingħajr viża; (ii) il-perjodu qasir ta’ żmien meħtieġ għall-qsim tar-reġjun, jiġifieri medja ta’ 8 t’ijiem fl-2022 meta mqabbla ma’ 53 fl-2021 skont l-Organizzazzjoni Internazzjonali għall-Migrazzjoni ( International Organization for Migration, IOM); (iii) il-prezzijiet relattivament baxxi li joffru n-networks tal-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin għall-qsim tar-reġjun; u (iv) id-diffikultà akbar biex wieħed jidħol fl-UE permezz ta’ rotot oħra (pereż. il-Punent tal-Mediterran).

L-objettiv ta’ politika tal-Kummissjoni Ewropea huwa li, bħala Stati Membri futuri potenzjali tal-UE, tappoġġa lill-pajjiżi tal-Balkani tal-Punent li qed jiffaċċjaw pressjoni migratorja fir-reġjun. F’konformità mal-Pjan ta’ Azzjoni tal-UE dwar il-Balkani tal-Punent, dan l-appoġġ huwa mmirat b’mod komprensiv lejn it-tisħiħ tal-ġestjoni tal-fruntieri, il-proċedura tal-ażil u l-kapaċità ta’ akkoljenza, il-ġlieda kontra l-faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin ta’ migranti, iż-żieda fil-kooperazzjoni ta’ riammissjoni u r-ritorni lejn il-pajjiż ta’ oriġini ta’ dawk il-migranti irregolari mingħajr dritt li jibqgħu fit-territorju, u t-tisħiħ tas-sistemi tal-ażil u tal-protezzjoni u l-kapaċitajiet ta’ akkoljenza, kif ukoll il-kisba ta’ allinjament tal-politika dwar il-viżi. Skont il-Frontex, fl-2022, l-Istati Membri tal-UE rritornaw 5 962 ċittadin ta’ pajjiżi terzi lejn il-Balkani tal-Punent, 22 % aktar meta mqabbel mal-2021. L-Albanija kienet il-pajjiż ewlieni tad-destinazzjoni għal dawn ir-ritorni, segwita mis-Serbja u l-Maċedonja ta’ Fuq. Barra minn hekk, sat-8 ta’ Ġunju 2023, skont l-IOM, kien hemm madwar 3 657 migrant u refuġjat fiċ-ċentri ta’ akkoljenza tar-reġjun u madwar 700 barra mill-faċilitajiet ta’ akkoljenza. Meta mqabbla, il-kapaċità ta’ akkoljenza totali kienet ta’ madwar 12 172 post. Il-Balkani tal-Punent qed jipparteċipaw fis-Sħubija Operazzjonali reġjonali Kontra l-Faċilitazzjoni ta’ Dħul Klandestin, imnedija f’Novembru 2022 biex jiġi appoġġat l-infurzar tal-liġi u l-kooperazzjoni ġudizzjarja kontra n-networks ta’ faċilitazzjoni ta’ dħul klandestin kriminali u biex jiżdiedu l-kapaċitajiet tal-ġestjoni tal-fruntieri.

Sa Settembru 2023, waslu 22 421 migrant irregolari mit-Turkija lejn l-UE (inklużi l-Greċja, l-Italja u l-Bulgarija), meta mqabbla mat-22 821 wasla matul l-istess perjodu fl-2022. Il-wasliet fil-Greċja żdiedu b’123 %, filwaqt li r-rotta tal-baħar lejn l-Italja rat tnaqqis sostanzjali (tnaqqis ta’ 55 %). L-għadd ta’ wasliet f’Ċipru permezz tal-Linja l-Ħadra naqas b’mod sinifikanti bi 42 %.

Id-dikjarazzjoni bejn l-UE u t-Turkija tal-2016 baqgħet il-qafas ewlieni għall-kooperazzjoni dwar il-migrazzjoni u kompliet tagħti riżultati, minkejja sfidi kontinwi fl-implimentazzjoni tad-Dikjarazzjoni. It-Turkija kompliet ukoll taqdi rwol ewlieni fl-indirizzar tal-migrazzjoni tul ir-rotta tal-Lvant tal-Mediterran. It-Turkija sostniet l-isforzi enormi tagħha biex tospita 3,6 miljun refuġjat mis-Sirja u minn pajjiżi oħra, u l-UE żammet l-appoġġ sostanzjali tagħha. Il-Faċilità tal-UE għar-Refuġjati fit-Turkija kienet immobilizzat EUR 6 biljun, b’EUR 5,1 biljun żborżati minn Settembru 2023. Wara finanzjament tranżitorju ta’ EUR 535 miljun fl-2020, il-Kummissjoni kompliet bl-implimentazzjoni tal-pakkett ta’ EUR 3 biljun mitlub mill-Kunsill.

Il-liberalizzazzjoni tal-viża għadha għodda b’saħħitha sabiex jiġu ffaċilitati l-kuntatti bejn il-persuni u jiġu appoġġati r-riformi fil-Balkani tal-Punent u fil-pajjiżi tas-Sħubija tal-Lvankif ukoll fl-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia fl-oqsma tal-ġustizzja, tas-sigurtà u tal-libertajiet fundamentali. Kif ikkorroborat mir-rapport tal-2023 skont il-mekkaniżmu ta’ sospensjoni tal-viża 1 , l-Albanija, il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Montenegro, il-Maċedonja ta’ Fuq 2 , is-Serbja, il-Georgia, il-Moldova u l-Ukrajna jeħtieġ li jiżguraw aktar allinjament tal-politika dwar il-viża mal-listi tal-UE ta’ pajjiżi terzi meħtieġa għall-viża, b’mod partikolari dawk il-pajjiżi terzi li jippreżentaw migrazzjoni irregolari jew riskji ta’ sigurtà għall-UE. L-allinjament tal-politika dwar il-viża mal-UE jibqa’ kruċjali għall-funzjonament tajjeb tar-reġimi mingħajr viża ta’ dawn is-sħab mal-UE. Matul il-perjodu ta’ rapportar, it-Turkija ma għamlet l-ebda progress fir-rigward tat-tlestija tal-parametri referenzjarji tal-Pjan Direzzjonali għal-Liberalizzazzjoni tal-Viża li għadhom miftuħa.

Riforma tal-amministrazzjoni pubblika

Il-kwalità tal-amministrazzjoni pubblika u tal-qafas regolatorju huma kruċjali għall-kompetittività fit-tul tal-UE 3 . Għal diversi snin, il-Kummissjoni Ewropea sistematikament tat gwida u appoġġ lill-Istati Membri prospettivi tal-UE dwar kif għandhom jibnu amministrazzjonijiet pubbliċi stabbli u bi prestazzjoni tajba bbażati fuq il-ħames prinċipji ta’ tfassil ta’ politika tajba, il-ġestjoni tas-servizz ċivili, organizzazzjoni effetiva tal-istat u linji ċari ta’ responsabbiltà,il-forniment ta’ servizzi bla xkiel u orjentat lejn iċ-ċittadini u ġestjoni finanzjarja pubblika tajba. Filwaqt li l-pajjiżi tat-tkabbir jimpenjaw ruħhom b’mod attiv fl-appoġġ, il-biċċa l-kbira għad ma għandhomx l-impenn politiku u t-tmexxija meħtieġa biex jindirizzaw ir-riformi l-aktar sensittivi li jaffettwaw kultura prinċipalment klijentelista u jibnu strutturi u sistemi aktar stabbli u professjonali. Għalissa, il-biċċa l-kbira tar-riformi huma aktar għad-dehra milli sostantivi. Jekk il-pajjiżi ma jibdewx ibiddlu l-kultura amministrattiva predominanti, l-amministrazzjonijiet pubbliċi tagħhom se jkomplu jsibuha diffiċli biex jattiraw u jżommu t-talent meħtieġ biex jikkoordinaw u jwettqu l-politiki, is-servizzi u l-investimenti meħtieġa biex jinbnew il-prosperità fit-tul u l-benesseri tas-soċjetà. 

B’mod ġenerali, il-pajjiżi tat-tkabbir għadhom, fl-aħjar każ, imħejjija b’mod moderat f’dak li jirrigwarda l-kwalità tal-amministrazzjoni pubblika tagħhom. Matul il-perjodu ta’ rapportar, il-progress fir-riforma kien b’mod ġenerali limitat ħafna. Il-biċċa l-kbira tar-rakkomandazzjonijiet mis-sena/snin ta’ qabel għadhom japplikaw. Xejra tipika hija li hemm parzjalment fis-seħħ bażi legali u istituzzjonali formali għal amministrazzjoni professjonali, iżda li ma hijiex applikata sistematikament. Il-biċċa l-kbira tal-pajjiżi għandhom strateġiji ta’ riforma tal-amministrazzjoni pubblika (ħlief it-Turkija) jew qed jaġġornawhom. Madankollu, l-implimentazzjoni tagħhom mhijiex uniformi u spiss ma tirriżultax f’riformi sostenibbli jew ikollha impatt dejjiemi fuq il-bini ta’ amministrazzjoni pubblika aħjar. 

Għall-Ukrajna, hemm elementi ta’ progress iżda għad fadal sfidi wkoll minħabba ċ-ċirkostanzi tal-gwerra. Il-Georgia u l-Moldova għamlu xi progress fit-tisħiħ tal-amministrazzjonijiet pubbliċi tagħhom wara l-adozzjoni ta’ riforma tal-amministrazzjoni pubblika u pjanijiet ta’ azzjoni relatati.

Il-kwalità tal-koordinazzjoni u l-iżvillup tal-politika jibqgħu l-pedament tar-riformi tal-amministrazzjoni pubblika. Il-pajjiżi tat-tkabbir jeħtieġ li jinformaw b’mod sistematiku l-politika u l-leġiżlazzjoni bid-data u l-evidenza, ifasslu l-leġiżlazzjoni u l-politiki b’mod konsultattiv inklużiv u jivvalutaw l-impatt potenzjali tagħhom. Ippjanar tajjeb u proċess ġust tal-aġenda ta’ politika jibnu l-fiduċja, ir-reżiljenza u ambjent regolatorju aktar prevedibbli għall-pubbliku u għan-negozji.  

Fir-rigward tar-riżorsi umani u l-ġestjoni tas-servizz ċivili, il-biċċa l-kbira tal-pajjiżi għadhom qed isibuha diffiċli biex jiżviluppaw u jimplimentaw b’mod sistematiku sistema ta’ salarji trasparenti, koerenti u ġusta kif ukoll sistema ta’ reklutaġġ, promozzjoni u tkeċċija fuq il-bażi tal-mertu. Dawn ir-riformi huma meħtieġa biex jattiraw u jżommu persunal motivat u kwalifikat u joħolqu servizz ċivili professjonali u bi prestazzjoni tajba. Madankollu, il-ġestjoni ta’ riformi bħal dawn għandha t-tendenza li tkun sensittiva ħafna. Il-fehim tal-interessi u t-tħassib differenti tal-partijiet ikkonċernati u l-iżgurar ta’ appoġġ wiesa’ huma kruċjali sabiex jinkiseb progress.  

L-organizzazzjoni effettiva tal-istat u r-responsabbiltà għadhom imxekkla minn nuqqas ta’ progress fis-simplifikazzjoni tal-istrutturi tal-istat u l-istabbiliment ta’ linji ċari ta’ responsabbiltà bejn il-ministeri u l-korpi subordinati (fil-Bożnija-Ħerzegovina, fl-Albanija, fil-Kosovo, fil-Maċedonja ta’ Fuq, dis-Serbja u fil-Moldova). Il-kapaċità tal-qrati amministrattivi u l-kwalità tad-deċiżjonijiet mhumiex biżżejjed biex jiżguraw id-drittijiet tal-individwi għall-ġustizzja amministrattiva (fis-Serbja, fil-Maċedonja ta’ Fuq, fl-Albanija, fil-Bożnija-Ħerzegovina, u fil-Moldova). Il-kwalità tal-korpi ta’ sorveljanza tvarja, u r-rakkomandazzjonijiet ma jiġux segwiti b’mod sistematiku, u b’hekk jiġu limitati l-ekwilibriju ta’ setgħat effetivi u l-opportunitajiet għal titjib sistemiku. It-titjib tal-governanza f’diversi livelli jeħtieġ kooperazzjoni u koordinazzjoni aħjar bejn l-awtoritajiet nazzjonali, reġjonali u lokali, l-iżgurar tal-kwalità tas-servizz fil-livelli kollha u r-responsabbiltajiet amministrattivi jridu jkunu jaqblu mar-riżorsi u l-kapaċità. Minħabba l-importanza li jiġi żgurat kemm bilanċ xieraq bejn il-gvern ċentrali, reġjonali u lokali, kif ukoll applikazzjoni koerenti tar-regoli, il-proċeduri u l-istandards fil-livelli kollha tal-amministrazzjoni pubblika, jeħtieġ aktar sforzi fil-pajjiżi kollha.

Il-forniment ta’ servizzi amministrattivi diġitali għadu l-aktar qasam avvanzat tal-aġenda ta’ riforma tal-amministrazzjoni pubblika, speċjalment fl-Albanija, is-Serbja u l-Ukrajna. Filwaqt li pajjiżi oħra għad iridu jlaħħqu magħhom, il-pajjiżi kollha jridu jkomplu jiżguraw li s-servizzi pubbliċi jkunu aċċessibbli bl-istess mod għal persuni b’mezzi jew ħiliet diġitali insuffiċjenti. Hemm ukoll lok biex il-proċessi amministrattivi jiġu ssimplifikati aktar u jonqos il-piż regolatorju fuq il-pubbliku u n-negozji.  

In-nuqqas ta’ effettività u integrità tas-sistema ta’ ġestjoni finanzjarja pubblika jdgħajjef il-fiduċja u jaffettwa kemm il-ġenerazzjoni tad-dħul pubbliku kif ukoll il-ġestjoni tan-nefqa fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi tat-tkabbir. It-trasparenza baġitarja u l-effettività tan-nefqa pubblika huma kwistjonijiet kritiċi, speċjalment fi żminijiet ta’ restrizzjonijiet fiskali li qed jiżdiedu. Is-sistemi tal-akkwist pubbliku għad għandhom wisq lakuni biex jiżguraw allokazzjoni effiċjenti tal-flus tal-kontribwenti. Kultura ta’ responsabbiltà maniġerjali u awditi interni u esterni tiżgura s-sostenibbiltà tal-finanzi ta’ pajjiż, iżda din għadha mhijiex in-norma. Il-kwalità tal-ġestjoni tal-assi u tal-investiment jeħtieġ li titjieb ħafna aktar biex il-pajjiżi tat-tkabbir ikunu jistgħu jagħlqu d-distakk fl-infrastruttura mal-Istati Membri tal-UE u jaħsdu l-benefiċċji tas-sħubija futura fl-UE, inkluż il-finanzjament għall-investimenti.  

Soċjetà ċivili

Soċjetà ċivili ħielsa u emanċipata hija komponent ewlieni ta’ kwalunkwe sistema demokratika. Fil-pajjiżi tat-tkabbir, hemm soċjetà ċivili attiva u vibranti li timmonitorja l-azzjonijiet tal-gvern u tikkontribwixxi għat-tfassil tal-politika. L-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili għadhom ukoll fornituri ta’ servizzi, u b’mod partikolari joffru assistenza lil persuni f’sitwazzjonijiet vulnerabbli u li jieħdu sehem fir-rispons umanitarju għall-gwerra ta’ aggressjoni Russa kontra l-Ukrajna.

Il-libertà ta’ assoċjazzjoni u ta’ għaqda hi minquxa f’oqfsa legali u titgawda b’mod ġenerali. Madankollu, għad hemm bżonn ta’ riformi biex jiġu applikati bis-sħiħ l-istandards internazzjonali, u hemm bżonn aktar konsistenza fl-implimentazzjoni. Is-soċjetà ċivili tiffaċċja pressjoni kontinwa u l-ispazju tagħha biex topera liberament kompla jonqos, b’restrizzjonijiet fuq l-attivitajiet tagħha u ta’ dawk li jiddefendu d-drittijiet tal-bniedem. L-użu ta’ kawżi strateġiċi kontra l-parteċipazzjoni pubblika (strategic lawsuits against public participation, SLAPP), inkluż minn uffiċjali pubbliċi, qed jiżdied b’mod allarmanti fis-Serbja u fil-Bożnija-Ħerzegovina, u qed iseħħ ukoll f’pajjiżi oħra, bħall-Albanija. Bl-istess mod, huwa essenzjali li l-miżuri ta’ sigurtà ma jintużawx ħażin, pereż. jiġu strumentalizzati biex jattakkaw avversarji politiċi jew kritiċi permezz ta’ leġiżlazzjoni kontra t-terroriżmu fit-Turkija, aċċess liberu għall-informazzjoni fil-Montenegro, u regoli ta’ kontroll u rapportar eċċessivi dwar il-prevenzjoni tal-ħasil tal-flus fil-Kosovo li għadhom ma tħassrux. L-aktar żviluppi inkwetanti, madankollu, huma marbuta mal-iżvilupp ta’ “liġijiet dwar l-aġenti barranin” li jwasslu għall-istigmatizzazzjoni u r-repressjoni tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili. Dawn kienu ppreżentati fl-entità Republika Srpska tal-Bożnija-Ħerzegovina u fil-Georgia (iżda sussegwentement ġew irtirati fil-Georgia minħabba pressjoni internazzjonali u lokali).

Jeħtieġ li jsir progress sinifikanti - pereżempju fil-Georgia, is-Serbja, il-Montenegro, il-Bożnija-Ħerzegovina u l-Kosovo - biex jitjiebu d-disponibbiltà u t-trasparenza tal-finanzjament pubbliku, li jenħtieġ li jitqassam fuq il-bażi ta’ kriterji oġġettivi. Filwaqt li l-qafas legali dwar il-filantropija u d-donazzjonijiet tjieb fil-Moldova, il-liġijiet dwar il-volontarjat għadhom pendenti fl-Albanija u fil-Montenegro. Il-proċessi għar-reġistrazzjoni tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili jeħtieġ li jitjiebu, inkluż fl-Albanija, fil-Maċedonja ta’ Fuq u fil-Montenegro.

Minkejja l-eżistenza ta’ politiki għat-tisħiħ tal-ambjent abilitanti għas-soċjetà ċivili jew għall-kooperazzjoni governattiva mas-soċjetà ċivili fl-Albanija, il-Kosovo, il-Maċedonja ta’ Fuq jew l-Ukrajna, l-implimentazzjoni tagħhom mhijiex biżżejjed u spiss tiddependi fuq il-finanzjament ta’ donaturi. Fit-tfassil tal-politika, il-biċċa l-kbira tal-pajjiżi jirrikonoxxu l-kontribuzzjoni siewja tas-soċjetà ċivili. Hemm ukoll mekkaniżmi għal konsultazzjonijiet pubbliċi miftuħa, iżda jeħtieġ li l-mod kif jiġu applikati jitjieb. Għad hemm dgħufijiet fil-mekkaniżmi istituzzjonalizzati għall-kooperazzjoni bejn is-soċjetà ċivili u l-gvern. Huwa essenzjali li l-gvernijiet jiżguraw il-kundizzjonijiet għal parteċipazzjoni sinifikanti u inklużiva tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili fit-tfassil tal-politika.

Ekonomija                                    

Wara l-invażjoni tal-Ukrajna fuq skala sħiħa mir-Russja fi Frar 2022, l-10 ekonomija tat-tkabbir iltaqgħu ma’ sfidi ekonomiċi u soċjali kbar. Fl-Ukrajna, il-PDG naqas b’29,1 % fl-2022 billi l-pajjiż kollu kien affettwat b’mod profond mill-gwerra ta’ aggressjoni Russa li rriżultat fi pressjoni sinifikanti fuq l-istabbiltà makroekonomika. It-tkabbir tal-PDG tar-reġjun tal-Balkani tal-Punent naqas għal 3,2 % fl-2022, minn irkupru ta’ 7,7 % mir-reċessjoni kkawżata mill-COVID-19 fl-2021. Madankollu, is-severità tat-tnaqqis fir-ritmu kienet tvarja fost l-ekonomiji, bit-tkabbir tal-PDG reali jinżel għal 6,1 % fil-Montenegro, 5,6 % fit-Turkija, 4,8 % fl-Albanija, 4 % fil-Bożnija-Ħerzegovina, 3,5 % fil-Kosovo, 2,3 % fis-Serbja, u 2,1 % fil-Maċedonja ta’ Fuq. Fil-Moldova, il-PDG naqas drastikament b’5,9 %, u fil-Georgia l-PDG kompla jikber f’livelli b’żewġ ċifri (10,1 %). Id-differenzi fit-tkabbir ekonomiku f’dawn il-pajjiżi kienu prinċipalment xprunati minn konsegwenzi diretti u indiretti tal-gwerra tar-Russja fl-Ukrajna, inkluż l-impatt tagħha fuq ir-rabtiet kummerċjali, l-enerġija, il-prezzijiet tal-ikel u l-migrazzjoni. Il-perspettiva ekonomika għall-10 ekonomiji għadha mdawra minn inċertezza kbira dwar l-impatt ulterjuri tal-gwerra fuq it-tkabbir, l-impjiegi u l-koeżjoni soċjali.

Matul l-2022, il-pajjiżi adottaw miżuri fiskali biex itaffu l-impatt ekonomiku tal-gwerra u taż-żieda fil-prezzijiet tal-enerġija u tal-ikel. Billi l-prezzijiet tal-enerġija naqsu sostanzjalment mill-quċċata tagħhom, il-miżuri issa jenħtieġ li jitneħħew gradwalment, filwaqt li jiġi żgurat li l-konsolidazzjoni fiskali tinżamm u l-protezzjoni soċjali tkun immirata tajjeb lejn dawk li jeħtiġuha. L-inflazzjoni fil-Balkani tal-Punent, fil-Moldova u fil-Georgia bdiet tonqos mill-quċċata tagħha fil-ħarifa tal-2022 wara li kienet żdiedet b’mod sostanzjali. Fit-Turkija, l-inflazzjoni naqset ukoll fl-ewwel nofs tal-2023, wara li l-pressjonijiet globali tal-prezzijiet flimkien ma’ politika monetarja mhux ortodossa wasslu għal deprezzament kbir fil-lira u wasslu għall-ogħla inflazzjoni fl-aħħar żewġ deċennji (aktar minn 85 % f’Ottubru 2022). Fl-Ukrajna, it-tfixkil fil-ktajjen tal-provvista, l-ispejjeż ogħla tal-produzzjoni u l-istampar tal-flus mill-Bank Nazzjonali biex jiffinanzja l-gwerra wasslu għal żieda qawwija fl-inflazzjoni, li laħqet quċċata ta’ 26,6 % fi tmiem l-2022 qabel ma bdiet tonqos.

Is-swieq tax-xogħol fil-Balkani tal-Punent u fit-Turkija għadhom ikkaratterizzati minn attività kumplessivament baxxa (speċjalment fost in-nisa u ż-żgħażagħ), qgħad għoli u brain drain ta’ ħaddiema tas-sengħa. L-ispariġġ strutturali fil-ħiliet għadu jippersisti, xprunat minn nuqqas ta’ investiment fil-kapital uman u sistemi edukattivi dgħajfa. Dan jirrikjedi politiki tas-suq tax-xogħol aktar attivi, djalogu soċjali bipartitiku u tripartitiku msaħħaħ u investimenti fit-titjib tal-ħiliet u fit-taħriġ mill-ġdid. F’dan il-kuntest, is-sħab tal-Balkani tal-Punent impenjaw ruħhom fl-2021 li jistabbilixxu skemi ta’ garanzija għaż-żgħażagħ skont il-mudell tal-UE. Minn nofs l-2023, il-biċċa l-kbira minnhom kienu stabbilew gruppi ta’ esperti interministerjali biex jiżviluppaw pjanijiet ta’ implimentazzjoni. Tlieta kienu diġà adottaw il-pjanijiet tagħhom, u xi wħud kienu diġà bdew bi proġett pilota tal-iskema fl-2023. Is-swieq tax-xogħol fil-Moldova u fil-Georgia marru pjuttost tajjeb fl-2022, u bbenefikaw mill-wasla ta’ refuġjati kwalifikati li qed jaħarbu mill-gwerra tar-Russja kontra l-Ukrajna u l-mobilizzazzjoni fir-Russja, għalkemm għad hemm dgħufijiet strutturali. Madankollu, livelli għoljin ta’ impjiegi informali għadhom kwistjoni ewlenija fil-pajjiżi sħab kollha. Fl-Ukrajna, il-flussi tar-refuġjati u l-ispostament intern, flimkien mal-qerda enormi tal-kapital, affettwaw b’mod drammatiku s-suq tax-xogħol, li diġà kien ikkaratterizzat minn rata ta’ attività relattivament baxxa u brain drain. Se jkunu meħtieġa sforzi enormi biex jerġa’ jinbena suq tax-xogħol li jiffunzjona u jiġi indirizzat in-nuqqas ta’ ħiliet ladarba l-gwerra tintemm. It-tisħiħ tad-djalogu soċjali, inkluż li tinbena l-kapaċità tal-imsieħba soċjali, se jkun kruċjali f’dak ir-rigward.

Huwa dejjem aktar importanti li l-10 ekonomiji tat-tkabbir kollha jaċċelleraw ir-riformi strutturali biex jippermettu rkupru sostenibbli fit-terminu medju u jagħmlu progress biex jissodisfaw iż-żewġ kriterji ekonomiċi għas-sħubija fl-UE: li jiġi żgurat li l-ekonomiji tas-suq qed jiffunzjonaw u jintwera li kapaċi jlaħħqu mal-pressjoni kompetittiva u mal-forzi tas-suq fl-Unjoni Ewropea.

F’termini ta’ ekonomiji tas-suq li jiffunzjonaw, l-ebda wieħed mill-pajjiżi tal-Balkani tal-Punent ma jista’ attwalment jitqies li għandu ekonomija tas-suq li tiffunzjona bis-sħiħ, u l-livelli ta’ konformità jvarjaw minkejja l-progress f’xi pajjiżi. Filwaqt li l-Bożnija-Ħerzegovina għadha fi stadju bikri ta’ tħejjija mingħajr ebda progress matul is-sena li għaddiet, il-biċċa l-kbira tas-sħab l-oħra għamlu xi progress jew progress tajjeb fil-bini ta’ ekonomiji tas-suq li jiffunzjonaw u laħqu livell moderat jew tajjeb ta’ tħejjija. L-ekonomija tas-suq tat-Turkija hija avvanzata sew, iżda għad hemm tħassib serju dwar il-funzjonament tagħha billi marret lura f’elementi ewlenin, bħall-imġiba tal-politika monetarja u l-ambjent istituzzjonali u regolatorju. Ittieħdu passi wara l-elezzjoni biex xi punti ta’ tħassib jiġu indirizzati. Il-Moldova u l-Ukrajna jinsabu fi stadju bikri/f’xi livell ta’ tħejjija, filwaqt li l-Georgia hija moderatament preparata. F’termini tal-kapaċità tagħhom li jlaħħqu mal-pressjoni kompetittiva u mal-forzi tas-suq, it-Turkija biss għandha livell tajjeb ta’ preparazzjoni. Is-Serbja, il-Montenegro u l-Maċedonja ta’ Fuq huma moderatament preparati, l-Albanija u l-Georgia għandhom grad ta’ preparazzjoni, il-Bożnija-Ħerzegovina u l-Moldova jinsabu fi stadju bikri/għandhom grad ta’ preparazzjoni, filwaqt li l-Kosovo u l-Ukrajna jinsabu fi stadju bikri.

Il-livell ta’ implimentazzjoni tal-gwida politika miftiehma b’mod konġunt kompla sejjer għall-agħar fil-Balkani tal-Punent u fit-Turkija, u naqas minn 50,8 % fl-2020 għal 42,9 % fl-2021 u għal 40,8 % fl-2022. L-implimentazzjoni tal-gwida politika hija kruċjali għall-pajjiżi biex ikomplu jallinjaw l-ekonomiji tagħhom ma’ dawk tal-UE u jippreparaw għall-parteċipazzjoni futura tagħhom fil-qafas tal-Unjoni Ewropea għall-koordinazzjoni u s-sorveljanza tal-politiki ekonomiċi u soċjali. Hemm bżonn li s-sostenibbiltà fiskali tissaħħaħ, jiġi promoss l-iżvilupp tal-kapital uman, u tinbena reżiljenza għal xokkijiet futuri. Jenħtieġ li jkomplu l-isforzi għall-avvanz tat-tranżizzjonijiet diġitali u ekoloġiċi, għat-titjib tal-ambjent tan-negozju u għall-approfondiment tal-integrazzjoni ekonomika reġjonali fuq il-bażi tal-istandards tal-UE biex jiġi attirat l-investiment u tingħata spinta lit-tkabbir ekonomiku.

Anness 2. Implimentazzjoni tal-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment għall-Balkani tal-Punent

L-implimentazzjoni tal-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment (Economic and Investment Plan, EIP) għall-Balkani tal-Punent 4 , adottat fis-6 ta’ Ottubru 2020, għaddejja ġmielha. Il-pjan għandu l-għan li jikseb integrazzjoni aktar mill-qrib u li jnaqqas id-distakk soċjoekonomiku bejn ir-reġjun u l-UE, filwaqt li jassisti t-tranżizzjonijiet ekoloġiċi u diġitali tiegħu u jqarreb lill-Balkani tal-Punent lejn is-suq uniku tal-UE. Il-pjan huwa implimentat permezz ta’ pakkett ta’ EUR 9 biljun ta’ għotjiet tal-UE u l-Faċilità ta’ Garanzija għall-Balkani tal-Punent, li mistennija tattira sa EUR 20 biljun f’investimenti.

L-impatt ta’ dawn l-investimenti fuq l-ekonomija tar-reġjun huwa mistenni li jiġi amplifikat minn avvanzi tanġibbli fl-implimentazzjoni tas-Suq Reġjonali Komuni u l-Programmi ta’ Riforma Ekonomika, kif ukoll progress li għadu għaddej fl-oqsma tal-istat tad-dritt, il-ġestjoni tal-finanzi pubbliċi u r-riforma tal-amministrazzjoni pubblika.

Sal-lum, l-UE approvat jew impenjat finanzjament ta’ EUR 4,29 biljun f’għotjiet u hija mistennija li tingrana aktar minn EUR 10,76 biljun f’investiment minn sorsi oħra. Dan jinkludi finanzjament għal 54 proġett ewlieni fil-Qafas ta’ Investiment għall-Balkani tal-Punent (Western Balkans Investment Framework, WBIF), azzjonijiet bilaterali u multinazzjonali taħt il-finanzjament tal-Istrument għall-Assistenza ta’ Qabel l-Adeżjoni (Instrument for Pre-accession Assistance, IPA) u IPARD (IPA għall-Iżvilupp Rurali) b’appoġġ għall-miżuri agrikoli. Barra minn hekk, l-UE approvat il-proviżjonament ta’ 21 garanzija fil-qafas tal-Fond Ewropew għall-Iżvilupp Sostenibbli (EFSD+), li se jingranaw investiment sinifikanti permezz ta’ banek u istituzzjonijiet ta’ finanzjament internazzjonali.

L-investiment fil-konnettività tat-trasport jiffoka fuq l-iżvilupp tal-infrastruttura meħtieġa għat-trasport bit-triq, bil-ferrovija u bil-passaġġi fuq l-ilma f’konformità mal-prijoritajiet tan-networks trans-Ewropej tat-trasport. Jiffoka wkoll fuq it-titjib u l-ekoloġizzazzjoni tal-infrastruttura eżistenti biex jingħata kontribut għal soluzzjonijiet ta’ mobilità intelliġenti f’konformità mal-Aġenda Ekoloġika.

Il-proġetti ewlenin approvati fil-qafas tad-WBIF bħala parti mill-EIP jiffukaw fuq: (i) il-ferrovija tal-Kuritur X Serbja-Bulgarija; (ii) l-Awtostrada tal-Paċi, li tgħaqqad il-Kosovo mas-Serbja; (iii) l-awtostrada tal-Kuritur Vc fil-Bożnija-Ħerzegovina, li tgħaqqad il-pajjiż mal-Adrijatiku, l-Ungerija u l-Kroazja; (iv) l-Awtostrada Blu fl-Albanija; (v) l-awtostrada tal-Kuritur VIII fil-Maċedonja ta’ Fuq; u (vi) interkonnetturi u bypasses oħra fil-forma ta’ awtostrada u tal-ferrovija fir-reġjun.

Dawn il-proġetti jikkomplementaw l-investimenti fil-konnettività adottati fis-snin preċedenti, li bosta minnhom tlestew fl-aħħar xhur. Dawn jinkludu s-sezzjoni tal-awtostrada tal-Kuritur Vc Tarcin u l-Mina Ivan fil-Bożnija-Ħerzegovina u t-taqsima ferrovjarja tal-Kuritur IV Bar-Vrbnica fil-Montenegro.

F’koordinazzjoni mas-Segretarjat Permanenti tat-Trattat dwar il-Komunità tat-Trasport, ir-reġjun qed ikompli jaħdem ukoll fuq miżuri ta’ riforma permezz tal-implimentazzjoni ta’ ħames pjanijiet ta’ azzjoni settorjali (il-ferroviji, it-toroq, is-sikurezza fit-toroq, il-faċilitazzjoni tat-trasport, u t-trasport fuq l-ilma u l-multimodalità) u l-istrateġija ta’ mobilità sostenibbli u intelliġenti għall-Balkani tal-Punent. Il-pjan ta’ ħidma kontinwu ta’ 5 snin approvat mis-sitt sħab iservi bħala għodda ta’ ppjanar addizzjonali għar-riformi u l-infrastruttura li r-reġjun għandu jagħtihom prijorità fis-snin li ġejjin.

L-implimentazzjoni ta’ dawn il-pjanijiet ta’ azzjoni u l-modernizzazzjoni tal-infrastruttura eżistenti qed jirċievu għajnuna mill-programm tat-trasport sikur u sostenibbli ta’ EUR 80 miljun adottat mill-Bord Operazzjonali tad-WBIF f’Ġunju 2023. Dan jiffinanzja soluzzjonijiet ta’ mobilità intelliġenti u sostenibbli permezz tad-dekarbonizzazzjoni u tad-diġitalizzazzjoni.

Wara l-introduzzjoni b’suċċess ta’ “korsiji ħodor” fir-reġjun matul il-pandemija tal-COVID-19, qed jinħolqu wkoll korsiji ħodor u blu simili (fil-qsim marittimu) bejn il-Balkani tal-Punent u l-pajjiżi tal-UE bħala parti mill-miżuri ta’ faċilitazzjoni tat-trasport. Bħalissa għaddejjin proġetti pilota mal-Greċja, l-Italja u l-Kroazja, u qed jiġu nnegozjati korsiji fil-fruntiera bejn is-Serbja u l-Ungerija.

Fl-aħħar nett, bħala parti mill-proposta għal reviżjoni tar-Regolament dwar in-Network Trans-Ewropew tat-Trasport (TEN-T), ġie stabbilit kuritur tal-Balkani tal-Punent, u dan ġie inkluż fin-network komprensiv u parzjalment fin-network ewlieni. Dan juri l-impenn tal-UE li jkun hemm konnettività fir-reġjun, li huwa meqjus bħala parti integrali min-network tat-trasport tal-UE.

F’termini ta’ assistenza finanzjarja għal trasport sostenibbli taħt l-EIP, sa issa ġew approvati EUR 1,74 biljun fil-qafas tad-WBIF u impenjati bi programmi bilaterali u multinazzjonali tal-IPA. Dan huwa mistenni li jingrana EUR 5,7 biljun addizzjonali minn sorsi oħra.

Il-proġetti ewlenin tat-tranżizzjoni lejn enerġija nadifa u tal-konnettività jiffokaw fuq investiment fis-sorsi tal-enerġija rinnovabbli, il-“mewġa ta’ rinnovazzjoni” tal-effiċjenza enerġetika, u l-faċilitazzjoni tat-tranżizzjoni mill-faħam. Is-sigurtà tal-enerġija u d-diversifikazzjoni tal-provvista jingħataw għajnuna wkoll.

F’Ottubru 2022, il-Kummissjoni ħabbret pakkett ta’ appoġġ għall-enerġija ta’ EUR 1 biljun għar-reġjun. Nofs l-ammont huwa appoġġ immirat għal gruppi soċjali vulnerabbli u negozji, u n-nofs l-ieħor huwa biex titħaffef it-tranżizzjoni tal-enerġija, speċjalment permezz ta’ investimenti f’miżuri tal-effiċjenza enerġetika, id-diversifikazzjoni tal-provvista u l-ġenerazzjoni tal-enerġija rinnovabbli. Il-biċċa l-kbira tal-appoġġ dirett ġie żborżat fil-bidu tal-2023, filwaqt li l-prijoritizzazzjoni u l-adozzjoni tal-investimenti qed iseħħu fl-2023.

Il-Bord Operazzjonali tad-WBIF sa issa adotta 18-il proġett ta’ investiment tal-EIP li jiffukaw fuq il-kostruzzjoni ta’ impjanti tal-enerġija solari/fotovoltajka (pereż. fl-Albanija, il-Kosovo u l-Maċedonja ta’ Fuq), parks eoliċi (pereż. fis-Serbja), ir-riabilitazzjoni tal-impjanti idroelettriċi (pereż. fl-Albanija, il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Maċedonja ta’ Fuq u s-Serbja), in-network tat-trażmissjoni tal-elettriku (pereż. il-kuritur tal-elettriku Trans-Balkan) u l-effiċjenza enerġetika. L-UE qed tappoġġa u tinvesti wkoll fl-interkonnetturi tal-gass biex tiżgura diversifikazzjoni aħjar tas-sorsi tal-enerġija.

Sabiex tippromwovi l-enerġija rinnovabbli u l-effiċjenza enerġetika u tappoġġa l-progress fir-rinnovazzjoni tal-bini pubbliku u privat, il-Kummissjoni għamlet riforniment ta’ EUR 100 miljun għall-programm reġjonali tal-effiċjenza enerġetika, bi ftehim ta’ kontribuzzjoni ffirmat f’Diċembru tal-2022. Il-finanzjament ta’ EUR 45 miljun għal faċilità ta’ garanzija ddedikata għal proġetti relatati prinċipalment mal-effiċjenza enerġetika u mas-sorsi ta’ enerġija rinnovabbli rċieva opinjoni pożittiva mill-Bord Operazzjonali tad-WBIF f’April 2022 u bħalissa qed jiġi nnegozjat.

F’Diċembru 2022, il-Balkani tal-Punent adottaw miri tal-enerġija u tal-klima għall-2030 fil-qafas tat-Trattat dwar il-Komunità tal-Enerġija. Fuq din il-bażi, bħalissa qed jiżviluppaw il-pjanijiet nazzjonali għall-enerġija u l-klima rispettivi li jistabbilixxu l-passi biex dawn il-miri jintlaħqu. Il-Kummissjoni u l-Komunità tal-Enerġija qegħdin ukoll fi djalogu mal-Balkani tal-Punent dwar l-iżvilupp ta’ skema reġjonali għall-iskambju ta’ kwoti tal-emissjonijiet bħala parti mill-proċess ta’ adeżjoni tagħhom.

It-tranżizzjoni mill-faħam fir-reġjun, li l-biċċa l-kbira tiegħu jiddependi ħafna fuq il-fuels fossili, se tkun sfida soċjoekonomika ewlenija. Għalhekk, il-Kummissjoni kienet qed tappoġġa l-pjattaforma ta’ kooperazzjoni għar-reġjuni tal-faħam fi tranżizzjoni fil-Balkani tal-Punent u fl-Ukrajna, li tirrifletti inizjattiva simili tal-UE. Diġà seħħet serje sħiħa ta’ skambji bilaterali mar-reġjuni tal-UE, filwaqt li qed jiġu ppjanati oħrajn.

F’termini ta’ assistenza finanzjarja għal enerġija nadifa taħt l-EIP, EUR 617-il miljun sa issa ġew adottati taħt id-WBIF u impenjati taħt programmi bilaterali u multinazzjonali tal-IPA. Dan huwa mistenni li jingrana EUR 1,3 biljun addizzjonali minn sorsi oħra.

Barra minn hekk, il-Bord Operazzjonali tad-WBIF ħareġ opinjoni pożittiva dwar il-proviżjonament ta’ sitt garanziji ta’ aċċess miftuħ relatati li huma mistennija jiġġeneraw investimenti sinifikanti fl-infrastruttura, fl-effiċjenza u fit-tranżizzjoni enerġetika. Il-kuntratti bħalissa qed jiġu nnegozjati.

Il-prijoritajiet tal-EIP dwar it-trasport u l-enerġija jikkomplementaw l-isforzi fil-qasam tal-ambjent u t-tibdil fil-klima. Flimkien jikkontribwixxu għall-implimentazzjoni tal-Aġenda Ekoloġika għall-Balkani tal-Punent, adottata bl-EIP u approvata mill-mexxejja tal-Balkani tal-Punent permezz tad-Dikjarazzjoni ta’ Sofija f’Novembru 2020. L-aġenda b’ħames pilastri tiddependi fuq riformi regolatorji u investimenti fir-reġjun biex jiġi allinjat mal-ambizzjonijiet tal-Patt Ekoloġiku Ewropew, b’mod partikolari fl-oqsma tat-tranżizzjoni tal-enerġija, il-prevenzjoni tat-tniġġis, l-ekonomija ċirkolari, il-protezzjoni tal-bijodiversità u l-produzzjoni sostenibbli tal-ikel. L-implimentazzjoni tal-aġenda hija promossa mill-proġetti ewlenin tal-EIP relatati mat-trasport sostenibbli, it-tranżizzjoni enerġetika u l-ġestjoni tal-iskart u tal-ilma mormi.

Ir-reġjun qed jimplimenta pjan ta’ azzjoni dettaljat għall-aġenda, approvat mill-mexxejja fis-summit ta’ Brdo ta’ Ottubru 2021. Filwaqt li l-Kunsill għall-Kooperazzjoni Reġjonali jżomm rwol ewlieni fil-koordinazzjoni tal-inizjattivi reġjonali taħt l-Aġenda Ekoloġika, il-Kummissjoni kkonkludiet programm EU4Green ta’ EUR 11-il miljun mal-Aġenzija Awstrijaka għall-Ambjent biex jgħin lil kull sieħeb jaħdem fuq l-istrateġiji u r-riformi proprji tiegħu.

Minbarra l-proġetti tal-enerġija u t-trasport imsemmija qabel, l-investiment appoġġat mill-UE insostenn tal-Aġenda Ekoloġika jiffoka fuq il-ġestjoni tal-iskart u tal-ilma mormi, l-ekonomija ċirkolari, il-protezzjoni ambjentali u l-agrikoltura sostenibbli. Fil-qafas tal-inizjattiva ewlenija 7, il-Bord Operazzjonali tad-WBIF u l-Kummissjoni sa issa approvaw finanzjament għal seba’ proġetti ta’ investiment fil-ġestjoni tal-ilma u tal-ilma mormi fis-sitt pajjiżi sħab kollha (inkluż fil-bliet kapitali Podgorica, Skopje, Belgrad u Sarajevo) u tliet programmi li jappoġġaw il-ġestjoni tal-iskart (fl-Albanija, fil-Maċedonja ta’ Fuq u fis-Serbja). Hemm ukoll sensiela ta’ programmi bilaterali relatati mal-bijodiversità u l-protezzjoni ambjentali ta’ żoni speċifiċi (pereż. il-Lag Prespa). Hemm ukoll programm reġjonali għall-ġlieda kontra t-tniġġis fil-bliet insostenn tal-Patt tas-Sindki għall-Klima u l-Enerġija, li jgħin lill-bliet jiżviluppaw pjanijiet u jimplimentaw proġetti pilota f’dan il-qasam.

L-IPARD huwa fil-biċċa l-kbira responsabbli għall-implimentazzjoni tat-tranżizzjoni ekoloġika agroalimentari. Sa issa ġew impenjati EUR 152 miljun bl-EIP biex jappoġġaw il-modernizzazzjoni tal-produzzjoni sostenibbli tal-ikel.

F’termini ta’ assistenza finanzjarja għall-ħarsien tal-ambjent u għat-tibdil fil-klima fil-qafas tal-EIP, sa issa ġew adottati EUR 633 miljun fil-qafas tad-WBIF u impenjati fil-qafas ta’ programmi bilaterali u multinazzjonali tal-IPA u tal-IPARD. Dan huwa mistenni li jingrana EUR 685 miljun addizzjonali minn sorsi oħra.

Barra minn hekk, il-Bord Operazzjonali tad-WBIF ta opinjoni pożittiva dwar il-proviżjonament ta’ erba’ garanziji ta’ aċċess miftuħ relatati mat-tranżizzjoni ekoloġika, immirati lejn it-tranżizzjoni sostenibbli tal-bliet, il-bjar tal-karbonju u l-bonds ekoloġiċi. Il-kuntratti qed jitħejjew bil-ħsieb li jiġu ffirmati fl-2023.

L-EIP jappoġġa wkoll lir-reġjun fit-trasformazzjoni diġitali tiegħu permezz ta’ assistenza teknika u investiment. Din tiffoka fuq ir-riformi regolatorji li jwasslu għall-iżvilupp ta’ suq tas-servizzi diġitali, u fuq il-promozzjoni tal-investiment f’soluzzjonijiet diġitali innovattivi u fl-infrastruttura diġitali. Sa issa ġew approvati żewġ proġetti taħt id-WBIF, relatati mal-broadband fis-Serbja u l-laboratorji tal-ICT fl-Albanija.

F’termini ta’ riforma tal-qafas legali, il-Kummissjoni żżomm djalogu regolatorju annwali dwar il-politika diġitali mar-reġjun u tappoġġa s-summits diġitali regolari ta’ livell għoli tal-Balkani tal-Punent. Fid-djalogu tat-30 ta’ Ġunju 2023, l-Albanija, il-Montenegro, il-Maċedonja ta’ Fuq u s-Serbja ffirmaw Ftehimiet ta’ Assoċjazzjoni mal-Programm Ewropa Diġitali (DIGITAL). Il-parteċipazzjoni fid-DIGITAL se tippermetti lill-pajjiżi jieħdu sehem fin-Network taċ-Ċentri Ewropej tal-Innovazzjoni Diġitali li jappoġġaw lill-kumpaniji u lis-settur pubbliku fit-tranżizzjonijiet ekoloġiċi u diġitali. Fl-2022 is-sitt pajjiżi ffirmaw id-Dikjarazzjoni għall-Futur tal-Internet, li tistabbilixxi l-viżjoni u l-prinċipji għal internet ta’ fiduċja. Ir-reġjun huwa wkoll assoċjat bis-sħiħ mal-ħidma tal-Korp ta’ Regolaturi Ewropej tal-Komunikazzjonijiet Elettroniċi.

Il-Kummissjoni, flimkien mal-Kunsill għall-Kooperazzjoni Reġjonali, kienet strumentali biex tiżgura l-ftehim reġjonali dwar ir-roaming, li introduċa skema ta’ Roaming Daqslikieku f’Pajjiżek fir-reġjun fl-1 ta’ Lulju 2021. L-ewwel tnaqqis volontarju tat-tariffi tar-roaming tad-data mill-operaturi ewlenin tal-UE u tal-Balkani tal-Punent daħal fis-seħħ fl-1 ta’ Ottubru 2023. L-operaturi qablu wkoll dwar perjodu ta’ traħħis gradwali fis-snin li ġejjin bil-ħsieb li l-prezzijiet jinġiebu qrib skema ta’ Roaming Daqslikieku f’Pajjiżek sal-2028.

Fl-istess ħin l-UE qed tippromwovi l-iżvilupp ta’ soluzzjonijiet diġitali ġodda għal diversi aspetti tal-ekonomiji tal-Balkani tal-Punent, inklużi t-trasport, l-enerġija, il-loġistika, il-gvern u l-kummerċ. Inizjattiva ewlenija li tippromwovi soluzzjonijiet bħal dawn hija l-Balkathon annwali, li tippremja proġetti innovattivi għat-tranżizzjoni diġitali.

Qed jitħejja programm reġjonali, EU4Digital. Għandu baġit ta’ EUR 15-il miljun, u huwa ppjanat li jiġi implimentat fi 3 snin. Il-programm għandu l-għan li jikkomplementa l-ħidma li għaddejja b’rabta mas-Suq Reġjonali Komuni - Żona Diġitali Reġjonali, fuq il-bażi tal-objettivi tal-Aġenda Diġitali għall-Balkani tal-Punent.

Iċ-ċibersigurtà tibqa’ element importanti tal-EIP. Tlestiet valutazzjoni tal-eżiġenzi taċ-ċibersigurtà għar-reġjun u qed isiru serje ta’ avvenimenti ta’ assistenza teknika bl-istrument ta’ Assistenza Teknika u Skambju ta’ Informazzjoni (Technical Assistance and Information Exchange, TAIEX), li jibni l-preparazzjoni għall-inċidenti ċibernetiċi.

F’termini ta’ assistenza finanzjarja għat-tranżizzjoni diġitali taħt l-EIP, sa issa ġew adottati aktar minn EUR 50 miljun fil-qafas tad-WBIF u impenjati fil-qafas ta’ programmi bilaterali u multinazzjonali tal-IPA. Dan huwa mistenni li jingrana EUR 240 miljun addizzjonali minn sorsi oħra.

Barra minn hekk, il-Bord Operazzjonali tad-WBIF approva l-proviżjonament ta’ garanzija waħda ta’ aċċess miftuħ fil-qasam li ġej: il-Pjattaforma għat-Trasformazzjoni Diġitali.

L-appoġġ għas-settur privat jiffoka fuq finanzjament immirat permezz ta’ faċilitajiet ta’ garanzija ddedikati għan-negozji żgħar u ta’ daqs medju (SMEs) biex jibdew, jinnovaw u jsiru kompetittivi. Appoġġ simili huwa pprovdut ukoll lin-negozji agrikoli rurali permezz tal-IPARD.

Iridu jinħolqu l-kundizzjonijiet xierqa għall-iżvilupp u t-tkabbir tas-settur privat, b’mod partikolari għall-intrapriżi mikro, żgħar u ta’ daqs medju (micro-, small and medium-sized enterprises, MSMEs). Dan huwa fiċ-ċentru tad-djalogu dwar il-politika ekonomika li jsir kull sena mas-sħab tal-Balkani tal-Punent permezz tal-eżerċizzju tal-Programmi ta’ Riforma Ekonomika (Economic Reform Programmes, ERP) u r-rakkomandazzjonijiet ta’ politika ekonomika li jirriżultaw, allinjati mal-prijoritajiet tal-EIP.

L-appoġġ għas-settur privat, immirat speċjalment lejn it-trawwim tal-innovazzjoni u t-tisħiħ tat-tranżizzjoni ekoloġika u diġitali doppja, bħalissa qed jitwassal permezz ta’ sitt skemi ddedikati ta’ finanzjament imħallat għas-settur privat: SMEs Go Green, Programm għall-Klima, Finanzjament Ekoloġiku għall-Inklużjoni, Aċċess Sostenibbli għall-Finanzi għall-Intraprenditorija, Go Digital u Green for Growth, għall-promozzjoni ta’ self ekoloġiku.

Il-Kummissjoni qed tappoġġa wkoll il-Forum ta’ Investiment tal-Kmamar tad-WB6 biex tippromwovi l-interessi ekonomiċi tal-Balkani tal-Punent u lil hinn minnhom. B’mod partikolari, dan qed jiffinanzja l-programm reġjonali għall-iżvilupp tal-fornituri, li għandu l-għan li jgħin fil-ħolqien ta’ rabtiet/opportunitajiet għall-fornituri domestiċi.

Fl-aħħar nett, il-Kummissjoni nediet għadd ta’ inizjattivi bil-Garanzija għall-Balkani tal-Punent bħala parti mill-EFSD+ usa’. Dan jinkludi l-proviżjonament ta’ 10 skemi ta’ garanzija biex jipprovdu finanzjament ġenerali għat-tkabbir għall-SMEs u faċilità għall-kondiviżjoni tar-riskju fl-agrikoltura kif ukoll il-promozzjoni tat-tkabbir inklużiv u t-tranżizzjoni doppja. Dawn bħalissa qed jiġu kkuntrattati.

F’termini ta’ assistenza finanzjarja għall-iżvilupp tas-settur privat fil-qafas tal-EIP, sa issa ġew approvati EUR 341 miljun taħt id-WBIF u impenjati taħt programmi bilaterali u multinazzjonali tal-IPA. Dan huwa mistenni li jingrana EUR 2,1 biljun addizzjonali minn sorsi oħra.

Is-sitt qasam ta’ prijorità appoġġat mill-EIP huwa l-iżvilupp tal-kapital uman u l-innovazzjoni, inklużi ż-żgħażagħ, l-edukazzjoni u t-tħaddin tal-innovazzjoni. F’Lulju 2021, il-Ministri tar-reġjun approvaw dikjarazzjoni li impenjat il-pajjiżi tagħhom għall-prinċipji tal-Pilastru Ewropew tad-Drittijiet Soċjali u għall-implimentazzjoni tal-inizjattiva ewlenija tal-Garanzija għaż-Żgħażagħ tal-EIP. Is-Summit bejn l-UE u l-Balkani tal-Punent ta’ Ottubru 2021 ra t-tnedija ta’ aġenda komprensiva dwar l-innovazzjoni, ir-riċerka, l-edukazzjoni, il-kultura, iż-żgħażagħ u l-isport (l-Aġenda ta’ Innovazzjoni).

Il-Garanzija għaż-Żgħażagħ hija skema ta’ attivazzjoni biex jiġi żgurat li ż-żgħażagħ fil-Balkani tal-Punent jirċievu offerta ta’ impjieg ta’ kwalità, edukazzjoni addizzjonali, apprendistat u taħriġ f’ċertu żmien wara li jisfaw qiegħda jew wara li jitilqu mill-edukazzjoni formali. L-iskema tirrikjedi riformi u bini tal-kapaċità fl-edukazzjoni u t-taħriġ vokazzjonali, l-impjiegi, is-servizzi tax-xogħol u l-protezzjoni soċjali. Is-sħab kollha tal-Balkani tal-Punent, ħlief il-Bożnija-Ħerzegovina (fejn għaddejja ħidma), adottaw pjanijiet nazzjonali ta’ implimentazzjoni tal-Garanzija għaż-Żgħażagħ u stabbilew mekkaniżmi ta’ koordinazzjoni, u xi wħud diġà qed iwettqu proġetti pilota.

Fl-aħħar tal-2022, il-faċilità ta’ assistenza teknika bejn il-pari tal-UE, SOCIEUX+, saret disponibbli għall-Balkani tal-Punent. Din tispeċjalizza fl-impjiegi, fix-xogħol u fil-protezzjoni soċjali u tipprovdi assistenza għal żmien qasir lill-istituzzjonijiet nazzjonali u lokali tal-pajjiżi sħab li jaħdmu fis-setturi eliġibbli. Bħalissa hemm 26 azzjoni għaddejjin fil-Balkani tal-Punent, prinċipalment relatati mal-protezzjoni soċjali, max-xogħol u mal-impjiegi.

L-Aġenda għall-Balkani tal-Punent dwar l-Innovazzjoni, ir-Riċerka, l-Edukazzjoni, il-Kultura, iż-Żgħażagħ u l-Isport tkompli tpoġġi lill-Balkani tal-Punent fi triq soda lejn kooperazzjoni aktar mill-qrib f’dawk l-oqsma ta’ politika. Bosta sforzi ta’ kooperazzjoni bejn l-Istati Membri tal-UE u s-sħab tal-Balkani tal-Punent saħħew oqsma ewlenin bħall-għajnuna għall-modernizzazzjoni tas-sistemi tal-edukazzjoni għolja, il-kooperazzjoni tal-industrija u l-manifattura intelliġenti, it-tisħiħ tal-ekosistemi tal-innovazzjoni, it-taħriġ tal-persunal mediku, id-diġitalizzazzjoni u ċ-ċibersigurtà.

L-istrument ta’ implimentazzjoni ewlieni tal-Aġenda tal-Innovazzjoni huwa l-programm Orizzont Ewropa, li s-sitt isħab kollha tal-Balkani tal-Punent issa huma assoċjati miegħu. Ir-reġjun għandu wkoll aċċess għall-Faċilità ta’ Appoġġ għall-Politiki tal-RTD u żied l-involviment u l-parteċipazzjoni f’inizjattivi ta’ riċerka tal-UE bħal COST u EUREKA. Il-Maċedonja ta’ Fuq u s-Serbja huma assoċjati ma’ Erasmus+, filwaqt li erba’ sħab oħra jibbenefikaw mill-appoġġ tad-dimensjoni internazzjonali tal-programm Erasmus+. Mill-2023 ’l hawn, l-Inizjattiva tal-Universitajiet Ewropej ta’ Erasmus+ hija miftuħa għall-parteċipazzjoni tal-istituzzjonijiet kollha tal-edukazzjoni għolja mill-Balkani tal-Punent bħala sħab sħaħ. L-Universitajiet Ewropej huma alleanzi transnazzjonali tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni għolja li jiżviluppaw kooperazzjoni strutturali u strateġika fit-tul, joħolqu l-universitajiet tal-futur u jippromwovu l-valuri u l-identità Ewropej. Is-sħab tal-Balkani tal-Punent huma wkoll partijiet sħaħ fl-inizjattivi tal-UE fil-qasam tal-kultura, inkluż il-programm Ewropa Kreattiva u l-inizjattiva Bauhaus Ewropea l-Ġdida. Din l-inizjattiva tippromwovi l-innovazzjoni, is-sostenibbiltà, l-inklużjoni u l-estetika fl-infrastruttura u fi proġetti oħrajn, u hija partikolarment relatata mal-implimentazzjoni tal-Aġenda Ekoloġika.

L-assistenza tal-UE f’dan il-qasam tinkludi wkoll kooperazzjoni mill-qrib mal-Balkani tal-Punent fil-qasam tas-saħħa. Ir-reġjun għadu assoċjat mal-ħidma tal-Kumitat tas-Sigurtà tas-Saħħa tal-UE u taċ-Ċentru Ewropew għall-Prevenzjoni u l-Kontroll tal-Mard, u għandu aċċess għal akkwist konġunt ta’ provvisti mediċi. L-UE qed tiffinanzja proġett ta’ reżiljenza għall-kriżijiet tas-saħħa fil-Balkani tal-Punent u proġett ta’ investiment biex tespandi l-isptar tat-tfal tal-università f’Belgrad.

F’termini ta’ assistenza finanzjarja għall-iżvilupp tal-kapital uman taħt l-EIP, sa issa ġew approvati EUR 368 miljun taħt id-WBIF u impenjati fil-qafas ta’ programmi bilaterali u multinazzjonali tal-IPA. Dan huwa mistenni li jingrana EUR 477 miljun addizzjonali minn sorsi oħra.

Is-sitt prijoritajiet tal-EIP huma sostnuti – u l-impatt tagħhom ġie amplifikat – mill-impenn tar-reġjun (u l-appoġġ tal-UE) biex jinħoloq Suq Reġjonali Komuni fil-Balkani tal-Punent, ibbażat fuq l-erba’ libertajiet tal-moviment. Pass importanti lejn l-aħħar tal-2022 kienet il-konklużjoni ta’ tliet ftehimiet dwar il-libertà tal-moviment tal-persuni fir-reġjun. L-implimentazzjoni b’suċċess tagħhom tiffaċilita l-ivvjaġġar u r-rikonoxximent tal-kwalifiki tal-edukazzjoni għolja u ta’ ċerti kwalifiki professjonali. L-UE qed tappoġġa l-iżvilupp tas-suq komuni permezz tal-Kunsill għall-Kooperazzjoni Reġjonali u s-CEFTA.

Fl-aħħar nett, is-suċċess tal-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment jiddependi fuq l-implimentazzjoni tal-aħjar prattiki mis-sħab kollha fl-istat tad-dritt, il-finanzi pubbliċi u l-ġestjoni tal-investiment, u t-trawwim ta’ amministrazzjoni pubblika professjonali u effiċjenti.

Anness 3. Implimentazzjoni tal-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment (EIP) - ħarsa ġenerali għall-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia

Fl-2021, l-UE u l-ħames sħab tal-Lvant tagħha nedew Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment għas-Sħubija tal-Lvant 5 (EIP). L-għan tiegħu huwa li jappoġġa l-irkupru ekonomiku wara sentejn ta’ kriżi tas-saħħa li kkawżat ħsara soċjali u ekonomika. Il-pjan għandu wkoll l-għan li jwassal għat-trasformazzjonijiet ekoloġiċi u diġitali meħtieġa għall-ħolqien ta’ ekonomiji innovattivi, ambjentalment sostenibbli, soċjalment inklużivi u reżiljenti.

Mill-bidu tal-gwerra ta’ aggressjoni mhux provokata tar-Russja kontra l-Ukrajna, l-EIP kiseb sinifikat soċjoekonomiku u rilevanza politika kompletament ġdida. Sar parti integrali mir-rispons tal-UE għall-impatt tal-gwerra kontra l-Ukrajna billi pprovda l-likwidità u mmobilizza l-investimenti meħtieġa biex jgħin lill-ekonomija tal-Ukrajna - u tal-Moldova - tibqa’ għaddejja. L-EIP hu wkoll parti mill-appoġġ tal-UE għall-integrazzjoni ta’ dawn iż-żewġ pajjiżi - kif ukoll il-Georgia - fl-ekonomija u fis-swieq tal-enerġija, diġitali u tat-trasport tal-UE. Huwa mekkaniżmu ewlieni biex jiffaċilita l-isforzi ta’ adeżjoni tagħhom u jisfruttaw il-benefiċċji tal-integrazzjoni Ewropea.

L-ambizzjoni tal-pjan hija li jimmobilizza sa EUR 17-il biljun ta’ investiment fir-reġjun fl-2021–2027 billi jingrana EUR 2,3 biljun f’għotjiet u garanziji tal-UE. Il-miżuri ta’ politika ta’ appoġġ u l-appoġġ tekniku huma wkoll parti mill-implimentazzjoni tal-EIP.

Sa Settembru 2023, ammont totali ta’ EUR 6,2 biljun kien ġie mobilizzat permezz ta’ għotjiet bilaterali u reġjonali, operazzjonijiet ta’ taħlit u garanziji b’appoġġ għall-prijoritajiet tal-EIP fl-Ukrajna, fil-Moldova u fil-Georgia. EUR 3,5 biljun minn dan l-ammont huma biex jappoġġaw l-implimentazzjoni ta’ proġetti ewlenin tal-pajjiżi. L-għadd ta’ investimenti mobilizzati sa issa taħt l-EIP jirrappreżenta 40 % tal-ammont fil-mira ta’ EUR 17-il biljun ta’ investimenti li għandhom jiġu mobilizzati. Fl-ewwel nofs tal-2023, l-investiment mobilizzat bis-saħħa tal-pjan żdied b’mod rapidu. Bil-konklużjoni ta’ ftehimiet ta’ garanzija ġodda ma’ istituzzjonijiet finanzjarji sħab fil-qafas tal-istrument EFSD+, l-implimentazzjoni tal-pjan hija mistennija li tkompli taċċellera.

Trasport sostenibbli

Il-konnettività tat-trasport sostenibbli ilha prijorità ewlenija fir-reġjun minn mindu s-Sħubija tal-Lvant tnediet fl-2009. F’Diċembru 2021, l-UE u s-sħab tal-Lvant tagħha ġeddew l-impenn tagħhom li jsaħħu l-konnessjonijiet ewlenin tat-trasport, b’enfasi fuq in-network ewlieni indikattiv estiż tat-TEN-T, inklużi l-konnessjonijiet fil-Baħar l-Iswed. It-titjib tal-konnessjonijiet ewlenin bl-ajru, bit-triq, bil-ferrovija, bil-baħar u fil-passaġġi fuq l-ilma intern għandu potenzjal enormi biex jistimula l-iżvilupp ekonomiku sostenibbli, l-integrazzjoni tas-suq u l-kummerċ transfruntier fir-reġjun u bejn ir-reġjun u l-UE. Mill-2021, ġew mobilizzati EUR 1,2 biljun b’appoġġ għall-konnettività tat-trasport.

Fl-Ukrajna u fil-Moldova, l-UE ilha tonora l-impenn tagħha li tappoġġa l-implimentazzjoni tal-inizjattiva tal-Korsiji ta’ Solidarjetà bejn l-UE u l-Ukrajna. Il-korsiji ta’ solidarjetà huma assi tat-trasport ta’ prijorità, li jgħaqqdu lill-Ukrajna u lill-Moldova mal-UE. Dawn huma r-rotta ewlenija għall-kummerċ ta’ oġġetti essenzjali mill-Ukrajna u lejha, u saru indispensabbli għall-ekonomija tal-pajjiż. Il-Kummissjoni qed taħdem mal-Istati Membri tal-UE, l-Ukrajna, il-Moldova, is-sħab u l-kumpaniji internazzjonali, kif ukoll mal-operaturi tat-trasport biex tespandi u ttejjeb il-funzjonament tal-korsiji ta’ solidarjetà. Il-Kummissjoni qed tiffoka fuq it-tnaqqis tal-ispejjeż tat-trasport u tal-loġistika tul il-korsiji ta’ solidarjetà permezz ta’ proċeduri simplifikati, bit-titjib tal-infrastruttura u bl-użu tal-potenzjal sħiħ tar-rotot kollha. F’dan il-kuntest, disa’ proġetti tal-Faċilità Nikkollegaw l-Ewropa, b’appoġġ totali tal-UE ta’ kważi EUR 250 miljun, se jtejbu l-punti transfruntiera ferrovjarji u tat-toroq bejn Stati Membri ġirien tal-UE (l-Ungerija, il-Polonja, ir-Rumanija u s-Slovakkja) u l-Ukrajna u l-Moldova.

Fl-2022, il-Kummissjoni ħadmet flimkien mal-awtoritajiet tal-Moldova, il-Bank Ewropew għar-Rikostruzzjoni u l-Iżvilupp (BERŻ) u l-Bank Ewropew tal-Investiment (BEI) biex tappoġġa r-riabilitazzjoni tal-assi ferrovjarju Tramuntana-Nofsinhar. L-objettiv ewlieni huwa li titjieb il-kapaċità tan-network ferrovjarju tal-Moldova li jkopri madwar 128 km fuq il-kuritur Vălcineț-Ocnița-Ungheni-Chișinău-Căinari, b’mod partikolari f’termini ta’ normi ta’ piż u veloċità tal-ivvjaġġar. Dan jiżdied mal-investimenti fuq terminu qasir li għandhom l-għan li jtejbu malajr il-punt ewlieni ta’ qsim tal-fruntiera tat-triq bejn l-Ukrajna u s-Slovakkja u biex jinxtara tagħmir, bħal skeners u ġeneraturi, għal punti ta’ qsim tal-fruntiera ta’ prijorità bejn l-Ukrajna u l-Istati Membri tal-UE. Il-Kummissjoni mmobilizzat EUR 20 miljun f’għotjiet permezz tal-Istrument tal-Politika Barranija flimkien ma’ self ta’ EUR 12-il miljun mill-BERŻ.

Fil-Georgia, l-UE u l-BEI komplew jinvestu fl-awtostrada bejn il-Lvant u l-Punent b’enfasi fuq “black spots”, li huma partijiet mit-triq fejn l-għadd ta’ inċidenti tat-traffiku u fatalitajiet huwa partikolarment għoli. L-UE u l-BEI se jkomplu jappoġġaw l-iżvilupp ta’ dan il-kuritur kruċjali b’ammont totali ta’ EUR 446 miljun (inklużi EUR 16,8-il miljun f’għotjiet). B’appoġġ għall-inizjattiva ewlenija 2 fil-Georgia, l-UE nediet ukoll studju komprensiv ta’ fattibbiltà biex tivvaluta l-vijabbiltà kummerċjali ta’ linji addizzjonali ta’ laneċ/alimentazzjoni biex jgħaqqdu lill-Georgia mal-Bulgarija permezz tal-Baħar l-Iswed.

F’Novembru 2022, l-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia saru parteċipanti osservaturi fil-korpi tal-Komunità tat-Trasport. Dan se jġib benefiċċji konkreti għall-pajjiżi f’termini tal-implimentazzjoni tal-acquis rilevanti tal-UE dwar it-trasport u l-iżvilupp tan-network indikattiv tat-TEN-T fit-territorji tagħhom, kif ukoll il-kondiviżjoni ta’ prattiki tajbin mas-sħab reġjonali tal-Balkani tal-Punent u l-Istati Membri tal-UE. Is-Segretarjat Permanenti tat-Trattat dwar il-Komunità tat-Trasport (Transport Community Treaty, TCT) diġà beda jinvolvi ruħu mal-parteċipanti osservaturi f’diversi livelli biex jintroduċihom fil-ħidma tal-Komunità tat-Trasport, jinvolvihom fil-ħidma tal-kumitati tekniċi tat-TCT u jagħti bidu għall-ħidma fuq uħud mir-riżultati ewlenin tat-TCT (bħall-pjanijiet ta’ azzjoni dwar il-ferroviji, it-toroq, is-sikurezza fit-toroq, il-faċilitazzjoni tat-trasport, it-trasport fuq l-ilma u l-multimodalità).

Il-Moldova u l-Ukrajna saru sħab fil-Faċilità Nikkollegaw l-Ewropa f’Mejju u Ġunju 2023, rispettivament. Dan jenħtieġ li jwassal għal kooperazzjoni msaħħa fis-settur tat-trasport u jappoġġa l-implimentazzjoni tat-TEN-T estiż.

Faċilitazzjoni tal-aċċess tal-SMEs għall-finanzjament

Mit-tnedija tal-EIP ’l hawn, l-UE appoġġat b’mod attiv l-isforzi tas-sħab tal-Lvant tagħha biex jagħtu spinta lill-ekonomiji tagħhom wara sentejn diffiċli ħafna ta’ lockdowns u tfixkil fil-kummerċ minħabba l-COVID-19. L-UE tat attenzjoni partikolari biex tindirizza l-ħtiġijiet ta’ finanzjament tal-MSMEs billi mmobilizzat EUR 1,5 biljun f’linji ta’ kreditu u servizzi ta’ konsulenza għan-negozju biex tgħinhom jerġgħu jibdew l-attività, jirkupraw ishma mis-suq mitlufa u jiddiġitalizzaw u jimmodernizzaw l-operazzjonijiet tagħhom. Il-linji ta’ kreditu appoġġati mill-UE joffru termini ta’ self aħjar għall-MSMEs, b’mod partikolari billi jipproponu maturitajiet itwal, rekwiżiti tal-kollateral imnaqqsa, assistenza teknika mfassla apposta u inċentivi għall-investiment. L-UE, f’kooperazzjoni mal-BGK, ipprovdiet lill-Ukrajna garanzija ta’ EUR 10 miljun biex tippermetti self mill-ġdid lill-SMEs li ma jikkwalifikawx għal finanzjament ġdid minħabba riskji relatati mal-gwerra li għaddejja.

Faċilitazzjoni tal-kummerċ

F’Ottubru 2022, l-UE nediet il-Helpdesk tal-Kummerċ tas-Sħubija tal-Lvant, li għandha l-għan li tiffaċilita l-aċċess tal-kumpaniji għal informazzjoni relatata mal-kummerċ. Il-Helpdesk huwa portal online b’aċċess dettaljat għall-informazzjoni tas-suq (regolamenti applikabbli dwar l-esportazzjoni u l-importazzjoni, miżuri tariffarji u mhux tariffarji, dazji, taxxi, proċeduri, eċċ.), statistika kummerċjali u għarfien analitiku dwar il-potenzjal tas-swieq nazzjonali tal-UE u tas-SL. Saru stħarriġiet ta’ miżuri mhux tariffarji (regolatorji, proċedurali) f’kull pajjiż sabiex jiġu identifikati l-ostakli għall-kummerċ f’oġġetti u servizzi u jiġu pprovduti rakkomandazzjonijiet biex dawn jingħelbu.

L-implimentazzjoni tal-proġett EU4Business: Connecting Companies kompliet fl-2022 u fil-bidu tal-2023. Il-proġett għandu l-għan li jippromwovi r-relazzjonijiet kummerċjali u s-sħubijiet tan-negozju fil-pajjiżi sħab tal-Lvant billi jibni pontijiet bejn l-SMEs u l-organizzazzjonijiet ta’ appoġġ għan-negozji (business support organisations, BSOs) fl-UE u l-pari tagħhom tas-Sħubija tal-Lvant. Ġiet żviluppata skema ta’ mobbiltà li biha huma possibbli skambji bejn l-SMEs u l-BSOs miż-żewġ reġjuni.

Enerġija sostenibbli u dekarbonizzazzjoni tal-ekonomiji

Mit-tnedija tal-EIP ’l hawn sar progress sinifikanti fil-qasam b’importanza kruċjali tal-enerġija sostenibbli, fejn EUR 1,6 biljun ta’ investimenti diġà ġew mobilizzati fir-reġjun tas-Sħubija tal-Lvant.

Fl-2022, il-programm EU4Energy kompla jgħin lill-Ukrajna, lill-Moldova, u lill-Georgia jibnu l-oqfsa legali u regolatorji tagħhom tal-enerġija. Il-programm għen ukoll lis-sħab tal-Lvant joħolqu ambjent favorevoli għall-iżvilupp ta’ enerġija rinnovabbli u taħlitiet ta’ enerġija aktar ekoloġiċi. Il-programm kellu rwol ċentrali fl-assistenza lill-Ukrajna u lill-Moldova fil-proċess ta’ wara s-sinkronizzazzjoni tan-Network Ewropew tal-Operaturi tas-Sistemi tat-Trażmissjoni. Għen ukoll lill-Ukrajna fir-rikostruzzjoni li għaddejja tas-sistema tal-enerġija tagħha, filwaqt li kkontribwixxa għas-sigurtà tal-provvista fir-reġjun.

Saret kooperazzjoni mal-Aġenzija Internazzjonali għall-Enerġija Rinnovabbli (International Renewable Energy Agency, IRENA). Fil-kuntest tagħha kellhom jiġu identifikati l-kundizzjonijiet u l-ostakli għall-iżvilupp u l-integrazzjoni ta’ sorsi ta’ enerġija rinnovabbli fil-pajjiżi tas-Sħubija tal-Lvant.

Fl-Ukrajna, l-inizjattiva ewlenija appoġġata mill-UE tal-Fond għall-Effiċjenza Enerġetika (EEF) (EUR 104 miljun koperti mill-UE) kompliet timplimenta b’suċċess il-programm tagħha ta’ investimenti fl-effiċjenza enerġetika f’binjiet b’diversi multipli. Sal-aħħar ta’ Marzu 2023, l-EEF involva kważi 80 000 unità domestika, b’261 proġett ikkompletati kompletament jew parzjalment f’binjiet b’diversi appartamenti (aktar minn 80 % minnhom kienu rinnovazzjonijiet profondi). Fl-2022, l-EEF introduċa programm ġdid ta’ “restawr”, li jappoġġa t-tiswijiet rapidi ta’ bini residenzjali li saritlu ħsara mhux strutturali fil-gwerra.

Bħala parti mis-Sħubija għall-Effiċjenza Enerġetika u l-Ambjent tal-Ewropa tal-Lvant (Eastern Europe Energy Efficiency and Environment Partnership, E5P), l-UE kkofinanzjat diversi proġetti mmexxija mill-BERŻ dwar l-effiċjenza enerġetika u t-tisħin distrettwali fl-Ukrajna. Il-proġetti dwar ir-riabilitazzjoni tat-tisħin distrettwali jkopru Zhytomyr, Ternopil, Lviv, Lutsk u Chernivtsi b’baġit totali ta’ madwar EUR 110 miljun u kontribuzzjoni ta’ self tal-BERŻ ta’ EUR 48 miljun. Il-proġetti tal-effiċjenza enerġetika għall-bini pubbliku ta’ Dnipro għadhom għaddejjin b’baġit ta’ EUR 39 miljun, inkluża kontribuzzjoni ta’ self tal-BERŻ ta’ EUR 20 miljun. F’Marzu 2023, il-BEI nieda programm ġdid kbir għar-rinnovazzjoni tal-bini pubbliku fl-Ukrajna (sa 1 000 sptar u skola) b’għotjiet mill-UE u mill-programm E5P. Dan issa se jkopri wkoll aspetti mhux ta’ effiċjenza enerġetika bħal postijiet ta’ kenn għall-bombi, miżuri aħjar ta’ sikurezza kontra n-nar u aċċess imtejjeb għal persuni b’diżabbiltà. Linja ta’ ħidma importanti, li bdiet fl-2022 u għadha għaddejja, tinkludi żewġ programmi ta’ assistenza ta’ emerġenza ffinanzjati mill-UE għal akkomodazzjoni għal persuni spostati internament.

Fil-Moldova, il-programm tal-effiċjenza enerġetika ġie ffirmat fl-2022 (iffinanzjat minn għotja ta’ EUR 15-il miljun u żewġ selfiet ta’ EUR 30 miljun mill-BERŻ u l-BEI). Dan hu l-ewwel inizjattiva nazzjonali għall-effiċjenza enerġetika fil-Moldova. Il-kategoriji ewlenin ta’ binjiet fil-mira tal-programm huma binjiet pubbliċi li huma proprjetà tal-istat u/jew tal-muniċipalitajiet. L-investiment totali huwa stmat għal madwar EUR 94 miljun. Il-programm dwar l-effiċjenza enerġetika tal-bini pubbliku f’Chisinau, iffinanzjat taħt il-programm E5P, daħal fit-tieni fażi ta’ implimentazzjoni tiegħu u għandu l-għan li jirrinnova 119-il binja pubblika. Il-fażi 1 tat-tisħin distrettwali Balti (baġit totali ta’ EUR 11-il miljun, self tal-BERŻ ta’ EUR 7 miljun) tlestiet, u l-fażi 2 qed tibda (baġit totali ta’ EUR 18-il miljun, self ta’ EUR 14-il miljun mill-BERŻ).

Fil-Georgia, proġett ta’ ġemellaġġ mal-kummissjoni regolatorja tal-enerġija, implimentat minn konsorzju mmexxi mill-Awstrija u l-Ġermanja, intemm f’April 2023. Dan kopra attivitajiet għall-promozzjoni tal-iżvilupp tas-suq tal-enerġija, inkluż il-promozzjoni tar-rwol tar-Regolatur Nazzjonali Georgjan tal-Provvista tal-Enerġija u tal-Ilma fir-regolamentazzjoni tas-suq, l-integrazzjoni tal-enerġija rinnovabbli u l-effiċjenza enerġetika. Fl-2021-2022, ġie pprovdut appoġġ tal-UE li jammonta għal EUR 135 miljun lill-Moldova biex il-klassijiet l-aktar vulnerabbli tal-popolazzjoni jindirizzaw iż-żieda fl-ispejjeż tal-enerġija u insostenn tal-irkupru soċjoekonomiku fit-tul tal-pajjiż, is-sigurtà tal-enerġija u t-tranżizzjoni tal-enerġija. Il-Fond ta’ Appoġġ għall-Enerġija tal-Ukrajna, ġestit mis-Segretarjat tal-Komunità tal-Enerġija u kopresedut mill-Kummissjoni Ewropea, iffinanzja t-twassil ta’ tagħmir avvanzat tal-gass b’valur ta’ kważi EUR 7,6 miljun lill-operatur tas-sistema ta’ trażmissjoni tal-gass tal-Ukrajna għar-restawr tal-faċilitajiet li ġarrbu ħsara u ta’ dawk f’territorji liberati.

Fil-Georgia, bl-E5P ġie implimentat proġett ta’ effiċjenza enerġetika għall-iskejjel fir-reġjuni muntanjużi (għotja ta’ EUR 2,6 miljun). Programm parallel għat-titjib tal-effiċjenza enerġetika tal-bini pubbliku, appoġġat minn għotja ta’ EUR 13-il miljun mill-UE, huwa implimentat mill-KfW u l-BERŻ.

Iċ-Ċentru Finanzjarju u ta’ Trasferiment Teknoloġiku għat-Tibdil fil-Klima - it-tieqa EU4Climate, immexxi mill-BERŻ, jgħin lill-SMEs u lill-kumpaniji b’kapitalizzazzjoni medja jnaqqsu l-impatt tagħhom fuq l-ambjent kif ukoll l-ispejjeż tal-enerġija u tal-ilma tagħhom billi jadottaw teknoloġiji innovattivi u ekoloġiċi.

Il-programm EU4Climate li għaddej bħalissa għen lill-pajjiżi sħab itejbu l-politiki dwar il-mitigazzjoni tat-tibdil fil-klima u l-adattament għalih u jimxu lejn ekonomija b’emissjonijiet baxxi u reżiljenti għat-tibdil fil-klima f’konformità mal-Ftehim ta’ Pariġi. Tnieda proġett ġdid mal-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent bħala sieħeb ta’ implimentazzjoni biex jgħin lill-Georgia, lill-Moldova u lill-Ukrajna jistabbilixxu sistema ta’ governanza effettiva għall-azzjoni klimatika.

Ġestjoni tal-assi naturali, klima u ambjent

Fl-2022, l-investiment fl-ekonomija ċirkolari bbenefika minn finanzjament li ġie żblukkat permezz tal-għajnuna għall-SMEs. Dan kien akkumpanjat minn appoġġ regolatorju u servizzi ta’ konsulenza għan-negozji, primarjament ipprovduti fil-qafas tal-programm EU4Environment. Fl-Ukrajna, l-UE kompliet tappoġġa l-ħolqien ta’ skemi ta’ responsabbiltà estiża tal-produtturi (extended producer responsibility, EPR) għal diversi flussi ta’ skart. Barra minn hekk, ġew iffinalizzati mapep tal-iskart industrijali għal reġjuni fil-Georgia u fl-Ukrajna. Fil-Moldova, tlestew il-valutazzjonijiet tal-prefattibbiltà għat-trasformazzjoni taż-Żona Ekonomika Ħielsa ta’ Valkanes u l-Park Industrijali ta’ Tracom f’parks ekoindustrijali. Fil-Moldova, tlestiet valutazzjoni tal-mekkaniżmi eżistenti tal-EPR u ngħataw rakkomandazzjonijiet ta’ politika. Dawn kienu jinkludu rakkomandazzjonijiet biex jitjieb il-qafas legali dwar l-implimentazzjoni tal-EPR għall-iskart minn tagħmir elettriku u elettroniku u l-iskart ta’ batteriji. Fir-rigward tal-appoġġ regolatorju, il-Georgia rċeviet assistenza biex taġġorna l-istrateġija nazzjonali tagħha tal-iskart għall-2016-2030 u tiżviluppa pjan nazzjonali ġdid għall-immaniġġjar tal-iskart għall-2022-2026. Il-Gvern adotta dawn id-dokumenti f’Awwissu 2022. Dawn jinkludu miri aġġornati, jindirizzaw kwistjonijiet relatati mal-iskart bijodegradabbli u perikoluż, u jiddeskrivu r-rekwiżiti għall-iskemi tal-EPR.

F’dak li għandu x’jaqsam ma’ għajnuna ta’ konsulenza, ġew żviluppati valutazzjonijiet u pjanijiet direzzjonali ta’ ekoinnovazzjoni għal ħames SMEs mis-setturi tal-inbid u tal-ħwejjeġ fil-Moldova bis-saħħa tal-kooperazzjoni mal-Organizzazzjoni għall-Iżvilupp tal-Intraprenditorija. Tmien SMEs Georgjani mis-setturi tal-agrikoltura u tal-ospitalità ngħataw appoġġ konsultattiv simili. Il-prodotti ta’ tliet kumpaniji orjentati lejn l-esportazzjoni fl-Ukrajna u ħames kumpaniji orjentati lejn l-esportazzjoni fil-Georgia qed jiġu vvalutati bil-metodoloġija tal-impronta ambjentali tal-prodott.

L-infrastruttura tal-ilma fl-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia kienet nieqsa b’mod kroniku minn investiment kapitali, manutenzjoni u tiswija. Għalhekk, l-EIP ikompli jtejjeb il-provvista tal-ilma u s-sanità u jikkontribwixxi biex jiġu prattikati l-pjanijiet ta’ mmaniġġjar tal-baċin tax-xmara. Bl-appoġġ tal-UE qed isiru diversi proġetti ta’ investiment fl-Ukrajna, fil-Moldova u fil-Georgia. Fil-kuntest tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja, il-finanzjament tal-UE għen lil 6,9 miljun persuna fl-Ukrajna jerġgħu jiksbu aċċess għal ilma nadif. L-UE ingranat il-finanzjament għall-investiment fl-infrastruttura tal-ilma f’kooperazzjoni ma’ diversi istituzzjonijiet finanzjarji internazzjonali, inklużi l-AFD, il-BEI, il-BERŻ, il-KfW, u l-NEFCO.

Sabiex jiġi pprovdut appoġġ tekniku għar-riforma u l-investiment fis-settur tal-ilma, l-implimentazzjoni tal-programm EU4Environment — Water and Data tnediet kmieni fl-2022 u pproduċiet l-ewwel riżultati tiegħu. Il-proċess ta’ djalogi ta’ politika nazzjonali dwar l-ilma reġa’ nbeda fil-pajjiżi sħab kollha. Taħt il-programm, l-iżvilupp ta’ pjanijiet ġodda ta’ mmaniġġjar tal-baċin tax-xmara tnieda fil-Georgia, u tkompliet il-ħidma fuq il-pjan ta’ ġestjoni tal-baċin tax-Xmara Dnipro fl-Ukrajna. L-appoġġ għall-identifikazzjoni tal-investimenti fil-forestrija, fil-bijodiversità u fil-protezzjoni tan-natura jinsab fil-fażi tal-bidu. Madankollu, saru avvanzi f’dak il-qasam mill-Ukrajna u l-Moldova permezz tal-adeżjoni tagħhom mal-Programm LIFE tal-UE.

L-appoġġ biex jiġu identifikati l-investimenti fil-forestrija u fiż-żoni protetti jinsab fil-fażi tal-bidu.

Infrastruttura diġitali u servizzi

Permezz tal-EIP, l-UE impenjat ruħha li timmobilizza sa EUR 1,5 biljun f’investiment pubbliku u privat biex tappoġġja t-trasformazzjoni diġitali tar-reġjun f’konformità mal-istandards tal-UE. Il-pjan jipprevedi wkoll sett ta’ inizjattivi ewlenin relatati mal-konnettività diġitali, li ġew identifikati b’mod konġunt bħala prijoritajiet ta’ investiment mas-sħab tal-Lvant. Dawn il-proġetti jikkontribwixxu għall-istrateġija usa’ tal-Global Gateway. 

Mit-tnedija tal-EIP, l-UE ħadmet b’mod attiv mal-istituzzjonijiet finanzjarji Ewropej u internazzjonali, l-Istati Membri tal-UE u s-settur privat biex tappoġġa proġetti diġitali fir-reġjun. Dan jinkludi l-introduzzjoni ta’ internet veloċi u affordabbli fiż-żoni rurali fil-Georgia kif ukoll it-tħejjija tal-pedamenti għall-bini ta’ kejbil diġitali li jgħaqqad l-UE mal-Georgia u r-reġjun tal-Kawkasu tan-Nofsinhar mill-Baħar l-Iswed. L-involviment tal-UE f’dawn il-proġetti kien kruċjali biex tiġi żgurata l-konformità tagħhom mal-istandards diġitali tal-UE, b’mod partikolari dwar iċ-ċibersigurtà (sett ta’ għodod tal-5G) u l-aċċess miftuħ għall-internet.

Fil-qasam tal-ekonomija diġitali, bħala parti mill-inizjattiva EU4Digital, ġew implimentati disa’ attivitajiet pilota bejn l-Istati Membri tal-UE u l-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia dwar il-kummerċ elettroniku, id-dwana elettronika u l-firma elettronika biex jittejjeb l-aċċess għas-suq uniku diġitali tal-Unjoni Ewropea. Il-Kummissjoni ffaċilitat il-konklużjoni ta’ arranġamenti volontarji tar-roaming bejn l-operaturi tat-telekomunikazzjoni fl-UE u fl-Ukrajna u fil-Moldova, li jipprovdu benefiċċji tanġibbli għall-pubbliku u għan-negozji.

Ġew żviluppati strateġiji nazzjonali tal-broadband fil-Moldova u fil-Georgia biex jiffaċilitaw l-investimenti f’internet b’veloċità għolja u affordabbli fir-reġjun. Dan kien jinkludi koinvestiment ta’ EUR 70 miljun mill-BEI u l-Bank Dinji fil-Georgia biex jiġi introdott il-broadband fil-komunitajiet rurali. Il-prezz tal-konnettività internazzjonali għall-istituzzjonijiet tar-riċerka u l-edukazzjoni naqas b’70 % f’dawn l-aħħar snin. Barra minn hekk, ġew stabbiliti żewġ awtostradi diġitali ultraveloċi (sa 400 Gbps) bejn l-UE, il-Moldova u l-Ukrajna biex jiffaċilitaw il-kooperazzjoni fir-riċerka u l-innovazzjoni, inkluża l-parteċipazzjoni f’Orizzont Ewropa.

Fl-Ukrajna, il-finanzjament addizzjonali mobilizzat mill-bidu tal-aggressjoni Russa appoġġja t-trasformazzjoni diġitali reżiljenti tal-pajjiż, inkluż l-interoperabbiltà tar-reġistri, l-identità elettronika allinjata mal-istandards tal-UE u l-back-ups tad-data. L-appoġġ qed jgħin ukoll biex il-leġiżlazzjoni tal-Ukrajna tiġi allinjata mal-acquis rilevanti tal-UE dwar it-telekomunikazzjoni tar-roaming sabiex il-pajjiż ikun jista’ jissieħeb fiż-żona tal-UE tar-roaming daqslikieku f’pajjiżhom.

Is-saħħa u s-sistemi tas-saħħa

Fil-Moldova, proġett ta’ skjerament tal-vaċċini bejn l-UE u l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa (WHO) ipprovda appoġġ tekniku lill-Ministeru tas-Saħħa u lil partijiet ikkonċernati oħra fl-iżvilupp ta’ pjanijiet għat-twassil tas-servizzi tat-tilqim, pjanijiet ta’ kontinġenza nazzjonali għall-immunizzazzjoni u valutazzjoni tar-riskju fil-kuntest tal-pajjiż li jilqa’ lir-refuġjati. Ġew allokati riżorsi għax-xiri tal-katina tal-kesħa u tat-tagħmir tal-IT. Dan kien jinkludi kompjuters u tagħmir għall-imħażen nazzjonali u 10 imħażen reġjonali tat-tilqim, u 15-il vettura għal żjarat ta’ superviżjoni ta’ appoġġ mill-Aġenzija Nazzjonali għas-Saħħa Pubblika. L-UE appoġġat kampanji ta’ komunikazzjoni f’10 mis-37 distrett bl-aktar kopertura baxxa tat-tilqim.

Fil-Georgia, ġiet ipprovduta assistenza teknika ffukata biex jiġi żviluppat protokoll għal riċerka formattiva kwalitattiva dwar l-immunizzazzjoni u pakkett ta’ taħriġ integrat għall-persunal tal-kura tas-saħħa dwar l-immunizzazzjoni ta’ rutina u t-tilqim kontra l-COVID-19. Il-proġett UE-WHO wassal ukoll tagħmir tal-katina tal-kesħa biex tissaħħaħ l-infrastruttura tal-ħżin tal-vaċċini fil-livelli nazzjonali u distrettwali.

Kapital uman

L-appoġġ għar-riforma tal-edukazzjoni, inkluż l-edukazzjoni primarja, għolja u vokazzjonali, it-taħriġ professjonali u t-tagħlim tul il-ħajja, huwa fokus ewlieni tal-EIP. L-għoti ta’ opportunitajiet għal skambji taż-żgħażagħ u tal-istudenti (eż. permezz ta’ Erasmus+) u investiment aktar b’saħħtu fil-kapaċità tar-riċerka huma partijiet ċentrali tal-appoġġ tal-EIP għall-iżvilupp tal-kapital uman.

Dwar l-iskambji tal-istudenti, 3 507 student mill-Ukrajna, il-Moldova u l-Georgia setgħu jistudjaw f’universitajiet mill-UE fl-2022, u 429 student setgħu jistudjaw f’waħda mit-tliet universitajiet tal-pajjiżi. Total ta’ 2 504 membru tal-persunal akkademiku setgħu jqattgħu żmien f’università Ewropea oħra, u 1 864 membru tal-persunal akkademiku qattgħu żmien f’waħda mit-tliet universitajiet tal-pajjiżi.

Fl-Ukrajna, l-UE ilha żmien twil tappoġġa s-settur tal-edukazzjoni, li bejn wieħed u ieħor huwa maqsum f’erba’ oqsma: appoġġ għall-edukazzjoni primarja/sekondarja u r-riforma tal-“Iskola Ukrena Ġdida” (EUR 2 miljun); appoġġ għar-riformi fl-edukazzjoni u t-taħriġ vokazzjonali (VET) (EUR 16-il miljun bħala assistenza teknika) u r-rinnovazzjoni (EUR 21 miljun); u appoġġ għall-edukazzjoni għolja permezz ta’ għotjiet lil universitajiet spostati fl-2014 minħabba l-aggressjoni Russa fil-Lvant tal-Ukrajna (diversi għotjiet, EUR 10 miljun).

Il-gwerra ta’ aggressjoni Russa kontra l-Ukrajna wasslet għal aġġustament mill-ġdid tal-appoġġ eżistenti u prijoritajiet addizzjonali biex ikun jista’ jingħata appoġġ ta’ emerġenza (pereżempju, ġeneraturi tal-elettriku għall-iskejjel tal-VET). Barra minn hekk, l-UE: (i) faċilitajiet tal-iskejjel riabilitati - EUR 66 miljun ipprovduti f’appoġġ baġitarju (flimkien ma’ EUR 34 miljun permezz ta’ proġetti ġestiti mill-Kummissjoni Ewropea); (ii) xarabanks tal-iskola akkwistati (EUR 14-il miljun); u (iii) taħt il-U-LEAD mal-Ewropa Fażi II: Ir-Riabilitazzjoni tal-Iskejjel Lokali għar-Reżiljenza, ipprovdiet EUR 5 miljun biex il-muniċipalitajiet affettwati mill-gwerra jagħmlu fornituri reżiljenti ta’ servizzi pubbliċi lokali, b’mod partikolari l-edukazzjoni, biex jittaffa l-impatt lokali tal-gwerra ta’ aggressjoni Russa kontra l-Ukrajna.

Fl-2022, l-UE allokat EUR 12-il miljun b’appoġġ għall-edukazzjoni u l-impjiegi fil-Moldova, li minnhom EUR 10 miljun iffukaw fuq l-edukazzjoni biex jittejbu l-kwalità u r-rilevanza tal-edukazzjoni u l-opportunitajiet ta’ tagħlim tul il-ħajja għal kulħadd. L-ammont l-ieħor ta’ EUR 2 miljun kellu l-għan li jtejjeb il-qafas legali, il-politiki u l-kapaċità għal aċċess akbar għas-suq tax-xogħol u kundizzjonijiet tax-xogħol aħjar fil-pajjiż.

Fil-Georgia, il-programm tal-iżvilupp tal-ħiliet u t-tlaqqigħ tal-ħtiġijiet tas-suq tax-xogħol (EUR 48.5 miljun) għandu l-għan li jappoġġa t-tisħiħ tal-ħiliet biex jiġu ssodisfati l-ħtiġijiet tas-settur privat billi tiżdied il-kwalità tal-ETV. Fl-2022, ġew żborżati EUR 7 miljun taħt il-parti tal-appoġġ baġitarju ta’ dan il-programm. Sar progress partikolari bl-introduzzjoni ta’ metodoloġija ġdida għall-iżvilupp tal-kwalifiki tal-ETV biex is-sistema tal-Ġeorġja titqarreb lejn l-istandards tal-UE u dawk internazzjonali. 

Indiċijiet	Indikaturi ta’ Partijiet Terzi relatati mal-istatus tad-Demokrazija, il-Governanza Tajba u l-Istat tad-Dritt fil-Pajjiżi Kandidati u l-Kandidati Potenzjali 6
	L-Albanija	Il-Bożnija-Ħerzegovina	Il-Kosovo	Il-Maċedonja ta’ Fuq	Il-Montenegro	Is-Serbja	It-Turkija	Il-Georgia	Il-Moldova	L-Ukrajna
Nazzjonijiet fi Tranżitu 2023 - Punteġġi tad-Demokrazija, Freedom House https://freedomhouse.org/countries/nations-transit/scores	Punteġġ totali: 46/100 (2022: 46/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 37/100 (2022: 38/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 38/100 (2022: 38/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 48/100 (2022: 47/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 46/100 (2022: 47/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 46/100 (2022: 46/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Mhux applikabbli	Punteġġ totali: 34/100 (2022: 35/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 36/100 (2022: 35/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)	Punteġġ totali: 39/100 (2022: 39/100) Status: Reġim Tranżitorju jew Ibridu (2022: Reġim Tranżitorju jew Ibridu)
Libertà fid-Dinja 2023 - Punteġġ Globali tal-Libertà, Freedom House https://freedomhouse.org/countries/freedom-world/scores	Punteġġ totali: 67/100 (2022: 67/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 52/100 (2022: 53/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 60/100 (2022: 56/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 68/100 (2022: 67/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 67/100 (2022: 67/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 60/100 (2022: 62/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 32/100 (2022: 32/100) Status: Mhux ħieles (2022: Mhux ħieles)	Punteġġ totali: 58/100 (2022: 58/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 62/100 (2022: 62/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)	Punteġġ totali: 50/100 (2022: 61/100) Status: Parzjalment ħieles (2022: Parzjalment ħieles)
Indiċi tad-Demokrazija 2022 - The Economist Intelligence Unit https://www.eiu.com/n/campaigns/democracy-index-2022/	Punteġġ Globali: 6,41/10 (2021: 6,11/10) Klassifikazzjoni: 64/167 (2021: 68/167) Tip ta’ reġim: Demokrazija difettuża (2021: Demokrazija difettuża)	Punteġġ Globali: 5,00/10 (2021: 5,04/10) Klassifikazzjoni: 97/167 (2021: 95/167) Tip ta’ reġim: Reġim ibridu (2021: Reġim ibridu)	Mhux applikabbli	Punteġġ Globali: 6,10/10 (2021: 6,03/10) Klassifikazzjoni: 72/167 (2021: 73/167) Tip ta’ reġim: Demokrazija difettuża (2021: Demokrazija difettuża)	Punteġġ Globali: 6,45/10 (2021: 6,02/10) Klassifikazzjoni: 61/167 (2021: 74/167) Tip ta’ reġim: Demokrazija difettuża (2021: Demokrazija difettuża)	Punteġġ Globali: 6,33/10 (2021: 6,36/10) Klassifikazzjoni: 68/167 (2021: 63/167) Tip ta’ reġim: Demokrazija difettuża (2021: Demokrazija difettuża)	Punteġġ Globali: 4,35/10 (2021: 4,35/10) Klassifikazzjoni: 103/167 (2021: 103/167) Tip ta’ reġim: Reġim ibridu (2021: Reġim ibridu)	Punteġġ Globali: 5,20/10 (2021: 5,12/10) Klassifikazzjoni: 90/167 (2021: 91/167) Tip ta’ reġim: Reġim ibridu (2021: Reġim ibridu)	Punteġġ Globali: 6,23/10 (2021: 6,10/10) Klassifikazzjoni: 69/167 (2021: 69/167) Tip ta’ reġim: Demokrazija difettuża (2021: Demokrazija difettuża)	Punteġġ Globali: 5,42/10 (2021: 5,57/10) Klassifikazzjoni: 87/167 (2021: 86/167) Tip ta’ reġim: Reġim ibridu (2021: Reġim ibridu)
Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa 2023 - Reporters without borders https://rsf.org/en/index	Punteġġ Globali: 57,86/100 (2022: 56,41/100) Klassifikazzjoni: 96/180 (2022: 103/180)	Punteġġ Globali: 65,43/100 (2022: 65,64/100) Klassifikazzjoni: 64/180 (2022: 67/180)	Punteġġ Globali: 68,38/100 (2022: 67,00/100) Klassifikazzjoni: 56/180 (2022: 61/180)	Punteġġ Globali: 74,35/100 (2022: 68,44/100) Klassifikazzjoni: 38/180 (2022: 57/180)	Punteġġ Globali: 74,28/100 (2022: 66,54/100) Klassifikazzjoni: 39/180 (2022: 63/180)	Punteġġ Globali: 59,16/100 (2022: 61,51/100) Klassifikazzjoni: 91/180 (2022: 79/180)	Punteġġ Globali: 33,97/100 (2022: 41,25/100) Klassifikazzjoni: 165/180 (2022: 149/180)	Punteġġ Globali: 61,69/100 (2022: 59,30/100) Klassifikazzjoni: 77/180 (2022: 89/180)	Punteġġ Globali: 77,62/100 (2022: 73,47/100) Klassifikazzjoni: 28/180 (2022: 40/180)	Punteġġ Globali: 61,19/100 (2022: 55,76/100) Klassifikazzjoni: 79/180 (2022: 106/180)
Indiċi tal-Istat tad-Dritt 2022 - World Justice Project https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/global/2022/	Punteġġ Globali: 0,49/1 (2021: 0,49/1) Klassifikazzjoni Globali: 87/140 (2021: 83/139)	Punteġġ Globali: 0,52/1 (2021: 0,52/1) Klassifikazzjoni Globali: 70/140 (2021: 72/139)	Punteġġ Globali: 0,56/1 (2021: 0,55/1) Klassifikazzjoni Globali: 57/140 (2021: 60/139)	Punteġġ Globali: 0,53/1 (2021: 0,53/1) Klassifikazzjoni Globali: 63/140 (2021: 64/139)	Mhux applikabbli	Punteġġ Globali: 0,49/1 (2021: 0,49/1) Klassifikazzjoni Globali: 83/140 (2021: 81/139)	Punteġġ Globali: 0,42/1 (2021: 0,42/1) Klassifikazzjoni Globali: 116/140 (2021: 117/139)	Punteġġ Globali: 0,60/1 (2021: 0,61/1) Klassifikazzjoni Globali: 49/140 (2021: 49/139)	Punteġġ Globali: 0,52/1 (2021: 0,51/1) Klassifikazzjoni Globali: 68/140 (2021: 73/139)	Punteġġ Globali: 0,50/1 (2021: 0,51/1) Klassifikazzjoni Globali: 76/140 (2021: 74/139)
Indikaturi ta’ Governanza Dinjija 2022 – Rule of Law, The World Bank Group http://info.worldbank.org/governance/wgi/	Klassifika Perċentili: 47,17/100	Klassifika Perċentili: 41,5/100	Klassifika Perċentili: 39,62/100	Klassifika Perċentili: 50,00/100	Klassifika Perċentili: 48,58/100	Klassifika Perċentili: 49,06/100	Klassifika Perċentili: 36,79/100	Klassifika Perċentili: 56,60/100	Klassifika Perċentili: 41,98/100	Klassifika Perċentili: 18,87/100
Indikaturi ta’ Governanza Dinjija 2022 – Governance Effectiveness, The World Bank Group http://info.worldbank.org/governance/wgi/	Klassifika Perċentili: 56,60/100	Klassifika Perċentili: 12,74/100	Klassifika Perċentili: 44,34/100	Klassifika Perċentili: 49,53/100	Klassifika Perċentili: 51,42/100	Klassifika Perċentili: 57,08/100	Klassifika Perċentili: 43,87/100	Klassifika Perċentili: 72,64/100	Klassifika Perċentili: 40,57/100	Klassifika Perċentili: 33,02/100
Indikaturi ta’ Governanza Dinjija 2022 – Control of Corruption, The World Bank Group http://info.worldbank.org/governance/wgi/	Klassifika Perċentili: 38,68/100	Klassifika Perċentili: 25,94/100	Klassifika Perċentili: 47,17/100	Klassifika Perċentili: 43,87/100	Klassifika Perċentili: 50,94/100	Klassifika Perċentili: 35,38/100	Klassifika Perċentili: 34,91/100	Klassifika Perċentili: 72,17/100	Klassifika Perċentili: 42,92/100	Klassifika Perċentili: 29,25/100
Indiċi tal-Perċezzjonijiet tal-Korruzzjoni 2022 - Transparency International https://www.transparency.org/en/cpi/2022	Punteġġ: 36/100 (2021: 35/100) Klassifikazzjoni: 101/180 (2021: 110/180)	Punteġġ: 34/100 (2021: 35/100) Klassifikazzjoni: 110/180 (2021: 110/180)	Punteġġ: 41/100 (2021: 39/100) Klassifikazzjoni: 84/180 (2021: 87/180)	Punteġġ: 40/100 (2021: 39/100) Klassifikazzjoni: 85/180 (2021: 87/180)	Punteġġ: 45/100 (2021: 46/100) Klassifikazzjoni: 65/180 (2021: 64/180)	Punteġġ: 36/100 (2021: 38/100) Klassifikazzjoni: 101/180 (2021: 96/180)	Punteġġ: 36/100 (2021: 38/100) Klassifikazzjoni: 101/180 (2021: 96/180)	Punteġġ: 56/100 (2021: 55/100) Klassifikazzjoni: 41/180 (2021: 45/180)	Punteġġ: 39/100 (2021: 36/100) Klassifikazzjoni: 91/180 (2021: 105/180)	Punteġġ: 33/100 (2021: 32/100) Klassifikazzjoni: 116/180 (2021: 122/180)

DATA TA’ STATISTIKA (mill-31/08/2023), parti 1 (Albanija — Montenegro)

Demografija

Nota

L-Albanija

Il-Bożnija-Ħerzegovina

Il-Kosovo

Il-Maċedonja ta’ Fuq

Il-Montenegro

UE-27

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

Popolazzjoni totali (eluf)

2 846 s

2 830 s

:

:

1 782 s

1 798 s

2 076 s

2 069 s

622 s

621 s

447 485 s

447 001 bps

Sehem ta’ 15-64 fil-popolazzjoni totali (%)

68,4 s

68,2 s

:

:

67,1 s

67,3 s

69,3 s

69,1 s

66,5 s

66,2 s

64,3 ps

64,1 bps

Rata kruda ta’ bidla fil-popolazzjoni naturali (għal kull 1 000 abitant)

0,2

- 1,2

:

:

7,4 ep

:

- 3,2

- 5,1

- 0,3

- 3,4

- 2,5 ep

- 2,7 bep

Stennija tal-għomor fit-twelid, ġeneru maskili (snin)

75,2

73,6

:

:

:

:

72,2

71,1 b

73,2

70,8

77,5 ep

77,2 bep

Stennija tal-għomor fit-twelid, ġeneru femminili (snin)

79,6

77,7

:

:

:

:

76,7

75,5 b

78,8

77,0

83,2 ep

82,9 bep

Suq tax-xogħol

Nota

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

Rata ta’ attività ekonomika għal persuni bejn l-etajiet ta’ 20 u 64: il-proporzjon tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn 20 u 64 sena li hija ekonomikament attiva (%)

Total

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

75,3 ew

75,1 ew

62,3 bw

63,4 bw

42,9 w

43,9 w

70,5

70,5 w

67,2

64,7 w

77,6

78,4 b

Ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

83,9 ew

84,2 ew

75,4 bw

76,7 bw

63,0 w

63,8 w

82,5

83,2 w

74,6

71,7 w

83,6

84,0 b

Ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

66,9 ew

66,3 ew

49,1 bw

50,0 bw

23,1 w

24,4 w

58,2

57,4 w

59,9

57,8 w

71,7

72,9 b

Rati ta’ impjiegi, fl-età ta’ bejn 20 u 64 sena (% tal-popolazzjoni)

Total

1) 2) 3) 4) 5) 6)

66,3 ew

66,3 ew

52,5 bw

52,6 bw

32,3 w

35,1 w

59,1

59,5 w

55,2

54,2 w

72,2

73,1 b

Ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

74,0 ew

74,6 ew

64,9 bw

66,0 bw

48,8 w

51,9 w

68,9

69,5 w

61,7

59,8 w

78,0

78,5 b

Ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

58,8 ew

58,3 ew

40,0 bw

39,1 bw

16,0 w

18,5 w

49,0

49,2 w

48,8

48,7 w

66,5

67,6 b

Persuni fl-età ta’ bejn il-15 u d-29 sena barra mill-impieg, edukazzjoni jew taħriġ, % tal-popolazzjoni f’dak il-grupp ta’ età

1) 2) 8) 5) 4) 9)

26,6 w

24,0 w

21,6 w

19,9 w

33,6 w

32,1 w

19,6

17,9 w

21,1

20,2 w

11,1

10,8 b

Suq tax-xogħol (ikompli)

Nota

L-Albanija

Il-Bożnija-Ħerzegovina

Il-Kosovo

Il-Maċedonja ta’ Fuq

Il-Montenegro

UE-27

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2019

2020

2021

2020

2021

2020

Persuni fl-età ta’ bejn il-15 u d-29 sena barra mill-impieg, edukazzjoni jew taħriġ, % tal-popolazzjoni f’dak il-grupp ta’ età

1) 2) 8) 5) 4) 9)

27,9 w

26,1 w

25,9 w

25,1 w

40,4 w

36,6 w

26,2

24,3 w

26,6

26,5 w

13,8

13,1 b

Impjieg skont setturi ewlenin

Agrikoltura, forestrija u sajd (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

36,1 ew

33,8 ew

12,0 bw

9,4 bw

4,8 w

2,8 w

12,0 s

11,5 w

7,5 s

6,4 w

4,3 s

3,8 bs

Industrija (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

13,4 ew

13,8 ew

23,9 bw

24,4 bw

16,3 w

14,8 w

23,9 s

23,9 w

10,1 s

10,2 w

18,2 s

18,0 bs

Kostruzzjoni (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

7,0 ew

8,1 ew

9,5 bw

9,1 bw

11,1 w

10,5 w

6,9 s

6,8 w

8,3 s

6,7 w

6,6 s

6,6 bs

Servizzi (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

43,5 ew

44,3 ew

54,7 bw

57,0 bw

67,9 w

71,9 w

57,1 s

57,7 w

73,5 s

76,7 w

70,1 s

70,9 bs

Nies impjegati fis-settur pubbliku bħala sehem mill-impjiegi totali, persuni bejn l-20 u l-64 sena (%)

11) 12) 13) 5) 4)

15,5 ew

16,3 ew

19,1 bw

19,8 bw

28,7 w

28,3 w

24,4 w

25,6 w

30,5 w

32,7 w

:

:

Nies impjegati fis-settur privat bħala sehem mill-impjiegi totali, persuni bejn l-20 u l-64 sena (%)

14) 1) 13) 2) 5)

84,5 ew

83,7 ew

80,9 bw

80,2 bw

71,3 w

71,7 w

75,6 w

74,4 w

65,6 w

63,7 w

:

:

Rati tal-qgħad (% tal-forza tax-xogħol)

Total

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

11,8 ew

11,6 ew

15,9 bw

17,4 bw

25,8 w

20,6 w

16,4

15,7 w

17,9

16,6 w

7,1

7,1 b

Ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

11,6 ew

11,4 ew

14,2 bw

14,4 bw

23,4 w

18,9 w

16,7

16,4 w

17,5

17,1 w

6,8

6,8 b

Ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

12,0 ew

11,8 ew

18,6 bw

22,0 bw

32,2 w

24,9 w

15,9

14,6 w

18,4

15,9 w

7,4

7,4 b

Żgħażagħ, fl-età ta’ bejn il-15 u l-24 sena

1) 2) 3) 4) 5) 6)

26,5 ew

27,1 ew

36,6 bw

38,3 bw

49,1 w

38,0 w

35,7

36,4 w

36,0

37,1 w

16,8

16,7 b

Terminu twil (>12-il xahar)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

7,0 ew

7,3 ew

11,9 bw

13,7 bw

18,4 w

14,5 w

12,4

12,5 w

13,4

11,0 w

2,5

2,8

Pagi u salarji nominal medji fix-xahar (EUR)

17) 18) 19) 20) 21) 6)

434 sw

474 sw

489 sw

510 sw

466 sw

484 sw

441 sw

466 sw

524 sw

532 sw

:

:

Edukazzjoni

Nota

L-Albanija

Il-Bożnija-Ħerzegovina

Il-Kosovo

Il-Maċedonja ta’ Fuq

Il-Montenegro

UE-27

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2019

2020

2021

2020

2021

2020

Persuni li jitilqu kmieni mill-iskola u t-taħriġ: perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn it-18 u l-24 sena li għandhom biss edukazzjoni sekondarja tal-ewwel livell u li huma barra mill-edukazzjoni jew taħriġ ulterjuri (%)

1) 2) 8) 5) 4)

15,6 w

17,4 w

4,7 w

4,7 w

7,8 w

7,0 w

5,7

4,6 w

3,6

6,7 w

9,9

9,8 b

Nefqa pubblika fuq l-edukazzjoni relattiva għall-PDG (%)

6) 22) 23)

3,3 psw

3,1 sw

4,3 sw

:

4,6 sw

4,3 sw

:

:

:

:

5,0 d

:

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn l-20 u l-24 sena li għandhom biss edukazzjoni sekondarja tal-ewwel livell, total

1) 2) 3) 4) 5) 6) 24)

17,9 w

17,2 w

5,8 bw

6,1 bw

10,2 w

9,8 w

6,1

4,9 w

:

2,8 w

15,7

15,6 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn l-20 u l-24 sena li għandhom biss edukazzjoni sekondarja tal-ewwel livell, ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

18,5 w

18,4 w

5,8 bw

6,8 bw

9,1 w

10,3 w

5,9

4,9 w

:

3,4 w

18,5

18,1 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-eta ta’ bejn l-20 u l-24 sena li għandhom biss edukazzjoni sekondarja tal-ewwel livell, ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

17,4 w

16,1 w

5,9 bw

5,3 bw

11,5 w

9,4 w

6,2

4,9 w

:

2,2 w

12,9

12,9 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-eta ta’ bejn l-20 u l-24 sena b’edukazzjoni sekondarja tat-tieni livell jew postsekondarja mhux terzjarja, total

1) 2) 3) 4) 5) 6)

51,5 w

56,3 w

84,2 bw

84,5 bw

78,8 w

75,6 w

85,2

88,8 w

83,3

85,2 w

66,8

65,7 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn l-20 u l-24 sena b’edukazzjoni sekondarja tat-tieni livell jew postsekondarja mhux terzjarja, ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

60,2 w

65,0 w

86,1 bw

86,5 bw

83,1 w

78,4 w

89,0

91,8 w

85,7

87,6 w

67,5

66,3 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn l-20 u l-24 sena b’edukazzjoni sekondarja tat-tieni livell jew postsekondarja mhux terzjarja, ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

42,4 w

48,1 w

82,3 bw

82,4 bw

73,8 w

72,6 w

81,1

85,7 w

80,6

82,6 w

66,0

65,1 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-eta ta’ bejn it-30 u l-34 sena li għandhom edukazzjoni terzjarja, total

1) 2) 3) 4) 5) 6)

33,2 ew

32,1 ew

28,4 bw

28,8 bw

29,1 w

32,3 w

39,7

36,9 w

38,4

39,0 w

41,1

41,9 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn it-30 u l-34 sena li għandhom edukazzjoni terzjarja, ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

26,7 ew

25,4 ew

23,2 bw

23,9 bw

28,1 w

30,8 w

34,3

31,8 w

35,1

34,9 w

36,0

36,6 b

Perċentwal tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn it-30 u l-34 sena li għandhom edukazzjoni terzjarja, ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

40,0 ew

39,3 ew

34,0 bw

34,0 bw

30,3 w

34,0 w

45,3

42,3 w

41,7

43,0 w

46,2

47,2 b

Kontijiet nazzjonali	Nota	L-Albanija		Il-Bożnija-Ħerzegovina		Il-Kosovo		Il-Maċedonja ta’ Fuq		Il-Montenegro		UE-27
		2020	2021	2020	2021	2020	2021	2019	2020	2021	2020	2021	2020
Prodott domestiku gross
Bi prezzijiet kurrenti (miljuni ta’ EUR)	6) 23)	13310	15 157 p	17756	19995	6772	7958	10852	11 688 p	4186	4955	13471071	14567204
Per capita (EUR)	6) 23)	4690	5 390 p	:	:	3 800 s	4 426 s	5 240 e	5 672 sw	6740	8000	30050	32520
Fi standards tal-kapaċità tal-akkwist (PPS) per capita		9213	10 296 p	10200	:	:	:	11 349 e	:	13436	15538	30054	32524
Fi standards tal-kapaċità tal-akkwist (PPS) per capita, relattiv għall-medja tal-UE (UE27 = 100)		30,7	31,7	33,1 s	:	:	:	37,8	:	44,7	47,8	100	100
Rata annwali reali (volum) tat-tibdil, imqabbla mas-sena ta’ qabel (%)	6) 23)	- 3,5 p	:	- 3,0	7,4	- 5,3	10,7	- 4,7	3,9 p	- 15,3	13,0	- 5,6	5,6
Valur gross miżjud mis-setturi ewlenin
Agrikoltura, forestrija u sajd (%)	6) 23) 25)	21,9	21,1 p	7,0	6,0	8,9	8,6	9,8	8,4 p	9,1	8,0	1,8	1,8
Industrija (%)	6) 23) 25)	12,8	12,9 p	22,8	24,5	24,1	23,6	19,8	19,6 p	13,5	12,5	19,7	20,0
Kostruzzjoni (%)	6) 23) 25)	10,2	10,9 p	5,4	5,1	9,3	10,6	6,0	6,3 p	7,3	5,8	5,5	5,5
Servizzi (%)	6) 23) 25)	55,2 s	55,2 ps	64,7 s	64,3 s	57,7 s	57,2 s	64,3 s	65,8 ps	70,0 s	73,8 s	73,0 s	72,7 s
Bilanċ tal-pagamenti	Nota	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021
Investiment barrani dirett nett (’il ġewwa - ’il barra) (FDI) (miljun euro)	63) 64) 59) 65) 66)	893,6 s	988,8 s	322,2 w	459,8 w	286,6 w	320,4 w	154,7 w	387,5 w	470,5 w	581,6 w	c	- 318 026,0 s
Investiment barrani dirett nett (’il ġewwa - ’il barra) (FDI) (% tal-PDG)	63) 64) 67) 23)	6,71 s	6,52 ps	1,84 sw	2,41 sw	4,23 s	4,03 s	1,45 psw	3,32 ps	11,24 sw	11,74 sw	c	- 2,18 s
Investiment barrani dirett nett (FDI) (’il ġewwa - ’il barra) imqabbel mal-EU-27 (miljun euro)	68) 59) 65) 69) 66)	506,8 s	652,5 s	226,3 w	186,8 w	135,6 s	189,1 s	11,1 w	390,0 s	92,9 w	180,1 w	c	- 56 205,8 s
Investiment barrani dirett nett (FDI) (’il ġewwa - ’il barra) imqabbel mal-EU-27 (% tal-PDG)	68) 70) 23)	3,81 s	4,30 sp	1,29 sw	0,98 sw	2,00 s	2,38 s	0,10 psw	3,34 sw	2,22 sw	3,64 sw	c	- 0,39 s
Rimessi bħala % tal-PDG	71) 72) 23)	5,06 s	5,02 ps	7,26 s	7,78 s	14,47 s	14,49 s	3,07 s	2,95 ps	6,26 s	6,82 s	0,15 s	0,14 s

Kummerċ estern ta’ prodotti	Nota	L-Albanija		Il-Bożnija-Ħerzegovina		Il-Kosovo		Il-Maċedonja ta’ Fuq		Il-Montenegro		UE-27
		2020	2021	2020	2021	2020	2021	2019	2020	2021	2020	2021	2020
Sehem tal-esportazzjoni lill-pajjiżi tal-EU-27 f’valur ta’ esportazzjonijiet totali (%)	26) 27)	74,7 s	72,2 s	72,4 s	72,8 s	34,5 s	31,5 s	77,5 s	77,1 s	37,7 s	31,1 s	:	:
Sehem tal-importazzjonijiet mill-pajjiżi tal-EU-27 f’valur ta’ importazzjonijiet totali (%)	26) 27)	57,9 s	54,4 s	60,8 s	58,9 s	45,8 s	44,3 s	46,3 s	46,2 s	44,2 s	45,7 s	:	:
Bilanċ tal-kummerċ (miljuni ta’ EUR)	26) 28) 27)	- 2 670	- 3 533	- 3 254	- 3 744	- 2 822	- 3 929	- 1 818	- 2 678	- 1 739	- 2 067	215288	55040
Kummerċ internazzjonali ta’ prodotti u servizzi mqabbel mal-PDG
Importazzjonijiet (% tal-PDG)	6) 23)	37,2	44,7 p	47,9	53,9	53,9	65,2	70,5	82,3 p	61,0	62,2	42,8	46,7
Esportazzjonijiet (% tal-PDG)	6) 23)	22,7	31,3 p	34,2	42,2	21,7	33,4	57,8	66,2 p	26,0	42,8	46,4	50,5
Finanzi pubbliċi	Nota	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021
Surplus (+) / defiċit (–) ġenerali tal-gvern (%)	29) 30) 31) 23)	- 6,8 w	- 6,8 fw	- 5,3 w	:	- 5,2 w	:	- 8,1 w	:	- 10,7 ew	:	- 6,7	- 4,8
Dejn ġenerali tal-gvern (%)	32) 29) 33) 31) 34) 23)	72,7 w	76,7 fw	36,6 w	w	21,8 w	:	51,2 w	:	103,1 w	:	90,0	88,0

Indikaturi finanzjarji

Nota

L-Albanija

Il-Bożnija-Ħerzegovina

Il-Kosovo

Il-Maċedonja ta’ Fuq

Il-Montenegro

UE-27

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2019

2020

2021

2020

2021

2020

Bidla annwali fil-prezzijiet għall-konsumaturi (%)

35) 36) 37) 38)

2,2 d

2,3 d

- 1,1 w

2,0 w

0,2 d

3,4 d

1,2 d

3,4 d

- 0,5 d

2,5 d

0,7

2,9

Dejn privat, konsolidat, relattiv għall-PDG (%)

39) 40)

:

:

- 1,2 w

:

:

:

:

:

:

:

:

:

Dejn estern totali, relattiv għall-PDG (%)

41) 42) 43) 44) 23)

64,2 s

64,4 ps

64,3 sw

60,1 sw

37,2 sw

37,4 sw

78,7 s

81,9 ps

221,6 s

191,5 s

:

:

Dejn totali f’munita barranija, relattiv għall-PDG (%)

45)

66 w

:

:

:

:

:

:

:

17 w

:

:

:

Rata tal-imgħax tas-self (sena waħda), per annum (%)

46) 47) 48) 49) 50) 51) 52)

6,05 w

5,91 w

3,05 w

3,20 w

6,21 w

5,96 w

2,00 w

1,75 w

5,84 w

5,66 w

:

:

Rata tal-imgħax fuq id-depożiti (sena waħda), per annum (%)

46) 53) 48) 54) 55) 50) 56) 57)

0,40 w

0,48 w

0,07 w

0,05 w

1,49 w

1,33 w

0,15 w

0,15 w

0,40 w

0,35 w

:

:

Valur tal-assi ta’ riżerva (inkluż id-deheb) (miljun euro)

48) 41) 42) 43) 58) 59)

3 942,4 w

4 972,2 w

7 091,0 w

8 359,1 w

900,8 w

1 100,3 w

3 359,9 w

3 643,3 w

1 738,5 w

1 748,8 w

:

:

Riżervi internazzjonali - ekwivalenza f’xhur ta’ importazzjoni

60) 48) 41) 42) 61) 62)

9,6 sw

17,0 sw

10,0 sw

:

3,0 sw

:

5,3 sw

:

8,2 sw

:

:

:

Negozju	Nota	L-Albanija		Il-Bożnija-Ħerzegovina		Il-Kosovo		Il-Maċedonja ta’ Fuq		Il-Montenegro		UE-27
		2020	2021	2020	2021	2020	2021	2019	2020	2021	2020	2021	2020
Indiċi tal-produzzjoni industrijali (2015 = 100)	73) 74) 75) 76)	89,5 w	113,0 w	96,7	106,2	:	:	102,4	103,9	105,8	110,3	98,5	107,5
Infrastruttura	Nota	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021
Densità tan-network tal-linji tal-ferrovija (linji li joperaw għal kull elf km²)	77) 78) 79) 80) 81) 82)	7,8 sw	7,8 s	19,9 sw	19,9 sw	30,5 sw	30,5 sw	26,9 s	26,9 s	18,0 s	18,0 s	:	:
Tul tal-awtostradi (kilometri)	83)	22	25	218	218	137 w	137 w	335	335	z	z	:	:
Enerġija	Nota	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021	2020	2021
Importazzjonijiet netti tal-enerġija mqabbla mal-PDG	84)	1,7 s	2,7 ps	2,7 s	3,5 s	4,2 s	6,7 s	4,8 s	7,7 ps	2,6 s	4,1 s	1,6 s	2,7 s

DATA TA’ STASTISTIKA (mill-31/08/2023), parti 2 (Serbja — Ukrajna)

Demografija

Nota

Is-Serbja

It-Turkija

Il-Georgia

Il-Moldova

L-Ukrajna

UE-27

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

Popolazzjoni totali (eluf)

6 927 s

6 872 s

83 155 s

83 614 s

3 717 s

3 729 s

2 640 s

2 597 ps

41 733 s

41 419 s

447 485 s

447 001 bps

Sehem ta’ 15-64 fil-popolazzjoni totali (%)

64,8 s

64,5 s

67,8 s

67,7 s

64,5 s

64,2 s

:

66,7 ps

67,6 s

67,4 s

64,3 ps

64,1 bps

Rata kruda ta’ bidla fil-popolazzjoni naturali (għal kull 1 000 abitant)

- 8,0

- 10,9

:

:

- 1,1

- 3,8

- 3,8 ep

:

- 7,8

- 10,7 ew

- 2,5 ep

- 2,7 bep

Stennija tal-għomor fit-twelid, ġeneru maskili (snin)

71,6

70,0

:

:

:

:

:

:

:

:

77,5 ep

77,2 bep

Stennija tal-għomor fit-twelid, ġeneru femminili (snin)

77,5

75,7

:

:

:

:

:

:

:

:

83,2 ep

82,9 bep

Suq tax-xogħol

Nota

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2020

2021

Rata ta’ attività ekonomika għal persuni bejn l-etajiet ta’ 20 u 64: il-proporzjon tal-popolazzjoni fl-età ta’ bejn 20 u 64 sena li hija ekonomikament attiva (%)

Total

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

72,5

75,0 b

58,7

61,2 bw

63,2 bw

64,5 w

51,1 w

52,8 w

72,0 w

71,9 w

77,6

78,4 b

Ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

79,9

82,6 b

79,8

82,3 bw

74,0 bw

76,2 w

55,5 w

57,8 w

78,4 w

78,2 w

83,6

84,0 b

Ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

65,2

67,4 b

37,5

40,0 bw

52,8 bw

53,4 w

47,0 w

48,1 w

66,0 w

66,0 w

71,7

72,9 b

Rati ta’ impjiegi, fl-età ta’ bejn 20 u 64 sena (% tal-popolazzjoni)

Total

1) 2) 3) 4) 5) 6)

65,9

66,7 b

51,0

53,9 bw

51,1 bw

50,6 w

49,1 w

51,1 w

65,2 w

64,8 w

72,2

73,1 b

Ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

72,9

74,2 b

70,1

73,6 bw

58,7 bw

58,1 w

53,1 w

55,6 w

70,8 w

70,8 w

78,0

78,5 b

Ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6)

58,9

59,3 b

32,0

34,1 bw

43,9 bw

43,5 w

45,5 w

46,9 w

60,0 w

59,3 w

66,5

67,6 b

Persuni fl-età ta’ bejn il-15 u d-29 sena barra mill-impieg, edukazzjoni jew taħriġ, % tal-popolazzjoni f’dak il-grupp ta’ età

1) 2) 8) 5) 4) 9)

15,9

16,4 b

28,3

24,7 bw

28,5 bw

26,8 w

17,6 w

17,2 w

15,5 w

14,3 w

11,1

10,8 b

Suq tax-xogħol (ikompli)

Nota

Is-Serbja

It-Turkija

Il-Georgia

Il-Moldova

L-Ukrajna

UE-27

2020

2021

2020

2021

2020

2021

2019

2020

2021

2020

2021

2020

Persuni fl-età ta’ bejn il-15 u d-29 sena barra mill-impieg, edukazzjoni jew taħriġ, % tal-popolazzjoni f’dak il-grupp ta’ età

1) 2) 8) 5) 4) 9)

20,0

18,8 b

32,0

28,4 bw

35,1 bw

34,6 w

26,0 w

26,4 w

20,0 w

19,8 w

13,8

13,1 b

Impjieg skont setturi ewlenin

Agrikoltura, forestrija u sajd (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

14,6 s

15,0 bs

17,6 s

17,2 bw

19,8 bw

18,9 w

21,1 w

21,5 w

14,1 w

14,1 w

4,3 s

3,8 bs

Industrija (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

22,6 s

23,7 bs

20,5 s

21,3 bw

11,4 bw

11,3 w

14,6 w

14,4 w

17,8 w

18,2 w

18,2 s

18,0 bs

Kostruzzjoni (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

5,4 s

6,0 bs

5,7 s

6,2 bw

6,9 bw

7,8 w

7,2 w

7,7 w

7,0 w

7,0 w

6,6 s

6,6 bs

Servizzi (%)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 10)

57,5 s

55,3 bs

56,2 s

55,3 bw

61,9 bw

62,1 w

57,1 w

56,4 w

61,1 w

60,7 w

70,1 s

70,9 bs

Nies impjegati fis-settur pubbliku bħala sehem mill-impjiegi totali, persuni bejn l-20 u l-64 sena (%)

11) 12) 13) 5) 4)

26,4 w

25,8 w

17,7 w

16,9 bw

23,5 bw

24,3 w

29,6 w

28,6 w

:

:

:

:

Nies impjegati fis-settur privat bħala sehem mill-impjiegi totali, persuni bejn l-20 u l-64 sena (%)

14) 1) 13) 2) 5)

73,6 w

74,2 w

82,3 w

83,1 bw

76,5 bw

75,7 w

70,4 w

71,4 w

:

:

:

:

Rati tal-qgħad (% tal-forza tax-xogħol)

Total

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

9,1

11,1 b

13,2

12,0 bw

18,5 bw

20,6 w

3,8 w

3,2 w

9,5 w

9,8 w

7,1

7,1 b

Ġeneru maskili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

8,8

10,2 b

12,4

10,7 bw

20,2 bw

22,7 w

4,3 w

3,9 w

9,8 w

9,5 w

6,8

6,8 b

Ġeneru femminili

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

9,5

12,1 b

14,9

14,8 bw

16,2 bw

17,8 w

3,3 w

2,5 w

9,1 w

10,1 w

7,4

7,4 b

Żgħażagħ, fl-età ta’ bejn il-15 u l-24 sena

1) 2) 3) 4) 5) 6)

26,6

26,4 b

25,1

22,6 bw

39,4 bw

42,9 w

10,9 w

9,2 w

19,3 w

19,1 w

16,8

16,7 b

Terminu twil (>12-il xahar)

1) 2) 3) 4) 5) 6) 15) 16)

4,5

4,9

3,3

3,7 bw

5,8 bw

7,2 w

0,7 w

0,8 w

2,0 w

2,4 w

2,5

2,8

Pagi u salarji nominal medji fix-xahar (EUR)

17) 18) 19) 20) 21) 6)

706 sw

772 sw

384 sw

256 sw

296 sw

372 sw

376 sw

447 sw

334 sw

453 sw

:

: