RAPPORT TAL-KUMMISSJONI LILL-PARLAMENT EWROPEW, LILL-KUNSILL, LILL-KUMITAT EKONOMIKU U SOĊJALI EWROPEW U LILL-KUMITAT TAR-REĠJUNI Rapport dwar il-Progress fil-Garanzija tal-Kwalità fl-Edukazzjoni Għolja /* COM/2014/029 final */
WERREJ 1........... INTRODUZZJONI...................................................................................................... 3 2........... IT-TENDENZI
FIL-GARANZIJA TAL-KWALITÀ MILL-2009............................ 4 2.1........ Il-QA kif appoġġjat
lill-komunità akkademika, lill-istudenti u partijiet interessati oħrajn
biex jilħqu l-miri tagħhom?...................................................................................................................... 4 2.2........ Il-QA kif għemet
lill-ististuzzjonijiet iwessgħu l-aċċess u jiżguraw li
l-istudenti ma jiqfux jistudjaw qabel jiggradwaw?................................................................................................................. 6 2.3........ Il-QA kif appoġġat
lill-HEIs fil-forniment tal-ħiliet ta’ kwalità għolja lill-istudenti?.. 7 2.4........ Il-QA appoġġjat
il-mobilità waqt l-istudju u l-internazzjonalizzazzjoni?..................... 8 3........... KONKLUŻJONIJIET –
APPOĠĠ MILL-UE GĦAT-TITJIB TAL-KWALITÀ FL-EDUKAZZJONI
GĦOLJA.................................................................................................................... 10 RAPPORT TAL-KUMMISSJONI LILL-PARLAMENT
EWROPEW, LILL-KUNSILL, LILL-KUMITAT EKONOMIKU U SOĊJALI EWROPEW U LILL-KUMITAT
TAR-REĠJUNI Rapport dwar il-Progress fil-Garanzija
tal-Kwalità fl-Edukazzjoni Għolja (Test b’relevanza għaż-ŻEE) 1. Introduzzjoni L-edukazzjoni għolja fl-Ewropa qiegħda
taffaċċja sfidi sinifikanti. Il-Kummissjoni Ewropea, f’serje ta’
dokumenti ta’ strateġija reċenti, enfasizzat dawn l-isfidi –
it-tkabbir sostanzjali tal-popolazzjoni tal-istudenti, it-titjib fil-kwalità u
l-allinjament tat-tagħlim aktar mill-qrib mal-bżonnijiet usa’
tas-soċjetà u tas-suq[1];
l-adattament għall-globalizzazzjoni u ż-żieda kbira fl-istudenti
u fl-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni għolja madwar id-dinja, li
joħolqu kompetizzjoni għall-Ewropa bħala mexxejja dinjija
fl-edukazzjoni[2];
u t-titjib u t-twessigħ tat-twassil ta’ edukazzjoni għolja
bl-ixprunar ta’ teknoloġiji ġodda bħall-MOOCs u t-tagħlim
virtwali jew imħallat[3].
L-istħarriġ tal-PIAAC dwar il-ħiliet tal-adulti[4] wera d-differenzi
fil-livelli tal-ħiliet tal-gradwati f'pajjiżi differenti. Fid-dawl
ta’ dawn l-isfidi, huwa kruċjali li l-kwalità tal-edukazzjoni għolja
tinżamm u titjieb, bl-iżvilupp ta’ istituzzjonijiet tal-edukazzjoni
għolja (HEIs - higher education institutions) modernizzati li jfornu
lin-nies b’ħiliet ta’ livell għoli u li jinstigaw l-iżvilupp
ekonomiku u soċjali, biex b’hekk jintlaħqu l-miri ta’ Ewropa 2020
għal impjiegi aħjar u tkabbir aktar b’saħħtu. L-HEIs għandhom ir-responsabbiltà
aħħarija mill-kwalità tal-offerta tagħhom (it-twaqqif,
il-monitoraġġ u t-tiġdid tal-miri tagħhom ta’ kwalità
permezz ta’ garanzija tal-kwalità “interna”). L-HEIs jingħataw appoġġ
minn aġenziji esterni (QAAs – quality assurance agencies) li jivvalutaw
l-istandards tal-kwalità, billi jevalwaw l-istituzzjonijiet, jakkreditaw
il-programmi jew jassenjaw valur referenzjarju lill-prestazzjoni meta jitqabblu
ma’ HEIs oħrajn (garanzija tal-kwalità “esterna”). Madankollu, l-awtoritajiet
pubbliċi għandhom id-dmir li jiżguraw li l-kwalità
tal-istituzzjonijiet individwali, u tas-sistema edukattiva għolja
tagħhom b’mod ġenerali, tkun tajba biżżejjed biex
jintlaħqu l-miri previsti għaliha. Qafas ta’ għodod nazzjonali u
Ewropej u ta’ kooperazzjoni għandu jtejjeb il-fiduċja fis-sistemi.
Il-mekkaniżmi ta’ garanzija tal-kwalità huma, għalhekk, essenzjali
biex jgħinu lill-istituzzjonijiet u lil min ifassal il-politika jwettqu
riformi li jirnexxu. Dan ir-rapport isegwi dak li ġie
ppubblikat l-ewwel darba fl-2009[5],
bħala reazzjoni għall-istedina mill-Parlament Ewropew u l-Kunsill
fl-2006 biex isir rapport dwar il-progress fil-garanzija tal-kwalità[6]. Dan jissejjes fuq
is-sejbiet tar-rapport tal-2009 – li identifikaw il-bżonn li l-garanzija
tal-kwalità ssir aktar effiċjenti u trasparenti għall-utenti; li din
tintrabat b’mod miftuħ mal-prijoritajiet usa’ tal-edukazzjoni għolja;
u li tiġi żviluppata kooperazzjoni transfruntiera biex tittejjeb
il-kwalità – u b’referenza għal firxa wiesgħa ta’ sorsi, jenfasizza
l-potenzjal li l-garanzija tal-kwalità jista’ jkollha fi rwol aktar attiv ta’
appoġġ għar-riforma f’livelli ta’ sistema u ta’ istituzzjoni, filwaqt
li jipproponi azzjonijiet tal-UE biex jappoġġjaw lill-istituzzjonijiet
u lill-Istati Membri. Ħafna
jaħsbu li l-garanzija tal-kwalità (Quality assurance - QA) tiffoka fuq
il-proċess aktar milli fuq il-kontenut. Iżda l-QA għandha
potenzjal li għadu ma ġiex sfruttat biex tappoġġja
lill-istituzzjonijiet biex jilħqu l-objettivi tagħhom. Il-QA li tkun
imfassla apposta għal kull viżjoni u prijorità tal-HEIs
tinkoraġġixxi aktar diversità u speċjalizzazzjoni tal-HEIs, u
tippromwovi involviment usa’ u responsabbiltà lill-partijiet interessati, billi
b’mod sistematiku tintroduċi mill-ġdid ir-riżultati
fit-teħid tad-deċiżjonijiet strateġiċi, b’enfasi fuq
it-titjib kontinwu. U l-bidla qed issir. Il-mandat tal-QAAs qed jiġi
estiż biex jiġu riveduti objettivi usa’ tal-edukazzjoni għolja
bħat-twessigħ tal-aċċess, it-tagħlim tul
il-ħajja, l-internazzjonalizzazzjoni, eċċ.[7] F’ċerti
każijiet, anki t-taħriġ biex wieħed jikseb dottorat[8] u l-istrateġiji
tar-riżorsi umani[9]
jkunu soġġetti għal reviżjonijiet tal-kwalità. Hemm
tranżizzjoni kontinwa, fil-QA esterna, mill-fokus tradizzjonali fuq
l-akkreditazzjoni tal-programmi individwali offruti minn istituzzjoni lejn
l-evalwazzjoni tal-istituzzjoni kollha. Il-maġġoranza l-kbira (69%)
tas-sistemi ta’ QA issa jiffukaw fuq taħlita ta’ evalwazzjoni
istituzzjonali u akkreditazzjoni tal-programmi, u minoranza li qed tiżdied
qed tiffoka esklussivament fuq l-evalwazzjoni istituzzjonali[10]. Dan jawgura tajjeb
għad-direzzjoni futura tal-QA – l-evalwazzjoni istituzzjonali tagħti
s-setgħa lill-akkademiċi u lill-HEIs sabiex jibnu l-curricula tagħhom
u jiżguraw il-kwalità tagħhom, filwaqt li jevitaw il-bżonn ta' akkreditazzjoni
formali u esterna ta’ kull programm individwali, u jkunu jistgħu jadattaw
it-twassil b’mod rapidu għall-bżonnijiet tas-suq tax-xogħol li
qed jinbidlu u għal bidliet fil-kompożizzjoni tal-popolazzjoni
tal-istudenti. 2. IT-TENDENZI
FIL-GARANZIJA TAL-KWALITÀ MILL-2009 2.1. Il-QA
kif appoġġjat lill-komunità akkademika, lill-istudenti u partijiet
interessati oħrajn biex dawn jilħqu l-miri tagħhom? Il-maġġoranza l-kbira tal-HEIs
stabbilixxew strutturi u proċessi espliċiti tal-QA (fi
stħarriġ tal-2010, 5% biss ma kellhomx dikjarazzjoni dwar il-politika
tal-kwalità)[11].
Aktar minn 75% tal-HEIs għandhom strateġija pubblika għal titjib
kontinwu tal-kwalità, u fir-CZ, DK, ES, IT, FI, LU u NL dan il-perċentwal
jilħaq il-100%[12].
Iżda l-istituzzjonijiet qed jissaraw biex jaraw kif jistgħu
jitbiegħdu mill-orjentazzjoni lejn il-proċess biex jistabbilixxu
kultura ġenwina ta’ titjib kontinwu fil-kwalità[13]. It-tfassil ta’ QA
biex toħloq proċess ta’ feedback kontinwu fl-orjentazzjoni
strateġika ta’ istituzzjoni, b’responsabbiltà ċara fil-livelli
kollha, jibqa’ ta’ sfida[14].
L-involviment tal-istudenti fit-titjib
tal-kwalità qed jitjieb, skont l-istħarriġ QUEST, fejn madwar 85%
tal-istudenti qed ikollhom iċ-ċans jipparteċipaw
f’evalwazzjonijiet tal-istudenti u għadd sinifikanti jemmnu li dawn
ikollhom impatt fuq il-kwalità tal-edukazzjoni[15].
L-istudenti kienu “tassew involuti” jew “sħab indaqs” fil-QA fi 17-il
pajjiż fl-2012, meta mqabbel ma’ disa’ pajjiżi fl-2009 – iżda
l-involviment tagħhom ivarja mhux biss minn sistema nazzjonali għal
oħra, iżda anki f’sistema partikolari stess; f’ħafna HEIs
l-involviment huwa limitat għal preżenza u osservazzjoni formali.[16] Ħafna pajjiżi għandhom
rekwiżit formali li min iħaddem jipparteċipa fil-garanzija
tal-kwalità esterna (BE-fr, BG, CZ, DE, DK, EE, EL, FR, IT, LT, LV, PT, UK-Sc). [17] Madankollu,
l-involviment attiv tagħhom fit-titjib tal-kwalità permezz ta’
parteċipazzjoni f’awditi istituzzjonali, pereżempju, mhuwiex mifrux:
min iħaddem jipparteċipa f’timijiet ta’ reviżjoni esterna biss
fil-BE(fr), DE, EL, FI, LV (għall-programmi professjonali), LT u UK (skont
l-istituzzjonijiet)[18]. Huwa aktar probabbli wkoll li partijiet
interessati esterni jkunu involuti f’livell ta’ qsim tal-informazzjoni aktar
milli sħab attivi fil-QA interna tal-istituzzjoni stess. Il-pubblikazzjoni tar-riżultati tal-QA
tistimola t-titjib tal-kwalità u tgħin fil-bini tal-fiduċja u
t-trasparenza, madankollu t-tendenza li jiġu ppubblikati biss
l-evalwazzjonijiet pożittivi (BE-nl, CY, CZ, l-ES, FR, HR, LT, MT, PL, UK)
ma tgħinx. Fi 12-il każ biss (BE-de, BE-fr, DK, EE, FI, HR, IE, IT,
LU, LV, PT, SK) aktar minn kwart tal-istituzzjonijiet jippubblikaw ukoll
ir-rapporti kritiċi tagħhom.[19]
Ħafna drabi l-informazzjoni ma tinftihemx faċilment jew ma tkunx
faċilment aċċessibbli, u dan jillimita l-valur tagħha.[20] Fil-livell
Ewropew, l-Istandards u l-Linji Gwida Ewropej (ESG), żviluppati fl-2005,
għenu biex ikun hemm il-konverġenza tal-QA fil-pajjiżi
differenti, u pprovdew qafas għall-kooperazzjoni bejn il-QAAs. Madankollu,
in-natura ġenerika attwali tagħhom tfisser li dawn jiġu
interpretati b’modi differenti u jiġu applikati b’mod mhux uniformi.
Fil-livell istituzzjonali, il-penetrazzjoni u l-impatt tagħhom
jibqgħu limitati. 12% biss ta’ dawk li pparteċipaw fi
stħarriġ tal-EURASHE kkunsidraw l-ESG bħala utli
għall-akkademiċi; 10% biss ikkunsidrawhom utli għall-istudenti,
l-alumni jew dawk li jħaddmu[21].
Ħafna HEIs jikkunsidraw li għalkemm il-qafas ġeneriku
jeżisti, ma jeżistux biżżejjed pariri prattiċi dwar
kif tiġi żviluppata kultura ta’ kwalità b’saħħitha[22]. Ħafna
mill-istudenti mhumiex konxji minnhom (59,7 % irrappurtaw li ma kellhom
l-ebda għarfien; 23,9 % kellhom għarfien limitat ħafna)[23]. L-ESG qed jiġu
riveduti, kif intalab fil-konferenza tal-Ministri f’Bucharest fl-2012, biex jittejbu
ċ-ċarezza, l-applikabbiltà, l-utilità u l-kamp ta’ applikazzjoni
tagħhom[24].
Ir-rieżami huwa opportunità biex jissaħħaħ ir-rispons
istituzzjonali għal sfidi bħat-twessigħ
tal-parteċipazzjoni, it-tnaqqis ta’ persuni li jieqfu mill-istudju qabel
iż-żmien, it-titjib tal-impjegabbiltà eċċ., u biex
jiġi żgurat li l-QA tinkoraġġixxi l-iżvilupp ta’
kultura ta’ kwalità b’saħħitha u l-involviment ġenwin
tal-komunità akkademika. 2.2. Il-QA
kif għenet lill-istituzzjonijiet iwessgħu l-aċċess u
jiżguraw li l-istudenti ma jiqfux jistudjaw qabel jiggradwaw? Sabiex jintlaħqu l-miri ta’
Ewropa 2020 u dawk nazzjonali biex jiżdied in-numru ta’ gradwati biex
b’hekk tiġi indirizzata d-domanda għall-ħiliet,
jeħtieġ li l-Ewropa tiġbed sezzjoni trażversali usa’
tas-soċjetà lejn l-edukazzjoni għolja. Jeħtieġ li l-QA
tappoġġja lill-istituzzjonijiet fir-rieżami u t-tisħiħ
tal-kwalità u tal-impatt tal-politiki tagħhom biex jirreklutaw
lill-istudenti, u fis-segwiment ta' kif dawn iħallu impatt fuq
it-twessigħ tal-aċċess. Madankollu, ir-riċerka inizjali
tipprovdi biss ftit evidenza li l-aġenziji tal-QA jappoġġjaw
lill-istituzzjonijiet fit-twessigħ tal-aċċess permezz ta’
approċċi aktar innovattivi lejn l-ammissjoni, pereżempju,
permezz tar-rikonoxximent tal-edukazzjoni preċedenti, l-għoti
tal-opportunità li l-istudenti jiddokumentaw u jittrasferixxu krediti minn
programmi li ma jkunux segwew sal-aħħar, jew billi jiżviluppaw
mogħdijiet ta’ aċċess mill-VET u subsetturi oħra tal-edukazzjoni[25]. Il-kwalità tal-istrateġiji tal-HEIs biex
jipprevjenu li persuni jieqfu mill-iskola qabel iż-żmien[26] u jħeġġu
lill-persuni jibqgħu jistudjaw, b’indikaturi jew miri biex ikejlu
l-progress, tinfluwenza ċ-ċans li l-istudenti jirnexxilhom
jispiċċaw l-istudji tagħhom. L-involviment tal-istudenti
fit-tfassil tal-programmi u l-iżvilupp tal-kurrikulu jista’ jwassal
għal riżultati aħjar għall-istudenti. Madankollu, 50% biss
tal-HEIs jagħmlu dan, u 40% biss jużaw stħarriġ fost
l-istudenti biex ikejlu l-ammont tax-xogħol.[27] Is-sistemi li
jżommu rekord tal-progress tal-istudenti – bħal fil-BE-nl, DK, DE, IE
u UK – jistgħu jidentifikaw l-elementi ta’ riskju, filwaqt li jimmiraw
lejn l-intervent biex itejbu s-suċċess tal-istudju. Il-monitoraġġ
tal-istadji ta’ tlestija, kif jagħmlu nofs is-sistemi tal-QA tal-UE
(BE-de, BE-fr, BE-nl, EE, EL, FI, IT, LT, HU, PT, SI, IS, LI, NO), jew ir-rabta
tar-rati ta’ tlestija mal-finanzjament, bħal f’minoranza ta’ pajjiżi
(AT, BE-nl, CZ, DK, I, DE, IT, NL, SE, UK-Sc)[28],
jagħti inċentiv lill-HEIs biex jimmonitorjaw u jtejbu
is-suċċess tagħhom fil-prevenzjoni tal-waqfien mill-iskola qabel
iż-żmien. Attwalment,
40% biss tal-HEIs jevalwaw b’mod regolari s-servizzi ta’ appoġġ
tagħhom għall-istudenti.[29]
Filwaqt li kważi kollha joffru appoġġ edukattiv bħal
tuturi, mentors, gwida u għoti ta’ pariri, ftit aktar minn nofs biss
jevalwaw kemm tkun tajba il-prestazzjoni tagħhom. Tendenza simili tista’
tiġi osservata għall-appoġġ li jingħata fil-libreriji,
fl-informatika u fil-laboratorji. 2.3. Il-QA
kif appoġġjat lill-HEIs fil-forniment ta’ ħiliet relevanti u ta’
kwalità għolja lill-istudenti? It-tranżizzjoni lejn tagħlim iffukat
fuq l-istudent hija waħda mir-riformi reċenti l-aktar ta’ sfida.
Filwaqt li ħafna mill-HEIs jiddefinixxu l-programmi ta’ studju f’termini
ta’ riżultati ta’ tagħlim previsti għall-istudenti, tibqa’
l-isfida tal-inkorporazzjoni tar-riżultati tat-tagħlim
fit-tagħlim u l-valutazzjoni. Il-QA tista’ tinkoraġġixxi
lill-HEIs jappoġġjaw lill-akkademiċi f’dan ir-rigward
(pereżempju taħriġ obbligatorju għall-akkademiċi
fl-użu tar-riżultati tat-tagħlim mogħtija mill-AT, BE-fr,
CZ, IE, LV, RO, UK)[30].
L-applikazzjoni tal-QA fit-tfassil tal-programmi tista’ tgħin
lill-akkademiċi jfasslu u jivvalutaw il-korsijiet tal-istudju b’kunsiderazzjoni
ta’ riżultati ċari u relevanti, u tgħinhom ukoll jassenjaw
il-krediti b’mod konsistenti. Madankollu, ġeneralment, dan ma jsirx
fl-akkreditazzjoni tal-programmi esterni.[31]
Bl-iżgurar tal-applikazzjoni adattata ta’ għodod oħra
tat-trasparenza bbażati fuq ir-riżultati tat-tagħlim – oqfsa
tal-kwalifiki, is-Sistema Ewropea għall-Akkumulazzjoni u t-Trasferiment
ta’ Krediti (ECTS), is-Suppliment għad-Diplomi – il-QA tista’
tappoġġja r-riżultati tat-tagħlim bħala l-pedamenti
tat-twassil tal-edukazzjoni għolja – u b’hekk tappoġġja wkoll
ir-rikonoxximent aħjar ta’ kwalifiki akkademiċi minn pajjiżi
oħra[32]. Ħafna mill-HEIs jużaw il-QA biex
jevalwaw u jiżviluppaw il-ħiliet tat-tagħlim u l-kwalifiki,
iżda l-attività ta’ riċerka għad għandha t-tendenza li
tisboq it-tagħlim fil-promozzjoni akkademika, u kwart biss tal-HEIs
jipprovdu taħriġ obbligatorju għall-għalliema tagħhom[33]. Il-QA tista’
tappoġġja l-iżvilupp ta’ strateġiji nazzjonali u
istituzzjonali li jippromwovu t-taħriġ tal-persunal; tirrikonoxxi
l-ħiliet tat-tagħlim fl-iżvilupp tal-karrieri; tippromwovi
premji għat-tagħlim jew fellowships; tuża l-feedback
tal-istudenti; u tixpruna l-ġbir ta' esperjenza internazzjonali[34]. Modi ġodda tat-twassil tat-tagħlim,
bħat-tagħlim imħallat jew korsijiet onlajn miftuħin massivi
(MOOCs - massive open online courses), għandhom il-potenzjal li jibdlu
l-mod kif titwassal l-edukazzjoni. L-oqfsa u l-istituzzjonijiet tal-QA
jeħtieġ li jkunu flessibbli sabiex jappoġġjaw
l-istituzzjonijiet fl-adozzjoni ta’ modi differenti ta’ għoti ta’ korsijiet
b’mod innovattiv, fejn jadattaw il-kunċetti tagħhom ta’ kwalità u
jiżviluppaw indikaturi ġodda biex jippermettu dawn il-bidliet.
L-evalwazzjoni istituzzjonali għandha tappoġġja
lill-istituzzjonijiet fl-ippjanar u l-allokazzjoni tar-riżorsi biex jiżviluppaw
modi ġodda biex isiru aktar attraenti, jiżviluppaw servizzi
niċċa jew jilħqu lill-istudenti li ma jkunux parti
mill-edukazzjoni formali. Attwalment ċerti pajjiżi – ES, IT, NO – qed
jinvestigaw il-potenzjal li korpi tal-QA jivvalutaw il-MOOCs. Ħafna istituzzjonijiet isibuha
diffiċli li jinvolvu lill-impjegati b’mod sistematiku fit-tfassil
tal-kurrikulu u f’kif jitwassal, pereżempju fl-iżgurar li
l-kollokamenti jwasslu għal riżultati ċari fit-tagħlim.
Il-QA tista’ tappoġġja lill-istituzzjonijiet biex dawn jinvolvu
lill-impjegati fit-tfassil ta’ tagħlim ibbażat fuq ix-xogħol
madwar riżultati tat-tagħlim u metodi ta’ valutazzjoni relevanti.
F’ċerti pajjiżi (BE-fr, BG, DK, EE, AT, NO, CH) il-HEIs ikollhom juru
li jinvolvu lil min iħaddem fl-iżvilupp tal-programmi[35]. Kooperazzjoni aktar
sistematika mat-taħriġ u l-edukazzjoni vokazzjonali, kemm mill-HEIs u
kemm mill-QAAs, tista’ tappoġġja din il-mira u tgħin
fl-iżvilupp ta’ mogħdijiet ta’ tagħlim aktar flessibbli. Biex jiġi żgurat li l-gradwati
jkollhom il-ħiliet it-tajba għas-suq tax-xogħol, u biex
jitnaqqsu d-diskrepanzi fil-ħiliet, il-QA tista’ tintuża biex turi li
l-programmi ta’ studju jindirizzaw il-bżonnijiet tas-suq. Fil- BG, CZ, IT,
AT u SI, l-HEIs jistgħu jintalbu juru li l-programmi tagħhom jindirizzaw
domanda eżistenti[36].
Il-QA tista’ tappoġġja wkoll lill-HEIs biex dawn jintroduċu
l-għarfien dwar il-mogħdijiet tal-karrieri tal-gradwati fit-tfassil u
t-twassil tal-programmi – pereżempju, l-irbit tal-ittraċċar
tal-gradwati mal-finanzjament (CZ, IT, SL, UK) jew mal-akkreditazzjoni
(mill-ġdid) (AT, BE-nl, BG, DE, DK, NL)[37].
F’diversi pajjiżi (fosthom BG, DK, EE, IE, EL, FR, IT, LV, LT, HU),
l-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni għolja jissottomettu b’mod regolari
d-dejta jew juru li jimmonitorjaw jew jittraċċaw l-impjieg fost
il-gradwati.[38] Minkejja
dawn is-sejbiet, b’mod ġenerali, huma biss ftit HEIs li attwalment
jittraċċaw jew jistħarrġu lill-alumni tagħhom biex
itejbu l-programmi edukattivi u l-impjegabbiltà tal-gradwati[39]. Dawk li jagħmlu
dan, fil-fatt jaraw bosta benefiċċji – l-iżvilupp ta’
approċċ aktar sistematiku lejn il-QA, it-titjib tar-responsabbiltà,
il-kontribut attiv lejn Ewropa ta’ għarfien, u t-titjib tar-rabtiet
mal-partijiet interessati[40]. 2.4. Il-QA
appoġġjat il-mobbiltà waqt l-istudju u l-internazzjonalizzazzjoni? Il-kooperazzjoni internazzjonali li baqgħet
tiżdied fl-edukazzjoni għolja ħolqot pressjoni fuq il-pari biex
l-istituzzjonijiet jiżviluppaw QA b’saħħitha, u l-HEIs li jkun
beħsiebhom jiżviluppaw il-profil internazzjonali tagħhom ikunu
jridu juru l-istandards ta’ kwalità tagħhom, bħala prerekwiżit
għall-fiduċja li hija sottostanti għas-sħubijiet
internazzjonali[41].
L-istudenti jagħtu valur lill-fatt li l-istandards tal-kwalità jkunu
magħrufin meta jkunu qed jagħmlu l-għażliet tagħhom
tal-istudju, fejn jiżguraw li jevitaw fornituri ta’ kwalità baxxa u
istituzzjonijiet li joffru jew jakkreditaw lawrji ffalsifikati jew lawrji ta’
kwalità baxxa mingħajr awtorizzazzjoni. Impenn lejn il-QA jista’
jgħin ukoll biex inaqqas it-tħassib (kif tqajjem fost l-oħrajn mill-istħarriġ
tal-PIAAC) dwar il-kwalità tal-lawrji barranin, li jista’ jxekkel
ir-rikonoxximent u l-mobbiltà tal-istudenti. L-Assoċjazzjoni Ewropea
għall-Garanzija ta’ Kwalità fl-Edukazzjoni Għolja (ENQA - European
Association for Quality Assurance in Higher Education) u r-Reġistru
Ewropew tal-Garanzija tal-Kwalità (EQAR - European Quality Assurance Register)
irawmu l-kooperazzjoni fir-rigward tal-QA fil-livell Ewropew. Permezz
tas-sħubija fl-ENQA, huwa rikonoxxut li madwar żewġ terzi
tal-QAAs fl-EHEA (żieda minn madwar nofs fl-2009)[42] qed jaġixxu
f’konformità mal-Istandards u l-Linji Gwida Ewropej. Madankollu, 10 pajjiżi
tal-UE (CY, EL, IT, LV, LU, MT, PT, SE, SI, SK) ma għandhomx aġenzija
li hija membru sħiħ tal-ENQA[43]. L-EQAR żdied ukoll fl-għadd (minn
19-il membru governattiv meta tnieda fl-2008 għal 32 fl- 2013[44]). Ir-reġistru
jappoġġja approċċ pan-Ewropew lejn il-garanzija tal-kwalità
esterna, fejn l-istituzzjonijiet jistgħu jagħżlu li jiġu
evalwati minn kwalunkwe QAA barra minn pajjiżhom, filwaqt li jistimola
dimensjoni Ewropea li ttejjeb il-kwalità tal-QA. Sa issa, 39 aġenzija
tal-EHEA (84% tal-QAAs eliġibbli kollha – dawk li ġew riveduti meta
mqabblin mal-ESG) applikaw biex jidħlu fl-EQAR u minn dawn ġew
approvati 35 applikazzjoni[45].
L-utenti ewlenin tar-Reġistru issa huma aktar kunfidenti li l-EQAR qed
jgħin lis-sistemi nazzjonali tal-QA biex jinfetħu għal
aġenziji minn barra (60% tas-sindikati nazzjonali tal-istudenti fl-2012,
meta mqabbel ma’ 41% fl-2009)[46]. Madankollu, il-ministeri nazzjonali
għandhom tendenza li jippreferu li jaħdmu ma’ aġenziji
nazzjonali milli ma’ dawk barranin. Sa issa, żewġ QAAs minn kull
ħamsa li huma rreġistrati fl-EQAR fil-fatt joperaw b’mod
transfruntier, u għal dawk li joperaw b’dan il-mod, id-differenzi
nazzjonali fil-QA u n-nuqqas ta’ dimensjoni Ewropea komuni tal-QA
jippreżentaw sfidi. Sitt pajjiżi tal-UE (AT, BE-nl, BG, LT, PL, RO)
jippermettu li l-HEIs tagħhom jaħdmu ma’ aġenziji barranin
irreġistrati għal evalwazzjoni, awditu jew akkreditazzjoni regolari.
Żewġ pajjiżi oħra (DE, DK) jirrikonoxxu
d-deċiżjonijiet dwar il-QA tal-aġenziji rreġistrati fl-EQAR
kollha fir-rigward tal-programmi konġunti[47]. Il-QA u l-akkreditazzjoni esterni
tal-programmi konġunti huma sfidi billi normalment dawn jinkludu diversi
proċeduri nazzjonali ta’ akkreditazzjoni. Il-gvernijiet ħadu l-impenn
li jeżaminaw il-leġiżlazzjoni u l-prattiki nazzjonali relatati
mal-programmi u l-lawrji konġunti, bħala pass lejn
it-tneħħija tal-ostakoli għall-kooperazzjoni u l-mobbiltà.
Inizjattiva attwali tal-Proċess ta’ Bolonja biex jiġi żviluppat
approċċ Ewropew għall-akkreditazzjoni tal-lawrji konġunti,
tista’ tgħin biex timminimizza l-burokrazija u tiffaċilita t-tkabbir
tal-lawrji konġunti. Sadanittant, il-proġetti tal-ECA[48] huma pass lejn
is-simplifikazzjoni u l-fiduċja reċiproka. Ir-restrizzjonijiet fil-baġit fissru li
ħafna QAAs ikkonċentraw fuq attivitajiet prinċipali fis-sistemi
nazzjonali tagħhom.[49]
Iżda hekk kif l-edukazzjoni għolja ssir aktar konnessa b’mod globali,
il-QA jeħtieġ li tiżviluppa biex toħloq il-fiduċja
meħtieġa mill-HEIs biex dawn jikkooperaw b’mod internazzjonali.
Żvilupp pożittiv li sar mill-2009 huwa t-tendenza li jiġu
inklużi esperti internazzjonali fil-panils tal-QA. L-ENQA u l-EQAR jista’
jkollhom rwol ewlieni fil-bini tal-fiduċja, inkluż permezz
tal-involviment tal-ministeri u partijiet interessati oħrajn, il-ġbir
tad-dejta dwar l-attivitajiet transfruntiera tal-QAAs, u l-promozzjoni ta’
standards u approċċi komuni (inkluż il-ġbir tad-dejta
fil-livell nazzjonali, standards paragunabbli, dokumenti u rapporti
strateġiċi).[50] Il-kooperazzjoni transfruntiera fil-QA hija
partikolarment essenzjali għall-edukazzjoni għolja transfruntiera
(CBHE – il-franchising u l-fergħat tal-campus). Għalkemm dan
jaffettwa biss lil għadd żgħir ta’ studenti fl-Ewropa, dan qed
jiżdied u l-arranġamenti tal-garanzija tal-kwalità jvarjaw
sostanzjalment bejn il-pajjiżi u l-fornituri. Permezz
tal-monitoraġġ tal-kwalità tal-esportazzjonijiet tas-CBHE
tal-istituzzjonijiet tagħhom, il-QAAs jistgħu jgħinu
fl-iżgurar ta’ edukazzjoni ta’ kwalità għolja u b’hekk
jissalvagwardjaw ir-reputazzjoni tas-sistema tal-HE tagħhom u l-abbiltà
usa’ tagħhom li jiġbdu studenti ġodda. Fokus
intensifikat mill-QAAs fuq il-kwalità tal-kooperazzjoni transfruntiera,
bl-aġenziji jsaħħu r-rabtiet internazzjonali tagħhom stess,
se jżid il-kredibbiltà, it-trasparenza u l-konsistenza
tal-valutazzjonijiet tagħhom. Biex dan il-proċess jiġi
ffaċilitat, il-QAAs fil-pajjiż ospitanti jistgħu jiġu
infurmati dwar il-valutazzjonijiet tal-kwalità tal-istituzzjonijiet tas-CBHE li
jinsabu f’pajjiżhom, jew jistgħu jwettqu valutazzjonijiet konġunti.
Il-ftehimiet bilaterali li jagħtu mandat lill-aġenziji tal-QA
fil-pajjiż ospitanti biex jaġixxu f’isem l-aġenzija tal-QA tal-oriġini,
jew biex tippermetti lil aġenzija rreġistrata fl-EQAR tevalwa
l-istituzzjoni tas-CBHE, jistgħu jgħinu biex jiġi indirizzat
it-tħassib dwar il-kwalità, u għandhom il-vantaġġ
miżjud li jinkoraġġixxu l-kooperazzjoni transfruntiera u
t-tagħlim reċiproku. 3. KONKLUŻJONIJIET
– APPOĠĠ MILL-UE GĦAT-TITJIB TAL-KWALITÀ FL-EDUKAZZJONI
GĦOLJA Dan ir-rapport juri li sar xi progress
mill-2009, iżda jiżvela wkoll li hemm nuqqasijiet f’kif il-QA
tappoġġja r-riformi fl-edukazzjoni għolja
bħat-twessigħ tal-aċċess, it-titjib fl-impjegabbiltà u
l-internazzjonalizzazzjoni, jew bit-titjib fit-taħriġ f’livell ta’
dottorat u fl-istrateġiji tar-riżorsi umani. Biex jiġu
indirizzati dawn in-nuqqasijiet, il-QA għandha ssir sors ta’
appoġġ għall-ħolqien ta’ kultura ta’ kwalità interna aktar
milli proċedura biex jiġi vverifikat li kollox ikun qed isir.
Għandha tinteraġixxi mal-oqsma kollha tal-attivitajiet ta’
istituzzjoni, biex iżżomm ruħha aġġornata mal-bidliet
f’kif titfassal u titwassal l-edukazzjoni għolja, u tinvolvi
lill-istituzzjoni kollha fil-ħolqien ta’ kultura ta’ kwalità li sservi ta’
bażi għat-tagħlim. Barra minn hekk, b’mod aktar frekwenti
ċ-ċittadini qegħdin jiċċaqilqu bejn is-sistemi – kemm
fil-mogħdijiet edukattivi tradizzjonali u kemm biex jaġġornaw u
jwessgħu l-għarfien u l-ħiliet tagħhom tul ħajjithom.
Għadd akbar ta’ opportunitajiet ta’ tagħlim ma għadhomx
jikkonformaw mal-arranġamenti konvenzjonali tal-klassifikazzjoni.
L-istudenti qed jingħataw dejjem aktar offerti – kif inhu xieraq – li
jagħtuhom ċans ifasslu l-mogħdija tat-tagħlim tagħhom
billi jagħżlu opportunitajiet minn subsistemi u forom ta’ twassil
differenti, inkluż permezz ta’ riżorsi tat-tagħlim disponibbli
permezz tal-ICT, u għandhom ikunu jistgħu jafdaw il-kwalità
tagħhom. L-emerġenza ta’ oqfsa ta’ kwalifiki li
jkollhom kwalità garantita għat-tagħlim tul il-ħajja, li
ġiet promossa bis-sħiħ mill-EQF, tagħti lok għal
riflessjonijiet fuq approċċ ibbażat fuq is-setturi lejn
il-garanzija tal-kwalità, u dwar jekk huwiex possibbli li jiġu
identifikati xi prinċipji u linji gwida bażiċi li jkunu validi
għas-setturi kollha u applikabbli għall-kwalifiki kollha. Biex tali
sfidi jiġu indirizzati, ikun utli li tiġi diskussa l-QA
fl-edukazzjoni għolja f’kuntest komprensiv tal-istrumenti kollha
għall-garanzija tat-trasparenza u l-kwalità. Il-każ għal
koordinazzjoni aktar mill-qrib tal-istrumenti Ewropej kollha
għall-garanzija tat-trasparenza u l-kwalità, qed jiġi esplorat mill-Kummissjoni
bħala mezz biex tiġi stabbilita żona Ewropea sħiħa ta’
ħiliet u kwalifiki. Il-kamp ta’ applikazzjoni tal-garanzija tal-kwalità
għandu jitwessa’ biex ikopri firxa usa’ ta’ suġġetti relevanti
għall-edukazzjoni għolja. Fid-dawl ta’ dan, il-Kummissjoni tippjana li
twettaq l-azzjonijiet li ġejjin bil-għan li jkun hemm kooperazzjoni
Ewropea aħjar fir-rigward tal-garanzija tal-kwalità għat-tagħlim
tul il-ħajja: ·
Konsultazzjoni mal-partijiet interessati dwar
is-sejbiet ta’ dan ir-rapport u dwar il-bżonn u l-fattibbiltà tat-titjib
tal-koerenza bejn il-garanzija tal-kwalità fis-subsetturi edukattivi
differenti, bħala parti mill-konsultazzjoni li se ssir dwar żona
Ewropea ta’ ħiliet u kwalifiki, fejn jitfittxu aktar sinerġiji u
konverġenza tal-għodod tal-UE tat-trasparenza u r-rikonoxximent[51]. ·
L-enfasi fuq il-bżonn li ssir rieżami bir-reqqa
tal-ESG li tiffoka b’mod partikolari fuq l-istabbiliment ta’ standards ta’
kwalità aktar milli fuq approċċi proċedurali, twessa’ l-kamp ta’
applikazzjoni tagħha biex jinkludi kwistjonijiet imqajmin f’dan ir-rapport
u jinfetaħ għall-kooperazzjoni dwar il-garanzija tal-kwalità ma’
setturi oħra tal-edukazzjoni u t-taħriġ. ·
Tkomplija fit-titjib tal-artikolazzjoni
tal-għodod tat-trasparenza Ewropej li jappoġġjaw il-garanzija
tal-kwalità, ir-rikonoxximent u l-mobbiltà, fost l-oħrajn fis-segwitu
għall-evalwazzjonijiet tal-2013 tal-Qafas Ewropew tal-Kwalifiki, l-EQAVET
u l-Europass; permezz ta’ appoġġ lin-netwerk ENIC-NARIC, il-Punti ta’
Koordinazzjoni Nazzjonali tal-EQF u ċ-Ċentri tal-Europass; u
fir-reviżjoni tal-Gwida tal-Utenti tal-ECTS. ·
Ħidma mal-Istati Membri biex aktar
aġenziji ta’ garanzija tal-kwalità[52]
jiġu inkoraġġuti japplikaw għar-reġistrazzjoni
tal-EQAR,; u biex jippermettu lil aġenziji barranin irreġistrati
mal-EQAR joperaw fis-sistemi tal-HE tagħhom. ·
Tkomplija tal-promozzjoni tal-kooperazzjoni
fir-rigward tal-QA fil-livell internazzjonali, permezz ta’ djalogu politiku ma’
sħab internazzjonali prinċipali u bħala bażi
għas-sħubijiet mal-HEIs madwar id-dinja. Permezz ta’ Erasmus+, l-UE ser tipprovdi: ·
Appoġġ għall-kooperazzjoni
transfruntiera fil-QA permezz ta’: ·
Sħubijiet strateġiċi u alleanzi
tal-għarfien, li jippermettu lill-HEIs jitgħallmu minn xulxin
fl-iżvilupp ta’ kulturi ta’ kwalità u fl-appoġġ
għall-involviment ta’ min iħaddem u ta’ partijiet interessati
ġodda bħal riċerkaturi, impjegati, eċċ. ·
Għoti ta’ appoġġ lill-QAAs u
lill-HEIs biex jaħdmu flimkien sabiex jiżviluppaw proċessi ta’
garanzija tal-kwalità biex jindirizzaw l-isfidi ewlenin u jiżguraw impatt
aħjar tal-ESG rivedut fil-livell istituzzjonali. ·
Titjib tad-djalogu transsettorjali mal-VET dwar
it-tema tal-QA. ·
L-iskambju ta’ prattiki tajbin biex jitrawmu
proċeduri aktar sempliċi għall-akkreditazzjoni tal-programmi
konġunti, permezz ta’ inizjattivi appoġġjati mill-Ewropa. ·
Appoġġ għal riforma fl-edukazzjoni
għolja, inkluż permezz ta’: ·
Inizjattiva biex tippromwovi riforma fl-edukazzjoni
għolja, inkluż fir-rigward tal-iżvilupp ta’ kultura ta’ kwalità,
permezz ta’ tagħlim u reviżjoni tal-pari u studji jew għodod
tal-partijiet interessati, manwali, eċċ. ·
Proġetti innovattivi biex itejbu
l-kapaċità tal-garanzija tal-kwalità biex tiġi appoġġjata
riforma sostenibbli. Il-Kummissjoni tilqa’ l-enfasi li għamlu
għadd ta’ pajjiżi fuq il-kwalità tas-sistemi tagħhom
tal-edukazzjoni għolja fl-abbozzi tal-Ftehimiet dwar is-Sħubijiet li
qed jitressqu sabiex jipprovdu qafas għan-nefqa mill-Fondi Ewropej
Strutturali u ta’ Investiment għal bejn l-2014 u l-2020. Huwa
kruċjali li dawn l-impenji jiġu msaħħin minn inizjattivi
ffukati fil-programmi operattivi li ser jimplimentaw il-Ftehimiet, u
t-tisħiħ ta’ arranġamenti ta’ garanzija tal-kwalità għandu
jkun objettiv ċar ta’ inizjattivi bħal dawn. [1] COM(2011) 567 finali. [2] COM(2013) 499 finali. [3] COM(2013) 654 finali. [4] Previżjoni tal-Ħiliet tal-OECD
għall-2013: L-Ewwel Riżultati mill-Istħarriġ
tal-Ħiliet tal-Adulti.
http://skills.oecd.org/documents/OECD_Skills_Outlook_2013.pdf [5] COM(2009) 487 finali. [6] Rakkomandazzjoni 2006/143/KE
tal-15 ta’ Frar 2006 (ĠU L 64, 4.3.2006). [7] Rauhvargers, Andrejs (2012): Report by the EHEA Working
Group on Recognition (Rapport mill-Grupp ta’ Ħidma EHEA dwar
ir-Rikonoxximent), p. 23. Disponibbli onlajn fuq http://www.ehea.info/Uploads/%281%29/Recognition%20WG%20Report.pdf [8] http://www.eua.be/Libraries/Publications_homepage_list/Salzburg_II_Recommendations.sflb.ashx http://ec.europa.eu/euraxess/pdf/research_policies/Principles_for_Innovative_Doctoral_Training.pdf [9] http://ec.europa.eu/euraxess/index.cfm/rights/strategy4Researcher [10] EACEA (2012): Iż-Żona
Ewropea ta’ Edukazzjoni Għolja fl-2012: Ir-Rapport dwar l-Implimentazzjoni
tar-Rapport ta’ Bolonja, p. 60. http://www.ehea.info/Uploads/%281%29/Bologna%20Process%20Implementation%20Report.pdf [11] Loukkola, Tia; Zhang, Thérèse (2010): Examining Quality
Culture: Part 1 (Neżaminaw il-Kultura ta’ Kwalità: L-ewwel Parti). EUA.
Brussell, p. 33.
http://www.eua.be/pubs/Examining_Quality_Culture_Part_1.pdf [12] EACEA, op.cit, p. 68. [13] IBAR (2012): Identifikazzjoni tal-Ostakoli fil-Promozzjoni
tal-ESG għall-Garanzija tal-Kwalità fil-Livell
Istituzzjonali. Pakkett tax-Xogħol 8, p. 4. http://www.ibar-llp.eu/assets/files/wp8/WP8%20Cross-country%20comparative%20study.pdf [14] Ibid., p. 38. [15] Jungblut, Jens; Vukasovic, Martina (2013): QUEST FOR
QUALITY FOR STUDENTS - Survey on Students’ perspectives (IT-TFITTXIJA
GĦALL-KWALITÀ GĦALL-ISTUDENTI – Stħarriġ dwar
il-perspettivi tal-Istudenti) ESU, Brussell, p. 68. http://www.esu-online.org/resourcehandler/30010f4b-c7a9-4827-93a5-84aaaaa91709/ [16] Bischof, Lukas; Gajowniczek, Joanna; Maikämper, Moritz
(2013): Study to Prepare the Report on Progress in the Development of Quality
Assurance Systems in the Various Member States and on Cooperation Activities at
European Level (Studju biex Jitħejja Rapport dwar il-Progress
fl-Iżvilupp tas-Sistemi ta’ Garanzija tal-Kwalità fid-Diversi Stati Membri
u dwar l-Attivitajiet ta’ Kooperazzjoni fil-Livell Ewropew), p. 27. [17] Il-Modernizzazzjoni tal-Edukazzjoni Għolja
fl-Ewropa: aċċess, żamma u impjegabbiltà – riċerka
tal-Eurydice, li għandha tiġi ppubblikata fl-ewwel semestru tal-2014.
BE-de u IS jinvolvu lil min iħaddem fi QA esterna mingħajr ebda
rekwiżiti formali. [18] Id-dejta tas-sors tal-Eurydice għar-rapport ta’
Implimentazzjoni ta’ Bolonja. [19] EACEA, op.cit., p. 69. [20] Bischof et al., op.cit., p. 39. Vercruysse, Proteasa,
2012. [21] ENQA (2011): IMMAPPJAR TAL-IMPLIMENTAZZJONI U
L-APPLIKAZZJONI TAL-ESG (PROĠETT TA’ MMAPJAR TAL-ESG). ENQA. Brussell, p. 56.
http://www.enqa.eu/files/op_17_web.pdf [22] IBAR (2012): Pakkett tax-Xogħol 5, p. 12. http://www.ibar-llp.eu/assets/files/wp5/WP5%20Cross-country%20comparative%20study.pdf [23] Jungblut, Vukasovic, op.cit., p. 67. [24] Il-Konferenza Ministerjali tal-EHEA (2012): Bucharest
Communiqué, p 2. Reviżjoni mwettqa mill-organizzazzjonijiet
tal-partijiet interessati (l-ENQA; l-ESU; l-EUA; l-EURASHE, Education
international; l-EQAR; Business Europe) għall-approvazzjoni mill-Ministri
fl-2015 [25] Eurydice, op. cit. [26] Il-medja tal-OECD fl-2011 kienet 68,4 % ta’ dawk
f’livell tal-ewwel lawrja li spiċċaw il-kors tagħhom [27] Loukkala, Zhang, op.cit., pp. 11, 30. [28] EACEA, op.cit., p. 112. [29] Sursock, Andrée; Smidt, Hanne (2010): Trends 2010: A
decade of change in European Higher Education. (Tendenzi 2010:
Deċennju ta’ bidla fl-Edukazzjoni Għolja Ewropea) EUA. Brussell, p. 86. http://www.eua.be/typo3conf/ext/bzb_securelink/pushFile.php?cuid=2756&file=fileadmin/user_upload/files/Publications/Trends_2010.pdf [30] EACEA, op.cit., p. 51. [31] Ibid., p. 51. [32] Cf. Bucharest Communiqué, p. 4. [33] Loukkala, Zhang, op.cit., p. 34. [34] Rapport dwar il-Grupp ta’ Livell Għoli dwar
il-Modernizzazzjoni tal-Edukazzjoni Għolja, http://ec.europa.eu/education/higher-education/modernisation/index.html [35] Eurydice, mhux ippubblikat. [36] Ibid. [37] Gaebel, Michael et al (2012): Tracking Learners’ and
Graduates’ Progression Paths (TRACKIT). (L-Ittraċċar tal-Meded ta’
Progress tal-Istudenti u l-Iggradwati) EUA. Brussels, pp 27-28. http://www.eua.be/Libraries/Publications_homepage_list/EUA_Trackit_web.sflb.ashx [38] Eurydice, mhux ippubblikat. [39] Gaebel et al., op.cit, p. 26. [40] Ibid, p. 44. [41] Sursock, Smidt, op.cit, p. 21. [42] Bischof, op.cit, p. 50. [43] http://www.enqa.eu/agencies.lasso,
ġie vverifikat fl-4.11.2013
(għalkemm jinkludi pajjiżi żgħar li jista’ jkun li ma
għandhomx QAA nazzjonali). [44] Il-Membri Governattivi tal-UE: AT, BE-nl, BG, HR, CY, CZ,
DK, EE, ES, FR, DE, IE, PT, LV, LU, MT, NL, PL, PT, RO, SI -
http://www.eqar.eu/association/members.html#c28 [45] http://www.eqar.eu/fileadmin/documents/eqar/information/EQAR_AR12_screen.pdf [46] Bischof, op.cit., p. 56. [47] Tück,
Colin (2013): Rapport Annwali tal-EQAR tal-2012, pp. 15-17.
http://www.eqar.eu/fileadmin/documents/eqar/information/EQAR_AR12_print.pdf [48] Ibid. Ara wkoll MULTRA fuq: http://www.ecaconsortium.net/main/documents/mutual-recognition-agreements
[49] Bischof, op. cit., p. 52. [50] L-ENQA u l-EQAR mexxew proġetti li wasslu
għar-rapport fl-2014. [51] COM(2012) 669 finali. [52] Pjan Strateġiku għal bejn l-2013 u l-2017 (Tück,
op.cit, pp 25-29) jissuġġerixxi, fost l-oħrajn, li dan isir
permezz ta’ reviżjoni tal-ESG.