IARSCRÍBHINN

Ríomhtar luach CBL neamhbhailithe (mar gheall ar imghabháil nach mbaineann le cúlcheadú an cheannaitheora (‘gan chomhpháirteachas’) agus, más ábhartha, mar gheall ar dhócmhainneacht) agus úsáid á baint as an dá athróg seo a leanas:

1.	Luach na bhfáltas CBL teoiriciúil;

2.	An neamhréireacht idir fáltais CBL theoiriciúla agus fáltais CBL iarbhír a bailíodh.

Fáltais CBL theoiriciúla a ríomh

Is ionann na fáltais CBL theoiriciúla agus na méideanna CBL a bhaileofaí dá n–íocfadh gach aonad atá faoi réir CBL é mar a cheanglaítear leis an dlí.

Ní coincheap ná comhiomlán de chuid CCE 2010 é CBL teoiriciúil. Is féidir CBL teoiriciúil a mheas i samhail ríofa ad hoc, lena n–aonraítear an CBL neamh-inasbhainte a áirítear go hintuigthe ar thaobh caiteachais na gcuntas (i.e. san áireamh ach gan iad a nochtadh sa chaiteachas arna luacháil ag praghsanna na gceannaitheoirí).

Go sonrach, chun fáltais CBL theoiriciúla a ríomh, is é an chéad chéim an bonn CBL a thabhairt i gcomhréir leis an reachtaíocht reatha: i bhfocail eile, na hidirbhearta uile atá faoi réir CBL neamh-inasbhainte a shainaithint. Déantar an ríomh sin trí úsáid a bhaint as na sonraí cuntas náisiúnta imdhealaithe is gráinní atá ar fáil. Ríomhtar an bonn CBL i bhfianaise na reachtaíochta agus na rialacha reatha uile lena rialaítear CBL.

Is é an dara céim an ráta iomchuí CBL a chur i bhfeidhm ar gach idirbheart arb é an bonn CBL é mar a shainítear sa mhír roimhe seo. Ní mór gurb iad na rátaí CBL a chuirfear i bhfeidhm na cinn a bhí i bhfeidhm le linn na bliana ar ríomhadh an bonn CBL ina leith (agus aon athrú a rinneadh le linn na bliana á chur san áireamh go cuí). Ríomhtar fáltais CBL theoiriciúla i bhfianaise na reachtaíochta agus na rialacha reatha uile lena rialaítear CBL.

Chun na hidirbhearta uile sa gheilleagar inar cheart CBL neamh-inasbhainte a mhuirearú a shainaithint, is gá anailís an-mhionsonraithe a dhéanamh ar chaiteachas (tomhaltas críochnaitheach, tomhaltas idirmheánach, ollfhoirmiú an chaipitil sheasta) chun na hidirbhearta atá inchánach a aonrú agus na ceannaitheoirí nach féidir leo CBL a asbhaint a aonrú (rud a bhraitheann ar mheascán tosca amhail an earnáil institiúideach, gníomhaíocht eacnamaíoch agus méid). Ba cheart na catagóirí idirbheart seo a leanas (don chuid atá faoi réir CBL neamh-inasbhainte) a chur san áireamh agus CBL teoiriciúil á ríomh:

—	Caiteachas Teaghlaigh ar Thomhaltas Críochnaitheach (coincheap baile, i.e. caiteachas ar an gcríoch baile);

—	Tomhaltas idirmheánach earnáil S.13 (i ndiaidh pro rata neamh-inasbhainteachta don earnáil a chur i bhfeidhm);

—	Tomhaltas idirmheánach earnáil S.15 (i ndiaidh pro rata neamh-inasbhainteachta don earnáil a chur i bhfeidhm);

—	Tomhaltas idirmheánach earnálacha S.11, S.12 agus S.14 (i ndiaidh pro rata neamh-inasbhainteachta do na gníomhaíochtaí aonair a chur i bhfeidhm);

—	Aistrithe sóisialta comhchineáil arna gceannach ag earnáil S.13;

—	Aistrithe sóisialta comhchineáil arna gceannach ag earnáil S.15;

—	Ollfhoirmiú Caipitil Sheasta earnáil S.13 (i ndiaidh pro rata neamh-inasbhainteachta don earnáil a chur i bhfeidhm);

—	Ollfhoirmiú Caipitil Sheasta earnáil S.15 (i ndiaidh pro rata neamh-inasbhainteachta don earnáil a chur i bhfeidhm);

—	Ollfhoirmiú Caipitil Sheasta earnálacha S.11, S.12 agus S.14 (i ndiaidh pro rata neamh-inasbhainteachta do na gníomhaíochtaí aonair a chur i bhfeidhm); agus

—	Éadálacha lúide diúscairtí earraí luachmhara.

I gcás cineálacha áirithe idirbheart, is gá ‘ pro rata neamh-inasbhainteachta’ a chur i bhfeidhm chun cuntas a thabhairt ar an gcás nach bhfuil ach codanna de chaiteachas ábhartha na hearnála nó na gníomhaíochta institiúidí ar leith faoi réir CBL neamh-inasbhainte. Sna cásanna sin, ní mór pro rata neamh-inasbhainteachta den sórt sin a chur i bhfeidhm, bunaithe ar an sciar den aschur díolmhaithe in aschur iomlán na hearnála/gníomhaíochta ar leith.

Ina theannta sin, ba cheart caiteachas ar roinnt táirgí a bheith faoi réir srianta náisiúnta maidir leis an gceart CBL ionchuir a asbhaint (e.g. gluaisteáin ghnó agus caiteachas gaolmhar, ‘costais ionadaíochta’, etc.) a chur san áireamh ar bhonn uilechoiteann, gan beann ar pro rata neamh-inasbhainteachta do na gníomhaíochtaí nó do na hearnálacha (de réir mar is iomchuí).

Ba cheart roinnt sainiúlachtaí eile a áireamh sa tsamhail – a mhéid is féidir – mar shampla:

—	Scéimeanna CBL speisialta a bheith ann do ghnólachtaí beaga faoi bhun tairseach chlárúcháin áirithe;

—	Scéimeanna CBL speisialta eile a bheith ann: feirmeoirí cothromráta, scéim corrlaigh do thionscnóirí turas etc.;

—	Eisiamh ceart tomhaltais earraí arna dtáirgeadh ar bhonn féinchuntais;

—	Eisiamh ceart na gceannachán saor ó cháin i siopaí saor ó dhleacht;

—	Cuimsiú idirbheart nach bhfuil sa chuntas earraí agus seirbhísí ach a d’fhéadfadh a bheith faoi réir CBL neamh-inasbhainte, e.g. ceannach talún foirgníochta.

Déantar meastachán ar an gcáin i ngach ceann de na hidirbhearta thuasluaite arb é an bonn CBL é tríd an ráta CBL iomchuí a chur i bhfeidhm: e.g. má dhéantar idirbheart a luacháil 150 ar phraghas an cheannaitheora agus é rátáilte ag 20 %, mheasfaí gurb é 150/1,2×0,2 = 25 an CBL intuigthe atá taobh thiar de.

D’fhéadfadh sé gur ghá an ríomh sin a mhionchoigeartú má bhíonn an t–idirbheart lena mbaineann faoi réir calaois CBL le comhpháirteachas an chustaiméara, ós rud é nár cheart go n–áireofaí sa chuntas náisiúnta praghas an cheannaitheora ar idirbhearta atá faoi réir na calaoise sin an CBL a imghabháladh amhlaidh. Dá bhrí sin, sa chás sin, más eol gurb é 30 luach an earra/na seirbhíse atá faoi réir calaois CBL mar aon le comhpháirteachas atá leabaithe i bpraghas an cheannaitheora (agus más eol nach n–áirítear an CBL gaolmhar a imghabháladh san iomlán de 150), ríomhfaí luach an CBL atá leabaithe i bpraghas an cheannaitheora mar a leanas: (150-30)/1,2 × 0,2 = 20. Is é 100 a bheadh i gceist le glanluach na n–idirbheart ‘rialta’ agus na n–idirbheart atá faoi réir calaois CBL gan chomhpháirteachas, ar ar gabhadh an CBL i bpraghas an cheannaitheora, is é 20 a bheadh i gceist leis an CBL gaolmhar a áirítear i bpraghas an cheannaitheora, is é 30 a bheadh i gceist le luach na n–idirbheart atá faoi réir calaois CBL mar aon le comhpháirteachas, agus CBL mar aon le comhpháirteachas a áirítear i bpraghas an cheannaitheora – 0. Is é 30 × 0,2 = 6 a bheadh i gceist leis an CBL arna imghabháil mar aon le comhpháirteachas cothrom. Is é 20 + 6 = 26 a bheadh i gceist le luach deiridh an CBL teoiriciúil.

I bhfianaise leibhéal na mionsonraí is gá chun CBL teoiriciúil a ríomh, ba cheart an ríomh sin a bheith bunaithe ar na sonraí cuntas náisiúnta is imdhealaithe atá ar fáil, de réir an táirge. Sna Táblaí Soláthair agus Úsáide (SUT) soláthraítear creat oiriúnach do ríomh den sórt sin. Mar sin féin, ní sholáthróidh fiú na sonraí SUT is mionsonraithe an miondealú a chomhfhreagródh go hiomlán do mhionsonraí an chánachais CBL ar tháirgí, ar ghníomhaíochtaí nó ar earnálacha aonair. Dá bhrí sin, gan dabht, ní mór faisnéis fhorlíontach ó fhoinsí eile a fhiosrú chun an reachtaíocht CBL atá i bhfeidhm a léiriú go cruinn. Áirítear ar na foinsí sin taifid fhioscacha agus/nó riaracháin mhionsonraithe nó suirbhéanna staidrimh. I gcásanna áirithe, chun na scoilteanna is gá a shuí, ní mór dul i muinín staidéir aonuaire, patrúin ualaithe éagsúla, meastacháin nó toimhdí saineolaithe.

An neamhréireacht idir fáltais CBL theoiriciúla agus fáltais CBL a bailíodh go hiarbhír a ríomh agus anailís a dhéanamh air sin

Tá dhá chomhpháirt sa neamhréireacht idir fáltais CBL theoiriciúla (arna ríomh i bhfianaise na reachtaíochta agus na rialacha reatha uile) agus fáltais CBL iarbhír:

1.	CBL arna imghabháil lena mbaineann cúlcheadú na gceannaitheoirí (mar aon le comhpháirteachas) (cásanna nach n–íocann an ceannaitheoir CBL leis an díoltóir; tugann sé sin le tuiscint nár sonrascadh CBL);

2.

CBL arna imghabháil nach mbaineann cúlcheadú na gceannaitheoirí leis (gan chomhpháirteachas) (cásanna ina n–íocann an ceannaitheoir CBL leis an díoltóir, ach go dteipeann ar an díoltóir é a tharchur chuig na húdaráis chánach, lena n–áirítear cásanna dócmhainneachta an díoltóra; tugann sé sin le tuiscint gur sonrascadh CBL agus dá bhrí sin ba cheart cásanna calaoise CBL arna déanamh ag trádálaí atá ar iarraidh a mheas anseo freisin).

Mar thoradh air sin, sroichtear luach CBL neamhbhailithe (mar gheall ar imghabháil ‘gan chomhpháirteachas’ agus, más ábhartha, mar gheall ar dhócmhainneacht) trí CBL arna imghabháil ‘le comhpháirteachas’ a asbhaint ón neamhréireacht idir fáltais CBL theoiriciúla agus fáltais CBL iarbhír.

CBL neamhbhailithe = Fáltais CBL theoiriciúla lúide fáltais CBL iarbhír lúide ioncam in easnamh (mar gheall ar imghabháil ‘le comhpháirteachas’)

Is ionann fáltais CBL iarbhír agus na méideanna arna mbailiú go hiarbhír ag na húdaráis chánach don tréimhse lena mbaineann ríomh na bhfáltas CBL teoiriciúil. Déantar fáltais CBL iarbhír a thaifeadadh mar chánacha D.211 mar a leagtar síos in CCE 2010 míreanna 4,27 – 4,28. Beidh na cánacha taifeadta sin D.211 ar bhonn fabhraithe i gcomhréir le CCE 2010 mír 4,26. Is féidir fáltais CBL iarbhír a dhíorthú ó mhéideanna a fhianaítear le measúnuithe agus le dearbhuithe a choigeartaítear le comhéifeacht lena léirítear suimeanna measúnaithe agus suimeanna dearbhaithe nár bailíodh riamh (rogha 1a), ó mheasúnuithe agus ó dhearbhuithe lena n–úsáidtear aistriú caipitil (D.995) le haghaidh suimeanna nár bailíodh riamh (rogha 1b) nó ó fháltais airgid thirim arna gcoigeartú de réir ama (rogha 2).

D’fhéadfadh cásanna a bheith ann ina dtugtar teideal faoin reachtaíocht reatha do na húdaráis chánach cealuithe a dhéanamh ar éilimh CBL i gcásanna dócmhainneachta. I gcásanna den sórt sin, bheadh na méideanna CBL neamhbhailithe mar gheall ar dhócmhainneacht san áireamh in D.211, má dhíorthaítear D.211 ó mheasúnuithe agus ó dhearbhuithe leis an aistriú caipitil D.995 lena léirítear na cealuithe (rogha 1b) agus nach n–áireofaí in D.211 iad i gcás go n–úsáidfí airgead tirim arna choigeartú de réir ama nó measúnuithe agus dearbhuithe de réir comhéifeachta ar D.211 (rogha 1a agus rogha 2).

Féadfar luach CBL arna imghabháil ‘le comhpháirteachas’ a ríomh, de réir an ghnáis, agus gníomhaíochtaí a bhfuil coigeartú le haghaidh obair neamhdhearbhaithe déanta ina leith á gcur san áireamh.

Trí úsáid a bhaint as an modh sin, an coigeartú d’obair neamhdhearbhaithe arna dhéanamh ar aschur na mbrainsí gníomhaíochta eacnamaíche a chur i bhfeidhm agus méideanna comhfhreagracha na ndíolachán neamhdhearbhaithe a iolrú faoi na rátaí cuí CBL, is féidir luach na bhfáltas CBL ‘in easnamh’ a diúltaíodh do na húdaráis chánach mar gheall ar imghabháil CBL ‘le comhpháirteachas’ a mheas.

Mar shampla: más rud é, i ndiaidh coigeartú le haghaidh obair neamhdhearbhaithe, go ndéanfaí méadú 15 % ar mheastachán ar thomhaltas teaghlaigh táirge ar leith, gan CBL a áireamh, agus más ionann an ráta CBL a bhfuil feidhm aige maidir le ceannacháin an táirge sin agus 20 %, is féidir an méid atá dlite do na húdaráis chánach a ríomh mar a leanas:

Fáltais CBL in easnamh mar gheall ar imghabháil ‘le comhpháirteachas’ = luach dhíolacháin an táirge roimh choigeartú × 15 % × 20 %.

Áirítear ar chineálacha eile cur chuige féideartha i leith an idirdhealaithe idir an chalaois CBL le comhpháirteachas agus gan chomhpháirteachas, e.g. úsáid sonraí fioscacha nó toimhdí saineolaithe ar cad iad na gníomhaíochtaí a bhfuil baint acu le na cineálacha éagsúla calaoise.

CBL neamhbhailithe a thaifeadadh sna cuntais náisiúnta

Ag glacadh leis nach ndéantar idirbhearta nach dtuairiscítear d’údaráis chánach a thuairisciú d’údaráis staidrimh ach an oiread, agus mura bhfuil luachanna CBL neamhbhailithe (mar gheall ar imghabháil gan chomhpháirteachas agus mar gheall ar dhócmhainneacht) san áireamh go hintuigthe sna cuntais cheana féin, ba cheart na coigeartuithe seo a leanas ar idirbhearta na gcuntas náisiúnta a dhéanamh, i gcás inarb iomchuí, chun cuntas a thabhairt ar an CBL neamhbhailithe arna ríomh de réir an mhodha a thuairiscítear thuas (nó de réir modh coibhéiseach):

1,	Ar thaobh an táirgthe: ní mór luach an CBL neamhbhailithe a áireamh i mbreisluach an díoltóra.

2,	Ar thaobh an ioncaim: ní mór luach an CBL neamhbhailithe a áireamh i mbarrachas oibriúcháin an díoltóra.

3,

Ar thaobh an chaiteachais: ní mór luach an CBL neamhbhailithe a áireamh i bpraghas an cheannaitheora ar an earra nó ar an tseirbhís. Dá bhrí sin, ba cheart luach CBL neamhbhailithe a áireamh i dtomhaltas críochnaitheach na dteaghlach agus in ollfhoirmiú caipitil sheasta. Ar bhonn na bhfoinsí agus na modhanna a úsáidtear chun na catagóirí caiteachais a mheas, is féidir na méideanna faoi seach a áireamh sna sonraí foinseacha cheana féin (e.g. má úsáidtear Suirbhé ar Bhuiséad Teaghlaigh) nó níor mhór iad a chur leis go sainráite (e.g. má úsáidtear modhanna indíreacha amhail modh sreafa tráchtearraí nó modhanna cainníochta × praghais).

Níl CBL arna imghabháil i gcalaois le comhpháirteachas le taifeadadh sna cuntais, toisc nach n–íocann an ceannaitheoir é. Tá CBL arna íoc ag an gceannaitheoir ach nach bhfuil bailithe mar gheall ar imghabháil gan chomhpháirteachas agus/nó dócmhainneacht le taifeadadh sna catagóirí faoi seach a léirítear i bpointí 1-3 thuas.