Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προκλήσεις της τηλεργασίας: οργάνωση του χρόνου εργασίας, ισορροπία επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, δικαίωμα αποσύνδεσης»

(Διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος της πορτογαλικής Προεδρίας)

(2021/C 220/01)

Εισηγητής: ο κ.

Carlos Manuel TRINDADE

Αίτημα της πορτογαλικής Προεδρίας του Συμβουλίου	26.10.2020
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο όργανο	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Έγκριση από το τμήμα	11.3.2021
Έγκριση από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	221/15/20

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) αναγνωρίζει ότι, υπό τις συνθήκες της πανδημίας COVID-19, η τηλεργασία συνετέλεσε στη συνέχιση της λειτουργίας της οικονομίας και στην προστασία της απασχόλησης στα διάφορα κράτη μέλη, περιορίζοντας τις απώλειες δραστηριότητας. Πολλά εκατομμύρια Ευρωπαίοι εργαζόμενοι άρχισαν να εργάζονται από το σπίτι τους — περίπου το 40 %, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eurofound).

1.2.

Η προ της πανδημίας κατάσταση στην Ευρώπη εμφανίζει μικρότερα ποσοστά τηλεργασίας σε σύγκριση με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ) και την Ιαπωνία: λιγότερο από το ήμισυ. Από την άλλη πλευρά, η πανδημία επιτάχυνε την τηλεργασία, η οποία κατέληξε να είναι αναντικατάστατη στον αγώνα υπέρ της υγείας. Αυτό σημαίνει τεράστιες προκλήσεις για τις επιχειρήσεις, τους εργαζομένους και την κοινωνία. Είναι σαφές ότι θα μπορέσουν να αντληθούν πολλά διδάγματα από την πανδημία, χάρη στα οποία θα μπορέσουν να ενισχυθούν οι ευκαιρίες που προσφέρει η τηλεργασία και να εξαλειφθούν οι σχετικοί κίνδυνοι.

1.3.

Εν προκειμένω, η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τη διορατικότητα που επέδειξαν οι Ευρωπαίοι κοινωνικοί εταίροι με τη συμφωνία του 2002 σχετικά με την τηλεργασία. Η ΕΟΚΕ καλεί τους κοινωνικούς εταίρους των κρατών μελών να εξακολουθήσουν τον κοινωνικό διάλογο και τις συλλογικές συμβάσεις και να θεσπίσουν κανόνες και διαδικασίες κατάλληλους για κάθε κράτος μέλος και κάθε κλάδο.

1.4.

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι για τις προς εξεύρεση λύσεις πρέπει να ληφθεί υπόψη η μετάβαση της οικονομίας προς την ψηφιοποίηση, προς την πιο βιώσιμη ανάπτυξη και προς τη μείωση των υφιστάμενων ανισοτήτων.

1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να παρακολουθούν την υλοποίηση των συμφωνιών του 2002 για την τηλεργασία και του 2020 για την ψηφιοποίηση. Με βάση την εμπειρία που αποκτήθηκε από την πανδημία, οι υφιστάμενοι κανονισμοί στην ΕΕ και στα κράτη μέλη θα μπορούσαν να τροποποιηθούν και να θεσπιστούν νέοι κανονισμοί για την προώθηση των θετικών πτυχών της τηλεργασίας και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των εργαζομένων. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η οργάνωση του χρόνου εργασίας, οι κίνδυνοι υγείας και ασφάλειας στην εργασία, η ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, το δικαίωμα αποσύνδεσης και η αποτελεσματική άσκηση των εργασιακών δικαιωμάτων κατά την τηλεργασία είναι θέματα στα οποία θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή. Ο ρυθμός των τεχνολογικών εξελίξεων στον κόσμο της εργασίας και των νέων μεθόδων εργασίας είναι επιταχυνόμενος, και απαιτείται να εξασφαλιστεί ότι οι κανόνες και οι πρακτικές θα είναι κατάλληλοι για τις νέες συνθήκες του μέλλοντος.

1.6.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι τα κράτη μέλη, με τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων, απαιτείται να εξασφαλίσουν την ύπαρξη κατάλληλου εθνικού πλαισίου για την τηλεργασία, όπου θα ορίζονται οι κανόνες για τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους που ενδιαφέρονται να την εφαρμόσουν.

1.7.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να μεταφέρουν και να εφαρμόσουν δεόντως την οδηγία σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής.

1.8.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι συμφωνίες του 2002 και του 2020 μεταξύ των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων περιλαμβάνουν τις θεμελιώδεις αρχές που μπορούν να ενισχύσουν τις θετικές επιδράσεις της τηλεργασίας και να ελαχιστοποιήσουν τις δυσμενείς επιπτώσεις της.

1.9.

Η ΕΟΚΕ είναι της γνώμης ότι, από άποψη νομοθεσίας, τα βασικά ζητήματα είναι να διασφαλιστεί ότι η τηλεργασία είναι εθελοντική και αναστρέψιμη και ότι οι τηλεργαζόμενοι έχουν τα ίδια ατομικά και συλλογικά δικαιώματα με τους αντίστοιχους εργαζομένους των επιχειρήσεων στις οποίες δραστηριοποιούνται, συμπεριλαμβανομένης της οργάνωσης της εργασίας κατά τρόπο που να εξασφαλίζει ότι ο φόρτος εργασίας είναι συγκρίσιμος και ότι το καθεστώς τηλεργασίας ορίζεται εγγράφως· ότι θα θεσπίζονται ειδικά μέτρα, εφόσον χρειάζεται, που να εξασφαλίζουν την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων των τηλεργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων των συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας στην εργασία.

1.10.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι είναι σημαντικό να καθορίζονται σαφώς όλα τα ζητήματα που αφορούν εξοπλισμό, ευθύνες και δαπάνες, προτού ξεκινήσει η τηλεργασία. Κατά κανόνα, η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι οι εργοδότες είναι υπεύθυνοι για την παροχή, εγκατάσταση και συντήρηση του αναγκαίου εξοπλισμού για την τηλεργασία. Ο εργοδότης θα πρέπει να καλύπτει άμεσα τις δαπάνες που προκύπτουν από την τηλεργασία, ιδίως εκείνες που σχετίζονται με την επικοινωνία (αναλώσιμα, κινητό τηλέφωνο, διαδίκτυο).

1.11.

Η ΕΟΚΕ προτείνει —στο πλαίσιο της τηλεργασίας και τηρουμένης της ευρωπαϊκής και της εθνικής νομοθεσίας και των συλλογικών διαπραγματεύσεων και συμβάσεων σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό, κλαδικό ή επιχείρησης— να οφείλουν οι επιχειρήσεις να χρησιμοποιούν κατάλληλους μηχανισμούς για τον υπολογισμό του χρόνου κανονικής εργασίας και του χρόνου υπερωριών.

1.12.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι μέθοδοι παρακολούθησης και καταγραφής του χρόνου εργασίας θα πρέπει να είναι αυστηρά προσαρμοσμένες σε αυτόν τον στόχο. Θα πρέπει να είναι γνωστές στους εργαζομένους, να μην είναι επεμβατικές και να αποφεύγεται η παραβίαση της ιδιωτικής ζωής των εργαζομένων, καθώς και να λαμβάνονται υπόψη οι ισχύουσες αρχές για την προστασία των δεδομένων.

1.13.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι τηλεργαζόμενοι δεν μπορούν να ζημιώνονται όσον αφορά την επαγγελματική τους ζωή, ειδικότερα δε όσον αφορά την εξέλιξη της σταδιοδρομίας τους, τη διαρκή επιμόρφωση, την πρόσβαση στην εσωτερική πληροφόρηση της επιχείρησης, στη συνδικαλιστική συμμετοχή και εκπροσώπηση και στα ειδικά εργασιακά δικαιώματα (μεταξύ άλλων ιατρική της εργασίας, ασφαλίσεις), καθώς και την πρόσβαση σε άλλα ειδικά δικαιώματα που ισχύουν στην επιχείρηση.

1.14.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι, ως συνέχεια των μελετών σχετικά με τις συνέπειες της τηλεργασίας, πρέπει να κινηθεί κοινή διαδικασία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) και του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) με στόχο την εκπόνηση σύμβασης της ΔΟΕ για την τηλεργασία. Η ΕΟΚΕ θεωρεί επίσης ότι οι αξιοπρεπείς συνθήκες τηλεργασίας θα πρέπει να αποτελούν μέρος της ατζέντας αξιοπρεπούς εργασίας της ΔΟΕ και των αντίστοιχων εθνικών προγραμμάτων.

2.   Εννοιολογικές πτυχές και πλαίσιο της τηλεργασίας

2.1.

Η παρούσα γνωμοδότηση απαντά στα ερωτήματα που έθεσε η πορτογαλική Προεδρία σχετικά με τις προκλήσεις της τηλεργασίας όσον αφορά την οργάνωση του χρόνου εργασίας, την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής και το δικαίωμα αποσύνδεσης, με την προοπτική της εξέλιξης του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου. Τα ζητήματα αυτά περιλαμβάνουν και μια οπτική βάσει του φύλου, η οποία ωστόσο εξετάζεται σε ειδική γνωμοδότηση (SOC/662), καθώς οι δύο γνωμοδοτήσεις είναι συμπληρωματικές.

2.2.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί σημαντικό το έργο που έχουν εκπονήσει η ΔΟΕ και το Eurofound σχετικά με τις μεθοδολογίες και τις έννοιες που άπτονται της τηλεργασίας, χάρη στο οποίο είναι δυνατή η σύγκριση δεδομένων σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο (1).

2.3.

Σύμφωνα με το έργο αυτό, η ΕΟΚΕ χρησιμοποιεί τον όρο τηλεργασία όταν οι εργαζόμενοι ασκούν επαγγελματική δραστηριότητα εξ αποστάσεως, εκτός των εγκαταστάσεων της επιχείρησης, χρησιμοποιώντας τις τεχνολογίες των πληροφοριών και των επικοινωνιών (ΤΠΕ). Συνεπώς, ο χώρος στον οποίο παρέχεται η εργασία και η χρήση των ΤΠΕ συνιστούν δύο κεντρικές πτυχές της τηλεργασίας. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι υπάρχουν διάφοροι τρόποι άσκησης της τηλεργασίας, σε συνάρτηση με τις υπάρχουσες εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. Η παρούσα γνωμοδότηση εστιάζει στην τηλεργασία των εργαζομένων για λογαριασμό άλλου, χωρίς να εξετάζει την προβληματική των ελεύθερων επαγγελματιών, η οποία θα πρέπει να εξεταστεί στο μέλλον σε ειδική γνωμοδότηση.

2.4.

Η τηλεργασία υπήρξε αντικείμενο πολιτικών που αποβλέπουν στη ρύθμισή της. Παρότι σε ευρωπαϊκό και σε διεθνές επίπεδο δεν υπάρχουν ειδικές κατευθυντήριες γραμμές ή κανόνες για την τηλεργασία, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) διαθέτει εφαρμοστέες επί του προκειμένου νομικές πράξεις, ειδικότερα δε την οδηγία 2003/88/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (2) σχετικά με ορισμένα στοιχεία της οργάνωσης του χρόνου εργασίας, την οδηγία 89/391/ΕΟΚ του Συμβουλίου (3) σχετικά με την εφαρμογή μέτρων για την προώθηση της βελτίωσης της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων κατά την εργασία, την οδηγία (ΕΕ) 2019/1152 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (4) για διαφανείς και προβλέψιμους όρους εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την οδηγία (ΕΕ) 2019/1158 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (5) σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής για τους γονείς και τους φροντιστές. Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να προχωρήσουν στην αποτελεσματική μεταφορά των εν λόγω οδηγιών στο εθνικό τους δίκαιο.

2.5.

Οι Ευρωπαίοι κοινωνικοί εταίροι έχουν επίσης επιδείξει ενδιαφέρον για το ζήτημα. Το 2002 υπεγράφη συμφωνία-πλαίσιο για την τηλεργασία (αυτόνομη συμφωνία), η οποία έχει τεθεί σε εφαρμογή ανομοιογενώς στην Ευρώπη. Τονίζονται πτυχές όπως: ο εθελούσιος χαρακτήρας της τηλεργασίας· η ισότητα μεταχείρισης σε σχέση με τους αντίστοιχους εργαζομένους της επιχείρησης, με ειδικές αναφορές σχετικά με τον φόρτο εργασίας και την πρόσβαση στην κατάρτιση και στα συλλογικά δικαιώματα· η αναστρεψιμότητα· η μη τροποποίηση του καθεστώτος εργασίας λόγω μετάβασης στην τηλεργασία· ο σεβασμός της ιδιωτικότητας του τηλεργαζομένου· η προστασία των δεδομένων και η τήρηση των προτύπων υγιεινής και ασφάλειας στην εργασία. Για λόγους εξακρίβωσης της ορθής εφαρμογής των κανόνων περί υγιεινής και ασφάλειας, ο εργοδότης, η συνδικαλιστική οργάνωση ή οι εκπρόσωποι των εργαζομένων και άλλες αρμόδιες αρχές έχουν πρόσβαση στον χώρο εργασίας, εντός των ορίων των εθνικών νομοθεσιών και των συλλογικών συμβάσεων. Εάν ο τηλεργαζόμενος εργάζεται στην κατοικία του, η πρόσβαση αυτή υπόκειται σε πρότερη ενημέρωση και στη συγκατάθεσή του. Ο τηλεργαζόμενος έχει δικαίωμα να απαιτήσει επισκέψεις επιθεώρησης.

2.6.

Τον Ιούνιο του 2020 οι Ευρωπαίοι κοινωνικοί εταίροι υπέγραψαν αυτόνομη συμφωνία-πλαίσιο σχετικά με την ψηφιοποίηση, η οποία καλύπτει κυρίως τέσσερις συγκεκριμένες πτυχές: ψηφιακές δεξιότητες και ασφάλεια της απασχόλησης· ρυθμίσεις σχετικά με τη σύνδεση και την αποσύνδεση· τεχνητή νοημοσύνη και διατήρηση του ελέγχου από τον άνθρωπο· και σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και επιτήρηση. Η ΕΟΚΕ θεωρεί αναγκαίο να διενεργηθεί αξιολόγηση των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από την εφαρμογή των διατάξεων της παρούσας συμφωνίας το συντομότερο δυνατόν. Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή, τα κράτη μέλη και τους κοινωνικούς εταίρους να προωθήσουν την ταχεία και ορθή εφαρμογή της συμφωνίας. Θα μπορούσε να δρομολογηθεί μια ευρωπαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία σύμφωνα με τις διατάξεις της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) σχετικά με την κοινωνική πολιτική (άρθρα 151 και επόμενα), και /ή σε επίπεδο κράτους μέλους, προκειμένου να προστατευτεί και να κατοχυρωθεί αποτελεσματικά το δικαίωμα των εργαζομένων στην αποσύνδεση.

2.7.

Σε επίπεδο Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων έχει επίσης επιτελεσθεί, και θα συνεχίσει να επιτελείται, σημαντικό έργο, σε μεγάλο αριθμό κλάδων. Στο παράρτημα της παρούσας γνωμοδότησης παρατίθεται μη εξαντλητικός κατάλογος συμφωνιών στον τομέα της τηλεργασίας και της ψηφιοποίησης, που απεικονίζουν αυτήν την προσπάθεια κοινωνικού διαλόγου.

2.8.

Σε επίπεδο κρατών μελών, η εργατική νομοθεσία ρυθμίζει πτυχές που έχουν σημασία για την τηλεργασία, όπως η διάρκεια και η οργάνωση του χρόνου εργασίας, η παροχή εργασίας υπό εξαρτημένη σχέση εργασίας και η υγιεινή και ασφάλεια στην εργασία, με ειδικές διατάξεις που περιλαμβάνουν την απαίτηση έγγραφης σύμβασης εργασίας. Η συμφωνία-πλαίσιο για την τηλεργασία επηρέασε το περιεχόμενο των κανόνων που θεσπίστηκαν.

2.9.

Η τηλεργασία έχει αποτελέσει, και θα συνεχίσει να αποτελεί, αντικείμενο συλλογικών διαπραγματεύσεων και συμβάσεων σε επίπεδο εθνικό (σε ορισμένες περιπτώσεις τριμερούς χαρακτήρα), κλαδικό ή επιχείρησης, το περιεχόμενο των οποίων επηρεάστηκε επίσης από την ευρωπαϊκή σύμβαση του 2002. Οι σχετικές διαπραγματεύσεις συχνά διεξάγονται σε επίπεδο επιχείρησης, και ως εκ τούτου είναι λιγότερο γνωστό το περιεχόμενο των συμφωνηθέντων διατάξεων (6).

2.10.

Εξαιρείται εν προκειμένω η κατάσταση στα κράτη μέλη της Ανατολικής Ευρώπης. Η ΕΟΚΕ καλεί τους κοινωνικούς εταίρους των εν λόγω κρατών μελών να διαπραγματευτούν συμβάσεις περί τηλεργασίας ή να ενημερώσουν τυχόν υφιστάμενες τέτοιες συμβάσεις.

2.11.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Έρευνας για τις Συνθήκες Εργασίας του 2015, το ποσοστό του συνόλου των τηλεργαζομένων ήταν υψηλό σε δύο σκανδιναβικές χώρες, τη Δανία (37 %) και τη Σουηδία (33 %), και στις Κάτω Χώρες (30 %), μεσαίου επιπέδου σε χώρες όπως το Λουξεμβούργο (26 %), η Γαλλία (25 %), η Εσθονία (24 %), το Βέλγιο (24 %) και η Φινλανδία (24 %), ενώ ήταν χαμηλό στις μισές χώρες της ΕΕ, κυμαινόμενο μεταξύ 12 % και 13 % (Γερμανία, Ισπανία, Βουλγαρία, Λιθουανία, Ρουμανία) ή μεταξύ 7 % και 11 % (Ιταλία, Τσεχία, Πολωνία, Σλοβακία, Πορτογαλία και Ουγγαρία). Σημειώνεται ότι, γενικά, στην κατηγορία της «περιστασιακής» τηλεργασίας συγκεντρώνονται οι μισοί τηλεργαζόμενοι, ενώ λιγότερο από το ένα τέταρτο συγκεντρώνεται στην κατηγορία της «τακτικής» τηλεργασίας (τηλεργασία από το σπίτι) (7).

2.12.

Καταγράφονται ορισμένα συμπεράσματα από πρόσφατες έρευνες (8):

2.12.1.

Το 2019, μόνο το 5,4 % της απασχόλησης στην ΕΕ των 27 αφορούσε εργαζομένους που εργάζονταν κανονικά από το σπίτι — ένα ποσοστό που παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητο καθ’ όλη την περασμένη δεκαετία. Ωστόσο, μεταξύ 2009 και 2019, το ποσοστό όσων τηλεργάζονταν περιστασιακά ανήλθε από το 5,2 % το 2009 στο 9 % το 2019. Σύμφωνα με μελέτες της ΔΟΕ, το ποσοστό της τηλεργασίας (συμπεριλαμβανομένων των εργαζομένων «υψηλής κινητικότητας») ανέρχεται σε 8 % του συνόλου του εργατικού δυναμικού στην ΕΕ, έναντι 20 % στις ΗΠΑ και 16 % στην Ιαπωνία (9).

2.12.2.

Τα ποσοστά της τηλεργασίας παρουσιάζουν μεγάλες διακυμάνσεις μεταξύ κλάδων και επαγγελμάτων, είναι δε ιδιαίτερα υψηλά στους κλάδους της πληροφορίας και της τεχνολογίας και στους κλάδους με μεγάλη ένταση γνώσης, καθώς επίσης και στους επαγγελματίες με υψηλό επίπεδο προσόντων. Η βιομηχανική δομή των κρατών μελών, η κατανομή της απασχόλησης ανά μεγέθη επιχειρήσεων, το ποσοστό αυτοαπασχολούμενων και οι ψηφιακές ικανότητες των εργαζομένων είναι μερικοί από τους παράγοντες που εξηγούν τις διαφορές και διακυμάνσεις των ποσοστών τηλεργασίας μεταξύ κρατών μελών.

2.12.3.

Οι διαφορές ως προς την πρόσβαση στην τηλεργασία και στην προστασία που παρέχεται στους εργαζομένους ενδέχεται να αυξήσουν τις ανισότητες μεταξύ εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένου του θέματος της ισότητας των φύλων, που εξετάζεται στη γνωμοδότηση SOC/662. Πρέπει να βρεθεί λύση για το πρόβλημα αυτό.

2.12.4.

Η ανάπτυξη των ψηφιακών ικανοτήτων των εργαζομένων έχει καθοριστική σημασία για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που απορρέουν από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τους νέους τρόπους εργασίας (το 2019, λιγότερες από το 25 % των επιχειρήσεων της ΕΕ προσέφεραν ψηφιακή κατάρτιση, με διακυμάνσεις από 6 % στη Ρουμανία έως 37 % στη Φινλανδία).

2.13.

Με την έξαρση της νόσου COVID-19, πολλά εκατομμύρια εργαζόμενοι στην Ευρώπη άρχισαν να εργάζονται από το σπίτι, το δε Eurofound εκτιμά ότι το 40 % περίπου άρχισαν να τηλεργάζονται με πλήρη απασχόληση λόγω της πανδημίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτό είναι υποχρεωτικό με βάση αποφάσεις που έχουν λάβει οι δημόσιες αρχές για λόγους υγειονομικών ελέγχων.

2.14.

Η ΕΟΚΕ επιβεβαιώνει τις θέσεις που έχει διατυπώσει στις διάφορες γνωμοδοτήσεις της (10) για θέματα σχετικά με το μέλλον της εργασίας, την ψηφιοποίηση, την οργάνωση του χρόνου εργασίας και την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής.

3.   Ευκαιρίες και κίνδυνοι της τηλεργασίας

3.1.

Όσον αφορά τις επιχειρήσεις, η τηλεργασία μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγικότητας, μπορεί όμως και να εγείρει δυσχέρειες ως προς την οργανωτική κουλτούρα και την οργάνωση της εργασίας. Από την άποψη των επιχειρήσεων, η καθιέρωση της τηλεργασίας συνδέεται με ποικίλους στόχους, όπως είναι μεταξύ άλλων οι εξής (11): i. οργάνωση της εργασίας με βάση τα αποτελέσματα, με μεγαλύτερη αυτονομία του εργαζόμενου και ευθύνη για τα αποτελέσματα· ii. εργασία με μεγαλύτερη παραγωγικότητα και αποδοτικότητα (με λιγότερα διαλείμματα)· iii. εξοικονόμηση χώρου για εγκαταστάσεις/γραφεία και σχετικών δαπανών· iv. διευκόλυνση της πρόσβασης στην εργασία για ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων (με υποχρεώσεις παροχής φροντίδας ή με κινητικές αναπηρίες).

3.2.

Για τους εργαζομένους, η τηλεργασία μπορεί να διευκολύνει τον συνδυασμό επαγγελματικού και ιδιωτικού βίου και να μειώσει τις δαπάνες των μετακινήσεων μεταξύ κατοικίας και εργασίας. Γενικά, η τηλεργασία μπορεί να προσφέρει μεγαλύτερη αυτονομία, μεγαλύτερη συγκέντρωση και παραγωγικότητα (12). Ωστόσο, η αυτονομία δεν εξαλείφει πάντοτε τις δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία και την ευεξία, ενώ μπορεί μάλιστα να αυξήσει την εντατικοποίηση της εργασίας όταν συνδυάζεται με υπερβολικό φόρτο εργασίας και με εργασιακή νοοτροπία που κυριαρχείται από τον ανταγωνισμό και επιβάλλει υψηλές επιδόσεις, με αποτέλεσμα υπερβολικό (και μη αμειβόμενο) φόρτο εργασίας και ανεπαρκή ελεύθερο χρόνο (13).

3.3.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι η τηλεργασία συνιστά θετικό στοιχείο για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την απανθρακοποίηση της οικονομίας και για τη διευκόλυνση της αστικής κινητικότητας.

3.4.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι, χάρη στην τηλεργασία, μειώθηκε ουσιωδώς ο αρνητικός αντίκτυπος της πανδημίας της COVID-19. Η σημαντική αύξηση της τηλεργασίας επέτρεψε σε πολλούς τομείς της οικονομίας να παραμείνουν ζωντανοί.

3.5.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η σύγχυση των ορίων μεταξύ χρόνου εργασίας και μη εργασίας μπορεί να οδηγήσει σε παράταση των ωρών πραγματικής εργασίας και μεγαλύτερη εργασιακή ένταση, σε δυσχέρειες αποσύνδεσης και να αποβεί εις βάρος του χρόνου που αφιερώνεται στην οικογένεια. Η καταμέτρηση και συστηματική παρακολούθηση του χρόνου εργασίας συνιστά σημαντική πρόκληση για τις υπηρεσίες επιθεώρησης εργασίας των κρατών μελών και απαιτείται να αντιμετωπιστεί καταλλήλως.

3.6.

Οι έρευνες καταδεικνύουν την ύπαρξη κινδύνων για τους εργαζομένους. Και δεν είναι μόνο οι κίνδυνοι που σχετίζονται με τις διάφορες μορφές απομόνωσης, όπως η υπερένταση και η κατάθλιψη ή το άγχος, αλλά και οι μυοσκελετικοί κίνδυνοι, οι πονοκέφαλοι, η κόπωση, οι διαταραχές του ύπνου, και επίσης τα νέα ψηφιακά φαινόμενα, όπως η συστηματική εικονική παρουσία ή «εικονικός παρουσιασμός». Η επίδραση του παρουσιασμού στην επαγγελματική ζωή ποικίλλει. Σύμφωνα με το Eurofound, η εμπειρία είναι αρνητική για ορισμένους εργαζομένους, ενώ άλλοι είναι ικανοποιημένοι που μπορούν να εργάζονται από το σπίτι αντί να πρέπει να μεταβαίνουν στις εγκαταστάσεις του εργοδότη τους όταν δεν αισθάνονται καλά. Ωστόσο, αυτό δεν θα πρέπει να θίγει το δικαίωμα σε αναρρωτική άδεια. Η τηλεργασία δημιουργεί επίσης σημαντικές δυσκολίες, όπως η οργάνωση και η συμμετοχή σε συνδικαλιστικές δραστηριότητες, η αδιαφάνεια, η παραβίαση της ιδιωτικής ζωής και η διασπορά των τηλεργαζομένων.

3.7.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η τηλεργασία ενέχει και άλλους κινδύνους, και συγκεκριμένα τους σχετιζόμενους με την κυβερνοασφάλεια, που πρέπει να αντιμετωπιστούν καταλλήλως ώστε να προστατευτούν οι επιχειρήσεις και να διαφυλαχθεί η ιδιωτικότητα των τηλεργαζομένων. Άλλος κίνδυνος που σχετίζεται με την τηλεργασία είναι ενδεχομένως η δυσμενής επίπτωση στην κρατούσα εργασιακή νοοτροπία σε μονάδες παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών ή στον χώρο των ενώσεων και του εθελοντισμού.

3.8.

Η τηλεργασία προϋποθέτει ικανότητες στον τομέα των ΤΠΕ και πρόσβαση σε εξοπλισμό και υπηρεσίες, πέρα από τις συνθήκες κατοικίας και άλλες συνθήκες κατάλληλες για την άσκηση τηλεργασίας. Αυτό εγείρει το ζήτημα των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων.

3.9.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι η τηλεργασία μπορεί να διευκολύνει την ένταξη στην αγορά εργασίας ορισμένων ομάδων που υφίστανται διακρίσεις, ιδίως δε ατόμων με αναπηρία, εγκύων γυναικών, μονογονεϊκών οικογενειών, που συχνά αντιμετωπίζουν διαρθρωτικά εμπόδια ως προς την πρόσβαση στην απασχόληση.

3.10.

Η ΕΟΚΕ είναι της γνώμης ότι, από άποψη νομοθεσίας, τα βασικά ζητήματα είναι να διασφαλιστεί: ότι η τηλεργασία είναι εθελοντική και αναστρέψιμη —εκτός από τις έκτακτες περιστάσεις, όπως η πανδημία, όπου την επιβάλλουν οι δημόσιες αρχές— και ότι οι τηλεργαζόμενοι έχουν τα ίδια ατομικά και συλλογικά δικαιώματα με τους αντίστοιχους εργαζομένους των επιχειρήσεων στις οποίες δραστηριοποιούνται· ότι το καθεστώς τηλεργασίας ορίζεται εγγράφως· ότι θα θεσπίζονται ειδικά μέτρα, εφόσον χρειάζεται, που να εξασφαλίζουν την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων των τηλεργαζομένων και την ίση μεταχείρισή τους με τους λοιπούς εργαζομένους.

3.11.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η ρύθμιση της τηλεργασίας θα εξασφαλίσει αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και θα συντελέσει στη μείωση των ανισοτήτων και της φτώχειας των εργαζομένων (14).

3.12.

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι οι εργοδότες είναι υπεύθυνοι για την κατάρτιση, καθώς και για την παροχή, εγκατάσταση και συντήρηση του αναγκαίου εξοπλισμού για την τηλεργασία. Ο εργοδότης θα πρέπει να καλύπτει άμεσα τις δαπάνες που προκύπτουν από την τηλεργασία, ιδίως εκείνες που σχετίζονται με την επικοινωνία (αναλώσιμα, κινητό τηλέφωνο, διαδίκτυο).

3.13.

Θα πρέπει να ληφθούν όλα τα αναγκαία μέτρα για την προστασία των δεδομένων που σχετίζονται με την τηλεργασία, ιδίως των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα των τηλεργαζομένων.

3.14.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι, γενικά, αυξήθηκαν σημαντικά τα συστήματα επιτήρησης, ελέγχου και συστηματικής παρακολούθησης της δραστηριότητας των τηλεργαζομένων από τις επιχειρήσεις. Η ΕΟΚΕ συνιστά η χρήση αυτών των μέσων ελέγχου να μην παραβιάζει τις αρχές της προστασίας των δεδομένων και, εάν χρειάζεται, να ρυθμιστεί με μελλοντική νομοθεσία και/ή συλλογικές διαπραγματεύσεις μεταξύ των κοινωνικών εταίρων των κρατών μελών σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό, κλαδικό και εταιρικό.

4.   Προκλήσεις της τηλεργασίας

4.1.   Οργάνωση του χρόνου εργασίας

4.1.1.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι όλες οι έρευνες συμφωνούν πως η επίδραση της τηλεργασίας στον χρόνο εργασίας είναι το μεγαλύτερο μειονέκτημα αυτής της μορφής εργασίας, καθώς εντοπίζεται ένα επαναλαμβανόμενο πρότυπο παράτασης των ωρών εργασίας (15). Δίνεται στον εργαζόμενο το δικαίωμα να οργανώνει τα ωράρια εργασίας του και αποφεύγει τη μετακίνηση μεταξύ κατοικίας και εργασίας, το αντίτιμο όμως είναι η παράταση της εργασίας κατά τη νύχτα και το Σαββατοκύριακο.

4.1.2.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ως θετική την πρόσφατη συμφωνία των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων όσον αφορά το ότι οι τακτικές ανταλλαγές απόψεων μεταξύ των διευθυντικών στελεχών και των εργαζομένων και/ή των εκπροσώπων τους σχετικά με τον φόρτο εργασίας και τις εργασιακές διαδικασίες (16) συγκαταλέγονται μεταξύ των μέτρων που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στο πλαίσιο των διεργασιών κοινής εταιρικής σχέσης, η οποία αποτελεί τη βάση της συμφωνίας.

4.1.3.

Πράγματι, σε μελέτη που διεξήγαγε το Eurofound (17) αναφέρεται ότι:

4.1.3.1.

Κατά την «τακτική» τηλεργασία, το 30 % περίπου των εργαζομένων εργάζονται κατά τον ελεύθερο χρόνο τους καθημερινά ή αρκετές φορές την εβδομάδα· το 50 % σχεδόν των εργαζομένων αναγκάζονται να διακόψουν την εργασία τους για να αναλάβουν καθήκοντα που δεν προβλέπονταν, ενώ περίπου 20 % εργάζονται άνω των 48 ωρών την εβδομάδα (περίπου 30 % για την τηλεργασία «υψηλής κινητικότητας» και 10 % για την «περιστασιακή»).

4.1.3.2.

Κατά την «τακτική» τηλεργασία, περίπου 40 % των εργαζομένων αναπαύονται λιγότερο από 11 ώρες (περίπου 25 % για την «περιστασιακή» και περίπου 60 % για την τηλεργασία «υψηλής κινητικότητας»).

4.1.4.

Οι έρευνες του Eurofound δείχνουν ότι η ένταση της εργασίας συνιστά κοινό πρόβλημα στις ευρωπαϊκές χώρες (π.χ. 37 % των εργαζομένων αναφέρουν πιεστικές προθεσμίες), με μεγαλύτερη συχνότητα στην τηλεργασία, κυρίως δε υπό τη μορφή της τηλεργασίας «υψηλής κινητικότητας (18).

4.1.5.

Πρέπει να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις στην υγεία και την ευεξία από την εντατική χρήση των ΤΠΕ, όπως η εργασία με οθόνες υπολογιστή ή με έξυπνα τηλέφωνα. Οι δυσμενείς επιδράσεις, που μπορούν να διογκωθούν με την τηλεργασία, αφορούν ψυχολογική πίεση, καταπόνηση της όρασης, άγχος, πονοκεφάλους, κόπωση, διαταραχές του ύπνου και μυοσκελετικά προβλήματα (19).

4.1.6.

Παρότι υπάρχουν ευρωπαϊκοί κανόνες εφαρμοστέοι στην περίπτωση της τηλεργασίας, πρέπει να εκτιμηθεί κατά πόσον η οδηγία για τον χρόνο εργασίας, καθώς και άλλες οδηγίες που αναφέρονται στο σημείο 2.4, ή η συμφωνία για την τηλεργασία (2002) και η συμφωνία για την ψηφιοποίηση (2020) είναι επαρκείς για την προστασία των τηλεργαζομένων (20). Επ’ αυτού, η ΕΟΚΕ σημειώνει τη σημασία της ευρωπαϊκής νομολογίας, στην οποία αναφέρεται ότι «(…) τα κράτη μέλη οφείλουν να επιβάλλουν στους εργοδότες την υποχρέωση να εφαρμόζουν αντικειμενικό, αξιόπιστο και ευχερώς προσβάσιμο σύστημα μετρήσεως του ημερήσιου χρόνου εργασίας κάθε εργαζομένου» (21). Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι εναπόκειται στα κράτη μέλη να καθορίσουν τις ειδικές λεπτομέρειες εφαρμογής ενός τέτοιου συστήματος, λαμβάνοντας υπόψη, μεταξύ άλλων, τις διαφορές μεταξύ κλάδων και δραστηριοτήτων (22).

4.1.7.

Με αυτή την προοπτική, η ΕΟΚΕ προτείνει —στο πλαίσιο της τηλεργασίας και τηρουμένης της ευρωπαϊκής και της εθνικής νομοθεσίας και των συλλογικών διαπραγματεύσεων και συμβάσεων σε επίπεδο περιφερειακό, κλαδικό ή επιχείρησης— να οφείλουν οι επιχειρήσεις να χρησιμοποιούν κατάλληλους μηχανισμούς για τον υπολογισμό του χρόνου κανονικής εργασίας και του χρόνου υπερωριακής εργασίας.

4.1.8.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η ίση μεταχείριση με τους αντίστοιχους εργαζομένους της ίδιας επιχείρησης συμπεριλαμβάνει τις συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας στην εργασία, την οργάνωση της εργασίας κατά τρόπο που να εξασφαλίζεται ότι ο φόρτος εργασίας είναι συγκρίσιμος και το δικαίωμα των συνδικαλιστικών οργανώσεων ή των εκπροσώπων των εργαζομένων να έχουν πρόσβαση στους χώρους παροχής της τηλεργασίας, εντός των ορίων της εθνικής νομοθεσίας και των εθνικών συλλογικών συμβάσεων.

4.1.9.

Οι τηλεργαζόμενοι δεν μπορούν να ζημιώνονται όσον αφορά την επαγγελματική τους ζωή, ειδικότερα δε όσον αφορά την εξέλιξη της σταδιοδρομίας τους, τη διαρκή επιμόρφωση, την πρόσβαση στην εσωτερική πληροφόρηση της επιχείρησης, στη συνδικαλιστική συμμετοχή και εκπροσώπηση και στα ειδικά εργασιακά δικαιώματα (μεταξύ άλλων ιατρική της εργασίας, ασφαλίσεις), καθώς και την πρόσβαση σε άλλα ειδικά δικαιώματα που ισχύουν στην επιχείρηση.

4.2.   Ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής

4.2.1.

Ένα από τα κίνητρα για την επέκταση της τηλεργασίας είναι ότι αυτή η μορφή εργασίας φαίνεται να επιτρέπει καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, μεγαλύτερη παραγωγικότητα και αφοσίωση των υπαλλήλων και μικρότερη εναλλαγή. Ωστόσο, δεδομένου ότι είναι δύσκολο να εξαχθούν οριστικά συμπεράσματα σχετικά με τις επιπτώσεις της τηλεργασίας στον κόσμο της εργασίας με βάση την τρέχουσα κατάσταση της έρευνας επί του θέματος, η πραγματικότητα μπορεί να είναι πολύ πιο σύνθετη και διφορούμενη, και ίσως και αντικρουόμενη, από αυτό το αμοιβαία επωφελές δυναμικό για εργαζομένους και εργοδότες (23).

4.2.2.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι παρατηρείται μια αντίφαση ανάμεσα στην αυξανόμενη ευελιξία των ωραρίων εργασίας και τον στόχο της αξιοπρεπούς εργασίας, που υπερασπίζεται η ΔΟΕ.

4.2.3.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι, όσον αφορά τον συνδυασμό μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, οι δυσμενείς επιπτώσεις διογκώνονται στην περίπτωση των τηλεργαζομένων, Παρουσιάζουν επίσης διακυμάνσεις ανάλογα με τα ατομικά χαρακτηριστικά του εργαζομένου, την εργασιακή νοοτροπία και την οργάνωση της εργασίας (24). Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι η αποτελεσματική μεταφορά στο εθνικό δίκαιο της οδηγίας που ρυθμίζει το ζήτημα αυτό θα συντελέσει ασφαλώς στη βελτίωση των συνθηκών για τους τηλεργαζομένους (25). Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να μεταφέρουν και να εφαρμόσουν ορθά την εν λόγω οδηγία.

4.2.4.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι οι συνέπειες της τηλεργασίας στην ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής είναι άκρως αμφιλεγόμενες, ή ακόμη και αντιφατικές, και ότι απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση όσον αφορά την ισορροπία μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής (26).

4.2.5.

Η ΕΟΚΕ εφιστά την προσοχή στην ανάγκη κατάλληλης κατάρτισης για τους εργαζομένους και τους προϊσταμένους σχετικά με τις ορθές πρακτικές διαχείρισης της τηλεργασίας και με την τήρηση των νομοθετικών και συμβατικών κανόνων, ιδίως ως προς την προώθηση της ισορροπίας μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής.

4.2.6.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να πραγματοποιήσουν τις δέουσες επενδύσεις για τη δημιουργία και/ή την περαιτέρω ανάπτυξη υψηλής ποιότητας και καθολικής πρόσβασης κοινωνικών υπηρεσιών για την παροχή φροντίδας σε ηλικιωμένους και παιδιά, οι οποίες θα συμβάλουν στην εξασφάλιση της ισορροπίας μεταξύ της επαγγελματικής και της ιδιωτικής ζωής.

4.3.   Το δικαίωμα στην αποσύνδεση

4.3.1.

Η ΕΟΚΕ έχει επίγνωση του γεγονότος ότι η νοοτροπία της συνεχούς συνδεσιμότητας και η απουσία ελεύθερου χρόνου για όσους ασκούν τηλεργασία οδηγούν σε σημαντικούς σωματικούς και ψυχοκοινωνικούς κινδύνους (27). Λόγω της σύνδεσης, καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη η τήρηση των ορίων μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής.

4.3.2.

Για να περιοριστούν αυτές οι δυσμενείς επιπτώσεις, εμφανίστηκαν πρόσφατα ορισμένες πολιτικές των κρατών μελών —παρότι σύμφωνα με διαφορετικές προσεγγίσεις— και/ή δράσεις των κοινωνικών εταίρων και των επιχειρήσεων σχετικά με το δικαίωμα αποσύνδεσης, ώστε να προστατεύονται οι εργαζόμενοι κατά τον ελεύθερο χρόνο τους.

4.3.3.

Η συνεχής συνδεσιμότητα επιφέρει δυσμενείς επιπτώσεις. Οι γυναίκες πλήττονται περισσότερο, στο μέτρο που εκείνες φέρουν συνήθως το βάρος των μη αμειβόμενων οικιακών εργασιών και της φροντίδας των παιδιών, των ηλικιωμένων ή των ασθενών (28).

4.3.4.

Η νομοθεσία καλύπτει τα περισσότερα ζητήματα που συνδέονται με την τηλεργασία, και συνεπώς η αποτελεσματική εφαρμογή της εξακολουθεί να είναι σημαντικότατη. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τον Ιούνιο του 2020 υπεγράφη συμφωνία-πλαίσιο για την ψηφιοποίηση, η οποία περιλαμβάνει, ειδικότερα, τις λεπτομέρειες του δικαιώματος αποσύνδεσης, την τήρηση των διατάξεων περί χρόνου εργασίας που προβλέπονται στη νομοθεσία, στις συλλογικές συμβάσεις και σε άλλες συμβατικές διατάξεις, καθώς και το ότι ο εργαζόμενος δεν υποχρεούται να είναι διαθέσιμος προς επικοινωνία με τους εργοδότες εκτός των ωρών εργασίας. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η συμφωνία βρίσκεται σε διαδικασία εφαρμογής από τους κοινωνικούς εταίρους στα κράτη μέλη. Ωστόσο, παραμένει δυνατή μια νομοθετική πρωτοβουλία σύμφωνα με τις διατάξεις της ΣΛΕΕ σχετικά με την κοινωνική πολιτική (άρθρα 151 και επόμενα), προκειμένου να προστατευτεί και να κατοχυρωθεί αποτελεσματικά το δικαίωμα των εργαζομένων στην αποσύνδεση, ώστε να προλαμβάνεται η υποβάθμιση των συνθηκών εργασίας τους.

4.3.5.

Υπάρχουν διάφορες απόψεις ως προς τη θέσπιση δικαιώματος αποσύνδεσης στα κράτη μέλη (29). Τέσσερις χώρες (Βέλγιο, Ισπανία, Γαλλία και Ιταλία) έχουν εγκρίνει ειδική νομοθεσία. Σε δύο χώρες υπήρξε είτε συζήτηση νομοσχεδίων (Πορτογαλία) είτε διαδικασία διαβούλευσης (Κάτω Χώρες), αλλά δεν έχει εγκριθεί ειδική νομοθεσία. Σε άλλα κράτη μέλη, οι απόψεις αποκλίνουν: σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις υπερασπίζονται τη θέσπιση ειδικής νομοθεσίας, επειδή η υφιστάμενη νομοθεσία δεν θεωρείται επαρκής· σε άλλα, θεωρούν ότι οι συλλογικές συμβάσεις συνιστούν την καλύτερη μέθοδο ρύθμισης· τέλος, σε άλλα, υποστηρίζουν ότι είναι επαρκής η νομοθεσία που ρυθμίζει τον χρόνο εργασίας.

4.3.6.

Δεδομένης της κατάστασης αυτής, η ΕΟΚΕ επικροτεί το ψήφισμα που υιοθέτησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 21 Ιανουαρίου 2021, το οποίο ελήφθη υπόψη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο σχέδιο δράσης για τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων της 4ης Μαρτίου στο κεφάλαιο που αφορά την τηλεργασία και το δικαίωμα αποσύνδεσης (30). Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι το δικαίωμα αποσύνδεσης πρέπει να αντιμετωπιστεί δεόντως στο σχέδιο δράσης του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων.

4.3.7.

Όσον αφορά το δικαίωμα αποσύνδεσης, η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι υπερωρίες δεν αποτελούν πρόβλημα αφ’ εαυτών, αρκεί να τηρούνται οι ισχύοντες κανόνες, ιδίως ως προς το ανώτατο όριό τους, και να εξασφαλίζεται ότι όλη η παρασχεθείσα εργασία αμείβεται σύμφωνα με το νομικό πλαίσιο της εκάστοτε χώρας.

5.   Δράσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, των κρατών μελών και των κοινωνικών εταίρων

5.1.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι απαιτούνται περισσότερες και καλύτερες στατιστικές πληροφορίες —και περαιτέρω έρευνα— σχετικά με την τηλεργασία, προκειμένου να εντοπιστούν οι βέλτιστες πρακτικές και να μελετηθεί ο αντίκτυπός της στη ζωή των εργαζομένων, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να βελτιώσει την έρευνα στον τομέα της τηλεργασίας και των συνεπειών της, να ενθαρρύνει την ανταλλαγή —μεταξύ των κρατών μελών— ορθών πρακτικών ως προς την οργάνωση του χρόνου εργασίας, την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής και το δικαίωμα αποσύνδεσης και, τέλος, να στηρίξει την εξέλιξη της αναγκαίας μετάβασης σε θέματα ικανοτήτων, με σεβασμό προς τον κοινωνικό διάλογο και τη συλλογική διαπραγμάτευση μεταξύ των κοινωνικών εταίρων στα διάφορα επίπεδα.

5.2.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι συμφωνίες του 2002 και του 2020 περιλαμβάνουν τις θεμελιώδεις αρχές που μπορούν να ενισχύσουν τις θετικές επιδράσεις της τηλεργασίας και να ελαχιστοποιήσουν τις δυσμενείς επιπτώσεις της.

5.3.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να παρακολουθούν την υλοποίηση των συμφωνιών του 2002 και του 2020 και να προσαρμόσουν, εάν χρειαστεί, την ισχύουσα νομοθεσία —και να θεσπίσουν νέα νομοθεσία— βάσει της εμπειρίας που αποκτήθηκε από την πανδημία, προκειμένου να δώσουν ώθηση στα θετικά στοιχεία της τηλεργασίας και να διαφυλάξουν τα θεμελιώδη δικαιώματα των εργαζομένων. Ο ρυθμός των τεχνολογικών εξελίξεων στον κόσμο της εργασίας και των νέων μεθόδων εργασίας είναι επιταχυνόμενος, πράγμα που σημαίνει ότι οι κανόνες και οι πρακτικές μπορεί να χρειαστεί να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες του μέλλοντος.

5.4.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι τα κράτη μέλη, με τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων, απαιτείται να εξασφαλίσουν ένα κατάλληλο εθνικό πλαίσιο για την τηλεργασία, όπου θα ορίζονται οι κανόνες για τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους που ενδιαφέρονται να την εφαρμόσουν, λαμβανομένων υπόψη των συμφωνιών που προαναφέρονται.

5.5.

Ειδικότερα, η οργάνωση του χρόνου εργασίας, οι κίνδυνοι για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία, η ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, το δικαίωμα αποσύνδεσης και η αποτελεσματική άσκηση των εργασιακών δικαιωμάτων κατά την τηλεργασία είναι θέματα στα οποία θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή.

5.6.

Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι η επίλυση των προβλημάτων που αφορούν την τηλεργασία πρέπει να επιτευχθεί εντός των ορίων των κατευθυντήριων γραμμών του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων και των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών.

5.7.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η ενεργός συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων, σε όλα τα επίπεδα, ιδίως μέσω των συλλογικών συμβάσεων, έχει καθοριστική σημασία για την εξεύρεση ισορροπημένων, αξιοπρεπών και δίκαιων λύσεων.

5.8.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι, ως συνέχεια των μελετών σχετικά με τις συνέπειες της τηλεργασίας, πρέπει να κινηθεί κοινή διαδικασία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) και του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) με στόχο την εκπόνηση σύμβασης της ΔΟΕ για την τηλεργασία. Η ΕΟΚΕ θεωρεί επίσης ότι οι αξιοπρεπείς συνθήκες τηλεργασίας θα πρέπει να αποτελούν μέρος της ατζέντας αξιοπρεπούς εργασίας της ΔΟΕ και των αντίστοιχων εθνικών προγραμμάτων.

---

(1)  Alex Soojung-Kim Pang (2017) Rest — Why you get more done when you work less (Penguin Life, 2018), (πορτογαλική έκδοση: Descansar, Círculo de Leitores, 2017).

(2)  ΕΕ L 299 της 18.11.2003, σ. 9.

(3)  ΕΕ L 183 της 29.6.1989, σ. 1.

(4)  ΕΕ L 186 της 11.7.2019, σ. 105.

(5)  ΕΕ L 188 της 12.7.2019, σ. 79.

(6)  Eurofound and ILO, Working anytime, anywhere: The effects on the world of work (2017), (Εργασία οποτεδήποτε και οπουδήποτε: Επιπτώσεις στον κόσμο της εργασίας), σελ. 51-54 (εφεξής «Eurofound και ΔΟΕ 2017»).

(7)  Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Telework in the EU before and after the COVID-19: where we were, where we head to, Science for Policy Briefs, 2020.

(8)  Ό.π.

(9)  ΔΟΕ, Telework in the 21st century, 2019, σ. 294.

(10)  ΕΕ C 129, 11.4.2018, σ. 44, ΕΕ C 197, 8.6.2018, σ. 45, ΕΕ C 237, 6.7.2018, σ. 8, ΕΕ C 367, 10.10.2018, σ. 15, ΕΕ C 440, 6.12.2018, σ. 37, ΕΕ C 232, 14.7.2020, σ. 18.

(11)  Eurofound και ΔΟΕ 2017, σ. 51.

(12)  Eurofound, Telework and ICT-based mobile work: flexible working in the digital age, 2020, σ. 53 (εφεξής «Eurofound, 2020»).

(13)  Eurofound και ΔΟΕ 2017, σ. 40.

(14)  Βλ. ψήφισμα που εξέδωσε πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

(15)  Telework in the 21st century, ΔΟΕ, 2019, σ. 298

(16)  Συμφωνία-πλαίσιο των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων για την ψηφιοποίηση, Ιούνιος 2020, σ. 10

(17)  Further exploring the working conditions of ICT-based mobile workers and home-based teleworkers, Έγγραφο εργασίας, 2020, σ. 23-33.

(18)  Eurofound 6th European Working Conditions Survey, Overview report, 2016, σ. 47-51. Βλ. επίσης την προηγούμενη υποσημείωση.

(19)  Σχετικά με τις επιπτώσεις της τηλεργασίας στην υγεία και την ευεξία, βλ.: Eurofound 2020, σ. 27-35.

(20)  Eurofound 2020, σ. 54.

(21)  Απόφαση του Δικαστηρίου στην υπόθεση C-55/18, ECLI:EU:C: 2019: 402, σκέψη 60. Σχετικά με την τηλεργασία, βλ. επίσης την εξής νομολογία: C-518/15, C-344/19, C-580/19, C-214/20, C-84/94.

(22)  Όπως στην υπόθεση C-55/18, ECLI: EU 2019: παράγραφος 63.

(23)  Telework in the 21st century, ΔΟΕ, 2019, σ. 302

(24)  Κύρια πηγή: Eurofound 2020, σ. 13-26.

(25)  Eurofound 2020, σ. 54.

(26)  Eurofound και ΔΟΕ 2017, σ. 33 και σ. 40.

(27)  Eurofound και ΔΟΕ 2017, σ. 37.

(28)  Βλ. γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ SOC/662 (βλέπε σελίδα 13 της παρούσας Επίσημης Εφημερίδας.

(29)  Κύρια πηγή: Eurofound 2020, σ. 13-26.

(30)  Βλ. ψήφισμα που εξέδωσε πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Τηλεργασία και ισότητα των φύλων — Προϋποθέσεις ώστε η τηλεργασία να μην οξύνει την άνιση κατανομή μεταξύ ανδρών και γυναικών της μη αμειβόμενης φροντίδας και των οικιακών εργασιών, και ώστε να αναδειχθεί σε μέσο προώθησης της ισότητας των φύλων»

[Διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος της πορτογαλικής Προεδρίας]

(2021/C 220/02)

Εισηγήτρια: η κ.	Milena ANGELOVA
Συνεισηγήτρια: η κ.	Erika KOLLER

Αίτημα της πορτογαλικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ	Επιστολή με ημερομηνία 26.10.2020
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο όργανο	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Έγκριση από το τμήμα	11.3.2021
Έγκριση από την Ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	219/10/18

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Αν και η τηλεργασία αποτελεί ευρέως γνωστή μορφή εργασίας, η εφαρμογή της ενισχύθηκε σημαντικά λόγω της πανδημίας COVID-19, με αποτέλεσμα περισσότερο από το ένα τρίτο των εργαζομένων να εργάζεται από το σπίτι, με το μερίδιο των γυναικών να είναι μεγαλύτερο από εκείνο των ανδρών (1). Δεδομένου ότι οι γυναίκες αναλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της παροχής φροντίδας και των οικιακών εργασιών, η τηλεργασία θεωρήθηκε από αυτές ως η μόνη δυνατότητα συνδυασμού αυτής της μη αμειβόμενης εργασίας με την αμειβόμενη εργασία. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) επιθυμεί να επιστήσει την προσοχή στον κίνδυνο χρήσης της τηλεργασίας ως δυνατότητας ανάληψης της διπλής επιβάρυνσης της αμειβόμενης και της μη αμειβόμενης εργασίας. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ επικροτεί την εκστρατεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την καταπολέμηση των έμφυλων στερεότυπων (2), επαναλαμβάνει την ανάγκη για αλλαγή νοοτροπίας και άρση των διαρθρωτικών εμποδίων, προκειμένου να επιτευχθεί δικαιότερη κατανομή των μη αμειβόμενων οικιακών εργασιών, και παροτρύνει τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν εγκαίρως και αποτελεσματικά την οδηγία σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής.

1.2.

Δεδομένου ότι οι συνθήκες της πανδημίας είναι εξαιρετικές, είναι αναγκαίο να αξιολογηθούν οι σχέσεις μεταξύ της τηλεργασίας και της ισότητας των φύλων, υιοθετώντας μια περισσότερο γενική και μακροπρόθεσμη προοπτική. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπου αυτό ήταν δυνατόν, η τηλεργασία υπήρξε υποχρεωτική ως μέτρο για την προστασία της υγείας και συνοδεύτηκε από πολλά εξαιρετικά και περιοριστικά μέτρα. Υπό κανονικές συνθήκες, η τηλεργασία πραγματοποιείται συνήθως σε οικειοθελή βάση, προκειμένου η εργασία να οργανώνεται έτσι ώστε να ανταποκρίνεται με βέλτιστο τρόπο στους γενικότερους στόχους και στις ανάγκες των επιχειρήσεων και των οργανισμών, καλύπτοντας τις ανάγκες τόσο των εργοδοτών όσο και των εργαζομένων και με σεβασμό του ενωσιακού και του εθνικού νομικού και κανονιστικού πλαισίου (3), καθώς και των επιτευγμάτων στο πλαίσιο του κοινωνικού διαλόγου, και με όλα τα πρακτικού χαρακτήρα ζητήματα να ρυθμίζονται στο πλαίσιο εργασιακών συμφωνιών και συλλογικών συμβάσεων.

1.3.

Η τηλεργασία παρέχει πολλές δυνατότητες συμβολής στην ισότητα των φύλων, όπως βελτιωμένη συμμετοχή στην αγορά εργασίας· μεγαλύτερη ευελιξία ως προς την οργάνωση του χρόνου εργασίας και κατά τον συνδυασμό των μη αμειβόμενων ευθυνών φροντίδας με αμειβόμενη απασχόληση, η οποία μπορεί να βελτιώσει τη συμμετοχή στην αγορά εργασίας· αύξηση της παραγωγικότητας μέσω υψηλότερης απόδοσης· καλύτερη χωροθετική αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης εργασίας χωρίς να απαιτείται μετακίνηση σε άλλη τοποθεσία· εξοικονόμηση χρόνου και κόστους λόγω της κατάργησης ή της μείωσης των καθημερινών μετακινήσεων από και προς την εργασία, κ.λπ. Ταυτόχρονα, η τηλεργασία συνεπάγεται ορισμένους κινδύνους, όπως πιθανές προκλήσεις που συνδέονται με τις ακόλουθες παραμέτρους: ο εργαζόμενος ενδέχεται να καταστεί «αόρατος» στην εργασιακή κοινότητα· έλλειψη επίσημων και άτυπων δομών στήριξης, προσωπικών επαφών με τους συναδέλφους και πρόσβασης σε πληροφορίες, καθώς και σε δυνατότητες προαγωγής και κατάρτισης· δυνητική επιδείνωση των ανισοτήτων μεταξύ των φύλων και αυξημένος κίνδυνος βίας και παρενόχλησης. Για τις γυναίκες, αυτή η παράμετρος μπορεί να οξύνει τις υφιστάμενες ανισότητες μεταξύ των φύλων. Για να μετριαστούν επιτυχώς αυτοί οι κίνδυνοι, είναι αναγκαίο να διενεργηθεί δέουσα ανάλυση της διάστασης του φύλου —δεδομένου ότι ακόμη και πολιτικές που φαινομενικά εμφανίζονται ως ουδέτερες ως προς το φύλο, στην πραγματικότητα, αγνοούν τη διάσταση του φύλου και πλήττουν αρνητικά τις γυναίκες— συνεπώς, πρέπει να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια για επίτευξη θετικού αντικτύπου.

1.4.

Η ΕΟΚΕ λαμβάνει υπόψη της το ισχύον νομικό και συμπληρωματικό πλαίσιο σχετικά με την τηλεργασία. Αυτό περιλαμβάνει την οδηγία για τον χρόνο εργασίας, την οδηγία σχετικά με την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων κατά την εργασία, την οδηγία σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής και τις αυτόνομες συμφωνίες-πλαίσια των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων για την τηλεργασία (2002) και για την ψηφιοποίηση (2020). Σημειώνει επίσης ότι δεν υπάρχει ενοποιημένο ευρωπαϊκό πλαίσιο για την τηλεργασία. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει επισημάνει ότι «ένα νομοθετικό πλαίσιο που θα αποσκοπεί στη ρύθμιση των όρων τηλεργασίας σε ολόκληρη την ΕΕ είναι αναγκαίο προκειμένου να διασφαλισθούν αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και απασχόλησης στην ψηφιακή οικονομία, συμβάλλοντας έτσι στη μείωση των ανισοτήτων και στην αντιμετώπιση του προβλήματος της φτώχειας των εργαζομένων». Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ συνιστά την αξιολόγηση των υφιστάμενων κανόνων προκειμένου να καθοριστεί η αποτελεσματικότητά τους υπό το πρίσμα της ταχείας επέκτασης της τηλεργασίας, της συνειδητοποίησης των νέων κινδύνων και των διδαγμάτων που έχουν αντληθεί. Ειδικότερα, ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους να αναθεωρήσουν και να δώσουν νέα ώθηση στη συμφωνία-πλαίσιο του 2002 για την τηλεργασία.

1.5.

Οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της τηλεργασίας κατά τρόπο που συμβάλλει στην ισότητα των φύλων, καθώς και στην αύξηση της παραγωγικότητας και της ευημερίας στην εργασία, π.χ. μέσω συλλογικών διαπραγματεύσεων. Λαμβάνοντας υπόψη τη μεγάλη ποικιλία των χώρων εργασίας, τα βέλτιστα αποτελέσματα μπορούν να επιτευχθούν με εξατομικευμένα μέτρα σε επίπεδο επιχείρησης και χώρου εργασίας. Αν και εναπόκειται στους εργοδότες να αποφασίσουν σχετικά με την οργάνωση της εργασίας, ο κοινωνικός διάλογος αποτελεί μείζονος σημασίας μέσο στους χώρους εργασίας για τη διαχείριση ζητημάτων, όπως ο μισθός, ο χρόνος εργασίας, οι τρόποι συνδεσιμότητας, η υγεία και ασφάλεια στην εργασία και η κατάρτιση και ανάπτυξη δεξιοτήτων στο πλαίσιο της τηλεργασίας.

1.6.

Οι βασικές προϋποθέσεις της ουδέτερης ως προς τη διάσταση του φύλου τηλεργασίας περιλαμβάνουν την προσβασιμότητα στις αναγκαίες τεχνολογίες, εγκαταστάσεις και δεξιότητες. Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει το αίτημά της για επενδύσεις σε ψηφιακές υποδομές και συνδέσεις για όλους, μεταξύ άλλων σε κοινόχρηστους χώρους κατά τόπους που διευκολύνουν την τηλεργασία εκτός σπιτιού, καθώς και για ενίσχυση των ψηφιακών δεξιοτήτων, με ιδιαίτερη έμφαση στις γυναίκες, ώστε να τους δοθεί η δυνατότητα να συμμετάσχουν στο έπακρο στις αγορές εργασίας και να καλυφθεί κάθε μορφή ψηφιακού χάσματος (4).

1.7.

Η ύπαρξη διαθέσιμων, προσβάσιμων και οικονομικά προσιτών υποδομών φροντίδας και υπηρεσιών για παιδιά, άτομα με αναπηρία και ηλικιωμένους αποτελεί μια ακόμα ζωτικής σημασίας προϋπόθεση για την τηλεργασία και την εργασία εν γένει τηρώντας τους κανόνες περί ισότητας των φύλων. Η ΕΟΚΕ ζητεί να συναφθεί μια «ευρωπαϊκή συμφωνία για την παροχή φροντίδας», η οποία θα εξασφαλίζει την παροχή υπηρεσιών υψηλότερης ποιότητας για όλους καθόλη τη διάρκεια του βίου. Παροτρύνει τα κράτη μέλη να επενδύσουν και να διασφαλίσουν τη διαθεσιμότητα υψηλής ποιότητας, οικονομικά προσιτών, προσβάσιμων και ποικιλόμορφων υπηρεσιών παροχής φροντίδας, οι οποίες να ανταποκρίνονται σε διάφορες απαιτήσεις και καταστάσεις.

1.8.

Η τηλεργασία ενέχει τον κίνδυνο ο εργαζόμενος να καταστεί «αόρατος» στην εργασιακή κοινότητα, να στερείται επίσημων και άτυπων δομών στήριξης, προσωπικών επαφών με συναδέλφους και πρόσβασης σε πληροφορίες. Αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να παραβλέπονται οι ευκαιρίες προαγωγής και επιμόρφωσης και να μην παρέχονται σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις αμοιβές και τα υφιστάμενα δικαιώματα των εργαζομένων. Για τις γυναίκες, αυτό μπορεί να ενέχει τον κίνδυνο να οξυνθούν οι υφιστάμενες ανισότητες μεταξύ των φύλων, όπως το μισθολογικό χάσμα μεταξύ ανδρών και γυναικών. Η προτεινόμενη οδηγία για τη μισθολογική διαφάνεια, που δημοσίευσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 4 Μαρτίου 2021, θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντικό μέσο για την αντιμετώπιση της έλλειψης πληροφόρησης που προκαλείται λόγω αφάνειας.

1.9.

Προκειμένου να ενθαρρυνθεί ο ιδιωτικός τομέας να καινοτομήσει και να επενδύσει σε νέες μεθόδους και να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας για απασχόληση χωρίς αποκλεισμούς, έχει ζωτική σημασία να εγγυηθεί η ΕΕ ευνοϊκούς όρους για την επιχειρηματικότητα, την επιχειρηματική πρακτική και την προώθηση της ψηφιοποίησης, ιδίως για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις και τις μικρομεσαίες (ΜΜΕ). Ομοίως, ο δημόσιος τομέας είναι σημαντικός εργοδότης και απαιτούνται κατάλληλες επενδύσεις για τη διασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών εργασίας και τον εκσυγχρονισμό των υποδομών προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι του ψηφιακού μετασχηματισμού. Η στενή και ομαλή συνεργασία μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα απαιτείται και σε πρακτικό επίπεδο, στους τομείς των ψηφιακών υποδομών, της εκπαίδευσης και κατάρτισης, των υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής πρόνοιας και της έρευνας και καινοτομίας.

1.10.

Η ΕΟΚΕ ζητεί τη διεξαγωγή έρευνας σχετικά με τις επιπτώσεις και τις προϋποθέσεις από την άποψη του φύλου της τηλεργασίας υπό συνθήκες που δεν διέπονται από την πανδημία και λαμβάνοντας υπόψη τις μακροχρόνιες εξελίξεις σε διάφορους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας, καθώς και τη συγκέντρωση και διάδοση των υφιστάμενων καλών πρακτικών σε ολόκληρη την ΕΕ. Αυτό θα επιτρέψει την υιοθέτηση μιας ευαισθητοποιημένης ως προς τη διάσταση του φύλου προσέγγισης, ούτως ώστε να επιτευχθεί η αναγκαία τεχνολογική και κοινωνική καινοτομία που θα εξασφαλίζει τη συνεισφορά της τηλεργασίας στην προώθηση της ισότητας των φύλων (5).

1.11.

Δεδομένου ότι οι κοινωνικές παραδόσεις και η στάση των ατόμων καθορίζουν τις επιπτώσεις της τηλεργασίας στην ισότητα των φύλων, η ΕΟΚΕ ζητεί στοχευμένες δράσεις και εκστρατείες για τη μείωση και την κατάργηση του στερεοτυπικού τρόπου σκέψης. Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους και τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών σε ενωσιακό και σε εθνικό επίπεδο να αναλάβουν ενεργό ρόλο για την προώθηση μη στερεοτυπικών οικογενειακών ρόλων και επιλογών για τις γυναίκες και τους άνδρες όσον αφορά τις σπουδές, το επάγγελμα και τη θέση εργασίας τους.

1.12.

Η ΕΟΚΕ καλεί τους ενωσιακούς και εθνικούς φορείς λήψης αποφάσεων σε διάλογο και συνεργασία με τους κοινωνικούς εταίρους, προκειμένου να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια για την καταπολέμηση κάθε μορφής βίας κατά των γυναικών — μεταξύ άλλων στην εργασία, στο σπίτι και στο διαδίκτυο, και προτρέπει τα κράτη μέλη να κυρώσουν άμεσα τη Σύμβαση για τη βία και την παρενόχληση, 2019 (αριθ. 190) της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) και τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρωτοβουλία της πορτογαλικής Προεδρίας για κατάρτιση δύο διερευνητικών γνωμοδοτήσεων, αμοιβαία συμπληρωματικών, οι οποίες θα στοχεύουν σε μια περισσότερο εις βάθος ανάλυση της τηλεργασίας, λαμβάνοντας υπόψη τα διδάγματα που αντλήθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Αυτό θα μπορούσε επίσης να βελτιώσει την καθοδήγηση της εφαρμογής της οδηγίας σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής και να ενθαρρύνει τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για τη διάδοση βέλτιστων πρακτικών ως προς τη χρήση της τηλεργασίας. Οι εν λόγω γνωμοδοτήσεις θα συμβάλουν στα μελλοντικά σχέδια συμπερασμάτων του Συμβουλίου κατά το πρώτο εξάμηνο του 2021.

2.2.

Η ταχεία ψηφιοποίηση της οικονομίας και της κοινωνίας, η οποία επιταχύνθηκε σημαντικά από την πανδημία COVID-19, έδωσε ώθηση στη χρήση της τηλεργασίας, με αποτέλεσμα ποσοστό 34 % των εργαζομένων να εργάζεται αποκλειστικά και 14 % εν μέρει από το σπίτι τον Ιούλιο του 2020 (6). Ενώ η πανδημία διευκολύνει την κατανόηση της εκτεταμένης διάδοσης της τηλεργασίας, κρίνεται σκόπιμο να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στους φυσιολογικούς όρους εργασίας κατά την τηλεργασία που δεν επηρεάστηκαν από την πανδημία.

2.3.

Αν και η ισότητα των φύλων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και η τηλεργασία έχει πολλές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις πέραν εκείνων που αφορούν την ισότητα των φύλων, η παρούσα διερευνητική γνωμοδότηση εξετάζει συγκεκριμένα τις σχέσεις μεταξύ τηλεργασίας και ισότητας των φύλων, όπως ζητήθηκε από την πορτογαλική Προεδρία. Σκοπός είναι η εξεύρεση τρόπων να καταστεί η τηλεργασία ένα από τα οχήματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων και να μην οξυνθεί η άνιση κατανομή της μη αμειβόμενης φροντίδας και των οικιακών εργασιών μεταξύ γυναικών και ανδρών, δεδομένου ότι η τηλεργασία μπορεί να συνεπάγεται τόσο οφέλη όσο και κινδύνους σε σχέση με την ισότητα των φύλων. Η ΕΟΚΕ αναδεικνύει την ανάγκη για ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στη χάραξη των πολιτικών προκειμένου να μετριαστούν οι κίνδυνοι και να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες που προσφέρονται.

2.4.

Η αξιοποίηση του δυναμικού της τηλεργασίας με παράλληλο μετριασμό των σχετικών κινδύνων συμβάλλει στη διατήρηση των συνολικών οφελών για την ισότητα των φύλων (7). Μολονότι οι άνδρες είναι πιθανότερο να διεξάγουν κινητή εργασία εκτός των εγκαταστάσεων του εργοδότη απ’ ό, τι οι γυναίκες, οι γυναίκες απασχολούνται μέσω τηλεργασίας από το σπίτι τακτικότερα σε σχέση με τους άνδρες. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί σε έναν ορισμένο βαθμό από τους ειδικούς ανά χώρα και νοοτροπία ρόλους που έχουν ανατεθεί στα φύλα και τα μοντέλα επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής (8). Οι γυναίκες αναλαμβάνουν συνήθως το μεγαλύτερο μέρος των μη αμειβόμενων εργασιών παροχής φροντίδας στα νοικοκυριά (9), και μολονότι αυτό συνιστά ζωτικής σημασίας τμήμα της κοινωνικοοικονομικής ζωής, δεν αναγνωρίζεται ως τέτοιο. Αν και η τηλεργασία μπορεί να συμβάλει σε μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, περιλαμβάνει επίσης τον κίνδυνο αύξησης της επιβάρυνσης των γυναικών, οι οποίες καλούνται να αναλάβουν ακόμα μεγαλύτερο μέρος των μη αμειβόμενων οικιακών εργασιών, όντας παράλληλα εκτεθειμένες σε άλλους κινδύνους, όπως η ενδοοικογενειακή και η διαδικτυακή βία ή η απώλεια δυνατοτήτων για επαγγελματική σταδιοδρομία.

2.5.

Τόσο η κοινωνία στο σύνολό της όσο και οι επιχειρήσεις πρέπει να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για την κατάργηση αυτών των έμφυλων στερεότυπων και την αναγνώριση των γυναικών ως εργαζόμενων πλήρους απασχόλησης πέρα από τους πολλούς άλλους ρόλους και ιδιότητές τους. Το οικονομικό και κοινωνικό κόστος αυτών των προκαταλήψεων για την κοινωνία είναι πολύ βαρύ. Οι κοινωνικοί εταίροι και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών σε όλους τους τομείς θα πρέπει να είναι σε θέση να ηγηθούν της αντιμετώπισης του ζητήματος, το οποίο έχει ζωτική σημασία για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των γυναικών, αλλά και για την ευρωπαϊκή οικονομία (10).

2.6.

Κατά την αξιολόγηση των επιπτώσεων της τηλεργασίας, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι οι επιπτώσεις στο πλαίσιο της πανδημίας μπορεί να διαφέρουν σημαντικά από εκείνες που ισχύουν υπό κανονικές συνθήκες. Ενδέχεται τόσο τα οφέλη όσο και τα μειονεκτήματα της τηλεργασίας να είναι εντονότερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, διάστημα κατά το οποίο η τηλεργασία είναι υποχρεωτική και οι ζωές των ανθρώπων έχουν περιοριστεί με πολλούς τρόπους, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης του σπιτιού ως κοινού χώρου εργασίας, παρακολούθησης μαθημάτων και διαβίωσης για όλα τα μέλη της οικογένειας. Επομένως, είναι αναγκαίο να υπάρξει όχι μόνο βραχυπρόθεσμη οπτική αλλά, κυρίως, μακροπρόθεσμη κατά την αξιολόγηση των επιπτώσεων της τηλεργασίας για την ισότητα των φύλων και τον κόσμο της εργασίας, μεταξύ άλλων λαμβάνοντας δεόντως υπόψη την εξασφάλιση φυσιολογικών όρων εργασίας κατά την τηλεργασία. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η τηλεργασία θα πρέπει να εκτελείται βάσει αμοιβαίας συμφωνίας και εθελοντικά, με όλα τα πρακτικά της ζητήματα να ρυθμίζονται στο πλαίσιο σύμβασης και/ή μέσω συλλογικών συμβάσεων.

2.7.

Η ΕΟΚΕ θα ήθελε με την ευκαιρία αυτή να συνδέσει ορισμένα στοιχεία της παρούσας γνωμοδότησης με την υλοποίηση του θεματολογίου των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030, και συγκεκριμένα των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) 5 [ισότητα των φύλων] και 8 [αξιοπρεπής εργασία και οικονομική ανάπτυξη]. Ο ΣΒΑ 5 αποσκοπεί στην κατάργηση όλων των μορφών διακρίσεων και στην εξάλειψη όλων των μορφών βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών, στην αναγνώριση και την αποτίμηση της μη αμειβόμενης φροντίδας ατόμων και της οικιακής εργασίας μέσω της παροχής δημόσιων υπηρεσιών, υποδομών και πολιτικών κοινωνικής προστασίας, καθώς και στην προώθηση του καταμερισμού των ευθυνών στο εσωτερικό του νοικοκυριού και της οικογένειας. Ένας πρόσθετος στόχος είναι η βελτίωση της χρήσης των τεχνολογιών, ιδίως των ΤΠΕ, για την προώθηση της ενδυνάμωσης των γυναικών. Στόχος του ΣΒΑ 8 είναι η διαρκής, χωρίς αποκλεισμούς και βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, η πλήρης και παραγωγική απασχόληση και η αξιοπρεπής εργασία για όλους, ενώ περιλαμβάνει επίσης επιμέρους στόχο όσον αφορά την αύξηση της παραγωγικότητας, π.χ. μέσω της τεχνολογικής αναβάθμισης και καινοτομίας.

3.   Διδάγματα που αντλήθηκαν από την περίοδο της πανδημίας: η διάσταση του φύλου

3.1.

Κατά την εξέταση της τηλεργασίας ως προς τη διάσταση του φύλου, υπάρχουν διδάγματα που μπορούν να αντληθούν από την περίοδο της πανδημίας. Η πανδημία ανέδειξε τη σημασία του ρόλου των γυναικών στην οικονομία ως ζωτικής σημασίας φροντιστών που εργάζονται στην πλειονότητα των περιπτώσεων «στην πρώτη γραμμή» (11). Έρευνες αποκαλύπτουν (12) ότι πολλές από τις υφιστάμενες διαρθρωτικές ανισότητες μεταξύ των φύλων στην αγορά εργασίας και την κοινωνία έχουν επιδεινωθεί εξαιτίας της πανδημίας και ότι οι γυναίκες έχουν πληγεί δυσανάλογα. Το κεφάλαιο αυτό εστιάζεται σε ορισμένα ζωτικής σημασίας ευρήματα που αφορούν την τηλεργασία (κυρίως από το σπίτι) κατά την περίοδο της πανδημίας, δεδομένου ότι η διάσταση του φύλου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προαγωγή της ισότητας των φύλων.

3.2.

Μολονότι η τηλεργασία κατέστη υποχρεωτική, όπου αυτό ήταν δυνατόν, σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης της πανδημίας, δεν μπορούσαν όλοι οι εργαζόμενοι να τηλεργαστούν. Η τηλεργασία ήταν πιο αυξημένη στις πόλεις από ό, τι στις αγροτικές περιοχές και περισσότερο διαδεδομένη μεταξύ όσων είχαν ολοκληρώσει τριτοβάθμια εκπαίδευση. Επίσης, η τηλεργασία ποικίλλει ανά τομέα, με μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στην εκπαίδευση, τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες και τη δημόσια διοίκηση και με χαμηλότερα ποσοστά στους κλάδους της υγείας, των μεταφορών, της γεωργίας, του εμπορίου και της φιλοξενίας (13). Από πρόσφατες έρευνες προέρχονται δεδομένα σχετικά με τα επαγγέλματα εκείνα που μπορούν να ασκηθούν μέσω τηλεργασίας, αλλά απαιτείται περαιτέρω ανάλυση (14). Είναι επίσης εμφανές ότι ορισμένες εργασίες δεν μπορούν να εκτελεστούν από απόσταση, ενώ άλλες μπορούν σε πολύ περιορισμένο μόνο βαθμό (15).

3.3.

Περισσότερες γυναίκες από ό, τι άνδρες εργάζονται με τηλεργασία κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Αν και οι εβδομαδιαίες ώρες εργασίας έχουν μειωθεί για τους άνδρες περισσότερο από ό, τι για τις γυναίκες κατά την περίοδο αυτή, υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες για προσωρινή διακοπή της εργασίας των εργαζόμενων γυναικών (προσωρινή αργία). Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι οι εργαζόμενες γυναίκες και μητέρες επωμίζονται το βάρος των αυξημένων ευθυνών οικιακής φροντίδας κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 λόγω του κλεισίματος των χώρων εργασίας, των σχολείων και των κέντρων παιδικής μέριμνας. Σε νοικοκυριά όπου εργάζονται και τα δύο μέλη και υπάρχει δυνατότητα επιλογής, οι γυναίκες είναι πιθανότερο να τεθούν σε προσωρινή αργία από ό,τι οι άνδρες σύντροφοί τους (16). Σε πολλά κράτη μέλη, το στενό φάσμα των διαθέσιμων υπηρεσιών παιδικής φροντίδας καθώς και όλων των τύπων υπηρεσιών φροντίδας και η έλλειψη ευελιξίας ως προς τους φορείς παροχής αυτών των υπηρεσιών επιδείνωσαν περαιτέρω την κατάσταση των γονέων, πλήττοντας σοβαρότερα τις γυναίκες και τις μητέρες.

3.4.

Ένα τέταρτο όλων όσων εργάζονταν εξ αποστάσεως ήταν γονείς παιδιών ηλικίας κάτω των 12 ετών, με το 22 % εξ αυτών να δυσκολεύονται πολύ περισσότερο από άλλες ομάδες να συγκεντρωθούν στην εργασία τους και να επιτύχουν κατάλληλη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής (17). Ειδικά για τις γυναίκες με ευθύνες φροντίδας, η εργασία από το σπίτι υπονομεύτηκε από αρκετούς παράγοντες, για παράδειγμα από την έλλειψη ήσυχου χώρου από όπου θα μπορούσαν να δουλέψουν χωρίς διακοπές, αλλά και την έλλειψη διαθέσιμου χρόνου για την εργασία τους, σε συνδυασμό με την τάση να εργάζονται για περισσότερες ώρες και να είναι συνδεδεμένες σε εικοσιτετράωρη βάση και την έλλειψη συμμόρφωσης με τις ρυθμίσεις σχετικά με τη σύνδεση και την αποσύνδεση. Το στοιχείο αυτό καθιστά αναγκαία την καλύτερη επιβολή της ισχύουσας νομοθεσίας και τη στενότερη εποπτεία από τις επιθεωρήσεις εργασίας, καθώς και την αξιολόγηση του κατά πόσον το υφιστάμενο πλαίσιο είναι επαρκές. Οι μονογονεϊκές οικογένειες, ποσοστό 85 % των οποίων στην ΕΕ αποτελούνται από γυναίκες, ήταν ιδιαίτερα ευάλωτες καθώς η πανδημία επιδείνωσε την ήδη εύθραυστη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής αυτών (18).

3.5.

Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι οι γυναίκες που εργάζονται σε απαιτητικούς και ανταγωνιστικούς τομείς υψηλής ειδίκευσης, όπως ο πανεπιστημιακός, επλήγησαν βαρύτερα από τους άντρες ομολόγους τους (19), διότι η μη αμειβόμενη φροντίδα και οι οικιακές εργασίες μείωσαν την ικανότητά τους να είναι παραγωγικές και υποβάθμισαν περαιτέρω τις επαγγελματικές προοπτικές τους. Ομοίως, γυναίκες επιχειρηματίες που διοικούσαν ΜΜΕ αντιμετώπισαν σοβαρούς χρονικούς περιορισμούς πέραν των οικονομικών προβλημάτων στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν τις επιχειρήσεις τους κατά τη διάρκεια των περιόδων περιοριστικών μέτρων (20).

3.6.

Η περίοδος της πανδημίας προκάλεσε επίσης ανησυχητική αύξηση της βίας σε βάρος των γυναικών, τόσο της σωματικής όσο και της βίας στο διαδίκτυο, όπου τα θύματα είναι πολύ πιο απομακρυσμένα από δυνητικά μέσα και δυνατότητες να λάβουν βοήθεια (21). Η ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκε κατά ένα τρίτο κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπου το ζητούμενο ήταν να παραμείνει κανείς και να εργάζεται από το σπίτι, ει δυνατόν, προκειμένου να περιοριστεί η διασπορά της πανδημίας (22). Τα στοιχεία καταδεικνύουν επίσης ότι η εξ αποστάσεως εργασία είχε ως συνέπεια η σεξουαλική παρενόχληση στον χώρο εργασίας να καταστεί πιο διαδεδομένη στο διαδίκτυο.

4.   Δυνατότητες, κίνδυνοι και προϋποθέσεις για τηλεργασία

4.1.

Η βέλτιστη αξιοποίηση της τηλεργασίας για την προώθηση της ισότητας των φύλων και τη διευκόλυνση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής απαιτεί να εξεταστούν πλήρως τα δυνητικά οφέλη και οι δυνητικοί κίνδυνοι αυτής για τις γυναίκες και τους άνδρες. Χωρίς δέουσα ανάλυση της διάστασης του φύλου, οι πολιτικές που φαινομενικά εμφανίζονται ως «ουδέτερες» ως προς το φύλο, μπορεί, στην πραγματικότητα, να «αγνοούν» τη διάσταση του φύλου και να πλήττουν αρνητικά τις γυναίκες.

4.2.

Στις δυνατότητες της τηλεργασίας περιλαμβάνονται: — μεγαλύτερη ευελιξία ως προς την οργάνωση του χρόνου εργασίας εν γένει και σε ορισμένο βαθμό αυξημένες δυνατότητες για τα άτομα να οργανώνουν τον χρόνο τους προκειμένου να επιτύχουν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, — μεγαλύτερη ευελιξία κατά τον συνδυασμό των μη αμειβόμενων ευθυνών φροντίδας με αμειβόμενη απασχόληση, η οποία μπορεί να βελτιώσει τη συμμετοχή στην αγορά εργασίας, — ευκαιρία για πιο ισότιμο καταμερισμό της φροντίδας των παιδιών ή εξαρτημένων μελών της οικογένειας, όταν τηλεργάζονται και οι δύο γονείς, — καλύτερη ένταξη στην αγορά εργασίας εκείνων που περιορίζονται από κοινωνικούς φραγμούς ή εμπόδια στον χώρο εργασίας, π.χ. άτομα που αντιμετωπίζουν περιορισμούς λόγω αναπηρίας, — αύξηση της παραγωγικότητας μέσω υψηλότερης απόδοσης, — καλύτερη χωροθετική αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης εργασίας χωρίς να απαιτείται μετακίνηση σε άλλη τοποθεσία· αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε αντιστροφή της περιφερειακής κατανομής των θέσεων εργασίας μεταξύ των πόλεων και των αγροτικών περιοχών (23), — εξοικονόμηση χρόνου και κόστους εξαιτίας της κατάργησης ή της μείωσης των καθημερινών μετακινήσεων από και προς την εργασία.

4.3.

Αντίστοιχα, οι ακόλουθοι κίνδυνοι συνδέονται με την τηλεργασία και σχετίζονται κυρίως με τις ακόλουθες προκλήσεις: — οργάνωση του χώρου εργασίας από απόσταση και συγκέντρωση στην εργασία, ιδίως όταν και άλλα μέλη της οικογένειας εργάζονται ή παρακολουθούν μαθήματα από το σπίτι και όταν ο χώρος του σπιτιού είναι πολύ μικρός για χωριστό χώρο εργασίας, — πρόσβαση σε κατάλληλο εξοπλισμό γραφείου, συμπεριλαμβανομένων εργονομικών επίπλων, και σε εξειδικευμένο ή προσαρμοσμένο εξοπλισμό και προγράμματα, καθώς και σε κατάρτιση, — έλλειψη προσωπικής επαφής και πνεύματος συνεργασίας μεταξύ συναδέλφων και κίνδυνος να καταστεί κανείς «αόρατος» στην εργασιακή κοινότητα, — αύξηση του μη ισορροπημένου μεριδίου των εργασιών φροντίδας και των οικιακών εργασιών βάσει στερεοτυπικών ρόλων όσον αφορά την εργασία και την οικογένεια, — αύξηση της έμφυλης βίας και παρενόχλησης, συμπεριλαμβανομένης της διαδικτυακής παρενόχλησης, έλλειψη κοινωνικής στήριξης σε περιπτώσεις απομόνωσης, — έλλειψη μετακίνησης και διακοπή της καθημερινής ρουτίνας και των καθημερινών συνηθειών, καθώς και πίεση για συνδυασμό της εργασίας με οικιακά καθήκοντα και αποφυγή της κατάργησης των ορίων μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής που μπορεί να προκαλέσει προβλήματα πνευματικής και σωματικής υγείας, συμπεριλαμβανομένων αυξημένων περιπτώσεων εργασιακής εξουθένωσης, — κατάχρηση των νέων δυνατοτήτων παρακολούθησης και δόλια χρήση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, — προκλήσεις στην παρακολούθηση των συνθηκών εργασίας κατά την εργασία κατ’ οίκον — τόσο για τους εργοδότες όσο και για τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, — κυβερνοασφάλεια και ζητήματα σχετικά με τον ΓΚΠΔ, — αυξημένος κοινωνικός έλεγχος, — κίνδυνος αύξησης των ωρών εργασίας και μείωσης των περιόδων ανάπαυσης εξαιτίας της μη τήρησης των ρυθμίσεων σχετικά με τη σύνδεση και την αποσύνδεση, — αδυναμία ή δυσκολία των συνδικαλιστικών οργανώσεων να προστατεύσουν τα δικαιώματα των εργαζομένων, — αβεβαιότητα όσον αφορά την ευθύνη του εργοδότη να μεριμνά για την υγεία και την ασφάλεια στον χώρο εργασίας, τις συνθήκες εργασίας και την εφαρμογή των συλλογικών συμβάσεων.

4.4.

Οι βασικότερες προϋποθέσεις της τηλεργασίας αφορούν την προσβασιμότητα των αναγκαίων υποδομών και τεχνολογιών. Η αύξηση της συνδεσιμότητας δεν φτάνει σε όλους· ορισμένες ομάδες γυναικών (λόγου χάρη, ηλικιωμένες, γυναίκες από μειονεκτούσες κοινωνικοοικονομικές ομάδες και γυναίκες με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο) δεν έχουν ισότιμη πρόσβαση σε συνδεσιμότητα και ψηφιακές τεχνολογίες, στοιχείο που διευρύνει το ψηφιακό χάσμα (24). Συνεπώς, χρειάζονται ισχυρές δημόσιες πολιτικές που θα επιτρέψουν την πρόσβαση σε δίκτυα και σε κοινόχρηστους χώρους σε τοπικό επίπεδο που διευκολύνουν την τηλεργασία εκτός σπιτιού. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει, όπως ορίζεται στη συμφωνία-πλαίσιο των κοινωνικών εταίρων για την τηλεργασία και σύμφωνα με τη συναφή εθνική νομοθεσία, την ανάγκη να αποφευχθούν καταστάσεις κατά τις οποίες οι εργαζόμενοι που εργάζονται εξ αποστάσεως επωμίζονται την επιβάρυνση του κόστους εξοπλισμού, ο οποίος είναι απαραίτητος για την εργασία από απόσταση, συγκεκριμένα: εξοπλισμός ΤΠΕ, εργονομικά έπιπλα, μέτρα προστασίας της υγείας και της ασφάλειας και αυξημένο κόστος που συνδέεται με τον χώρο στον οποίο επιτελείται η εργασία.

4.5.

Οι ψηφιακές δεξιότητες και η κατάρτιση σε αυτές αποτελούν μια ακόμα σημαντική προϋπόθεση για τη δυνατότητα τηλεργασίας, βάσει της οποίας οι άνδρες βρίσκονται συχνά σε καλύτερη θέση από τις γυναίκες — μόλις έξι κράτη μέλη εμφανίζουν καλύτερες επιδόσεις των γυναικών έναντι των ανδρών στην κατηγορία των διαδικτυακών δεξιοτήτων (Φινλανδία, Σλοβενία, Λιθουανία, Λετονία, Κύπρος και Βουλγαρία) (25). Το χάσμα μεταξύ των φύλων όσον αφορά τις ψηφιακές δεξιότητες διευρύνεται όσο αυξάνεται η ηλικία. Αυτές οι διαφορές θα πρέπει να ληφθούν ομοίως υπόψη κατά την αξιολόγηση των διαστάσεων της τηλεργασίας που σχετίζονται με το φύλο.

4.6.

Εκτός από τις ψηφιακές δεξιότητες, η τηλεργασία απαιτεί δεξιότητες προσαρμογής στις εξελισσόμενες τεχνικές διοίκησης επιχειρήσεων και στον προσανατολισμό της εργασίας και συνεπάγεται προκλήσεις τόσο για τους εργαζόμενους όσο και για τους εργοδότες, ιδίως τις ΜΜΕ. Η εξ αποστάσεως διαχείριση της επιχείρησης και του προσωπικού απαιτεί ειδικές δεξιότητες διαχείρισης, ευελιξία, ανθεκτικότητα και καινοτόμους τρόπους οργάνωσης της εργασίας, καθώς η τηλεργασία απαιτεί διαχείριση που βασίζεται περισσότερο στα αποτελέσματα και λιγότερο στις διαδικασίες. Θα πρέπει να παρέχεται ειδική εκπαίδευση προκειμένου να βοηθηθούν οι προϊστάμενοι/επόπτες να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τους εξ αποστάσεως εργαζομένους.

4.7.

Για τους εργαζομένους, η μεγαλύτερη ευελιξία και η ελευθερία οργάνωσης της εργασίας τους απαιτούν επίσης ισχυρό αίσθημα ευθύνης και δέσμευσης, καθώς και δεξιότητες αυτοδιαχείρισης και σχέση εμπιστοσύνης με τους προϊσταμένους τους. Από αρκετές έρευνες έχει καταδειχθεί ότι η τηλεργασία θα μπορούσε να αποτελέσει, σε ορισμένους τομείς, πηγή αύξησης της παραγωγικότητας, η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί αποδοτικότερα με την παροχή ειδικής εκπαίδευσης στα διοικητικά στελέχη. Μπορεί να αυξήσει τις απαιτήσεις που έχουν οι εργαζόμενοι από την εργασία τους, καθώς και τις επιδόσεις.

4.8.

Οι εργαζόμενοι που τηλεργάζονται θα πρέπει να έχουν ισότιμη πρόσβαση σε κατάρτιση και σε συνεχιζόμενη επαγγελματική ανάπτυξη, καθώς και ίσες ευκαιρίες προαγωγής και επαγγελματικής εξέλιξης. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τις γυναίκες που εργάζονται εξ αποστάσεως, οι οποίες ενδεχομένως διαθέτουν λιγότερο χρόνο και περιορισμένες δυνατότητες να συμμετέχουν σε δραστηριότητες εξέλιξης της επαγγελματικής σταδιοδρομίας εκτός των ωραρίων εργασίας τους.

4.9.

Υπό την προϋπόθεση ότι οι αναγκαίες εγκαταστάσεις και δεξιότητες είναι διαθέσιμες σε όλους, η τηλεργασία αυτή καθαυτή θα μπορούσε να αποτελέσει μια μορφή εργασίας που θα είναι διαθέσιμη και προσβάσιμη τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες. Επομένως, οι διαθέσιμες, υψηλής ποιότητας, οικονομικά προσιτές, προσβάσιμες και ποικιλόμορφες δημόσιες υπηρεσίες φροντίδας διαδραματίζουν ζωτικής σημασίας ρόλο για τη βέλτιστη αξιοποίηση της τηλεργασίας. Σε ορισμένα κράτη μέλη παρέχονται χρηματοδοτική βοήθεια και ειδικά φορολογικά κίνητρα για την προώθηση της φροντίδας των παιδιών, μεταξύ άλλων και στο σπίτι, από καταρτισμένους επαγγελματίες — στοιχείο που αξίζει να αποτελέσει σημείο αναφοράς.

4.10.

Αν και η τηλεργασία μπορεί να αυξήσει τη ζήτηση για ορισμένες υπηρεσίες, μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση της κατάστασης για ορισμένες ΜΜΕ όπου κυριαρχεί η γυναικεία επιχειρηματικότητα και οι πελάτες των οποίων είναι σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες που μετακινούνται από και προς την εργασία τους. Αυτό ισχύει π.χ. για μικρά καταστήματα τροφίμων και άλλων αγαθών, αγορές και κέντρα εξυπηρέτησης. Ο μετριασμός αυτού του κινδύνου απαιτεί απομάκρυνση από τις στερεοτυπικές επιλογές επαγγέλματος. Το ίδιο ισχύει και για την άμβλυνση των διαφορών στις δυνατότητες τηλεργασίας μεταξύ γυναικών και ανδρών, λόγω του τομεακού διαχωρισμού και των διαφορετικών δυνατοτήτων τηλεργασίας που προσφέρει κάθε τομέας.

5.   Τρόποι ενσωμάτωσης της ισότητας των φύλων στις πολιτικές

5.1.

Αν και εναπόκειται στους εργοδότες να αποφασίσουν σχετικά με την οργάνωση της εργασίας, οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν, π.χ. μέσω συλλογικών διαπραγματεύσεων, να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της τηλεργασίας κατά τρόπο που συμβάλλει στην ισότητα των φύλων, καθώς και στην αύξηση της παραγωγικότητας και της ευημερίας στην εργασία. Με τη συμφωνία-πλαίσιο για την τηλεργασία που συνήφθη από τους κοινωνικούς εταίρους της ΕΕ το 2002 και εφαρμόστηκε ως το 2008 από όλα τα κράτη μέλη (26) ορίζεται το γενικό πλαίσιο του κεκτημένου για τη χρήση της τηλεργασίας έτσι ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες εργοδοτών και εργαζομένων με ισορροπημένο τρόπο. Ο κοινωνικός διάλογος αποτελεί καίριας σημασίας μέσο για τη διαχείριση ζητημάτων, όπως ο μισθός, ο χρόνος εργασίας, οι τρόποι συνδεσιμότητας, η υγεία και η ασφάλεια στην εργασία και η ανάπτυξη δεξιοτήτων στο πλαίσιο της τηλεργασίας. Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης διάδοση των βέλτιστων πρακτικών που θα επιτρέψουν σε γυναίκες και άνδρες να συνδυάσουν εργασία και οικογένεια με ισότιμο τρόπο, και προώθηση και χρηματοδότηση κοινών δράσεων από τους κοινωνικούς εταίρους.

5.2.

Δεδομένου ότι η τηλεργασία βασίζεται στις τεχνολογικές υποδομές και συνδέσεις, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την τεράστια σημασία των επενδύσεων σε κατάλληλες ψηφιακές υποδομές, την παροχή πρόσβασης σε σταθερές ψηφιακές συνδέσεις και κατάλληλο υλισμικό και λογισμικό προκειμένου να καταστεί εφικτή η τηλεργασία για όλες τις κοινωνικές ομάδες και να αποφευχθούν προβλήματα σε άλλους τομείς της ψηφιοποίησης της οικονομίας και της κοινωνίας.

5.3.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την έκκλησή της για ενίσχυση των ψηφιακών δεξιοτήτων για όλους, προκειμένου να μπορέσουν οι άνθρωποι να ανταποκριθούν και να διαμορφώσουν την ψηφιακή ανάπτυξη, κατανοώντας πλήρως τις δυνατότητες της ηλεκτρονικής μάθησης. Πρόκειται για θέμα που αφορά την επίσημη, την ανεπίσημη και τη μη επίσημη εκπαίδευση και την αξιοποίησή της και καλύπτει τη βασική εκπαίδευση, την αναβάθμιση των δεξιοτήτων και την επανειδίκευση, σύμφωνα με την προσέγγιση της συνεχιζόμενης και διά βίου μάθησης. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στις δεξιότητες των γυναικών, προκειμένου αυτές να μπορέσουν να συμμετάσχουν ισότιμα και πλήρως στις αγορές εργασίας, καθώς και να διαχειρίζονται πρακτικά ψηφιακά ζητήματα καθημερινού χαρακτήρα.

5.4.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη σύναψης μιας «ευρωπαϊκής συμφωνίας για την παροχή φροντίδας», καθότι οι επενδύσεις στον τομέα της περίθαλψης μπορούν να εξασφαλίσουν την παροχή υπηρεσιών υψηλότερης ποιότητας για όλους καθόλη τη διάρκεια του βίου και να κατοχυρώσουν την αναγνώριση γυναικών και ανδρών ως ισότιμων αμειβόμενων και ισότιμων φροντιστών. Ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να επενδύσουν σε υποδομές παροχής φροντίδας κάθε τύπου. Τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας στο πλαίσιο του μέσου Next Generation EU παρέχουν τη δυνατότητα πραγματοποίησης άμεσων επενδύσεων στον τομέα της παροχής φροντίδας. Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης διάδοση των βέλτιστων πρακτικών που θα επιτρέψουν σε γυναίκες και άνδρες να συνδυάσουν εργασία και οικογένεια με ισότιμο τρόπο, και προώθηση και χρηματοδότηση κοινών δράσεων από τους κοινωνικούς εταίρους. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να αναθεωρήσουν τους στόχους της Βαρκελώνης (27) προκειμένου να εξασφαλιστεί υψηλής ποιότητας, ευέλικτη, ποικιλόμορφη και οικονομικά προσιτή φροντίδα των παιδιών (28). Υπογραμμίζει επίσης τη σημασία της μετάβασης από την ιδρυματική φροντίδα σε υπηρεσίες που βασίζονται στην κοινότητα και επικεντρώνονται στον άνθρωπο για ευάλωτα παιδιά και ενήλικες με ειδικές ανάγκες, όπως εκφράζεται στις κοινές ευρωπαϊκές κατευθυντήριες γραμμές που δημοσίευσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (29).

5.5.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν την οδηγία σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής με αποδοτικό και έγκαιρο τρόπο ώστε να παρασχεθούν επαρκείς επιλογές στις οικογένειες για περισσότερο ισότιμες πρακτικές, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τις ανάγκες των επιχειρήσεων, ιδίως των ΜΜΕ. Οι μικρότερες εταιρείες, των οποίων η δραστηριότητα βασίζεται εξ ορισμού στην εργασία μιας μικρής ομάδας, χρειάζονται ακόμα περισσότερο από άλλες να επωφεληθούν από τη συνέχεια και τη σταθερότητα της οργάνωσης της παραγωγής τους. Με βάση τα διδάγματα που έχουν αντληθεί μέχρι στιγμής, μπορούν να εξετασθούν ευέλικτα σχήματα συνδυασμού της εργασίας με φυσική παρουσία με επιλογές τηλεργασίας.

5.6.

Ειδική προσοχή θα πρέπει να δοθεί στις συνθήκες που επικρατούν σε ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού όπως οι γυναίκες με αναπηρία, οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι ηλικιωμένες γυναίκες, οι μετανάστριες και οι γυναίκες Ρομά. Οι οργανώσεις γυναικών και οι σύλλογοι που εκπροσωπούν οικογένειες και γυναίκες πρέπει να λαμβάνουν στήριξη, μεταξύ άλλων και μέσω στοχευμένων μέτρων που θα χρηματοδοτούνται από ενωσιακούς και εθνικούς πόρους.

5.7.

Θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί το πλήρες φάσμα των υποστηρικτικών υπηρεσιών σε περίπτωση καταστάσεων βίας (δεδομένου ότι η ενδοοικογενειακή βία παρουσίασε σημαντική αύξηση εξαιτίας των περιοριστικών μέτρων κατά τη διάρκεια της πανδημίας (30)), καθώς και να υπάρξει πλήρης συμμόρφωση με τη νομοθεσία κατά της βίας. Η ΕΟΚΕ παροτρύνει τα κράτη μέλη να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν μέτρα για την πρόληψη κάθε μορφής βίας κατά των γυναικών, είτε αυτή είναι σωματική είτε διαδικτυακή. Πρέπει να αναληφθεί ισχυρότερη δράση για την καταπολέμηση της βίας και της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς σεξουαλικής φύσεως στην εργασία, επίσης και στο πλαίσιο της τηλεργασίας. Εάν δεν διαθέτουν έναν «ασφαλή» χώρο εργασίας (για παράδειγμα, λόγω της τηλεργασίας), τα θύματα της ενδοοικογενειακής βίας δεν λαμβάνουν κανέναν κοινωνικό έλεγχο, ενώ η πρόσβασή τους σε συναφείς πληροφορίες και σε βοήθεια είναι περιορισμένη ή ανύπαρκτη (31). Πρέπει οι κοινωνικοί εταίροι να ενθαρρύνονται και να υποστηρίζονται έτσι ώστε να εκπονούν πολιτικές για την πρόληψη της ενδοοικογενειακής βίας, μεταξύ άλλων με ειδική κοινή δράση και με την προσφορά κατάλληλων συστημάτων εποπτείας και κοινοποίησης, ιδίως όταν η εργασία γίνεται εξ αποστάσεως (32). Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για απόφαση του Συμβουλίου με την οποία εξουσιοδοτούνται τα κράτη μέλη να κυρώσουν, προς το συμφέρον της ΕΕ, τη Σύμβαση για τη βία και την παρενόχληση, 2019 (υπ’ αριθ. 190) της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ). Ενθαρρύνει δε τα κράτη μέλη να κυρώσουν άμεσα την εν λόγω σύμβαση (33), συνιστώντας συγχρόνως στην ΕΕ να προτρέψει τις χώρες εκτός της ΕΕ να πράξουν το ίδιο. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι το Συμβούλιο έχει καλέσει τα κράτη μέλη που δεν το έχουν πράξει ακόμη να επικυρώσουν τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης. Επίσης, η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής —όπως αυτή διατυπώνεται στο Σχέδιο δράσης για τον Ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων— να προτείνει τη θέσπιση νομοθεσίας για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας κατά των γυναικών, συμπεριλαμβανομένης της παρενόχλησης στον χώρο εργασίας λόγω φύλου.

5.8.

Αν και η τηλεργασία δεν αποτελεί νέα μορφή εργασίας, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές άγνωστες επιπτώσεις που χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση. Για παράδειγμα, θα ήταν χρήσιμο να διερευνηθούν οι επιπτώσεις και οι προϋποθέσεις της υπό όρους που δεν διέπονται από την πανδημία και λαμβάνοντας υπόψη τις περισσότερο μακροχρόνιες εξελίξεις σε διάφορους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας. Δεδομένου ότι οι τεχνολογικές και κοινωνικές καινοτομίες καθολικού σχεδιασμού έχουν καίρια σημασία για τη δυνατότητα βέλτιστης αξιοποίησης της τηλεργασίας και, ταυτόχρονα, για την επίλυση των προβλημάτων που συνδέονται με την ισότητα των φύλων, η ΕΟΚΕ ζητεί την ένταξη αυτών των ζητημάτων στις πολιτικές για την Ε&Α&Κ, τόσο σε εθνικό όσο και σε ενωσιακό επίπεδο. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει συγκέντρωση και ανταλλαγή παραδειγμάτων υφιστάμενων καλών πρακτικών σε ολόκληρη την ΕΕ προκειμένου να δοθεί ώθηση σε προηγμένες λύσεις.

5.9.

Δεδομένου ότι οι επενδύσεις σε τεχνικές, κοινωνικές υποδομές και υποδομές καινοτομίας καθολικού σχεδιασμού αποτελούν βασικό τμήμα των κρατικών προϋπολογισμών, η κατάλληλη κατανομή των οικονομικών πόρων μπορεί να διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο για την προώθηση της τηλεργασίας με όρους που εξασφαλίζουν την ισότητα για τα δύο φύλα. Τα ταμεία της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των διαρθρωτικών ταμείων και του Μηχανισμού Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, θα πρέπει ομοίως να χρησιμοποιηθούν για τη στήριξη αυτού του στόχου.

5.10.

Η συνδεσιμότητα αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο. Πρέπει να αναπτυχθούν πρακτικές σε επίπεδο χώρου εργασίας, π.χ. για την υλοποίηση εργαλείων, όπως η συμφωνία των κοινωνικών εταίρων για την ψηφιοποίηση, λαμβάνοντας μεταξύ άλλων υπόψη ότι ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (ΕΕ OSHA) ετοιμάζει επί του παρόντος εκστρατεία ψηφιοποίησης της ΕΕ για υγιείς χώρους εργασίας, η οποία θα ξεκινήσει το 2023.

5.11.

Η ΕΟΚΕ παραπέμπει επίσης στις αυτόνομες συμφωνίες-πλαίσια για την τηλεργασία και την ψηφιοποίηση (34), και καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διαθέσει ειδική χρηματοδοτική βοήθεια για στοχευμένες κοινές δράσεις των κοινωνικών εταίρων, καθώς και βοήθεια για οργανώσεις τις κοινωνίας των πολιτών που συνεισφέρουν στην ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής. Οι αυτόνομες συμφωνίες-πλαίσια για την τηλεργασία και την ψηφιοποίηση αναφέρονται λεπτομερώς σε τρόπους διαχείρισης ζητημάτων που σχετίζονται με τους τρόπους σύνδεσης και αποσύνδεσης στα ψηφιοποιημένα περιβάλλοντα εργασίας, συμπεριλαμβανομένων των αιτίων της υπερβολικής σύνδεσης και των παρατεταμένων ωραρίων εργασίας, και ενδέχεται να υπάρξουν πολλά παραδείγματα σε εθνικό επίπεδο σχετικά με τρόπους εφαρμογής των εν λόγω συμφωνιών, συμπεριλαμβανομένων συμφωνιών και εγγράφων καθοδήγησης σε επίπεδο τομέα ή εταιρείας.

5.12.

Όσο για τις εθνικές προσεγγίσεις σχετικά με τη σύνδεση και την αποσύνδεση, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ιταλία και η Ισπανία ενέκριναν νομοθεσία σχετικά με το δικαίωμα στην αποσύνδεση προκειμένου να αποσαφηνιστούν τα δικαιώματα, να υπάρξει ενημέρωση σχετικά με την ανάγκη αλλαγής των ωρών εργασίας ή ακόμα και για να προαχθεί μια αλλαγή νοοτροπίας με σκοπό μια περισσότερο υγιή οργάνωση της εργασίας. Στις Κάτω Χώρες και στην Πορτογαλία έχουν υποβληθεί νομοθετικές προτάσεις. Στη Γερμανία, τη Φινλανδία, την Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο, τη Λιθουανία, τη Μάλτα, τη Σουηδία και τη Σλοβενία η συζήτηση συνεχίζεται, ενώ στα υπόλοιπα 13 κράτη μέλη δεν έχει ξεκινήσει τέτοια συζήτηση. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε πρόσφατα ψήφισμα σχετικά με το δικαίωμα στην αποσύνδεση, καλώντας την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προτείνει νομοθεσία που επιτρέπει σε εκείνους που εργάζονται ψηφιακά να αποσυνδέονται εκτός των ωρών εργασίας τους και να θεσπίσει ελάχιστες απαιτήσεις για την εργασία από απόσταση αλλά και να παράσχει διευκρινίσεις σχετικά με τις συνθήκες και τις ώρες εργασίας, καθώς και τις περιόδους ανάπαυσης (35). Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις όσον αφορά το κατά πόσον χρειάζεται νομοθεσία ή εάν επαρκούν οι υφιστάμενες διατάξεις και θα πρέπει να ακολουθηθεί απλώς μια προσέγγιση που θα βασίζεται στις συλλογικές διαπραγματεύσεις. Ανεξαρτήτως των διαφορετικών απόψεων, υπάρχει μια σχετικά ευρεία συναίνεση μεταξύ των κοινωνικών εταίρων που υποστηρίζουν ότι οι τρόποι σύνδεσης και αποσύνδεσης πρέπει να καθοριστούν και να συμφωνηθούν μέσω κοινωνικού διαλόγου σε επίπεδο εταιρείας (και/ή τομέα) ώστε να διασφαλιστεί ότι θα προσαρμοστούν στις ειδικές ανάγκες των τομέων, των επιχειρήσεων και άλλων οργανισμών, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τις ανάγκες των εργαζομένων, ιδίως ως προς την υγεία και την ασφάλειά τους.

5.13.

Επιπλέον, πρέπει να ζητείται η γνώμη των κοινωνικών εταίρων από τους φορείς χάραξης των πολιτικών κατά τη διαμόρφωση πολιτικών που συνδέονται με την εργασία και την απασχόληση, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που επηρεάζουν την τηλεργασία και τις επιπτώσεις της για τα φύλα. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι ζητήματα που αφορούν το φύλο θα πρέπει να ενσωματωθούν σε όλους τους τομείς πολιτικής. Δεδομένου ότι η τηλεργασία συνδέεται επίσης με την καθημερινότητα των πολιτών, όπως και με τις πολιτικές για το περιβάλλον και το κλίμα, οι σχετικές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών σε τομείς, όπως οι γυναίκες, η οικογένεια, οι καταναλωτές και το περιβάλλον, θα πρέπει να έχουν επίσης λόγο στην κατάρτιση των πολιτικών.

5.14.

Προκειμένου να καταστεί εφικτή η καινοτομία του ιδιωτικού τομέα και να ενθαρρυνθούν οι επενδύσεις σε νέες μεθόδους, και προκειμένου να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας κατά τρόπο που προωθεί τις προϋποθέσεις της τηλεργασίας με ίσους όρους για τα δύο φύλα, έχει καίρια σημασία να παράσχει η ΕΕ ευνοϊκούς όρους για την επιχειρηματικότητα και την επιχειρηματική πρακτική. Η επιτυχημένη διαχείριση της τηλεργασίας απαιτεί επίσης στενή και ομαλή συνεργασία μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα σε πρακτικό επίπεδο. Αυτό είναι σημαντικό, για παράδειγμα, στους τομείς των ψηφιακών υποδομών, της εκπαίδευσης και κατάρτισης, των υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής πρόνοιας και της έρευνας και καινοτομίας.

5.15.

Επιπλέον, απαιτείται μια νέα νοοτροπία στο επίπεδο των ατόμων και των οικογενειών. Η μείωση και η κατάργηση του στερεοτυπικού τρόπου σκέψης απαιτεί υψηλή εγρήγορση και δέσμευση. Η οργανωτική λογική που διασφαλίζει την ευαισθητοποίηση σε θέματα φύλου, όπως οι αρχές περί ίσης αμοιβής, η «ορατότητα» όλων, κ.λπ. πρέπει επίσης να προωθηθεί ενεργά, από κοινού με την υποστήριξη της διαχείρισης κατά την ανάπτυξη και εφαρμογή φιλικών προς την τηλεργασία πρακτικών. Αυτό θα πρέπει να ενισχυθεί, π.χ. στο πλαίσιο της εφαρμογής της οδηγίας σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, μέσω εκστρατειών ευαισθητοποίησης. Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους και τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών να αναλάβουν κεντρικό ρόλο εν προκειμένω υποστηρίζοντας τόσο τους μη στερεοτυπικούς ρόλους σε οικογενειακό πλαίσιο όσο και τις μη στερεοτυπικές επιλογές, όσον αφορά τις σπουδές, τα επαγγέλματα και τις θέσεις εργασίας. Η διάσταση της ισότητας των φύλων πρέπει να ενσωματωθεί και στην εκπαίδευση, από το νηπιαγωγείο και το δημοτικό ως την επαγγελματική κατάρτιση και το πανεπιστήμιο.

---

(1)  Έκθεση του Eurofound «Living, working and COVID-19» (Διαβίωση, εργασία και COVID-19). Σε σύγκριση με το 2018, κατά τη διάρκεια του οποίου ποσοστό μικρότερο του 5 % των εργαζομένων εργαζόταν σε τακτική βάση από απόσταση και ποσοστό μικρότερο του 10 % περιστασιακά, σύμφωνα με την έκθεση της Επιτροπής για το 2020.

(2)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/qanda_20_357.

(3)  Συμφωνία-πλαίσιο των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων για την ψηφιοποίηση του 2020 και συμφωνία-πλαίσιο για την τηλεργασία του 2002 και έκθεση της ΕΕ για την εφαρμογή της συμφωνίας-πλαισίου των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων για την τηλεργασία, COM(2008) 412 final — http://erc-online.eu/european-social-dialogue/database-european-social-dialogue-texts/.

(4)  ΕΕ C 237 της 6.7.2018, σ. 8.

(5)  http://erc-online.eu/european-social-dialogue/database-european-social-dialogue-texts/ και http://resourcecentre.etuc.org/.

(6)  Έκθεση του Eurofound «Living, working and COVID-19» (Διαβίωση, εργασία και COVID-19).

(7)  ΥΕΕΚ: Gender equality: a review in progress (Ισότητα των φύλων: επανεξέταση εν εξελίξει) — ο ΟΗΕ προειδοποιεί τώρα ότι η πανδημία COVID-19 θα μπορούσε να ανατρέψει τα παγκόσμια κεκτημένα στον τομέα της ισότητας των φύλων, τη στιγμή ακριβώς που η διεθνής κοινότητα θα αποκτούσε νέα δυναμική στον τομέα αυτόν.

(8)  Δείκτης ισότητας των φύλων για το 2020: Ψηφιοποίηση και το μέλλον της εργασίας, EIGE.

(9)  Δείκτης ισότητας των φύλων για το 2020: Ψηφιοποίηση και το μέλλον της εργασίας, EIGE.

(10)  Δημοσιεύσεις της Εθνικής Ένωσης Ελευθέρων Επαγγελμάτων Γαλλίας (UNAPL), της Εργοδοτικής Ένωσης Μικρομεσαίων και Μικρών Επιχειρήσεων Καταλονίας (FEPIME) και της Ένωσης Οργανώσεων Γυναικών Επιχειρηματιών στον Μεσογειακό Χώρο (AFAEMME).

(11)  https://data.unwomen.org/features/covid-19-and-gender-what-do-we-know-what-do-we-need-know.

(12)  Υπηρεσία Έρευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου «Achieving gender equality in the face of the pandemic and existing challenges» (Επίτευξη της ισότητας των φύλων σε καιρούς πανδημίας και υφιστάμενες προκλήσεις): https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2021/659440/EPRS_ATA(2021)659440_EN.pdf; https://eige.europa.eu/topics/health/covid-19-and-gender-equality

(13)  Έκθεση του Eurofound «Living, working and COVID-19» (Διαβίωση, εργασία και COVID-19).

(14)  Διαδικτυακή έρευνα, ομάδα COVID, έρευνα για τη διάρθρωση των αποδοχών. Eurofound (2020) Teleworkability and the COVID-19 crisis: a new digital divide? (Δυνατότητες τηλεργασίας και κρίση COVID-19: ένα νέο ψηφιακό χάσμα;)

(15)  Συνολικά, εκτιμάται ότι μέσω της τηλεργασίας μπορούν να εκτελεστούν τα καθήκοντα σε ποσοστό περίπου 37 % των θέσεων εργασίας στην ΕΕ (βλέπε στοιχεία του Eurofound).

(16)  Eurofound (2021), COVID-19: Some implications for employment and working life (COVID-19: Ορισμένες επιπτώσεις στην απασχόληση και την επαγγελματική ζωή), Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο — υπό έκδοση.

(17)  Έκθεση του Eurofound «Living, working and COVID-19» (Διαβίωση, εργασία και COVID-19).

(18)  Δείκτης ισότητας των φύλων για το 2020: Ψηφιοποίηση και το μέλλον της εργασίας, EIGE.

(19)  https://www.nature.com/articles/d41586-020-01294-9.

(20)  Δημοσιεύσεις της Εθνικής Ένωσης Ελευθέρων Επαγγελμάτων Γαλλίας (UNAPL), της Εργοδοτικής Ένωσης Μικρομεσαίων και Μικρών Επιχειρήσεων Καταλονίας (FEPIME) και της Ένωσης Οργανώσεων Γυναικών Επιχειρηματιών στον Μεσογειακό Χώρο (AFAEMME).

(21)  https://www.opendemocracy.net/en/5050/covid19-sexual-harassment-work-online/.

(22)  https://www.europarl.europa.eu/news/el/press-room/20200406IPR76610/covid-19-stop-stin-auxisi-tis-endooikogeneiakis-vias-en-meso-egkleismou.

(23)  https://ec.europa.eu/commission/commissioners/2019-2024/suica/announcements/speech-vice-president-suica-demographic-change-eu-epc_en, https://horizon-magazine.eu/article/teleworking-here-stay-here-s-what-it-means-future-work.html.

(24)  https://www.oecd.org/going-digital/bridging-the-digital-gender-divide-key-messages.pdf.

(25)  Δείκτης ισότητας των φύλων για το 2020: Ψηφιοποίηση και το μέλλον της εργασίας, EIGE.

(26)  http://erc-online.eu/european-social-dialogue/database-european-social-dialogue-texts/.

(27)  Σύμφωνα με τη νέα «Ευρωπαϊκή στρατηγική για την ισότητα των φύλων 2020 — 2025».

(28)  24 Νοεμβρίου 2020, κοινή δήλωση των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων σχετικά με τη φροντίδα των παιδιών στην ΕΕ.

(29)  https://deinstitutionalisationdotcom.files.wordpress.com/2017/07/guidelines-final-english.pdf/.

(30)  https://unric.org/en/who-warns-of-surge-of-domestic-violence-as-covid-19-cases-decrease-in-europe/· https://www.europarl.europa.eu/news/el/press-room/20200406IPR76610/covid-19-stop-stin-auxisi-tis-endooikogeneiakis-vias-en-meso-egkleismou.

(31)  Στην έκδοσή της με τίτλο «Brief no 3 — Domestic violence and its impact on the world of work» (Σύνοψη αριθ. 3 — Η ενδοοικογενειακή βία και οι επιπτώσεις της στον κόσμο της εργασίας), η οποία δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 2020, η ΔΟΕ παρουσιάζει το υψηλό κόστος που συνεπάγεται η ενδοοικογενειακή βία για τις εθνικές οικονομίες. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---gender/documents/briefingnote/wcms_738117.pdf).

(32)  Ένα συναφές θετικό παράδειγμα είναι το «Vodafone Toolkit on domestic violence and abuse at work: Recognise, respond and refer» https://www.vodafone.com/content/dam/vodcom/files/vodafone_domestic_violence_toolkit_2020.pdf.

(33)  https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2020/EL/COM-2020-24-F1-EL-MAIN-PART-1.PDF.

(34)  https://www.ceep.eu/wp-content/uploads/2020/06/Final-22-06-20_Agreement-on-Digitalisation-2020.pdf.

(35)  https://www.europarl.europa.eu/news/el/press-room/20210114IPR95618/tin-thespisi-tou-dikaiomatos-stin-aposundesi-os-themeliodes-dikaioma-zita-to-ek, 472 ψήφοι υπέρ, 126 κατά και 83 αποχές.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ο ενιαίος ευρωπαϊκός σιδηροδρομικός χώρος»

(Διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος της πορτογαλικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ)

(2021/C 220/03)

Εισηγητής: ο κ.

Stefan BACK

Αίτηση γνωμοδότησης	Πορτογαλική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ, επιστολή της 26.10.2020
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές, κοινωνία των πληροφοριών
Έγκριση από το τμήμα	9.3.2021
Έγκριση από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	149/68/10

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

Όσον αφορά τα ερωτήματα που έθεσε η πορτογαλική Προεδρία

1.1.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί πως, μολονότι έχουν συμβεί πολλά όσον αφορά το άνοιγμα των αγορών και την τεχνική εναρμόνιση κατά τη διάρκεια τριάντα ετών ελευθέρωσης, πολλά μένει να γίνουν σε πολιτικό και ρυθμιστικό επίπεδο και σε επίπεδο νοοτροπίας. Τα μέτρα πρέπει να περιλαμβάνουν μεγαλύτερη έμφαση στην ανάπτυξη, την προσαρμογή και την αποτελεσματική εφαρμογή της κοινωνικής νομοθεσίας. Πρέπει να επιδιώκουν την επίτευξη του αυξημένου μεριδίου αγοράς που προβλέπεται στην Στρατηγική της Επιτροπής για βιώσιμη και έξυπνη κινητικότητα και να βελτιώνουν την περιβαλλοντική και κοινωνική βιωσιμότητα.

1.2.

Απαιτούνται μέτρα για τη διευκόλυνση των διασυνοριακών δραστηριοτήτων μέσω της μείωσης της ανάγκης συνοριακών ελέγχων και της εξάλειψης διοικητικών προβλημάτων και καθυστερήσεων στη διέλευση των συνόρων.

1.3.

Οι προτεραιότητες του σχεδιασμού της κυκλοφορίας, ο σχεδιασμός της χωρητικότητας και η ενημέρωση πρέπει να βελτιωθούν, ώστε να καταστεί δυνατή τόσο η μεγαλύτερη ευελιξία όσο και ο βελτιστοποιημένος σχεδιασμός της χωρητικότητας όσον αφορά τις σιδηροδρομικές υποδομές, αλλά και όσον αφορά, για παράδειγμα, τους τερματικούς σταθμούς για τη βελτιστοποίηση των πολυτροπικών ροών.

1.4.

Απαιτούνται επενδύσεις σε υποδομές, αλλά και στην ψηφιοποίηση και την επικαιροποίηση του τροχαίου υλικού, για παράδειγμα στην ψηφιοποίηση μέσω της εγκατάστασης του Ευρωπαϊκού συστήματος διαχείρισης της σιδηροδρομικής κυκλοφορίας (ERTMS) και αυτοματοποιημένων ζεύξεων, συμπεριλαμβανομένων επενδύσεων στη δίκαιη μετάβαση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων, για τη βελτίωση της ομαλής ροής κυκλοφορίας και τη βελτιστοποίηση της χρήσης των πόρων και για την εξασφάλιση απασχόλησης.

1.5.

Για τη βελτίωση των εμπορευματικών μεταφορών, η ΕΟΚΕ συνιστά επιπρόσθετα μέτρα, π.χ. συνεργασία μεταξύ των επιχειρήσεων και των μέσων μεταφοράς για την καλύτερη επίτευξη περιβαλλοντικής και κοινωνικής βιωσιμότητας και αποδοτικότητας, εκ νέου δρομολόγηση του ευρωπαϊκού συστήματος με μεμονωμένες φορτάμαξες, σύνδεση των στρατηγικών υποδομών (π.χ. λιμένων) με σιδηροδρομικές λύσεις, επενδύσεις σε βιομηχανικές παρακαμπτήριες σιδηροδρομικές γραμμές, συμμετοχή των μεγάλων εταιριών εφοδιαστικής σε αναπροσανατολισμό των ροών τους όσον αφορά τα μέσα μεταφοράς, εξασφάλιση περιβαλλοντικά και κοινωνικά υποδειγματικών επιδόσεων σε όλα τα μέσα μεταφοράς.

1.6.

Όσον αφορά το δημόσιο χρέος, η ΕΟΚΕ συνιστά να εξαιρούνται από τα κριτήρια του Μάαστριχτ οι δημόσιες επενδύσεις σε υποδομές μεταφορών και μετά την κρίση COVID-19. Οι προσπάθειες ενθάρρυνσης των επενδύσεων στο σιδηροδρομικό τομέα πρέπει να ενισχυθούν, με στόχο την προώθηση κοινωνικά και περιβαλλοντικά βιώσιμων μεταφορών.

1.7.

Η ανάπτυξη των υποδομών, συμπεριλαμβανομένης της έγκαιρης υλοποίησης των διαδρόμων του κεντρικού δικτύου ΔΕΔ-Μ και των διαδρόμων του δικτύου εμπορευματικών μεταφορών, είναι καίριας σημασίας και απαιτούν υψηλή προτεραιότητα όσον αφορά τη χρηματοδότηση και τον σχεδιασμό. Ενόψει της ανάπτυξης του σιδηροδρομικού δικτύου της ΕΕ μετά το 2030, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να προχωρήσουμε στην κατεύθυνση της ανάπτυξης δικτύου υψηλών ταχυτήτων που θα συνδέει όλες τις πρωτεύουσες και τις μείζονες πόλεις της ΕΕ.

1.8.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει πως οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι που έχουν κίνητρα, καθώς και οι ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχή εξέλιξη των σιδηροδρομικών μεταφορών. Έχει συνεπώς σημασία η ύπαρξη κατάλληλης κοινωνικής νομοθεσίας, μεταξύ άλλων όσον αφορά τις αποσπάσεις προσωπικού σιδηροδρόμων. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τη σημασία που έχει προς τούτο ένας γόνιμος κοινωνικός διάλογος.

1.9.

Οι εμπειρίες από την κρίση της νόσου COVID-19 πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη ενός πιο ανθεκτικού και αποτελεσματικού σιδηροδρομικού συστήματος. Ο σχεδιασμός της ανθεκτικότητας πρέπει να πραγματοποιείται σε στενή διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους.

1.10.

Το αρχικά προβλεφθέν καθεστώς του διαχειριστή υποδομών συνέβαλε αναμφίβολα στο να εξασφαλιστεί η κατανομή της δυναμικότητας των υποδομών κατά τρόπο ανεξάρτητο, δίκαιο και χωρίς διακρίσεις, ενώ βελτίωσε την εμπιστοσύνη των φορέων εκμετάλλευσης όσον αφορά τη δίκαιη μεταχείριση. Ωστόσο, οι μεταγενέστερες αλλαγές στο κανονιστικό πλαίσιο μέσω της Οδηγίας 2012/34/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (1) συνεπάγονται μεγαλύτερο εύρος επιλογών όσον αφορά το οργανωτικό μοντέλο, με έμφαση στην ανεξαρτησία του διαχειριστή υποδομών όσον αφορά τις λεγόμενες βασικές λειτουργίες (κατανομή χρονοθυρίδων, χρεώσεις και είσπραξη τελών) και τη διαφάνεια που παρέχουν οι χωριστοί λογαριασμοί. Οι ισχύουσες διατάξεις είναι πλήρως ικανές να εξασφαλίσουν την ανεξαρτησία και τη διαφάνεια που απαιτείται για την καλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς.

1.11.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει πως τα ολοκληρωμένα συστήματα σιδηροδρόμων μπορούν να εγγυηθούν τη δίκαιη κατανομή όπως και τα μη ολοκληρωμένα συστήματα. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει πως πολλές μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες με επιτυχημένα συστήματα σιδηροδρόμων έχουν προκρίνει ολοκληρωμένες επιχειρήσεις σιδηροδρόμων για την εξασφάλιση συνεργιών, καλύτερου συντονισμού, ευελιξίας και εγχώριας αγοράς εργασίας για την προστασία της απασχόλησης.

1.12.

Ο μηχανισμός συντονισμού μεταξύ διαχειριστών υποδομής και φορέων εκμετάλλευσης, καθώς και το Ευρωπαϊκό δίκτυο διαχειριστών υποδομής αποτελούν ουσιώδη στοιχεία που συμβάλλουν στην επίτευξη βελτιστοποιημένης αποδοτικότητας.

Περαιτέρω συμπεράσματα

1.13.

Οι διαχειριστές υποδομής πρέπει να επικεντρωθούν περισσότερο στα σημεία συμφόρησης, στις αστικές περιοχές, στις διασυνοριακές ζεύξεις και τις διασυνοριακές ροές κυκλοφορίας και τη συνεργασία.

1.14.

Η δυνατότητα συντονισμένης διαχείρισης της κυκλοφορίας και των πόρων σε επίπεδο διαδρόμου ή ΕΕ είναι ενδιαφέρουσα και πρέπει να διερευνηθεί ως στοιχείο, για παράδειγμα, της υλοποίησης των σιδηροδρομικών εμπορευματικών διαδρόμων ή ως μέρος των διαδρόμων του κεντρικού δικτύου ΔΕΔ-Μ.

1.15.

Η ΕΟΚΕ διερωτάται εάν ο σιδηροδρομικός τομέας χρειάζεται αλλαγή νοοτροπίας και μια προσέγγιση πολύ πιο επικεντρωμένη στις ανάγκες των πελατών, τόσο στις επιβατικές όσο και στις εμπορευματικές μεταφορές. Το Ευρωπαϊκό έτος σιδηροδρόμων 2021 πρέπει να αξιοποιηθεί ως ευκαιρία προώθησης αυτής της αλλαγής συμπεριφοράς και ανάπτυξης ομαλότερης συνεργασίας μεταξύ των φορέων εκμετάλλευσης και των πελατών, καθώς και βελτιστοποίησης της χρήσης των ευκαιριών που παρέχει η ψηφιοποίηση.

1.16.

Η ΕΟΚΕ παρατηρεί πως η πανδημία COVID-19 οδήγησε σε καθυστερήσεις ή διακοπή έργων. Είναι πλέον σημαντικό να ανακτηθεί ο χαμένος χρόνος.

1.17.

Είναι σαφές ότι οι σημερινές ανάγκες για μέτρα πολιτικής και για βελτίωση του σιδηροδρομικού συστήματος πρέπει να ληφθούν υπόψη προκειμένου να υλοποιηθούν οι στόχοι μεριδίου αγοράς και να μπορέσει να διαδραματίσει πλήρως τον ρόλο του σε ένα βιώσιμο ευρωπαϊκό σύστημα πολυτροπικών μεταφορών. Οι κρατικές ενισχύσεις και παρεμβάσεις παραμένουν καθοριστικές για την εξασφάλιση βασικών υπηρεσιών και πέραν της κρίσης COVID-19.

1.18.

Ο αντίκτυπος της πανδημίας COVID-19 είναι καταστροφικός για όλα τα είδη επιβατικών σιδηροδρομικών μεταφορών, ιδίως δε για τα διεθνή δρομολόγια. Δεδομένων των ιδιαιτεροτήτων του σιδηροδρομικού τομέα, της απώλειας εσόδων του 2020, ύψους 26 δισ. ευρώ, των ζημιών του 2021 καθώς και της αναμενόμενης βραδύτητας της ανάκαμψης, είναι αναγκαία η ικανή και ευέλικτη χρηματοοικονομική στήριξη των σιδηροδρομικών επιχειρήσεων και των διαχειριστών υποδομών και πρέπει να αναπτυχθεί κατά τρόπο αποτελεσματικό, για τη στήριξη της ανάπτυξης της αγοράς σιδηροδρομικών μεταφορών και της ανταγωνιστικότητας του κλάδου απέναντι στα άλλα μέσα μεταφοράς.

1.19.

Τα συμβόλαια παροχής δημόσιας υπηρεσίας έχουν ζωτική σημασία για την εξασφάλιση προσβάσιμων, οικονομικά προσιτών και χωρίς αποκλεισμούς επιβατικών υπηρεσιών για όλους. Η ΕΟΚΕ θεωρεί την απευθείας ανάθεση συμβάσεων παροχής δημόσιας υπηρεσίας ως ένα από τα πιο αποτελεσματικά και αποδοτικά μέτρα για την προώθηση των σιδηροδρομικών μεταφορών.

1.20.

Το Ευρωπαϊκό έτος σιδηροδρόμων 2021 αποτελεί εξαιρετική ευκαιρία απολογισμού της μέχρι τώρα προόδου και των στόχων για το μέλλον. Για το λόγο αυτό, η ΕΟΚΕ ζητεί να υπάρξει αμερόληπτη ανάλυση της πολιτικής της ΕΕ για τους σιδηροδρόμους και των επιτευγμάτων της, σύμφωνα με τις αρμοδιότητες που περιγράφονται στο σημείο 7.2 και σύμφωνα με τους στόχους της πολιτικής μεταφορών που ορίζονται στα άρθρα 90 και 91 της ΣΛΕΕ. Τούτο δε, λαμβάνοντας δεόντως υπόψη το δικαίωμα παροχής επαρκούς δημόσιας υπηρεσίας σε περίπτωση ανεπάρκειας της αγοράς, όπως προβλέπεται στον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1370/2007 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (2), στο άρθρο 14 στο πρωτόκολλο υπ’ αριθ. 26 της ΣΛΕΕ, καθώς και στο άρθρο 36 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.

2.   Γενικές παρατηρήσεις/Τα ερωτήματα της πορτογαλικής Προεδρίας

2.1.

Η Προεδρία ζήτησε η γνωμοδότηση να επικεντρωθεί στα ακόλουθα τρία ερωτήματα:

2.2.

Ποια διδάγματα θα μπορούσαν να αντληθούν από τις τρεις δεκαετίες προσπαθειών για ελευθέρωση του σιδηροδρομικού τομέα στις χώρες της ΕΕ (και στο Ηνωμένο Βασίλειο);

2.3.

Ο διαχωρισμός του σιδηροδρομικού συστήματος έχει βελτιώσει ή ζημιώσει τις συνολικές του επιδόσεις;

2.4.

Θα πρέπει ο διαχωρισμός των διαχειριστών υποδομής από τους φορείς εκμετάλλευσης των σιδηροδρόμων να ακολουθήσει ένα ενιαίο μοντέλο, ή θα πρέπει να προωθηθεί μια πληθώρα μοντέλων;

3.   Ο ενιαίος ευρωπαϊκός σιδηροδρομικός χώρος

3.1.

Ο ενιαίος ευρωπαϊκός σιδηροδρομικός χώρος προτάθηκε στη λευκή βίβλο «Στρατηγική για την ανασυγκρότηση των σιδηροδρόμων της Κοινότητας» του 1996. Υλοποιήθηκε δε μέσω τεσσάρων νομοθετικών δεσμών, που αποφασίστηκαν το 2001, το 2004, το 2007 και το 2016. Το 2001, το μερίδιο αγοράς των σιδηροδρομικών εμπορευματικών μεταφορών (μεταξύ των χερσαίων μεταφορών) ανερχόταν στο 17,5 %, το 2006 στο 17 % και το 2018 στο 17,9 %. Το μερίδιο αγοράς των σιδηροδρομικών επιβατικών μεταφορών ήταν 6,6 % το 2007, 6,6 % το 2010 και 6,9 % το 2018 (επί του συνόλου των επιβατικών μεταφορών). Μεταξύ των χερσαίων μεταφορών, ήταν 6,9 % το 2007, 7,0 % το 2011 και 7,9 % το 2018 (3). Παρά το κοινό νομοθετικό πλαίσιο, η εξέλιξη διέφερε μεταξύ των κρατών μελών.

3.2.

Συνοψίζοντας, αυτές περιλάμβαναν το άνοιγμα των αγορών εθνικών και διεθνών επιβατικών και εμπορευματικών μεταφορών, την τεχνική εναρμόνιση, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων σχετικά με τις υποδομές και το τροχαίο υλικό, μεταξύ άλλων σχετικά με το κοινό Ευρωπαϊκό σύστημα διαχείρισης της σιδηροδρομικής κυκλοφορίας, που θα χρησιμοποιηθεί πρωτίστως στο δίκτυο ΔΕΔ-Μ.

3.3.

Το πλαίσιο διασφαλίζει την ανεξαρτησία των διαχειριστών υποδομής όσον αφορά βασικές λειτουργίες, όπως η κατανομή των χρονοθυρίδων, και περιέχει διατάξεις σχετικά με τον λογιστικό διαχωρισμό για τον διαχειριστή υποδομής.

3.4.

Το νομοθετικό πλαίσιο περιλαμβάνει επίσης την Οδηγία 2007/59/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (4) σχετικά με την πιστοποίηση των προσόντων και της ιατρικής κατάστασης των μηχανοδηγών, συμπεριλαμβανομένων των γλωσσικών δεξιοτήτων στις διεθνείς μεταφορές, και την Οδηγία 2005/47/ΕΚ του Συμβουλίου (5) για θέματα των συνθηκών εργασίας των μετακινούμενων εργαζομένων που παρέχουν διασυνοριακές διαλειτουργικές υπηρεσίες, αμφότερες αποτέλεσμα συμφωνίας μεταξύ των κοινωνικών εταίρων σύμφωνα με το Άρθρο 155 της ΣΛΕΕ.

3.5.

Το πλαίσιο προβλέπει επίσης εθνικό μηχανισμό συντονισμού μεταξύ διαχειριστών υποδομής και φορέων εκμετάλλευσης όσον αφορά τους στόχους συντήρησης των υποδομών και επιδόσεων χωρητικότητας, τη διατροπικότητα και τη διαλειτουργικότητα, καθώς και άλλα θέματα σχετικά με την πρόσβαση και τη χρήση των υποδομών και την ενδοτροπικότητα, καθώς και την ποιότητα της εξυπηρέτησης που παρέχεται από τον διαχειριστή υποδομής. Ένα Ευρωπαϊκό Δίκτυο Διαχειριστών Υποδομών εξασφαλίζει συνεργασία και ανταλλαγή απόψεων.

3.6.

Οι κανόνες για τις επιβατικές μεταφορές περιλαμβάνουν διατάξεις για τις συμβάσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας και τις δημόσιες συμβάσεις, καθώς και τη δυνατότητα ανακοίνωσης γενικών κανόνων για τα επίπεδα τιμών και υπηρεσιών. Οι δημόσιες επιβατικές μεταφορές ρυθμίζονται από τον Κανονισμό ΥΔΥ (ΕΚ) αριθ. 1370/2007 [όπως τροποποιήθηκε από τον Κανονισμό (ΕΕ) 2016/2338], ο οποίος προβλέπει την ανάθεση συμβάσεων παροχής δημόσιας υπηρεσίας από τις αρμόδιες αρχές σύμφωνα με τους κανόνες του κανονισμού. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι αρμοδιότητες των αρμόδιων αρχών και των κρατών μελών για την επιβολή κοινωνικών κριτηρίων, κοινωνικών προτύπων και για τη μετακίνηση προσωπικού σε περίπτωση αλλαγής φορέα εκμετάλλευσης.

4.   Η σημερινή κατάσταση υλοποίησης και τα εκκρεμή προβλήματα μετά από 30 έτη

4.1.

Σχεδόν τρεις δεκαετίες προσπαθειών για το άνοιγμα των αγορών διεθνών και εθνικών εμπορευματικών και επιβατικών σιδηροδρομικών μεταφορών της ΕΕ και την εναρμόνιση των διαφόρων τεχνικών κανόνων και κανόνων ασφαλείας, δημιουργώντας έτσι έναν Ενιαίο ευρωπαϊκό σιδηροδρομικό χώρο, δεν έχουν φέρει τα προσδοκώμενα συνολικά αποτελέσματα.

4.2.

Υπενθυμίζεται επίσης πως, όσον αφορά τα διεθνή επιβατικά δρομολόγια σιδηροδρόμων και την ανάπτυξη της δυναμικότητας του εν λόγω κομματιού της αγοράς, η Στρατηγική της ΕΕ για βιώσιμη και έξυπνη κινητικότητα επιδιώκει την επίτευξη, έως το 2050, πλήρως λειτουργικού, πολυτροπικού Διευρωπαϊκού Δικτύου Μεταφορών (ΔΕΔ-Μ) για βιώσιμες και έξυπνες μεταφορές με συνδεσιμότητα υψηλών ταχυτήτων. Αυτό το είδος κινητικότητας πρέπει να είναι σε θέση να συνδέσει τις μείζονες πόλεις της ΕΕ με βιώσιμες σιδηροδρομικές υπηρεσίες ικανές να αντικαταστήσουν, σταδιακά και τουλάχιστον εν μέρει, τις διηπειρωτικές αεροπορικές συνδέσεις.

4.3.

Παρά το πλήρες άνοιγμα της αγοράς, τα μέτρα για τη διασφάλιση ελεύθερης και χωρίς διακρίσεις πρόσβασης στις υποδομές, τους εναρμονισμένους τεχνικούς κανόνες και τη διοικητική απλούστευση, οι σιδηρόδρομοι εξακολουθούν να παρουσιάζουν σημαντικές ελλείψεις όσον αφορά την ικανότητά τους να ενισχύσουν το μερίδιο αγοράς του μέσου τόσο στις επιβατικές όσο και στις εμπορευματικές μεταφορές. Ορισμένα στοιχεία περιγράφονται στο έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής που συνοδεύει την ανακοίνωση της Επιτροπής με θέμα «Στρατηγική για βιώσιμη και έξυπνη κινητικότητα» (στο εξής: το έγγραφο εργασίας), με ορισμένες προτάσεις (6). Παρόμοιες απόψεις εκφράζονται, όσον αφορά τις εμπορευματικές μεταφορές, στην ειδική έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου του 2016 με θέμα «Οι σιδηροδρομικές εμπορευματικές μεταφορές στην ΕΕ παραμένουν εκτός τροχιάς».

4.4.

Η ΕΟΚΕ φρονεί πως μια ανάλυση που θα περιορίζεται στην εφαρμογή του νομικού πλαισίου της ΕΕ και στον υπολογισμό του βαθμού ανοίγματος της αγοράς δεν είναι επαρκής για την πλήρη ανάλυση και κατανόηση των ελλείψεων του Ενιαίου ευρωπαϊκού σιδηροδρομικού χώρου. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ ζητεί μια ευρεία και ολοκληρωμένη ανάλυση των παραγόντων επιτυχίας και των προβλημάτων, με αξιολόγηση του ισχύοντος πλαισίου και της επίδρασής του στις συνθήκες εργασίας, δεδομένης της υποχρέωσης που απορρέει από τα άρθρα 90 και 91 της ΣΛΕΕ για τη δημιουργία εσωτερικής αγοράς με εναρμονισμένους κανόνες για τις διεθνείς μεταφορές και τον καθορισμό των προϋποθέσεων για τις ενδομεταφορές (καμποτάζ), καθώς και το άρθρο 14 της ΣΛΕΕ σχετικά με τις υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος, με τη δέουσα συνεκτίμηση των αρχών της ενιαίας αγοράς και του δικαίου του ανταγωνισμού στις σιδηροδρομικές μεταφορές όπως διαλαμβάνονται στον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1370/2007, δεδομένου επίσης εν προκειμένω του ρόλου των κρατών μελών, όπως ορίζεται στο πρωτόκολλο 26 της ΣΛΕΕ και στο άρθρο 36 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.

4.5.

Το άνοιγμα της αγοράς σημείωσε άνιση επιτυχία. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά παραδείγματα επιτυχίας. Για παράδειγμα, η Αυστρία, η Γερμανία και η Σουηδία πέτυχαν βελτιωμένα αποτελέσματα όσον αφορά το μερίδιο των μεταφορών και τον όγκο των εμπορευμάτων που μεταφέρονται σιδηροδρομικώς, παρά τη συνολική πτώση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο (7).

4.6.

Η αυστριακή κρατική σιδηροδρομική εταιρεία ÖBB ανέπτυξε με επιτυχία ένα δίκτυο διεθνών συνδέσεων με νυκτερινές επιβατικές αμαξοστοιχίες, ενώ το μερίδιο εσωτερικής αγοράς το 2018 μειώθηκε από 88,4 σε 86,5 %. Από τον συνολικό κύκλο εργασιών του 2019 ύψους 2,2 δισ. ευρώ για τις επιβατικές μεταφορές, περίπου 1,4 δισ. ευρώ φαίνεται ότι αφορούν τις υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας (ΥΔΥ) (8).

4.7.

Οι ΥΔΥ έχουν ζωτική σημασία για την εξασφάλιση προσβάσιμων, οικονομικά προσιτών και χωρίς αποκλεισμούς υπηρεσιών για τους πολίτες. Η πρόσβαση στην αγορά είναι ανοιχτή για τις εμπορικές επιβατικές υπηρεσίες, ενίοτε μεγάλων αποστάσεων. Ωστόσο, δεν γίνεται να διαχωρίζονται οι μεταφορές μεγάλων αποστάσεων από τις περιφερειακές μεταφορές. Κάθε αμαξοστοιχία μεγάλων αποστάσεων εκπληρώνει περιφερειακά καθήκοντα για τους επιβάτες, ιδίως όταν πραγματοποιεί στάσεις σε περιαστικές περιοχές. Οι περιφερειακές γραμμές εξασφαλίζουν τον αναγκαίο αριθμό επιβατών και τροφοδοτούν τις κύριες γραμμές. Επίσης αποφορτίζουν τις υποδομές των «μεγάλων γραμμών» και εξασφαλίζουν την κατανομή τους στην περιοχή. Τα κράτη μέλη αναλαμβάνουν περαιτέρω πρωτοβουλίες για τη δημιουργία βασικών συνδέσεων με νέες υπηρεσίες σιδηροδρομικών μεταφορών, συμπεριλαμβανομένων των νυκτερινών αμαξοστοιχιών, με καθιερωμένους φορείς εκμετάλλευσης σιδηροδρόμων να ηγούνται αυτών των προσπαθειών. Μάλιστα, τέτοια σχέδια ανακοινώθηκαν ήδη, για παράδειγμα, από τη Γερμανία (TEE 2.0), τις Κάτω Χώρες και τη Σουηδία. Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι αυτές οι πρωτοβουλίες καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα του συστήματος σιδηροδρόμων και ότι η ελεύθερη πρόσβαση στην αγορά —που ισχύει από το 2010 για τις διεθνείς επιβατικές μεταφορές— δεν αποτελεί το ορθό μέσο για την τόνωση της ανάπτυξης (διεθνών) επιβατικών μεταφορών μεγάλων αποφάσεων. Απαιτούνται πολιτική βούληση, πολιτικές αποφάσεις για την προτεραιότητα σε περιβαλλοντικά φιλικές και χωρίς αποκλεισμούς λύσεις, συνοδευόμενες από τις αναγκαίες επενδύσεις και από σωστή διαχείριση.

4.8.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί την απευθείας ανάθεση συμβάσεων παροχής δημόσιας υπηρεσίας ως ένα από τα πιο αποτελεσματικά και αποδοτικά μέτρα για την προώθηση των σιδηροδρομικών μεταφορών. Αποτελεί τη ραχοκοκαλιά των σιδηροδρομικών συστημάτων της Αυστρίας και της Ελβετίας, π.χ., των κορυφαίων χωρών όσον αφορά το μερίδιο αγοράς. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι δεν υφίσταται συσχέτιση μεταξύ του βαθμού ανοίγματος της αγοράς και της ικανοποίησης των πελατών, ή της τιμής των εισιτηρίων.

4.9.

Ωστόσο, σύμφωνα με το προαναφερθέν έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής, εξακολουθούν να υπάρχουν ορισμένα προβλήματα όσον αφορά το άνοιγμα της πρόσβασης στην αγορά και τη δημιουργία ελκυστικών σιδηροδρομικών συνδέσεων. Τα βασικά στοιχεία που αναφέρονται είναι τα εξής:

4.9.1.

Διαθεσιμότητα επαρκών πληροφοριών που θα δώσουν τη δυνατότητα στους φορείς εκμετάλλευσης να υποβάλουν κατάλληλες προσφορές σε διαδικασίες διαγωνισμού, παρά τις τροποποιήσεις που έγιναν στην τέταρτη δέσμη μέτρων για τους σιδηρόδρομους του 2016, ώστε να διασφαλιστεί η διαθεσιμότητα επαρκών πληροφοριών για τους υποβάλλοντες προσφορά.

4.9.2.

Η πρόσβαση στο τροχαίο υλικό εξακολουθεί να αποτελεί μείζον πρόβλημα για τους νεοεισερχόμενους. Η διαθεσιμότητα αυτή καθαυτή τροχαίου υλικού με πιστοποίηση που ισχύει σε ολόκληρη την ΕΕ παραμένει σχετικά περιορισμένη όσον αφορά το τροχαίο υλικό τόσο για τις επιβατικές όσο και για τις εμπορευματικές μεταφορές.

4.9.3.

Όσον αφορά τη διαθεσιμότητα τροχαίου υλικού για την υποχρέωση παροχής δημόσιας υπηρεσίας μεταφοράς επιβατών, οι διατάξεις του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1370/2007 για τις δημόσιες επιβατικές σιδηροδρομικές και οδικές μεταφορές παρέχουν στις αρμόδιες αρχές τη δυνατότητα να λαμβάνουν μέτρα για τη διευκόλυνση της πρόσβασης αυτής, εφόσον κρίνεται αναγκαίο.

4.9.4.

Η έκδοση ενιαίων εισιτηρίων ή εισιτηρίων συνδυασμένης μεταφοράς για τις σιδηροδρομικές μεταφορές παραμένει προβληματική, ιδίως όσον αφορά τις επικαιροποιημένες πληροφορίες σχετικά με τους ναύλους, τις κρατήσεις και την κυκλοφορία.

4.10.

Παρά τις διατάξεις της τέταρτης δέσμης μέτρων για τους σιδηρόδρομους που δίνουν τη δυνατότητα στους φορείς εκμετάλλευσης να λαμβάνουν ενιαίο πιστοποιητικό ασφάλειας από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Σιδηροδρόμων για μεταφορικές δραστηριότητες σε ολόκληρη την ΕΕ, ορισμένοι κανόνες δεν είναι εναρμονισμένοι, γεγονός που συνεπάγεται μεγαλύτερη πολυπλοκότητα και κόστος των διασυνοριακών μεταφορικών δραστηριοτήτων και, ειδικότερα, καθυστερήσεις στα σημεία διέλευσης των συνόρων. Συνεπώς, η εναρμόνιση αυτών των κανόνων ενδέχεται να αποτελέσει σημαντικό καθήκον για το μέλλον και προϋπόθεση για μελλοντικές κοινές λύσεις ψηφιοποίησης και αυτοματοποίησης.

4.11.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει πως η τεχνική εναρμόνιση και ο εκσυγχρονισμός των υποδομών αποτελούν σημαντικό παράγοντα για την επίτευξη ενός εύρυθμου ενιαίου ευρωπαϊκού σιδηροδρομικού χώρου. Οι επενδύσεις στον εκσυγχρονισμό των υποδομών και του τροχαίου υλικού είναι ιδιαίτερα δαπανηρές. Μάλιστα, οι σιδηροδρομικές καινοτομίες όπως ο σιδηρόδρομος υψηλών ταχυτήτων αναπτύχθηκαν από κρατικούς φορείς εκμετάλλευσης με δημόσια υποστήριξη. Υφίστανται δε ειδικοί κανόνες κρατικών ενισχύσεων αναφορικά με την έρευνα και την καινοτομία.

4.12.

Η ΕΟΚΕ λαμβάνει υπό σημείωση το γεγονός ότι η Επιτροπή συνεργάζεται με το σιδηροδρομικό τομέα και τα κράτη μέλη, κατά τα φαινόμενα για τη διευκόλυνση της διέλευσης των συνόρων κατά μήκος των σιδηροδρομικών εμπορευματικών διαδρόμων. Η ΕΟΚΕ θεωρεί σημαντικό να προβεί η Επιτροπή σε ευρεία καταγραφή των υφιστάμενων εμποδίων, συμπεριλαμβανομένων των διαφόρων προβλημάτων συμπεριφοράς, και να προτείνει λύσεις. Εν προκειμένω, η ΕΟΚΕ ζητεί τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στις προπαρασκευαστικές εργασίες της Επιτροπής.

4.13.

Όσον αφορά τις σιδηροδρομικές εμπορευματικές μεταφορές, υπάρχουν ορισμένα ειδικά θέματα. Στο έγγραφο εργασίας, διατυπώνονται σχετικά οι ακόλουθες παρατηρήσεις και προτάσεις.

4.13.1.

Η φύση της αγοράς εμπορευματικών μεταφορών έχει αλλάξει. Ένα υψηλότερο ποσοστό αγαθών που απαιτεί τόσο ευελιξία όσο και υψηλότερο βαθμό αξιοπιστίας σε πολύπλοκες και υψηλής αξίας αλυσίδες εφοδιασμού συχνά δημιουργεί για τους σιδηρόδρομους ανταγωνιστικό μειονέκτημα λόγω της έλλειψης χρονικής ακρίβειας, αξιοπιστίας, προβλεψιμότητας και ευελιξίας. Για παράδειγμα, κατά το πρώτο τρίμηνο του 2018, πάνω από το 50 % των αμαξοστοιχιών στον αλπικό εμπορευματικό διάδρομο σημείωσε καθυστέρηση πάνω από 3 ώρες.

4.13.2.

Οι πληροφορίες σχετικά με την κυκλοφορία είναι περιορισμένες, για παράδειγμα, όσον αφορά τη θέση των αμαξοστοιχιών και την αναμενόμενη ώρα άφιξης. Επιπλέον, η διαχείριση της χωρητικότητας και της κυκλοφορίας γενικά δεν συντονίζεται μεταξύ των σιδηροδρομικών υποδομών και εγκαταστάσεων όπως οι τερματικοί σταθμοί. Αυτό εμποδίζει τη βελτιστοποίηση της διαχείρισης πόρων.

4.13.3.

Η έλλειψη σύγχρονων συστημάτων αυτοματοποιημένων ζεύξεων στην ΕΕ, τα οποία χρησιμοποιούνται ευρέως στον υπόλοιπο κόσμο, εμποδίζει τις επιδόσεις των μεμονωμένων φορταμαξών.

4.13.4.

Δίδεται χαμηλή προτεραιότητα στις εμπορευματικές μεταφορές όσον αφορά τον σχεδιασμό της μεταφορικής ικανότητας, σε διασυνοριακό και εθνικό επίπεδο.

4.13.5.

Ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός της μεταφορικής ικανότητας και των προγραμμάτων δρομολογίων εμποδίζει τα επιχειρηματικά μοντέλα που βασίζονται στην αγορά και καθιστά αδύνατη την ανταπόκριση των σιδηροδρόμων σε αιτήματα πελατών που έχουν μικρά χρονικά περιθώρια. Η προτεραιότητα που δίδεται στην εσωτερική κυκλοφορία και η έλλειψη διασυνοριακού συντονισμού του σχεδιασμού προκαλούν περαιτέρω προβλήματα στις διασυνοριακές εμπορευματικές μεταφορές.

4.13.6.

Η χαμηλή κερδοφορία μειώνει τις επενδύσεις, ενώ οι επενδύσεις σε υποδομές δεν συντονίζονται επαρκώς σε διασυνοριακό επίπεδο ή ακόμη και κατά μήκος βασικών διαδρόμων.

4.13.7.

Ελπίζουμε ότι τουλάχιστον ένα μέρος των προβλημάτων συντονισμού και σχεδιασμού όσον αφορά τις διασυνοριακές εμπορευματικές μεταφορές θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί κατά τη διάρκεια της τρέχουσας αξιολόγησης του κανονισμού για τη δημιουργία των ευρωπαϊκών σιδηροδρομικών εμπορευματικών διαδρόμων (9).

4.14.

Γενικά, φαίνεται ότι υπάρχει ανάγκη επανασχεδιασμού της διαδικασίας διαχείρισης της σιδηροδρομικής μεταφορικής ικανότητας, ώστε να μπορούν οι φορείς εκμετάλλευσης να παρέχουν υπηρεσίες σύμφωνα με τις ανάγκες των πελατών τους, με επαρκή αξιοπιστία, χρονική ακρίβεια και ευελιξία. Αυτό απαιτεί, μεταξύ άλλων, μια συνολική θεώρηση της διαχείρισης της μεταφορικής ικανότητας, η οποία θα περιλαμβάνει τόσο τις επιβατικές όσο και τις εμπορευματικές μεταφορές, γεγονός που θα διευκόλυνε τη βελτιστοποιημένη χρησιμοποίηση της μεταφορικής ικανότητας.

4.15.

Όσον αφορά τις σιδηροδρομικές εμπορευματικές μεταφορές, παρόμοιες παρατηρήσεις με εκείνες που διατυπώνει η Επιτροπή στο έγγραφο εργασίας, διατυπώνονται από το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο στην προαναφερθείσα ειδική έκθεση σχετικά με τις σιδηροδρομικές εμπορευματικές μεταφορές. Η ειδική έκθεση διατυπώνει ορισμένες συστάσεις για τη βελτίωση της λειτουργίας της αγοράς σιδηροδρομικών εμπορευματικών μεταφορών, συμπεριλαμβανομένης της καλύτερης εποπτείας για την καταπολέμηση της αντιανταγωνιστικής συμπεριφοράς κατεστημένων σιδηροδρομικών επιχειρήσεων και διαχειριστών υποδομής, της βελτίωσης της διαχείρισης της κυκλοφορίας στους σιδηροδρομικούς εμπορευματικούς διαδρόμους, της παρακολούθησης των επιδόσεων και της καλύτερης κάλυψης των αναγκών υποδομών.

4.16.

Η ειδική έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου θίγει επίσης το θέμα των οδηγών αμαξοστοιχιών, μεταξύ άλλων όσον αφορά το γλωσσικό καθεστώς σύμφωνα με την οδηγία 2007/59 σχετικά με την πιστοποίηση του προσωπικού οδήγησης, προτείνοντας οι γλωσσικές απαιτήσεις που ορίζονται στο παράρτημα VI σημείο 8 να αντικατασταθούν από απαιτήσεις γνώσης μιας ενιαίας γλώσσας που θα χρησιμοποιείται στις διεθνείς σιδηροδρομικές μεταφορές.

4.17.

Η ειδική έκθεση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα στρατηγικά και ρυθμιστικά ζητήματα που προσδιορίζονται είναι τέτοια ώστε, εάν δεν αντιμετωπιστούν, η αύξηση της χρηματοδότησης δεν θα επιλύσει τα προβλήματα.

4.18.

Θα πρέπει επίσης να δοθεί προσοχή στην υπουργική δήλωση της 21ης Σεπτεμβρίου 2020 με θέμα τους σιδηροδρομικούς εμπορευματικούς διαδρόμους, στην οποία τονίζεται η σημασία της ψηφιοποίησης και της έγκαιρης υλοποίησης των διαδρόμων του κεντρικού δικτύου ΔΕΔ-Μ και της εγκατάστασης του Ευρωπαϊκού συστήματος διαχείρισης της σιδηροδρομικής κυκλοφορίας.

4.19.

Φαίνεται ότι υπάρχει γενική συμφωνία σχετικά με τη σημασία ενός ειδικευμένου προσωπικού στους σιδηρόδρομους με ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας. Αυτό προϋποθέτει ενέργειες για την αποτροπή του κοινωνικού ντάμπινγκ στον σιδηροδρομικό τομέα που λαμβάνει χώρα λόγω του τρέχοντος ανοίγματος της αγοράς, όπως συμβαίνει στους άλλους τομείς μεταφορών της ΕΕ. Οι υφιστάμενοι κανονισμοί —όπως η Οδηγία για την απόσπαση των εργαζομένων— δεν αντιμετωπίζουν πάντοτε επαρκώς την κατάσταση των εργαζομένων στους σιδηροδρόμους γιατί δεν λαμβάνουν υπόψη τις ειδικές υποχρεώσεις των υψηλής κινητικότητας εργαζομένων σε τομείς όπως οι σιδηρόδρομοι, κάτι που καθιστά επίσης δύσκολη την εποπτεία του κλάδου. Κατόπιν αυτού, η ΕΟΚΕ φρονεί πως, όπως συμβαίνει με τις οδικές μεταφορές, ενδέχεται να είναι αναγκαίοι ειδικοί κανόνες αναφορικά με τους εργαζομένους στους σιδηροδρόμους.

4.20.

Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ λαμβάνει επίσης υπό σημείωση τις ελλείψεις όσον αφορά τις κοινωνικές διατάξεις και τη νομοθεσία στον κλάδο των σιδηροδρόμων και την εφαρμογή και επιβολή τους όπως εκτίθεται από τους κοινωνικούς εταίρους του κλάδου, όπως η εφαρμογή των κοινωνικών ρητρών του κανονισμού ΥΔΥ και η εφαρμογή, η παρακολούθηση και η επιβολή της οδηγίας 2005/47/ΕΚ για θέματα των συνθηκών εργασίας των μετακινούμενων εργαζομένων που παρέχουν διασυνοριακές διαλειτουργικές υπηρεσίες.

4.21.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει πλήρως την συναίνεση όσον αφορά τη σημασία ενός ειδικευμένου σιδηροδρομικού προσωπικού με καλές συνθήκες εργασίας, σημειώνει δε την συμφωνία του 2004 για τους χρόνους οδήγησης και ανάπαυσης των μετακινούμενων εργαζομένων που παρέχουν διασυνοριακές διαλειτουργικές υπηρεσίες, η οποία υπεγράφη μεταξύ των κοινωνικών εταίρων τον Ιανουάριο του 2004 στο πλαίσιο του κοινωνικού διαλόγου και υλοποιήθηκε μέσω της Οδηγίας 2005/47/ΕΚ.

4.22.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει πως οι κοινωνικοί εταίροι συμφώνησαν να συνεχίσουν να εργάζονται στο πλαίσιο του κοινωνικού διαλόγου για τη βελτίωση της παρακολούθησης της εφαρμογής της συμφωνίας. Μέσω κοινής δήλωσης, δεσμεύτηκαν να προωθούν τις διασυνοριακές δραστηριότητες, να αποφεύγουν τον ανταγωνισμό που βασίζεται αποκλειστικά στις διαφορετικές συνθήκες εργασίας και να διατηρήσουν ίσους όρους ανταγωνισμού μεταξύ επιχειρήσεων με διασυνοριακές δραστηριότητες (10). Όσον αφορά την οδηγία 2005/47/ΕΚ, οι κοινωνικοί εταίροι επεσήμαναν ότι «ένα από τα ευρήματα είναι ότι η ικανή παρακολούθηση και επιβολή της συμφωνίας σε επίπεδο κρατών μελών εμποδίζεται από την έλλειψη σαφήνειας όσον αφορά τις εθνικές αρμόδιες αρχές. Ακόμα και σε περιπτώσεις όπου η αρμόδια αρχή ορίζεται σαφώς —συνήθως πρόκειται για την εθνική επιθεώρηση εργασίας —μοιάζει να στερείται των διαθέσιμων πόρων, ικανότητας και/ή ενημέρωσης σχετικά με τη συμφωνία και την οδηγία εφαρμογής της με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εκτελέσει αποτελεσματικά τα καθήκοντά της». Η ΕΟΚΕ θεωρεί πως η ΕΕ πρέπει να παρέμβει.

4.23.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει τη δήλωση των κοινωνικών εταίρων σχετικά με τον Κανονισμό (ΕΚ) 1370/2007 όπου αναφέρεται ότι «οι συνέπειες του ανταγωνισμού δεν πρέπει να επηρεάζουν τις συνθήκες εργασίας των εργαζομένων στην παροχή υπηρεσιών, πράγμα που απαιτεί εθνικά, περιφερειακά ή τοπικά όσον αφορά τα δεσμευτικά κοινωνικά πρότυπα και/ή την υποχρεωτική μετακίνηση του προσωπικού σε περίπτωση αλλαγής φορέα εκμετάλλευσης» (11). Αυτό δεν εφαρμόζεται και δεν εξασφαλίζεται επαρκώς στην πράξη, για αυτό απαιτείται δράση σε επίπεδο ΕΕ. Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να παρακολουθεί στενά την εφαρμογή αυτών των διατάξεων και να παρεμβαίνει όπου αυτό είναι αναγκαίο.

4.24.

Μοιάζει να υπάρχει συναίνεση μεταξύ των φορέων εκμετάλλευσης ως προς το ότι ο κλάδος χρειάζεται χρόνο να κατανοήσει και να προσαρμοστεί στο περιεχόμενο της τέταρτης δέσμης μέτρων για τους σιδηροδρόμους.

5.   Πανδημική κρίση COVID 19 — δοκιμή ανθεκτικότητας

5.1.

Η κρίση COVID-19 αποτέλεσε δοκιμασία και πρόκληση για τις σιδηροδρομικές μεταφορές, όπως και για όλους τους άλλους κλάδους των μεταφορών και τους εργαζομένους τους. Η αξιοπιστία, η ασφάλεια και ο κεντρικός ρόλος των σιδηροδρόμων όσον αφορά τη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών αποτελεί θετικό δίδαγμα από την πανδημία COVID-19, μεταξύ άλλων χάρη στις προσπάθειες των εργαζομένων των σιδηροδρόμων υπό ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες. Οι κρατικές ενισχύσεις βοήθησαν πολλές σιδηροδρομικές επιχειρήσεις να αντεπεξέλθουν σε μια δύσκολη περίοδο με δραματικά μειωμένο όγκο εργασιών.

5.2.

Σύμφωνα με στοιχεία που συνέλεξε η Κοινότητα Ευρωπαίων Διαχειριστών Σιδηροδρομικών Υποδομών, ο αντίκτυπος της πανδημίας COVID-19 είναι καταστροφικός για όλα τα είδη επιβατικών σιδηροδρομικών μεταφορών, ιδίως δε για τα διεθνή δρομολόγια. Οι απώλειες εσόδων έφτασαν τα 26 δισ. ευρώ το 2020 και θα συνεχιστούν τους πρώτους μήνες του 2021. Ακόμη, εκτιμάται ότι η ανάκαμψη θα είναι βραδεία.

5.3.

Ωστόσο, η κρίση της νόσου COVID-19 κατέδειξε επίσης την ανάγκη ανάπτυξης μέτρων ανθεκτικότητας και βελτίωσης της συνεκτικότητας και του συντονισμού στο δίκτυο, καθώς και της ανάγκης να δοθεί μεγαλύτερη προτεραιότητα στην ανάπτυξη των διασυνοριακών υποδομών (12). Ωστόσο, η πανδημία κατέδειξε επίσης ότι οι δήμοι επιτελούν το σημαντικότερο έργο στην επίλυση των κυκλοφοριακών προβλημάτων, και δεν πρέπει να αφεθούν στην τύχη τους. Η ΕΕ πρέπει να επιδείξει ιδιαίτερη προσοχή σε αυτούς.

5.4.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, κρατικοί φορείς εκμετάλλευσης υποχρεώθηκαν να συνεχίσουν να παρέχουν επιβατικές και εμπορευματικές υπηρεσίες με ταυτόχρονη μέριμνα για την ασφαλή λειτουργία τους. Οι κρατικές ενισχύσεις και παρεμβάσεις συχνά απέτρεψαν την κατάρρευση του σιδηροδρομικού συστήματος, στοιχείο αναγκαίο για την εξασφάλιση βασικών υπηρεσιών.

6.   Τα θέματα διαχωρισμού που έθεσε η πορτογαλική Προεδρία

6.1.

Τα δύο ερωτήματα που έθεσε η Προεδρία σχετικά με το διαχωρισμό φαίνεται ότι απαντώνται ικανοποιητικά από τις διατάξεις του κεφαλαίου II τμήματα I και II της οδηγίας 2012/34/ΕΕ όπως τροποποιήθηκε, οι οποίες αποσκοπούν στη διασφάλιση της διαχειριστικής ανεξαρτησίας των σιδηροδρομικών επιχειρήσεων και των διαχειριστών υποδομής (τμήμα Ι) και στον διαχωρισμό της διαχείρισης της υποδομής από τη μεταφορική δραστηριότητα και από τους διάφορους τύπους μεταφορικής δραστηριότητας (τμήμα ΙΙ).

6.2.

Οι εν λόγω διατάξεις προβλέπουν ευρύ φάσμα δυνατοτήτων όσον αφορά την οργανωτική μορφή, εφόσον διασφαλίζεται η ανεξαρτησία του φορέα που διασφαλίζει τη διαχείριση της υποδομής όσον αφορά την κατανομή των σιδηροδρομικών διαδρομών και τη χρέωση. Το ίδιο φαίνεται ότι ισχύει για την υποχρέωση λογιστικού διαχωρισμού μεταξύ της διαχείρισης υποδομής και των επιχειρησιακών δραστηριοτήτων, καθώς και μεταξύ των δραστηριοτήτων επιβατικών και εμπορευματικών μεταφορών, και τη διαφάνεια των δημόσιων κονδυλίων που καταβάλλονται για την παροχή δημόσιας υπηρεσίας.

6.3.

Η εγγύηση σχετικά με την ουδετερότητα όσον αφορά την κατανομή των σιδηροδρομικών διαδρομών και τη χρέωση, καθώς και η διαφάνεια που παρέχουν οι διατάξεις σχετικά με τη λογιστική, πρέπει να θεωρηθούν επωφελείς, καθώς διασφαλίζουν ίσους όρους ανταγωνισμού και διαφάνεια.

6.4.

Πρέπει να επισημανθεί ότι μεγάλες σιδηροδρομικές χώρες όπως η Γερμανία, η Πολωνία, η Ιταλία και η Αυστρία διατήρησαν έναν ολοκληρωμένο φορέα εκμετάλλευσης σιδηροδρόμων, ενώ εξασφαλίζουν την ανεξαρτησία του διαχειριστή υποδομών όσον αφορά τις βασικές λειτουργίες της κατανομής χρονοθυρίδων, της χρέωσης και της συλλογής τελών. Η Γαλλία, π.χ., προέβη στην εκ νέου ολοκλήρωση της διαχείρισης υποδομών και της λειτουργίας τους. Οι χώρες αυτές κρίνουν επωφελές για το σιδηροδρομικό σύστημα να εκμεταλλεύονται τις συνέργειες, να εγγυώνται στενότερη συνεργασία, μεγαλύτερη ευελιξία κλπ. Πρέπει να ληφθεί υπόψη επίσης το όφελος για το προσωπικό των σιδηροδρόμων από την ύπαρξη μιας μεγάλης εγχώριας αγοράς εργασίας, ιδίως δε για τα επαγγέλματα ασφαλείας με ιατρικές και ψυχολογικές απαιτήσεις.

6.5.

Αλλά και η ελευθερία επιλογής της οργανωτικής μορφής πρέπει να θεωρηθεί επωφελής, και για αυτό δεν πρέπει να επιβληθεί διαχωρισμός στα κράτη μέλη.

7.   Τελικές δηλώσεις

7.1.

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι ο ευρωπαϊκός σιδηροδρομικός χώρος δεν είναι σε καμία περίπτωση τέλειος. Είναι αναγκαία η βαθύτερη ανάλυση των παραγόντων επιτυχίας καθώς και του αντικτύπου στις συνθήκες εργασίας. Στις διαθέσιμες αναλύσεις έχουν αξιολογηθεί τα προβλήματα εφαρμογής της ισχύουσας νομοθεσίας, πρόσβασης στην αγορά, διαλειτουργικότητας και τεχνικής εναρμόνισης, συμπεριλαμβανομένης της ελλιπούς εναρμόνισης των λειτουργικών και τεχνικών κανόνων. Ωστόσο, έχουν επισημανθεί και προβλήματα κόστους, έλλειψης χρονικής ακρίβειας, έλλειψης τροχαίου υλικού ικανού να κυκλοφορεί εντός ολόκληρης της ΕΕ και γενικά προβλήματα προσαρμογής σε ένα πλαίσιο ανοικτής αγοράς. Δεν φαίνεται να έχει πραγματοποιηθεί ανάλυση της πιθανής επίδρασης στις συνθήκες εργασίας από το άνοιγμα της αγοράς. Πολλά θα μπορούσαν και πρέπει να βελτιωθούν, ώστε το σύστημα να λειτουργήσει καλύτερα, να γίνει πιο ανταγωνιστικό και να βελτιώσει το μερίδιο αγοράς του σε ολόκληρη την ΕΕ, εξελισσόμενο σε ολοκληρωμένο παράγοντα ενός αποδοτικού, βιώσιμου περιβαλλοντικά και κοινωνικά συστήματος πολυτροπικών μεταφορών και κινητικότητας που θα υπηρετεί τους χρήστες και το περιβάλλον.

7.2.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι είναι πλέον η κατάλληλη στιγμή για ένα γενικό απολογισμό του συστήματος σιδηροδρόμων στην ΕΕ. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ ζητεί μια ευρεία και ολοκληρωμένη ανάλυση των παραγόντων επιτυχίας και των προβλημάτων, με αξιολόγηση του ισχύοντος πλαισίου και της επίδρασής του στις συνθήκες εργασίας. Η ΕΟΚΕ ζητεί να διενεργηθεί αμερόληπτη αξιολόγηση με δεδομένες τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τα άρθρα 90 και 91 της ΣΛΕΕ περί εγκαθίδρυσης ανοικτής αγοράς με εναρμονισμένους κανόνες διεθνών μεταφορών και καθορισμού όρων ενδομεταφορών, με τη δέουσα συνεκτίμηση των διατάξεων περί υπηρεσιών γενικού οικονομικού συμφέροντος, όπως διαλαμβάνονται στο άρθρο 14 της ΣΛΕΕ σε συνδυασμό με το πρωτόκολλο υπ’ αριθ. 26 επίσης της ΣΛΕΕ και το άρθρο 36 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Στην ανάλυση θα πρέπει να εξετάζονται οι περιβαλλοντικές πτυχές και οι στόχοι που ορίζονται στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, η σημασία των σιδηροδρόμων τόσο ως υπηρεσίας γενικού οικονομικού συμφέροντος όσο και για την κοινωνική και οικονομική συνοχή, η ανταγωνιστικότητα των σιδηροδρόμων και η λειτουργία τους σε ένα πολυτροπικό διασυνοριακό σύστημα μεταφορών με βάση τη συνεργασία, την αποδοτικότητα των πόρων, τα επίπεδα υπηρεσιών και την ικανοποίηση των πελατών / καταναλωτών, πάντα με ιδιαίτερη προσοχή στον αντίκτυπό τους στις συνθήκες εργασίας των εργαζομένων. Το Ευρωπαϊκό έτος σιδηροδρόμων 2021 αποτελεί εξαιρετική ευκαιρία απολογισμού της συντελεσθείσας μέχρι σήμερα προόδου και των στόχων για το μέλλον.

---

(1)  ΕΕ L 343 της 14.12.2012, σ. 32.

(2)  ΕΕ L 315 της 3.12.2007, σ. 1.

(3)  Από διάφορα φυλλάδια στατιστικής της ΕΕ.

(4)  ΕΕ L 315 της 3.12.2007, σ. 51.

(5)  ΕΕ L 195 της 27.7.2005, σ. 15.

(6)  SWD(2020) 331 final.

(7)  Ειδική έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου του 2016 με θέμα «Οι σιδηροδρομικές εμπορευματικές μεταφορές στην ΕΕ παραμένουν εκτός τροχιάς», σημεία 23-27.

(8)  OBB Holding Geschäftsbericht 2019, σ. 61 και 65-66.

(9)  ΕΕ L 276 της 20.10.2010, σ. 22.

(10)  Αξιολόγηση τη εφαρμογής και της υλοποίησης της Συμφωνίας όσον αφορά ορισμένες πτυχές των συνθηκών εργασίας των μετακινούμενων εργαζομένων που παρέχουν διασυνοριακές διαλειτουργικές υπηρεσίες στον τομέα των σιδηροδρόμων· έργο «Μετακινούμενοι εργαζόμενοι σιδηροδρόμων» — Κοινά συμπεράσματα της Κοινότητας Ευρωπαϊκών Σιδηροδρόμων (CER) και της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Εργαζομένων στις Μεταφορές (ETF)

(11)  https://www.etf-europe.org/resource/joint-cer-etf-opinion-protection-of-staff-september-2013

(12)  Βλ. για παράδειγμα Bundesministerium für Verkehr und digitale Infrastruktur «"Folgerungen für die zukünftige Verkehrspolitik nach den Erfahrungen und dem Umgang mit der COVID-19 Pandemie»; Wissenschaftlicher Beirat beim Bundesminister für Verkehr und digitale Infrastruktur, Nr 2/Jahr 2020.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέματα «Έκθεση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών — Έκθεση του 2020 σχετικά με την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης σύμφωνα με τον κανονισμό (ΕΕ) 2018/1999 για τη διακυβέρνηση της Ενεργειακής Ένωσης και της Δράσης για το κλίμα»

[COM(2020) 950 final]

και «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών — Μια αξιολόγηση σε επίπεδο ΕΕ των εθνικών σχεδίων για την ενέργεια και το κλίμα: Τόνωση της πράσινης μετάβασης και προώθηση της οικονομικής ανάκαμψης μέσω ενοποιημένου σχεδιασμού για την ενέργεια και το κλίμα»

[COM(2020) 564 final]

(2021/C 220/04)

Εισηγητής:TBL ο κ. Lutz RIBBE

Αιτήσεις γνωμοδότησης	Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 11.11.2020 και 27.11.2020
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αρμόδιο τμήμα	Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές, κοινωνία των πληροφοριών
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	9.3.2021
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	236/4/6

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) έχει εντυπωσιαστεί από την ακρίβεια της τεκμηρίωσης και της αξιολόγησης της πορείας της Ενεργειακής Ένωσης από την Επιτροπή. Ο τρόπος κατάρτισης και αξιολόγησης των εθνικών σχεδίων για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ) καταδεικνύει ότι η διακυβέρνηση της Ενεργειακής Ένωσης λειτουργεί.

1.2.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει με ανακούφιση ότι —αν και είναι σαφές ότι ορισμένα κράτη μέλη υπολείπονται σημαντικά της επίτευξης των στόχων— σε γενικές γραμμές, οι στόχοι για την ενέργεια και το κλίμα για το 2020 έχουν επιτευχθεί. Αυτό, ωστόσο, δεν πρέπει να προκαλέσει ικανοποίηση. Οι στόχοι για τα επόμενα 30 έτη, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του 2020, είναι σαφώς περισσότερο φιλόδοξοι. Ο ρυθμός μετασχηματισμού πρέπει να αυξηθεί σημαντικά χωρίς όμως να λησμονείται η κοινωνική και η οικονομική κατάσταση κάθε κράτους μέλους. Ειδάλλως, διακυβεύεται η κοινωνική αποδοχή των επενδύσεων και των μεταρρυθμίσεων που αποσκοπούν στην επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης. Ο ενεργειακός μετασχηματισμός τίθεται επίσης σε κίνδυνο, όταν η πολιτική υπόσχεται τη συμμετοχή μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας, αλλά στην πραγματικότητα δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψη αυτήν την υπόσχεση και δεν την υλοποιεί.

1.3.

Ακόμα πιο σημαντικό είναι να μην λαμβάνονται υπόψη μόνον οι γενικοί αλλά και οι ειδικοί στόχοι (για το κλίμα) που έχει ορίσει η ίδια η Επιτροπή με τη στρατηγική πλαίσιο για μια ανθεκτική Ενεργειακή Ένωση και με τη δέσμη μέτρων «Καθαρή ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους». Εν προκειμένω, τα αποτελέσματα είναι πολύ πιο αρνητικά.

1.4.

Ως σημαντικότερο στόχο, η Επιτροπή όρισε στη στρατηγική πλαίσιο ότι στο επίκεντρο της Ενεργειακής Ένωσης θα πρέπει να βρίσκονται οι πολίτες. Στην ανακοίνωσή της σχετικά με την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης, η Επιτροπή δεν αναφέρει πουθενά πώς θα επιτευχθεί αυτός ο στόχος και ποιες στρατηγικές θα πρέπει να ακολουθηθούν στο μέλλον για την επίτευξή του. Αυτό είναι απολύτως απαράδεκτο, κατά τη γνώμη της ΕΟΚΕ.

1.5.

Κατά την αξιολόγηση των ΕΣΕΚ, η Επιτροπή είναι της άποψης ότι, στα ΕΣΕΚ των κρατών μελών δίδεται ελάχιστη προσοχή στην ανάπτυξη της ιδιοπαραγόμενης ενέργειας. Αυτό προκαλεί ανησυχία. Ωστόσο, το γεγονός ότι η Επιτροπή περιορίζεται εν προκειμένω στο να απευθύνει μια πολύ γενική έκκληση προς τα κράτη μέλη είναι απογοητευτικό. Εάν οι φιλόδοξοι στόχοι, όπως αυτοί διατυπώνονται στη δέσμη μέτρων «Καθαρή ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους» και στη στρατηγική πλαίσιο για την Ενεργειακή Ένωση, δεν επιδιώκονται με συνέπεια, δεν ζημιώνεται μόνον η Ενεργειακή Ένωση. Διακυβεύεται επίσης η αξιοπιστία του συνόλου της ευρωπαϊκής πολιτικής.

1.6.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ θεωρεί αναγκαίο να εξετάσει περαιτέρω η Επιτροπή σε μελλοντικές εκθέσεις τον βαθμό και την ποιότητα της μεταφοράς στο εθνικό δίκαιο, της τήρησης και της εφαρμογής της τρίτης δέσμης μέτρων για την ενέργεια στα κράτη μέλη, ιδίως αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες θα τεθούν στο επίκεντρο. Στο παρελθόν, η μεταφορά των διατάξεων στον τομέα της ενέργειας στο εθνικό δίκαιο είχε σημειώσει καθυστέρηση και συχνά δεν ήταν προς όφελος των πολιτών.

1.7.

Τρεις περαιτέρω στόχοι της Ενεργειακής Ένωσης θα πρέπει να εξεταστούν υπό ένα κριτικό πρίσμα: ο περιορισμός της ενεργειακής εξάρτησης μέσω της μείωσης των εισαγωγών ενέργειας, η κατάργηση των επιδοτήσεων για τους ζημιογόνους για το κλίμα και το περιβάλλον φορείς ενέργειας και η ανάληψη ηγετικού ρόλου στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της ενεργειακής απόδοσης και της ηλεκτροκίνησης. Κανένας από αυτούς τους τρεις στόχους δεν στέφθηκε με επιτυχία, όπως απορρέει από τις ανακοινώσεις της Επιτροπής. Ωστόσο, δεν γίνεται καμία αναφορά στις αιτίες αυτής της αδυναμίας επίτευξης. Επιπλέον, μάταια αναζητούνται δηλώσεις σχετικά με τα διδάγματα που μπορούν να αντληθούν από τις αποτυχίες και τη συνέχεια που μπορεί να δοθεί, π.χ. στην περίπτωση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης.

1.8.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι τα ΕΣΕΚ των κρατών μελών παρουσιάζουν έλλειψη συνοχής στον τομέα της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι τα περισσότερα ΕΣΕΚ είναι υπερβολικά ασαφή, ιδίως σε ό,τι αφορά τα σημαντικά ζητήματα της ενεργειακής ασφάλειας και της δίκαιης μετάβασης.

1.9.

Η ΕΟΚΕ καλεί, ως εκ τούτου, την Επιτροπή να δώσει μεγαλύτερη προσοχή κατά την αξιολόγηση των ΕΣΕΚ στην καταλληλότητα των στρατηγικών για μια δίκαιη μετάβαση, ιδίως όσον αφορά την επίτευξη των ακόλουθων στόχων: — διευκόλυνση των μεταβάσεων στην απασχόληση, — στήριξη των εργαζομένων που χάνουν τη θέση εργασίας τους εξαιτίας της απανθρακοποίησης (μια χαμένη θέση εργασίας θα έπρεπε να αντικαθίσταται από μία άλλη, τουλάχιστον ίσης αξίας), — καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας, καθώς και της αντιστάθμισης των φθινουσών διανεμητικών επιπτώσεων και — ανάπτυξη του δυναμικού της περιφερειακής οικονομίας που προκύπτει από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και νέες μορφές συμμετοχής στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.

2.   Γενικές παρατηρήσεις σχετικά με τα έγγραφα της Επιτροπής

2.1.

Στις 25 Φεβρουαρίου 2015, η Επιτροπή παρουσίασε την ανακοίνωση με τίτλο «Στρατηγική πλαίσιο για μια ανθεκτική Ενεργειακή Ένωση με μακρόπνοη πολιτική για την κλιματική αλλαγή» (1). Η εν λόγω στρατηγική εστιαζόταν στους ακόλουθους στόχους: — ενεργειακή ασφάλεια, μεταξύ άλλων μέσω μείωσης της εξάρτησης από εισαγωγές ενέργειας· — μια πλήρως ενοποιημένη ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας· — βιώσιμη και φιλική προς το κλίμα οικονομία με χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα· — έρευνα, καινοτομία και ανταγωνιστικότητα, ώστε η Ευρώπη να μπορέσει να αποκτήσει ηγετική θέση σε παγκόσμιο επίπεδο στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας· — απόκτηση δεξιοτήτων από τους Ευρωπαίους εργαζόμενους για το ενεργειακό σύστημα του μέλλοντος· — εμπιστοσύνη των επενδυτών μέσω μηνυμάτων όσον αφορά τις τιμές που αποτυπώνουν μακροπρόθεσμες ανάγκες και στόχους πολιτικής.

2.2.

Ωστόσο, το σημαντικότερο, όπως ανέφερε η Επιτροπή, όραμά της είναι μια Ενεργειακή Ένωση «η οποία θέτει τους πολίτες στο επίκεντρό της, στην οποία οι πολίτες αναλαμβάνουν την ευθύνη για την ενεργειακή μετάβαση, επωφελούνται από τις νέες τεχνολογίες για να μειώσουν τους λογαριασμούς τους, συμμετέχουν ενεργά στην αγορά, και στην οποία προστατεύονται οι ευάλωτοι καταναλωτές». Ακόμα, η Επιτροπή έθεσε τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών στη διαμόρφωση της Ενεργειακής Ένωσης ως προτεραιότητα και όρισε την κοινωνικά δίκαιη μετάβαση ως βασική αρχή για την αντιμετώπιση της ενεργειακής μετάβασης.

2.3.

Επιπλέον, η Επιτροπή τόνισε την ανάγκη για ολοκληρωμένη διακυβέρνηση και παρακολούθηση της Ενεργειακής Ένωσης. Με τον κανονισμό για τη διακυβέρνηση (ΕΕ) 2018/1999 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (2), η ΕΕ παρείχε την κατάλληλη νομική βάση εν προκειμένω. Σύμφωνα με τον εν λόγω κανονισμό, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να υποβάλλουν τακτικά εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ), στα οποία οφείλουν να περιγράφουν μεταξύ άλλων και τις συνεισφορές τους για την επίτευξη των στόχων της Ενεργειακής Ένωσης.

2.4.

Στην έκθεσή της σχετικά με την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης το 2020, η Επιτροπή αναφέρεται τώρα στην πρόοδο που έχει σημειωθεί και την παραθέτει υπό πέντε τίτλους: — απανθρακοποίηση (συμπεριλαμβανομένης της επέκτασης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας)· — ενεργειακή απόδοση, λαμβάνοντας ιδίως υπόψη την αρχή της «προτεραιότητας στην ενεργειακή απόδοση»· — ενεργειακή ασφάλεια (συμπεριλαμβανομένης της μείωσης των εισαγωγών ενέργειας στην ΕΕ, της αύξησης της ευελιξίας και της μεγαλύτερης ανθεκτικότητας των εθνικών ενεργειακών συστημάτων)· — εσωτερική αγορά ενέργειας· — έρευνα, καινοτομία και ανταγωνιστικότητα. Αναφέρεται επίσης στο θέμα «Η Ενεργειακή Ένωση σε μια ευρύτερη προοπτική της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας».

2.5.

Στη βάση αυτή, η Επιτροπή παραθέτει ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με την «Επιδίωξη της πράσινης ανάκαμψης και της βιώσιμης οικονομίας». Εν προκειμένω, αναφέρεται αρχικά στις υπάρχουσες στρατηγικές για την ενοποίηση του ενεργειακού συστήματος και την εξάπλωση του υδρογόνου στην Ευρώπη.

2.6.

Επιπλέον, η Επιτροπή επισημαίνει την ανάγκη αύξησης του στόχου μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε τουλάχιστον 55 % σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990 και εξαγγέλλει στρατηγική για τη μείωση των εκπομπών μεθανίου καθώς και ένα όραμα για την υπεράκτια ενέργεια. Εν προκειμένω, ασκεί κριτική στις στρατηγικές που υποβλήθηκαν από τα κράτη μέλη στο πλαίσιο των ΕΣΕΚ, τις οποίες χαρακτηρίζει συχνά ασαφείς και καθόλου συγκεκριμένες.

2.7.

Συνολικά, η Επιτροπή χαρακτηρίζει την κατάσταση μη ικανοποιητική, αν και διαπιστώνεται ότι σε ολόκληρη την ΕΕ οι στόχοι για το 2020 όσον αφορά την επέκταση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έχουν επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό. Ορισμένα κράτη μέλη θα έπρεπε να έχουν σημειώσει ακόμα «μεγαλύτερη πρόοδο».

2.8.

Ζητεί δε να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες στον τομέα της ενεργειακής απόδοσης· διαπιστώνονται μεγάλες ελλείψεις, ιδίως όσον αφορά την ανακαίνιση των κτιρίων.

2.9.

Η έκθεση συνοδεύεται, για πρώτη φορά, από λεπτομερή ανάλυση των επιδοτήσεων ενέργειας (3), στην οποία διαπιστώνεται σαφώς ότι: α) εξακολουθούν να απαιτούνται ακόμα καλύτερα δεδομένα σχετικά με τις επιδοτήσεις ενέργειας (4) και β) υπάρχει «σαφής ανάγκη κλιμάκωσης των προσπαθειών» για τη μείωση των επιδοτήσεων για τα ορυκτά καύσιμα. Τα νομικά μέσα που υπάρχουν επί του παρόντος σε επίπεδο ΕΕ χαρακτηρίζονται ανεπαρκή.

2.10.

Ακόμα, χαρακτηρίζεται μη ενθαρρυντικό το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια στην ΕΕ των 27 επενδύονται ολοένα λιγότεροι πόροι για Ε & Α στον τομέα αυτόν και ότι η Ευρώπη παρουσιάζει τεράστια υστέρηση σε σύγκριση με άλλες οικονομικές περιφέρειες. Η Επιτροπή ανακοινώνει ότι θα καταβληθούν προσπάθειες για παράδειγμα στους τομείς των συστημάτων αποθήκευσης συσσωρευτών και του υδρογόνου, για την αναζωογόνηση της έρευνας και των καινοτομιών και για την αντιμετώπιση της υστέρησης αναφορικά με τις επενδύσεις που διαπιστώνεται σε εθνικό επίπεδο.

2.11.

Διαπιστώνεται ότι, τα τελευταία χρόνια, το κόστος για τις εισαγωγές ενέργειας έχει αυξηθεί εκ νέου (σε άνω των 330 δισεκατομμυρίων ευρώ ετησίως), με αποτέλεσμα να έχει αντιστραφεί και πάλι η τάση μείωσης που παρατηρούνταν στο παρελθόν.

2.12.

Η Επιτροπή κλείνει την έκθεσή της επαναλαμβάνοντας ότι η Ευρώπη έχει στο πλαίσιο της κρίσης του κορονοϊού μια μοναδική ευκαιρία να πραγματοποιήσει επενδύσεις, με τις οποίες θα μπορέσει να υποστηριχθεί η ανάκαμψη της οικονομίας της ΕΕ και ταυτόχρονα να επιταχυνθεί η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση.

2.13.

Στην ανακοίνωσή της σχετικά με την αξιολόγηση σε επίπεδο ΕΕ των ΕΣΕΚ, η Επιτροπή συνάγει το θετικό συμπέρασμα ότι η πρόοδος που έχει σημειωθεί ως προς τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας κατέστησε εφικτή την αύξηση των αντίστοιχων στόχων για το 2030 ήδη από το 2021. Ωστόσο, η Επιτροπή αναγνωρίζει ότι υπάρχει τεράστια ανάγκη κάλυψης του χαμένου εδάφους αναφορικά με την ενεργειακή απόδοση, τις επενδύσεις στην έρευνα και τις καινοτομίες. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι σχετικές ελλείψεις, είναι αναγκαίο τα κράτη μέλη να λάβουν υπόψη τις δυνατότητες χρηματοδότησης στο πλαίσιο του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου και του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.

3.   Γενικές παρατηρήσεις της ΕΟΚΕ

3.1.

Καταρχάς, οφείλονται συγχαρητήρια στην Επιτροπή: η ακρίβεια με την οποία διενεργείται η διακυβέρνηση της Ενεργειακής Ένωσης και αποτυπώνεται στα πολυάριθμα έγγραφα (και παραρτήματα), αποδεικνύει τις πολύ σοβαρές προθέσεις της. Αυτό είναι αναγκαίο διότι οι στόχοι που έχουν τεθεί μέχρι στιγμής για την προστασία του κλίματος και οι οποίοι θα πρέπει να καταστούν αυστηρότεροι δεν έχουν επιτευχθεί ή έχουν επιτευχθεί σε πολύ μικρό βαθμό. Ο στόχος να επιτύχει η Ευρωπαϊκή Ένωση έως το 2050 κλιματική ουδετερότητα έχει μετατραπεί σε ορόσημο και χρειάζεται έναν άνευ προηγουμένου σχεδιασμό και συντονισμό πολύ διαφορετικών μεταξύ τους προσεγγίσεων πολιτικής, ο οποίος πρέπει να υπερβεί κατά πολύ όσα έχουν αποφασιστεί μέχρι στιγμής.

3.2.

Με βάση τα ανωτέρω, η ΕΟΚΕ συμφωνεί απόλυτα με την Επιτροπή όταν η τελευταία τονίζει ότι τα κράτη μέλη πρέπει να αναπτύξουν και να υλοποιήσουν άμεσα σαφέστερες στρατηγικές, λαμβάνοντας δεόντως υπόψη τις συνέπειες για την κοινωνία, την απασχόληση και τις δεξιότητες καθώς και άλλες διανεμητικές επιπτώσεις της ενεργειακής μετάβασης και δηλώνοντας με ποιον τρόπο σκοπεύουν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις που έχουν προκύψει.

3.3.

Τα βασικά συμπεράσματα της Επιτροπής είναι κατανοητά και χρήζουν υποστήριξης. Αυτό ισχύει ιδίως για τη διαπίστωση ότι η πρόοδος που έχει σημειωθεί ως προς την επίτευξη του στόχου της μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, την ενίσχυση της ενεργειακής απόδοσης και την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αποτελεί εφαλτήριο για την επίτευξη υψηλότερων στόχων.

3.4.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί επίσης με την Επιτροπή ότι πρέπει να δοθεί νέα ώθηση. Ωστόσο, θα ήταν σκόπιμο να αναφέρει η Επιτροπή συγκεκριμένα ποια θα πρέπει να είναι αυτά τα νέα κίνητρα.

3.5.

Ακόμα, φαίνεται λογικό να συνδέει η Επιτροπή την ανάπτυξη της Ενεργειακής Ένωσης με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και την πολιτική ανάκαμψης μετά την πανδημία — αμφότερες αποτελούν προσεγγίσεις που δεν υπήρχαν κατά την περίοδο που καταρτιζόταν το στρατηγικό πλαίσιο για την Ενεργειακή Ένωση και ο κανονισμός για τη διακυβέρνηση. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι η Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ένωση δημιουργεί την ιδανική βάση διαχείρισης της Πράσινης Συμφωνίας. Ακόμα πιο σημαντικό θα ήταν να γίνει σαφέστερη αναφορά στις ελλείψεις που διαπιστώθηκαν κατά την τρέχουσα αναθεώρηση και να καταρτιστούν στρατηγικές για την αντιμετώπισή τους. Αυτό δεν έχει γίνει σε τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις, όπου θα πρέπει να ακολουθηθούν οι εξής διαδικασίες.

Ελλιπής υλοποίηση του στόχου «Οι πολίτες στο επίκεντρο της Ενεργειακής Ένωσης»

3.6.

Όπως αναφέρεται στο σημείο 2.2, η Επιτροπή ανάφερε στο στρατηγικό πλαίσιο της Ενεργειακής Ένωσης ότι η ύπαρξη μιας πολιτικής από και για τους πολίτες αποτελεί τον σημαντικότερο στόχο! Ως εκ τούτου, θα έπρεπε να δοθεί μεγαλύτερη σημασία στον στόχο αυτόν και στην έκθεση σχετικά με την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης, κυρίως μέσω συγκεκριμένων προτάσεων σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να επιτευχθεί η διαφανής και ενεργός συμμετοχή των πολιτών, των κοινωνικών εταίρων και των ενδιαφερόμενων μερών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, π.χ. στα ΕΣΕΚ, καθώς και η ενεργός συμμετοχή στη δραστηριότητα των αγορών. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, ο παράγοντας της συμμετοχής δεν αναφέρεται ούτε μία φορά στην έκθεση και δεν λαμβάνεται επίσης καθόλου υπόψη εάν τα προτεινόμενα μελλοντικά μέτρα εξυπηρετούν σαφώς αυτόν τον στόχο.

3.7.

Το πρόβλημα καθίσταται εμφανές μεταξύ άλλων και στη στρατηγική που παρουσίασε η Επιτροπή για την ενοποίηση του ενεργειακού συστήματος, στην οποία οι πολίτες παρουσιάζονται μόνον ως καταναλωτές και όχι ως ενεργοί συμμετέχοντες στην αγορά. Και στα σημεία στα οποία δίνει έμφαση η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (5), δηλαδή στη στρατηγική για το υδρογόνο, καθώς και στο ανακοινωθέν όραμα για την υπεράκτια ενέργεια δεν καθίσταται σαφές εάν η συμμετοχή των πολιτών είναι εφικτή και εάν έχει ληφθεί καθόλου υπόψη. Ακόμα, εκείνο που επιδέχεται μεγάλης κριτικής είναι το γεγονός ότι η Επιτροπή αναφέρει στην ανακοίνωση για την αξιολόγηση των ΕΣΕΚ ότι σκοπεύει να χρησιμοποιήσει τον νέο μηχανισμό χρηματοδότησης της ΕΕ για την ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές για την προώθηση υπεράκτιων τεχνολογιών.

3.8.

Ως εκ τούτου, η Επιτροπή παραβλέπει το ισχύον ευρωπαϊκό δίκαιο, διότι στην οδηγία για την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας (ΕΕ) 2019/944 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (6), στην αιτιολογική σκέψη 43 αναφέρεται ότι η κοινοτική ενέργεια αποτελεί «έναν αποτελεσματικό και οικονομικά αποδοτικό τρόπο να ικανοποιούνται οι ανάγκες και οι προσδοκίες των πολιτών […]. […] Με την άμεση εμπλοκή των καταναλωτών, οι κοινοτικές πρωτοβουλίες για την ενέργεια αποδεικνύουν τη δυνατότητά τους να διευκολύνουν την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και καταναλωτικών συνηθειών, μεταξύ άλλων, των έξυπνων δικτύων διανομής και της απόκρισης ζήτησης, κατά τρόπο ολοκληρωμένο. Επιπλέον, η κοινοτική ενέργεια μπορεί να ενισχύσει την ενεργειακή απόδοση όσον αφορά τα νοικοκυριά και να συμβάλει στην καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας με μειωμένη κατανάλωση και χαμηλότερα τιμολόγια προμήθειας. […] […] Όταν λειτουργούν επιτυχώς, οι εν λόγω πρωτοβουλίες αποφέρουν στην κοινότητα οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό όφελος.» Επίσης, κατά την άποψη του Ευρωπαίου νομοθέτη, η ιδιοπαραγόμενη ενέργεια μπορεί να αντιμετωπίσει τις αδυναμίες που έχουν εντοπιστεί σε πολυάριθμα έγγραφα της Επιτροπής. Εξίσου ακατανόητο είναι το γεγονός ότι η Επιτροπή δεν αναγνωρίζει το γεγονός αυτό στα δικά της έγγραφα. Υπάρχει μεγάλο χάσμα μεταξύ ισχυρισμών και πραγματικότητας, και η ΕΟΚΕ εξακολουθεί να μην διαπιστώνει την ύπαρξη μιας πραγματικής στρατηγικής της Επιτροπής για τη μετατροπή των πολιτών σε ενεργούς εταίρους.

3.9.

Ωστόσο, η κριτική αυτή αφορά και τα περισσότερα κράτη μέλη, τα οποία οφείλουν, βάσει του άρθρου 20 του κανονισμού (ΕΕ) 2018/1999 για τη διακυβέρνηση, να εντάξουν την ιδιοπαραγόμενη ενέργεια στα ΕΣΕΚ τους. Η Επιτροπή επισημαίνει στην αξιολόγησή της ότι τα κράτη μέλη δεν έχουν συμμορφωθεί με αυτήν την υποχρέωση ή δεν το έχουν πράξει σε ικανοποιητικό βαθμό. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προτείνει συγκεκριμένους κανόνες για την προώθηση της ιδιοπαραγόμενης ενέργειας στο πλαίσιο της επικείμενης αναθεώρησης της οδηγίας για την ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές.

Ελλιπής υλοποίηση των στόχων «Ενεργειακή ασφάλεια/Μείωση των εισαγωγών ενέργειας»

3.10.

Ένας στρατηγικός στόχος της Ενεργειακής Ένωσης είναι η αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας, μεταξύ άλλων μέσω της μείωσης των εισαγωγών ενέργειας. Η Επιτροπή επισημαίνει, σε γενικές γραμμές, ότι δεν έχει σημειωθεί πρόοδος — αντιθέτως, οι δαπάνες για τις εισαγωγές ενέργειας έχουν αυξηθεί εκ νέου. Η ολοένα μεγαλύτερη σημασία του υδρογόνου θα μπορούσε να συμβάλει στην ακόμα μεγαλύτερη αύξηση των εισαγωγών στο μέλλον, δεδομένου ότι η Επιτροπή βασίζεται στη στρατηγική της για το υδρογόνο συνειδητά στις εισαγωγές! Η ΕΟΚΕ αναμένει από την Επιτροπή να παράσχει σαφείς διευκρινίσεις εν προκειμένω.

3.11.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει επίσης ότι δεν θα πρέπει να λησμονείται η ιδέα της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης κατά την εξασφάλιση των αναπόφευκτων εισαγωγών ενέργειας. Οι μεμονωμένες εθνικές δράσεις, όπως το έργο του αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2, μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τόσο τη δράση για το κλίμα όσο και την ασφάλεια του εφοδιασμού. Οι δράσεις που υπονομεύουν την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, υπονομεύουν και την εμπιστοσύνη των πολιτών στην ΕΕ και πλήττουν την εικόνα της ΕΕ σε τρίτες χώρες.

Ελλιπής υλοποίηση του στόχου «Καινοτομία, ηγετική θέση σε διεθνές επίπεδο»

3.12.

Και σε σχέση με την καινοτομία, η εικόνα είναι αρνητική. Η φιλοδοξία να αποκτήσει η Ενεργειακή Ένωση ηγετική θέση σε διεθνές επίπεδο δεν υποστηρίζεται από την εικόνα που περιγράφεται στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης σχετικά με τις επενδύσεις για την έρευνα και τις καινοτομίες καθώς και όσον αφορά τη χορήγηση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Υπό το πρίσμα αυτής της ανησυχητικής διαπίστωσης, χρειάζεται να διενεργηθεί ακριβής και εμπεριστατωμένη ανάλυση των σφαλμάτων με την οποία θα διερευνηθεί και θα προσδιοριστεί επιμελώς η αιτία αυτής της παρεκτροπής. Εν προκειμένω, θα πρέπει να αναπτυχθούν συγκεκριμένα αντίμετρα.

3.13.

Με βάση το πλαίσιο που περιγράφεται στα σημεία 3.6 έως 3.11, πρέπει να καταστεί σαφές το εξής: δεν αρκεί να γίνονται μονίμως οι ίδιες δηλώσεις όταν αυτές δεν συνοδεύονται από συγκεκριμένες δράσεις. Διαφορετικά, τίθεται υπό αμφισβήτηση η αξιοπιστία της ευρωπαϊκής πολιτικής. Στην πραγματικότητα, σε κανένα από τα έγγραφα της Επιτροπής, συμπεριλαμβανομένης της στρατηγικής για την ενοποίηση του ενεργειακού συστήματος και της στρατηγικής για το υδρογόνο, δεν γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένα μέτρα που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην επίτευξη των ανωτέρω στόχων.

Σημασία της Ενεργειακής Ένωσης για την κοινωνική και την περιφερειακή πολιτική

3.14.

Η Επιτροπή αναφέρεται στα κεφάλαια 2.6 και 3.3 της έκθεσής της για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης και σε ορισμένα ζητήματα που άπτονται της κοινωνικής πολιτικής. Τα ζητήματα αυτά είναι σωστά, η δε ΕΟΚΕ υποστηρίζει ιδίως τη σύνδεση των μέτρων ανάκαμψης μετά τον κορονοϊό με τους στόχους της πολιτικής για το κλίμα και την ενέργεια. Και τα προβλεπόμενα μέτρα για μια δίκαιη μετάβαση είναι σωστά και αποτελούν βάση για να πειστούν οι πολίτες για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής για το κλίμα και την ενέργεια. Κατά πόσον θα βοηθήσουν στην εφαρμογή της αρχής «να μην μείνει κανείς στο περιθώριο» εξαρτάται συγκεκριμένα από τη θέση σε λειτουργία αλλά και τη χρηματοδότηση των επιμέρους μέσων καθώς και από την εφαρμογή τους σε εθνικό επίπεδο.

3.15.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει την άποψή της που διατυπώθηκε σε παλαιότερες γνωμοδοτήσεις της (7): όχι μόνο πρέπει να χρησιμοποιηθούν τα μέσα της κοινωνικής και περιφερειακής συνοχής καθώς και τα μέσα για την ανάκαμψη κατά τρόπο που θα στηρίζουν τη δράση για το κλίμα και την ενεργειακή μετάβαση, αλλά η πολιτική για το κλίμα και την ενέργεια πρέπει επίσης (και μπορεί) να διαμορφωθεί κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να προάγει την κοινωνική και την περιφερειακή συνοχή. Τέτοιου είδους προσεγγίσεις υπάρχουν ήδη, με ορισμένες εξ αυτών να περιέχονται στην ανακοίνωση για την αξιολόγηση των ΕΣΕΚ, όπως έργα για την κατασκευή ηλιακών αγροκτημάτων σε πρώην ορυχεία λιγνίτη στην Ελλάδα και την Πορτογαλία ή η επωφελής στρατηγική για χρηματοδότηση στήριξη των παραγωγών-καταναλωτών στη Λιθουανία. Ωστόσο, τα παραδείγματα αυτά σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν γενικευμένη πρακτική.

3.16.

Επομένως, υπάρχει κίνδυνος η ενεργειακή μετάβαση να διογκώσει τις κοινωνικές και τις περιφερειακές διαφορές, π.χ. σε περίπτωση που η Επιτροπή προβεί σε ενοποίηση του ενεργειακού συστήματος, ανάπτυξη των υποδομών υδρογόνου και προώθηση των υπεράκτιων ενεργειών, κατά τα προβλεπόμενα, διότι στην περίπτωση αυτή θα προτιμήσει τον κεντρικό έναντι του αποκεντρωμένου σχεδιασμού.

3.17.

Σε κάθε περίπτωση, η παράλληλη οικοδόμηση κεντρικών και αποκεντρωμένων υποδομών είναι προβληματική και απειλεί να οδηγήσει σε εσφαλμένες επενδύσεις. Για παράδειγμα, η χρήση εκτεταμένου δικτύου αγωγών μεταφοράς υδρογόνου και η ανάπτυξη συστημάτων τηλεθέρμανσης χαμηλής θερμοκρασίας, όπως ζητείται στην ανακοίνωση της Επιτροπής για την αξιολόγηση των ΕΣΕΚ, αποτελούν αλληλοσυγκρουόμενες έννοιες. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει —για λόγους ασφάλειας των επενδύσεων— κατάλληλες αποφάσεις πολιτικής (8). Αυτές έχουν στρατηγική σημασία και για την επιτυχία της Ενεργειακής Ένωσης, ωστόσο στα υπό εξέταση έγγραφα δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη.

3.18.

Όπως και σε όλα σχεδόν τα πρόσφατα έγγραφα της Επιτροπής για την πολιτική για την ενέργεια, η ψηφιοποίηση δεν αναφέρεται καθόλου στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης. Ωστόσο, η ψηφιοποίηση επιτρέπει να διερευνηθούν ενδιαφέρουσες ιδέες, π.χ. έξυπνα μικροδίκτυα και έξυπνες αγορές, μικροεμπόριο, εικονικοί σταθμοί παραγωγής ενέργειας κ.λπ. Όλες αυτές οι ιδέες μπορούν να συμβάλουν στη μεγαλύτερη αποδοτικότητα και ισχύ της εσωτερικής αγορά ενέργειας, μεταξύ άλλων και επειδή ενισχύουν τον ρόλο των ενεργών καταναλωτών. Η Επιτροπή αναφέρεται σε αυτές στη στρατηγική πλαίσιο για την Ενεργειακή Ένωση, αν και όχι αναλυτικά (9). Είναι ακατανόητο το γιατί παραβλέπονται αυτές οι πτυχές στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης, δεδομένου ιδίως ότι η χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών πρέπει να εξετασθεί προσεκτικά σε σχέση με τη σκοπιμότητά της και με δυνητικά δεοντολογικού χαρακτήρα προβλήματα, ιδίως αναφορικά με την κυριαρχία των δεδομένων.

3.19.

Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, πρέπει να υπάρξει μέριμνα ώστε η ψηφιοποίηση να είναι προς όφελος του τελικού καταναλωτή. Οι πολίτες εξακολουθούν να αναμένουν βελτιωμένες υπηρεσίες που θα βασίζονται στην αύξηση της ψηφιοποίησης, όπως π.χ. η αλλαγή παρόχου σε ημερήσια βάση, η άμεση αναφορά ελαττωματικών μετρητών ή ύποπτων προτύπων χρήσης και οι απρόσκοπτες διαδικασίες για τη σύνδεση της παραγωγής τους στο δίκτυο.

4.   Ειδικές παρατηρήσεις

Σχετικά με το κεφάλαιο «Απανθρακοποίηση» στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης

4.1.

Η Επιτροπή ορθώς υποστηρίζει ότι η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας συνοδεύεται από πολυάριθμα οφέλη. Ωστόσο, το ερώτημα ποιος επωφελείται από αυτά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αν η ενεργειακή μετάβαση θα πραγματοποιηθεί με κεντρικό ή με αποκεντρωμένο τρόπο (10). Αυτό το σημείο αποσιωπάται από την Επιτροπή στην έκθεσή της.

Σχετικά με το κεφάλαιο «Ενεργειακή ασφάλεια» στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης

4.2.

Ορθώς εφιστά η Επιτροπή ιδιαίτερη προσοχή στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού και, εν προκειμένω, στην ενεργειακή ασφάλεια. Και αυτό διότι η σημασία της για την εθνική οικονομία είναι ανυπολόγιστη. Παράλληλα με το κλασικό ζήτημα σχετικά με την εξάρτηση από τις εισαγωγές, πρέπει επίσης να εξεταστεί και η ανθεκτικότητα σε εξωτερικές επιθέσεις, π.χ. στο πλαίσιο κυβερνοεπιθέσεων. Από πρόσφατες έρευνες (11) έχει προκύψει το ακόλουθο συμπέρασμα εν προκειμένω: η καλύτερη στρατηγική για μεγάλη ανθεκτικότητα είναι η ενίσχυση των αποκεντρωμένων δομών, προκειμένου να εξασφαλιστεί αυτόνομη ικανότητα. Η Επιτροπή θα πρέπει να λάβει περισσότερο υπόψη το συμπέρασμα αυτό.

4.3.

Αναμφίβολα, το πράσινο υδρογόνο θα συμβάλλει μελλοντικά σε ένα ευρωπαϊκό ενεργειακό σύστημα που θα εγγυάται την ασφάλεια του εφοδιασμού. Η ΕΟΚΕ παραπέμπει στις γνωμοδοτήσεις της σχετικά με τη στρατηγική για το υδρογόνο (12) και τη στρατηγική για την ενοποίηση του ενεργειακού συστήματος (13).

4.4.

Και σε αυτήν την περίπτωση, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε μόνο σε βιομηχανική κλίμακα (συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης υποδομών εισαγωγής υδρογόνου). Υπάρχει πληθώρα καινοτόμων, φιλικών προς το περιβάλλον και κυρίως τοπικών/περιφερειακών λύσεων, οι οποίες μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα επιτόπου (συμπεριλαμβανομένων της παραγωγής υδρογόνου σε περιφερειακό επίπεδο ή των συνθετικών οικολογικών καυσίμων). Με αυτόν τον τρόπο θα ενισχυθεί η ασφάλεια του εφοδιασμού, θα μειωθεί η εξάρτηση από τις εισαγωγές και θα προωθηθεί η τοπική απασχόληση με τη μορφή οικολογικών θέσεων εργασίας και η δημιουργία αξίας. Θα πρέπει επίσης να δίνεται η ευκαιρία στις πολύ μικρές, τις μικρές και τις μεσαίες επιχειρήσεις να συμμετέχουν στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και να επωφελούνται από αυτήν, γεγονός που θα αυξήσει επίσης την αποδοχή της εν λόγω συμφωνίας και του ενεργειακού μετασχηματισμού.

Σχετικά με το κεφάλαιο «Εσωτερική αγορά ενέργειας» στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης και την έκθεση προόδου για την εσωτερική αγορά ενέργειας

4.5.

Η Επιτροπή αναφέρει ότι με τη δέσμη μέτρων για την καθαρή ενέργεια θα δημιουργηθούν καλύτεροι όροι για την προώθηση της συμμετοχής των καταναλωτών στις αγορές ενέργειας και την εξασφάλιση ίσων όρων ανταγωνισμού για τους νέους συμμετέχοντες στην αγορά. Στην πραγματικότητα, αυτό αφορά μόνο τις διατάξεις της οδηγίας για την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Δεν είναι ακόμη δυνατόν να προσδιοριστεί σε ποιο βαθμό τα κράτη μέλη έχουν εφαρμόσει αποτελεσματικά τις εν λόγω διατάξεις. Ως εκ τούτου, το συμπέρασμα της Επιτροπής είναι πρόωρο. Η ΕΟΚΕ ζητεί την επείγουσα διεξαγωγή σοβαρής αξιολόγησης του σημαντικού στόχου της συμμετοχής των καταναλωτών — μεταξύ άλλων και από την άποψη των επιπτώσεων της διανεμητικής πολιτικής στη συμμετοχή και των εισοδηματικά αδύναμων νοικοκυριών.

4.6.

Η Επιτροπή τονίζει τη σημασία των μηνυμάτων της αγοράς όσον αφορά τις τιμές, μεταξύ άλλων και για τους επενδυτές. Αυτό αποτελεί αναμφίβολα σημαντική πτυχή. Σε κάθε περίπτωση, εδώ απαιτείται μια διαφοροποιημένη οπτική. Οι περισσότερες αγορές χονδρικής ηλεκτρικής ενέργειας παρουσιάζουν βραχυπρόθεσμες τιμές. Το αν αυτές λειτουργούν ως μηνύματα για τους επενδυτές αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα στον τομέα των οικονομικών της ενέργειας. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη αναγνωρίσει το γεγονός αυτό σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις της (14). Ως εκ τούτου, δεν είναι σκόπιμο η Επιτροπή να κάνει εν προκειμένω λόγο για «εσωτερική αγορά ενέργειας» χωρίς καμία διαφοροποίηση. Για να επιτύχει η Ενεργειακή Ένωση απαιτείται ένας νέος σχεδιασμός της αγοράς, ιδίως στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας. Η πλήρης ευθύνη εξισορρόπησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δεν αρκεί από μόνη της. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να υποβάλει όσο το δυνατόν συντομότερα τις παρατηρήσεις της σχετικά με έναν νέο σχεδιασμό της αγοράς. Εν προκειμένω, πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή ώστε όλοι οι συμμετέχοντες στην αγορά να υπόκεινται στους ίδιους όρους στις αγορές εξισορρόπησης. Αυτό είναι απολύτως αναγκαίο και για την επιτυχία της ενοποίησης του ενεργειακού συστήματος (15).

4.7.

Ταυτόχρονα, πρέπει να εξεταστεί εάν οι στόχοι της ασφάλειας του εφοδιασμού και της κλιματικής ουδετερότητας είναι δυνατόν να επιτευχθούν αποκλειστικά μέσω μηνυμάτων σχετικά με τις τιμές.

4.8.

Η Επιτροπή δικαίως τονίζει στην έκθεση προόδου για την ενιαία αγορά ενέργειας ότι η διευκόλυνση του ανταγωνισμού σε επίπεδο παραγωγής και εφοδιασμού πρέπει να συνεχίσει να αποτελεί προτεραιότητα για την εθνική και την ενωσιακή ενεργειακή πολιτική. Ωστόσο, αφήνει ανοιχτή την ερμηνεία του ισχυρισμού αυτού. Δεν ισχύει και δεν αντιστοιχεί στο ευρωπαϊκό δίκαιο στο οποίο βασίζεται η δέσμη μέτρων για καθαρή ενέργεια ότι ο ανταγωνισμός μπορεί να προαχθεί μόνο μέσω διασύνδεσης των αγορών. Κατά την εφαρμογή των βασικών αρχών για την κατανομή δυναμικότητας και τη διαχείριση της συμφόρησης, σύμφωνα με το άρθρο 16 του κανονισμού για την αγορά ηλεκτρικής ενέργειας, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η γεωγραφική θέση των κρατών μελών, η οποία θα μπορούσε να δικαιολογήσει και παράταση των προθεσμιών κατά τον καθορισμό της δυναμικότητας. Σε κάθε περίπτωση, για την ύπαρξη ενεργού ανταγωνισμού είναι ιδιαίτερα σημαντική η πρόσβαση στην αγορά, ιδίως για τους μικρούς συμμετέχοντες. Σε αυτό, πολύ σημαντικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει η ψηφιοποίηση.

4.9.

Η Επιτροπή αναφέρει ακόμα στην έκθεση προόδου σχετικά με την εσωτερική αγορά ενέργειας ότι οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί, όπως οι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής από αέριο με συμπαραγωγή ηλεκτρισμού και θερμότητας, μπορούν μεν να παρέχουν μεγάλη ευελιξία στο σύστημα αλλά ότι μηχανισμοί ισχύος που δεν είναι κατάλληλα σχεδιασμένοι μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή στρέβλωση της εσωτερικής αγοράς. Η ΕΟΚΕ παραπέμπει εν προκειμένω στη θέση της, την οποία εξέφρασε στη γνωμοδότησή της TEN/625. Καλεί την Επιτροπή να αξιολογήσει υπό κριτικό πρίσμα τους μηχανισμούς ισχύος που υπάρχουν στα κράτη μέλη, μεταξύ άλλων και σε σχέση με την τήρηση των κανόνων βάσει του άρθρου 22 του κανονισμού για την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας, όπου μεταξύ άλλων προβλέπεται οριακή τιμή 550 g CO2/kWh.

4.10.

Η Επιτροπή υπενθυμίζει στην έκθεση προόδου για την εσωτερική αγορά ενέργειας ότι για τους διαχειριστές συστημάτων μεταφοράς ή διανομής απαγορεύεται εν γένει να έχουν στην ιδιοκτησία τους και να λειτουργούν συστήματα αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας. Η ΕΟΚΕ επικροτεί καταρχήν αυτήν την απόφαση (16), με την οποία θα πρέπει να επιτρέπεται στους διαχειριστές δικτύων διανομής, για την εξυπηρέτηση των αναγκών του δικτύου, να έχουν στην ιδιοκτησία τους και να λειτουργούν συστήματα αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας. Επιπροσθέτως, θεωρεί ότι αυτό πρέπει να συνοδευτεί από την ενίσχυση των έξυπνων αγορών, ούτως ώστε οι διαχειριστές των συστημάτων αποθήκευσης να έχουν κίνητρο να συμμορφώνονται με τα μηνύματα των διαχειριστών των δικτύων και να δημιουργούν τα συστήματα αποθήκευσής τους κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τις ανάγκες του συστήματος. Οι φορείς εκμετάλλευσης δικτύων χρειάζονται κατάλληλα κίνητρα για να διαδώσουν τα μηνύματα.

4.11.

Τα δίκτυα διανομής διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο στην ανάπτυξη έξυπνων αγορών και γενικότερα στην επίτευξη της ενεργειακής μετάβασης. Στο μέλλον, η ενεργειακή πολιτική της Ένωσης πρέπει συνεπώς να επικεντρωθεί περισσότερο στον εκσυγχρονισμό της.

4.12.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την άποψη της Επιτροπής ότι ο πρωταρχικός στόχος της οδηγίας για τη φορολογία της ενέργειας 2003/96/ΕΚ του Συμβουλίου (17) δεν επιτυγχάνεται πλέον. Ως εκ τούτου, υποστηρίζει την πρόταση της Επιτροπής και ζητεί μια φιλόδοξη αναδιατύπωση της εν λόγω οδηγίας και άλλων μηχανισμών για την κατάργηση των επιδοτήσεων για τα ορυκτά καύσιμα, καθώς και την εσωτερίκευση του εξωτερικού κόστους.

4.13.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει εκ νέου το πρόβλημα της ενεργειακής φτώχειας και καλεί την Επιτροπή να λάβει συγκεκριμένα μέτρα, τα οποία θα υπερβαίνουν τις αφηρημένες οδηγίες σχετικά με τον ορισμό της ενεργειακής φτώχειας και την ίδρυση παρατηρητηρίου. Η ΕΟΚΕ έχει τονίσει πολλές φορές ότι η ευρεία συμμετοχή των πολιτών στον τομέα ενέργειας αποτελεί μια από τις προσεγγίσεις που μπορούν να βοηθήσουν.

4.14.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει τη θέση της ότι είναι σημαντικό να αποφευχθεί η δημιουργία μιας ενεργειακής κοινωνίας δύο ταχυτήτων. Δεν είναι αποδεκτό μόνον τα εύπορα και τεχνολογικά επαρκώς εξοπλισμένα νοικοκυριά να επωφελούνται από την ενεργειακή μετάβαση, ενώ όλα τα υπόλοιπα νοικοκυριά να αναγκάζονται να επωμιστούν το κόστος. Οι πολίτες που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια δεν είναι κατά κανόνα οι πολιτικά ισχυρότεροι. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή θα πρέπει να καταβάλει περισσότερες προσπάθειες ώστε τα κράτη μέλη να επιδιώξουν ενεργά την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας: τόσο το επιδιωκόμενο κύμα ενεργειακών ανακαινίσεων των κτιρίων όσο και η ενεργός συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή ανανεώσιμου ηλεκτρικού ρεύματος μπορούν να συμβάλουν στον μετριασμό της ενεργειακής φτώχειας. Θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι η πιθανή επέκταση της εμπορίας εκπομπών στους τομείς της θέρμανσης και των μεταφορών μπορεί να έχει αντίκτυπο στη δίκαιη διανομή.

Σχετικά με το κεφάλαιο «Έρευνα, καινοτομία και ανταγωνιστικότητα» στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης

4.15.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει τον φόβο ότι ένας λόγος για την υστέρηση της ΕΕ σε τομείς, όπως οι ηλιακοί συσσωρευτές και οι συσσωρευτές ιόντων λιθίου, είναι η περιορισμένη ζήτηση. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ ζητεί από την Επιτροπή να καταρτίσει μια ευρύτερη στρατηγική: η ΕΕ χρειάζεται ενεργές πρωτοβουλίες στον τομέα της βιομηχανικής πολιτικής, προκειμένου να σπάσει η κυριαρχία της Κίνας στην αγορά. Η πρόταση της Επιτροπής για κανονισμό για τους συσσωρευτές αποτελεί παράδειγμα βήματος προς τη σωστή κατεύθυνση. Επιπλέον, θα πρέπει να ενισχυθούν οι αποκεντρωμένες δομές στο μελλοντικό ενεργειακό σύστημα. Αυτό θα αυξήσει τη ζήτηση π.χ. για συσσωρευτές, θα δημιουργήσει οικονομίες κλίμακας και θα καταστήσει τις τιμές των συσσωρευτών ελκυστικές.

Σχετικά με το κεφάλαιο «Η Ενεργειακή Ένωση σε μια ευρύτερη προοπτική της Πράσινης Συμφωνίας» στην έκθεση για την κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης

4.16.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τις προσπάθειες της Επιτροπής για μια διεθνή φιλόδοξη συμφωνία σχετικά με τη δράση για το κλίμα. Ως εκ τούτου, η καθιέρωση αντισταθμιστικού δασμού σε συνδυασμό με μια περισσότερο φιλόδοξη και πιο συγκεκριμένη μέριμνα για τη δράση για το κλίμα (και άλλους στόχους βιωσιμότητας) είναι αναγκαία στο πλαίσιο των διεθνών εμπορικών συμφωνιών (18).

Σχετικά με την ανακοίνωση για την αξιολόγηση των ΕΣΕΚ

4.17.

Η ΕΟΚΕ δεν κατανοεί για ποιον λόγο η Επιτροπή περιορίζει την κριτική της στην ανεπαρκή αξιολόγηση του δυναμικού των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στον υπεράκτιο τομέα. Καλεί την Επιτροπή να πάψει να προωθεί μονομερώς τις υπεράκτιες τεχνολογίες εις βάρος των χερσαίων φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων και των εγκαταστάσεων παραγωγής αιολικής ενέργειας και να υποβάλει στρατηγικές για την ανάπτυξη της δεύτερης κατηγορίας τεχνολογιών.

4.18.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την Επιτροπή αναφορικά με το δυναμικό των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Ωστόσο, επισημαίνει ότι η πλήρης αξιοποίηση αυτού του δυναμικού δεν θα γίνει αυτομάτως αλλά ότι απαιτείται ενεργός πολιτική, ιδίως όσον αφορά την ποιότητα των θέσεων εργασίας. Σε αυτό το πλαίσιο είναι εντελώς ακατανόητο γιατί η Επιτροπή εφιστά τόσο λίγη προσοχή στις τεχνολογίες των φωτοβολταϊκών, τη στιγμή που αυτές αποτελούν τον τομέα με τη μεγαλύτερη ένταση απασχόλησης, όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση.

4.19.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να συντάξει τους κανόνες για τις προσκλήσεις υποβολής προσφορών στο πλαίσιο της επικείμενης αναθεώρησης της οδηγίας για την ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να διευκολυνθεί η συμμετοχή των κοινοτήτων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και των ΜΜΕ.

4.20.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την Επιτροπή ότι είναι σκόπιμο να πραγματοποιηθούν επειγόντως επενδύσεις σε συστήματα τηλεθέρμανσης χαμηλής θερμοκρασίας. Θα πρέπει να δρομολογηθεί σχετική πρωτοβουλία.

4.21.

Οι καταβόθρες άνθρακα αποτελούν σημαντικό μέσο της δράσης για το κλίμα. Ωστόσο, η ανησυχία που διατυπώνεται στα ΕΣΕΚ των κρατών μελών για την αύξηση των φυσικών διαταραχών πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Ως εκ τούτου, οι πιστώσεις LULUCF θα πρέπει να συνεχίσουν να λαμβάνονται υπόψη συμπληρωματικά μόνο στις υπόλοιπες επιλογές της δράσης για το κλίμα.

---

(1)  COM(2015) 80 final.

(2)  ΕΕ L 328 της 21.12.2018, σ. 1.

(3)  COM(2020) 950 final — Παράρτημα 2.

(4)  Στοιχείο που προκαλεί κατάπληξη αφού, για περισσότερα από 30 χρόνια, γίνεται λόγος για την ανάγκη μείωσης των ζημιογόνων για το περιβάλλον επιδοτήσεων στην ΕΕ.

(5)  Και η γερμανική Προεδρία του Συμβουλίου.

(6)  ΕΕ L 158 της 14.6.2019, σ. 125.

(7)  ΕΕ C 47 της 11.2.2020, σ. 30, ΕΕ C 62 της 28.10.2020, σ. 269.

(8)  ΕΕ C 429 της 11.12.2020, σ. 85.

(9)  COM(2015) 80 final, σ. 13.

(10)  ΕΕ C 429 της 11.12.2020, σ. 85.

(11)  Πρβλ. Hirschl, B., Aretz, A., Bost, M., Tapia, M., & Gößling-Reisemann, S. (2018): Vulnerabilität und Resilienz des digitalen Stromsystems (Ευπάθεια και ανθεκτικότητα του ψηφιακού συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας). Schlussbericht. Βερολίνο, Βρέμη, διαθέσιμο στη διεύθυνση: www.strom-resilienz.de

(12)  ΕΕ C 123 της 9.4.2021, σ. 30.

(13)  ΕΕ C 123 της 9.4.2021, σ. 22.

(14)  ΕΕ C 82 της 3.3.2016, σ. 13.

(15)  ΕΕ C 364 της 28.10.2020, σ. 158.

(16)  ΕΕ C 288 της 31.8.2017, σ. 91.

(17)  ΕΕ L 283 της 31.10.2003, σ. 51.

(18)  ΕΕ C 81 της 2.3.2018, σ. 44.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών σχετικά με μια στρατηγική της ΕΕ για τη μείωση των εκπομπών μεθανίου»

[COM(2020) 663 final]

(2021/C 220/05)

Εισηγητής:

ο κ. Udo HEMMERLING

Αίτηση γνωμοδότησης	Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 27.11.2020
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αρμόδιο τμήμα	Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές, κοινωνία των πληροφοριών
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	9.3.2021
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	252/5/4

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) υποστηρίζει τον στόχο και τον θεμελιώδη προσανατολισμό της στρατηγικής της ΕΕ για το μεθάνιο προς την περαιτέρω ουσιαστική μείωση των εκπομπών μεθανίου για την προστασία του κλίματος.

1.2.

Η εστίαση στους κύριους τομείς εκπομπών μεθανίου, δηλαδή στους κλάδους της γεωργίας, της ενέργειας και της διαχείρισης αποβλήτων, είναι κατανοητή.

1.3.

Η στρατηγική για το μεθάνιο θα πρέπει να συνδεθεί με τις στρατηγικές για τη βιοοικονομία και την κυκλική οικονομία.

1.4.

Υποστηρίζεται σθεναρά η εστίαση της προσοχής στη βελτίωση της καταγραφής των εκπομπών μεθανίου και σε διεθνείς πρωτοβουλίες υπέρ του μετριασμού τους. Πράγματι, οι εκπομπές μεθανίου προέρχονται συχνά από αποκεντρωμένες, διάσπαρτες πηγές σε όλα τα στάδια των διεθνών αλυσίδων παραγωγής και εφοδιασμού. Η ΕΟΚΕ προτείνει τις ακόλουθες προσθήκες στη στρατηγική της ΕΕ για το μεθάνιο:

1.5.

Οι ευρέως διάσπαρτες πηγές μεθανίου και η πολύπλοκη καταγραφή των εκπομπών μεθανίου συχνά δυσχεραίνουν την παρακολούθησή τους. Η βελτιωμένη παρακολούθηση θα πρέπει να αναπτυχθεί με συνεπή και συγκρίσιμο τρόπο για σχετικούς τομείς όπως η γεωργία, η ενέργεια, τα απόβλητα και η χημική βιομηχανία. Η άμεση συμπερίληψη ή τιμολόγηση των διάχυτων εκπομπών μεθανίου σε ένα σύστημα εμπορίας αερίων του θερμοκηπίου είναι πολύ δύσκολη και συχνά αδύνατη. Ωστόσο, όπου είναι δυνατόν, θα πρέπει να επιδιωχθεί η καταγραφή των εκπομπών από σημειακές πηγές με την υιοθέτηση της ίδιας προσέγγισης για όλους τους τομείς εκπομπών.

1.6.

Τα κράτη μέλη θα πρέπει να αποτιμήσουν στα σχέδιά τους για την κλιματική αλλαγή την κατάσταση και να καθορίσουν τις δυνατότητες χρήσης του βιοαερίου από στερεά και υδαρή κοπριά, από βιολογικά απόβλητα, λύματα ή χώρους υγειονομικής ταφής αποβλήτων, καθώς και από αέρια ανθρακορυχείων, και να θεσπίσουν μέτρα για την αύξηση της χρήσης του.

1.7.

Ο κλάδος της γεωργίας εξακολουθεί να διαθέτει σημαντικό δυναμικό μείωσης των εκπομπών μεθανίου, ιδίως μέσω της ζύμωσης της στερεής και υδαρής κοπριάς σε μονάδες παραγωγής βιοαερίου, καθώς και χάρη στην πρόοδο που επιτυγχάνεται στη σίτιση και την εκτροφή των εκτρεφόμενων ζώων αλλά και στη χρήση λιπασμάτων χαμηλών εκπομπών. Οι δυνατότητες αυτές θα πρέπει να προσδιοριστούν περαιτέρω στο πλαίσιο της υλοποίησης της στρατηγικής της ΕΕ για το μεθάνιο.

1.8.

Στον τομέα της διαχείρισης των αποβλήτων, η χωριστή συλλογή και αξιοποίηση των βιολογικών αποβλήτων θα πρέπει σταδιακά να καταστούν ο κανόνας σε ολόκληρη την ΕΕ. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την περαιτέρω πρόληψη των εκπομπών μεθανίου στον εν λόγω τομέα.

2.   Επισκόπηση της στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το μεθάνιο

2.1.

Το μεθάνιο αντιπροσωπεύει το 10,5 % των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της ΕΕ, οι οποίες, το 2018, ανήλθαν σε 3,76 δισεκατομμύρια τόνους ισοδύναμου CO2. Οι εκπομπές μεθανίου μειώθηκαν κατά σχεδόν 34 % από το 1990.

2.2.

Η στρατηγική για το μεθάνιο εξετάζει τις ανθρωπογενείς εκπομπές μεθανίου, καθώς και τους κύριους τομείς έκλυσης εκπομπών —γεωργία (53 % των εκπομπών μεθανίου στην ΕΕ), απόβλητα (26 % των εκπομπών μεθανίου στην ΕΕ) και ενέργεια (19 % των εκπομπών μεθανίου)— και προτείνει αντίστοιχα μέτρα μετριασμού για καθέναν από αυτούς. Ως εκ τούτου, οι φυσικές εκπομπές μεθανίου, π.χ. αυτές που εκλύονται από άγρια μηρυκαστικά ζώα ή από έλη, δεν αναλύονται στην παρούσα στρατηγική.

2.3.

Η παγκόσμια μείωση των εκπομπών μεθανίου μπορεί να συμβάλει ουσιωδώς στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Η μείωση κατά το ήμισυ των σημερινών παγκόσμιων εκπομπών μεθανίου θα μπορούσε να μειώσει τη μεταβολή της θερμοκρασίας του πλανήτη (ψυκτική επίδραση) κατά 0,18 βαθμούς Κελσίου έως το 2050.

2.4.

Η ΕΕ ευθύνεται για το 5 % των παγκόσμιων εκπομπών μεθανίου. Ωστόσο, εκλύει περισσότερες εκπομπές μεθανίου σε τρίτες χώρες μέσω των εισαγωγών ορυκτού φυσικού αερίου, πετρελαίου και άνθρακα. Ως εκ τούτου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει την ανάληψη δράσεων για τη μείωση αυτών των εκπομπών καθ’ όλο το μήκος των διεθνών αλυσίδων εφοδιασμού.

2.5.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει να βελτιωθεί σημαντικά η καταμέτρηση και η υποβολή εκθέσεων σχετικά με τις εκπομπές μεθανίου.

2.6.

Η στρατηγική για το μεθάνιο δεν αναλύει συγκεκριμένα τις τρέχουσες επιστημονικές γνώσεις σχετικά με τις επιπτώσεις του μεθανίου ως βραχύβιο αέριο του θερμοκηπίου (βλέπε σημείο 3).

3.   Το επίπεδο των γνώσεων όσον αφορά τον αντίκτυπο του μεθανίου στο κλίμα και τις επιπτώσεις του στην πολιτική για την κλιματική ουδετερότητα

3.1.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του μεθανίου (CH4) ως αέριο του θερμοκηπίου είναι ότι έχει σχετικά σύντομο κύκλο ζωής και αποσυντίθεται στην ατμόσφαιρα σε νερό (H2O) και CO2 για χρονικό διάστημα περίπου 12 ετών. Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις για τον αντίκτυπό του στο κλίμα και για τη σύγκρισή του με το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το οποίο χρησιμοποιείται ως στοιχείο αναφοράς στο κλιματικό ισοζύγιο.

3.2.

Το CO2 βρίσκεται σε σταθερή κατάσταση στην ατμόσφαιρα και, σε αντίθεση με το μεθάνιο, δεν αποσυντίθεται. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το CO2 χαρακτηρίζεται ως μακρόβιο αέριο του θερμοκηπίου (stock gas/αποθηκευτικό αέριο). Ως εκ τούτου, οι εκπομπές CO2 εξακολουθούν να συσσωρεύονται στην ατμόσφαιρα, για παράδειγμα, με την καύση ορυκτών καυσίμων (με αμετάβλητα τα λοιπά δεδομένα), αυξάνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο σταθερά τη συγκέντρωση CO2.

3.3.

Αντιθέτως, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου βραχείας διάρκειας («αέρια ροής»), όπως το μεθάνιο, αντισταθμίζονται από τη διαδικασία της φυσικής τους αποσύνθεσης. Συνεπώς η σύντομη διάρκεια ζωής έχει ως αποτέλεσμα την αντιστάθμιση των εκπομπών χάρη στις απορροφήσεις, οδηγώντας σε σταθερές ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις, εφόσον οι εκπομπές παραμένουν σταθερές.

3.4.

Εκτός από τον σύντομο κύκλο ζωής του μεθανίου, η προέλευσή του είναι επίσης ζωτικής σημασίας για τις κλιματικές επιπτώσεις, καθώς η αποδόμησή του παράγει CO2, το οποίο είναι αέριο του θερμοκηπίου. Το CO2 που προκύπτει από την αποσύνθεση του βιογενούς μεθανίου (π.χ. από την πέψη στα μηρυκαστικά ζώα ή από την καλλιέργεια υγρού ρυζιού) απομακρύνθηκε προηγουμένως από την ατμόσφαιρα με τη φωτοσύνθεση, μέσω της ανάπτυξης των φυτών και, ως εκ τούτου, βρίσκεται ουσιαστικά μέσα σε ένα κύκλωμα, το οποίο δεν μεταβάλλει τη συγκέντρωση του CO2 στην ατμόσφαιρα.

3.5.

Αντιθέτως, η αποσύνθεση μεθανίου ορυκτής προέλευσης (π.χ. από την εξόρυξη ορυκτού φυσικού αερίου, πετρελαίου ή άνθρακα) σε CO2 και νερό αποτελεί πρόσθετη πηγή CO2 για την ατμόσφαιρα και, επομένως, αυξάνει τη συγκέντρωση CO2 σε αυτήν.

3.6.

Αυτά τα χαρακτηριστικά του μεθανίου έχουν μια σειρά συνεπειών στις κλιματικές επιδράσεις και στη διαμόρφωση της πολιτικής για το κλίμα. Αυτό ισχύει πρωτίστως για τον στόχο της κλιματικής ουδετερότητας. Η έκλυση σταθερών επιπέδων εκπομπών (βιογενούς) μεθανίου ως βραχύβιο θερμοκηπιακό αέριο οδηγεί μεσοπρόθεσμα σε σταθερές συγκεντρώσεις μεθανίου στην ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα σταθερή κατακράτηση ακτινοβολίας στο κλιματικό σύστημα και, κατά συνέπεια, σταθερή επίδραση στη θερμοκρασία. Εάν μειωθούν οι εκπομπές μεθανίου, η συγκέντρωση στην ατμόσφαιρα συρρικνώνεται, με αποτέλεσμα τη μείωση της κατακράτησης ακτινοβολίας και, ως εκ τούτου, τη μείωση της θερμοκρασίας (ψυκτικό αποτέλεσμα).

3.7.

Από την άλλη πλευρά, τα σταθερά επίπεδα εκπομπών CO2 συνεπάγονται αύξηση της συγκέντρωσης CO2 στην ατμόσφαιρα για όσο χρονικό διάστημα εκλύεται CO2 από την πηγή. Ακόμη και αφού διακοπεί η έκλυση εκπομπών CO2, η συγκέντρωση CO2 που έχει προκύψει παραμένει στην ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα τη συνέχιση της κατακράτησης ακτινοβολίας και τη διαρκή υπερθέρμανση.

3.8.

Ως εκ τούτου, προκειμένου να επιτευχθεί ένα κλιματικά ουδέτερο αποτέλεσμα, απαιτούνται διαφορετικές προσεγγίσεις για τα βραχύβια και τα μακρόβια αέρια του θερμοκηπίου. Προκειμένου να αποκαθίσταται η μόνιμη αύξηση της θερμοκρασίας που προκαλείται λόγω της διαρκούς κατακράτησης ακτινοβολίας, ως συνέπεια της έκλυσης εκπομπών CO2, στα θερμοκρασιακά επίπεδα προ των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, είναι αναγκαία η δραστική μείωση των συγκεντρώσεων CO2 στην ατμόσφαιρα μέσω καταβοθρών διοξειδίου του άνθρακα. Επιπλέον, προκειμένου η θερμοκρασία να διατηρείται σε σταθερά επίπεδα, σε περίπτωση συνεχούς έκλυσης (αναπόφευκτων) εκπομπών CO2, πρέπει να αφαιρείται συνεχώς από την ατμόσφαιρα η ίδια ποσότητα CO2 με εκείνη που εκλύεται σε αυτήν (καθαρές μηδενικές εκπομπές). Η πρακτική αυτή αντικατοπτρίζεται στον στόχο του μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Ωστόσο, ενώ τα κλιματικά ουδέτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται ήδη στην περίπτωση των (βιογενών) πηγών μεθανίου, με την έκλυση σταθερών εκπομπών, η αντιστάθμιση των εκπομπών μεθανίου που μετατρέπονται σε ισοδύναμες εκπομπές CO2 μέσω της απορρόφησης των αερίων του θερμοκηπίου από την ατμόσφαιρα μπορεί να έχει ψυκτική επίδραση.

3.9.

Επομένως, οι καθαρές μηδενικές εκπομπές, εκφρασμένες σε ισοδύναμο CO2, δεν συνιστούν την ενδεδειγμένη πολιτική προσέγγιση για το μεθάνιο ως βραχύβιο θερμοκηπιακό αέριο. Για παράδειγμα, ο νόμος της Νέας Ζηλανδίας για μηδενικές εκπομπές άνθρακα (Zero Carbon Act) περιλαμβάνει ξεχωριστή αξιολόγηση των εκπομπών μεθανίου. Ο κλιματικός αντίκτυπος των βραχύβιων αερίων του θερμοκηπίου θα πρέπει να αντικατοπτρίζεται στους ισολογισμούς των αερίων του θερμοκηπίου με καταλληλότερες μεθόδους μέτρησης των εκπομπών. (Πρβλ. τις σχετικές εργασίες του πανεπιστημίου της Οξφόρδης: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ab6d7e).

4.   Μείωση των εκπομπών μεθανίου — Πρόσθετες συμπληρωματικές παρατηρήσεις

4.1.

Οι αλλαγές στη συμπεριφορά των καταναλωτών μπορούν να μειώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό ισχύει και για τη διατροφή —συγκεκριμένα, η σύσταση για μείωση της κατανάλωσης ζωικών προϊόντων. Ωστόσο, στην κλιματική πολιτική, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι, σε μια ανοικτή κοινωνία, εν προκειμένω, πρόκειται για εθελοντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής των ανθρώπων.

4.2.

Στον γεωργικό τομέα, εκτός από τους τρόπους μείωσης των εκπομπών μεθανίου που παράγονται από την κτηνοτροφία, θα πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη η σύνδεσή τους με τις χρήσης της γης. Ειδικότερα, τα μηρυκαστικά ζώα αποτελούν τον θεμελιώδη παράγοντα για τη χρήση και τη διατήρηση των βοσκοτόπων. Με τη σειρά της, η διατήρησή των βοσκοτόπων είναι πολύ σημαντική για την πολιτική υπέρ του κλίματος, καθότι ο χούμος που περιέχεται στο έδαφός τους δεσμεύει το διοξείδιο του άνθρακα.

4.3.

Στην περίπτωση των αερίων μεθανίου που εκπέμπονται από χώρους υγειονομικής ταφής, από σταθμούς επεξεργασίας υγρών αποβλήτων ή από εγκαταλελειμμένα ανθρακωρυχεία, ορισμένες χώρες της ΕΕ δεν διαθέτουν ακόμη ολοκληρωμένες υποδομές για την ενεργειακή ανάκτηση και χρήση.

4.4.

Όσον αφορά τη συλλογή αποβλήτων, πολλά κράτη μέλη δεν διαθέτουν ακόμη ολοκληρωμένα συστήματα για τη χωριστή συλλογή και την επαναχρησιμοποίηση των βιογενών αποβλήτων. Αυτές οι ελλείψεις εμποδίζουν τη μέγιστη αποφυγή εκπομπών μεθανίου από τη λιπασματοποίηση ή τη ζύμωση (βιοαερίου) κατά την επεξεργασία των βιολογικών αποβλήτων.

4.5.

Όσον αφορά τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων, όπως το ορυκτό φυσικό αέριο, το πετρέλαιο και ο άνθρακας, η ΕΕ δεν έχει θεσπίσει ακόμη ειδικές απαιτήσεις για τη διατήρηση της φύσης και για την προστασία του περιβάλλοντος και του κλίματος. Η εξαγγελθείσα θέσπιση απαιτήσεων για τη μείωση των εκπομπών μεθανίου θα πρέπει να αποτελέσει μέρος μιας ευρύτερης πρωτοβουλίας για μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος των εν λόγω εισαγωγών ενέργειας στο πλαίσιο της Πράσινης Συμφωνίας.

4.6.

Οι φυσικές εκπομπές μεθανίου θα πρέπει επίσης να προσδιορίζονται σε ενδεικτική βάση στο πλαίσιο της παρακολούθησης των ανθρωπογενών εκπομπών μεθανίου, προκειμένου να διαμορφωθεί μια πλήρης εικόνα της κατάστασης.

4.7.

Η έρευνα, η ανάπτυξη και η περαιτέρω διείσδυση στην αγορά των τεχνολογιών μείωσης των εκπομπών μεθανίου θα πρέπει να προωθηθούν σε ευρωπαϊκά δίκτυα με τη συμμετοχή των οικονομικών και των κοινωνικών εταίρων.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τις κατευθυντήριες γραμμές για τις διευρωπαϊκές ενεργειακές υποδομές και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 347/2013»

[COM(2020) 824 final — 2020/0360 (COD)]

(2021/C 220/06)

Εισηγητής:

ο κ. Philippe CHARRY

Αίτηση γνωμοδότησης	Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 18.1.2021 Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 19.1.2021
Νομική βάση	Άρθρα 172 και 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές, κοινωνία των πληροφοριών
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	9.3.2021
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	252/3/5

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ της προσαρμογής των ευρωπαϊκών κανόνων που αφορούν τα διευρωπαϊκά δίκτυα ενέργειας (ΔΕΔ-Ε) προς τους στόχους της Πράσινης Συμφωνίας για τον «εφοδιασμό με καθαρή, προσιτή και ασφαλή ενέργεια», που συνδέει κυρίως την απαλλαγή του ενεργειακού συστήματος από τις ανθρακούχες εκπομπές, τη μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα, την ανάπτυξη ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, την ενεργειακή απόδοση, την πρόληψη του κινδύνου ενεργειακής φτώχειας. Για τον σκοπό αυτό, λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι η Ευρώπη χρειάζεται ένα ενεργειακό σύστημα που να εγγυάται την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού για όλες τις χώρες της ΕΕ και την πρόσβαση όλων σε ενέργεια σε προσιτή τιμή, καθώς και να βασίζεται στην ταχεία ηλεκτροδότηση σε συνδυασμό με τον διπλασιασμό του μεριδίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Η ΕΟΚΕ ζητεί οι προτεινόμενες νομικές βάσεις του κανονισμού να συμπληρωθούν με ρητή αναφορά στο άρθρο 194 της ΣΛΕΕ.

1.2.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την ανάγκη επίτευξης όλων των στόχων της ενεργειακής πολιτικής που υλοποιείται μέσω του κανονισμού ΔΕΔ-Ε. Δεδομένου ότι τα ενεργειακά δίκτυα διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην εξισορρόπηση, την ανθεκτικότητα και την ανάπτυξη του ενεργειακού συστήματος, η ΕΟΚΕ ζητεί ο κανονισμός να αποτελέσει σαφέστερα μέρος της διαδικασίας ενοποίησης του ενεργειακού συστήματος, προκειμένου να προωθηθούν όλες οι μορφές της απαλλαγμένης από τις ανθρακούχες εκπομπές ενέργειας και να καταστεί αδύνατη οποιαδήποτε μορφή απο-ενοποίησης.

1.3.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή, το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο να προωθήσουν τις χωρίς ανθρακούχες εκπομπές πηγές ενέργειας, με παράλληλη τήρηση της τεχνολογικής ουδετερότητας. Ζητεί επίσης να υποστηριχθούν οι προσπάθειες που καταβάλλονται στο πλαίσιο του διεθνούς θερμοπυρηνικού πειραματικού αντιδραστήρα (ITER), ώστε να επιτευχθεί, μετά το 2050, καθαρή και οικονομικά προσιτή ενέργεια για όλους. Η ΕΟΚΕ επιθυμεί τα έργα να επικεντρωθούν στη δημιουργία των προϋποθέσεων ώστε να μπούμε στην εποχή του υδρογόνου και της σύντηξης.

1.4.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να δοθεί προτεραιότητα στην καινοτομία και στον σχεδιασμό ενεργειακών δικτύων με στόχο τη μείωση των απωλειών ενέργειας που σχετίζονται με τις μεταφορές.

1.5.

Στην περίπτωση της υπεράκτιας αιολικής ενέργειας, η ΕΟΚΕ ζητεί να δοθεί προτεραιότητα στα έργα ακτινικής σύνδεσης και να πραγματοποιηθεί συνολικός περιβαλλοντικός απολογισμός αυτής της τεχνολογίας.

1.6.

Η ΕΟΚΕ ζητεί τα σχέδια που αφορούν τις υποδομές μεταφοράς φυσικού αερίου να μην αποκλειστούν από τα κριτήρια επιλεξιμότητας του κανονισμού ως έργα κοινού ενδιαφέροντος ή έργα αμοιβαίου ενδιαφέροντος.

1.7.

Η ΕΟΚΕ επιθυμεί να χρησιμοποιηθεί στην πρόταση κανονισμού η διατύπωση «από ανανεώσιμες πηγές και/ή χωρίς ανθρακούχες εκπομπές» στη θέση του «από ανανεώσιμε πηγές» στα κριτήρια επιλεξιμότητας για έργα κοινού ενδιαφέροντος (ΕΚΕ) και έργα αμοιβαίου ενδιαφέροντος (ΕΚΕ).

1.8.

Η ΕΟΚΕ ζητεί στον κανονισμό να γίνεται ρητή αναφορά στους κοινοτικούς στόχους εφοδιασμού όλων των πληθυσμών με ενέργεια σε προσιτή τιμή και εξασφάλισης υψηλού επιπέδου ποιότητας, ασφάλειας, καθώς και στην ίση μεταχείριση και στην προώθηση της καθολικής πρόσβασης και των δικαιωμάτων των χρηστών.

1.9.

Όσον αφορά τη διακυβέρνηση, η ΕΟΚΕ ζητεί να μειωθεί στο αυστηρώς ελάχιστο η χρήση από την Επιτροπή των κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων, καθώς και να τεθεί σε εφαρμογή μια διακυβέρνηση πολυσυμμετοχικού χαρακτήρα, που να βασίζεται στους εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών: επαγγελματικούς κλάδους, συνδικαλιστικές οργανώσεις εργαζομένων, ενώσεις χρηστών κ.λπ.

1.10.

Η ΕΟΚΕ προτείνει να καθιερωθεί στον κανονισμό κοινοτική ευθύνη όσον αφορά τη χρηματοδότηση των έργων κοινού ενδιαφέροντος, με συνδυασμό των τρόπων χρηματοδότησης χωρίς να δίδεται προτεραιότητα σε κάποιους από αυτούς.

1.11.

Προκειμένου να διασφαλιστεί η διαχείριση της γενικής ισορροπίας του συστήματος και της συνέχειας του εφοδιασμού των δικτύων μεταφοράς πολύ υψηλής τάσης σε επίπεδο ΕΕ, η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να εξετάσει το ενδεχόμενο σύστασης ενός διευρωπαϊκού φορέα δικτύων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας πολύ υψηλής τάσης, ολοκληρωμένου και αποκεντρωμένου χαρακτήρα ταυτόχρονα.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Η Επιτροπή προτείνει την αναθεώρηση των κανόνων για τα διευρωπαϊκά δίκτυα στον τομέα της ενέργειας (ΔΕΔ-Ε).

2.2.

Ο κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 347/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (1), που εκδόθηκε το 2013, θέτει κανόνες για την ανάπτυξη και τη διαλειτουργικότητα των διευρωπαϊκών δικτύων στον τομέα της ενέργειας. Στην πρότασή της, η Επιτροπή υπογραμμίζει ότι έχει συμβάλει στην επίτευξη των στόχων της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ για αύξηση των ενεργειακών διασυνδέσεων σε ολόκληρη την Ένωση.

2.3.

Ωστόσο, η αξιολόγηση που πραγματοποίησε η Επιτροπή καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «το ισχύον πλαίσιο δεν μπόρεσε να επιδείξει επαρκή ευελιξία προσαρμογής στους μεταβαλλόμενους στόχους πολιτικής της Ένωσης», με αποτέλεσμα να προτείνει την αναθεώρηση του εν λόγω κανονισμού.

2.4.

Η εν λόγω επικαιροποίηση αλλάζει κυρίως τις προϋποθέσεις για την επιλογή των σχεδίων κοινού ενδιαφέροντος υπό το πρίσμα της χρηματοδότησής τους από την ΕΕ, και ειδικότερα την υποχρέωση να πληρούν το κριτήριο της βιωσιμότητας και να σέβονται την αρχή του «μη βλάπτειν», όπως ορίζεται στην Πράσινη Συμφωνία.

2.5.

Στην πρόταση τροποποιούνται οι κατηγορίες υποδομών που είναι επιλέξιμες για χρηματοδοτική ενίσχυση στο πλαίσιο της πολιτικής για τα ΔΕΔ-Ε με την κατάργηση της στήριξης για τις υποδομές πετρελαίου και φυσικού αερίου.

2.6.

Στην πρόταση αποδίδεται ιδιαίτερη έμφαση στα υπεράκτια δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας και στην ενοποίησή τους με τις χερσαίες υποδομές, μέσω της δημιουργίας υπηρεσίας μίας στάσης.

2.7.

Στόχος της είναι να ληφθούν καλύτερα υπόψη οι υποδομές που χρησιμοποιούν υδρογόνο, συμπεριλαμβανομένων των μεταφορών και ορισμένων τύπων ηλεκτρολυτών.

2.8.

Το σχέδιο κανονισμού προωθεί την ανάπτυξη έξυπνων δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας για τη διευκόλυνση της ταχείας ηλεκτροδότησης και την αύξηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές.

2.9.

Οι νέες διατάξεις αποσκοπούν στην ενθάρρυνση των επενδύσεων στα έξυπνα δίκτυα για την ενσωμάτωση των καθαρών αερίων (όπως το βιοαέριο και το υδρογόνο από ανανεώσιμες πηγές) στα υπάρχοντα δίκτυα. Δίδεται προσοχή στον εκσυγχρονισμό των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και των δικτύων αποθήκευσης και μεταφοράς άνθρακα.

2.10.

Προτείνονται νέες διατάξεις για την καλύτερη υποστήριξη των σχεδίων διασύνδεσης με τρίτες χώρες —για παράδειγμα με τα Δυτικά Βαλκάνια—, των έργων κοινού ενδιαφέροντος, τα οποία αποδεικνύουν τη συμβολή τους στους γενικούς στόχους της Ένωσης για την ενέργεια και το κλίμα όσον αφορά την ασφάλεια του εφοδιασμού και την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές.

2.11.

Στην πρόταση επανεξετάζεται το πλαίσιο διακυβέρνησης, με δεδηλωμένο σκοπό τη βελτίωση του σχεδιασμού των υποδομών και τη διασφάλιση της ευθυγράμμισής τους με τους στόχους για το κλίμα και τις αρχές της ενοποίησης του ενεργειακού συστήματος της ΕΕ. Στην πρόταση προβλέπεται να εξασφαλιστεί η αύξηση της συμμετοχής των ενδιαφερομένων φορέων καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας, καθώς και η ενίσχυση του ρόλου του Οργανισμού Συνεργασίας των Ρυθμιστικών Αρχών Ενέργειας (ACER), όπως και η ενίσχυση της επιτήρησης από πλευράς της Επιτροπής.

2.12.

Προτείνονται επίσης διάφορα μέτρα για την απλούστευση των διοικητικών διαδικασιών, ώστε να επιταχυνθεί η υλοποίηση των σχεδίων.

3.   Ειδικές παρατηρήσεις

3.1.

Η υπό εξέταση πρόταση εμπίπτει στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής όπως ορίζεται από τις Συνθήκες (2), του κανονισμού για τη διακυβέρνηση της Ενεργειακής Ένωσης (3), της ανάπτυξης των διευρωπαϊκών δικτύων (4), καθώς και της ευρείας «δέσμης μέτρων», που καθορίζει τη νέα στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αποσκοπεί «στον μετασχηματισμό της ΕΕ σε μια δίκαιη και ευημερούσα κοινωνία με οικονομία σύγχρονη, ανταγωνιστική και αποδοτική ως προς τη χρήση των πόρων» (5). Η ΕΕ στοχεύει έτσι να συνδυάσει τους κοινοτικούς στόχους –τη λειτουργία της αγοράς ενέργειας, την ασφάλεια εφοδιασμού, την ενεργειακή απόδοση, την εξοικονόμηση ενέργειας, την ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, τη διασύνδεση των δικτύων– διατηρώντας το δικαίωμα ενός κράτους μέλους «να καθορίζει τους όρους εκμετάλλευσης των ενεργειακών του πόρων, την επιλογή του μεταξύ διαφόρων ενεργειακών πηγών και τη γενική διάρθρωση του ενεργειακού του εφοδιασμού». Η ΕΟΚΕ, επομένως, ζητεί οι προτεινόμενες νομικές βάσεις του κανονισμού να συμπληρωθούν με ρητή αναφορά στο άρθρο 194 της ΣΛΕΕ.

3.2.

Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ της προσαρμογής των ευρωπαϊκών κανόνων στους στόχους της Πράσινης Συμφωνίας για τον «εφοδιασμό με καθαρή, προσιτή και ασφαλή ενέργεια», που συνδέει κυρίως την απαλλαγή του ενεργειακού συστήματος από τις ανθρακούχες εκπομπές, τη μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα, την ανάπτυξη ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, την ενεργειακή απόδοση, την πρόληψη του κινδύνου ενεργειακής φτώχειας.

3.3.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τον στόχο της επίτευξης κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050 και υψηλότερων επιπέδων μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2030. Για τον σκοπό αυτό, λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι η Ευρώπη χρειάζεται ένα ενεργειακό σύστημα που να διασφαλίζει την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού για όλες τις χώρες της ΕΕ και την πρόσβαση όλων σε ενέργεια σε προσιτή τιμή, που να βασίζεται στην ταχεία ηλεκτροδότηση σε συνδυασμό με τον διπλασιασμό του μεριδίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, και επίσης να διασφαλίζει την απαλλαγή του τομέα του φυσικού αερίου από τις ανθρακούχες εκπομπές και τη συχνότερη χρήση καινοτόμων λύσεων

3.4.

Στην ανακοίνωσή της με τίτλο «Ενέργεια για μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία: Στρατηγική της ΕΕ για την ενοποίηση του ενεργειακού συστήματος» (6), η Επιτροπή υπογραμμίζει ότι «η συντονισμένη σχεδίαση και λειτουργία του ενεργειακού συστήματος “ως συνόλου” αποτελούμενου από διαφορετικούς φορείς ενέργειας, υποδομές και τομείς κατανάλωσης ενέργειας, αποτελεί το κλειδί για την αποτελεσματική, οικονομικά προσιτή και ριζική απανθρακοποίηση της ευρωπαϊκής οικονομίας». Επιπλέον, η Επιτροπή αμφισβητεί το γεγονός ότι «το σημερινό ενεργειακό σύστημα βασίζεται ακόμη σε πολλές παράλληλες, κάθετες αξιακές αλυσίδες της ενέργειας, οι οποίες συνδέουν με τρόπο άκαμπτο συγκεκριμένους ενεργειακούς πόρους με συγκεκριμένους τομείς τελικής χρήσης» και ότι «το μοντέλο των διαχωριστικών στεγανών δεν μπορεί να δημιουργήσει μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία».

3.5.

Από τη δεκαετία του 1950 έως τη δεκαετία του 1970, υπήρχαν ολοκληρωμένα ενεργειακά συστήματα (παραγωγή-μεταφορά-διανομή) σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο, τομεακό ή γενικότερο, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Από τη δεκαετία του 1980, η οικοδόμηση των ευρωπαϊκών εσωτερικών αγορών, που βασίστηκε στις τέσσερις θεμελιώδεις ελευθερίες κυκλοφορίας, οδήγησε σε μια σειρά ενεργειών «απο-ενοποίησης» και ανοίγματος του ανταγωνισμού, με στόχο την προώθηση της ποιότητας και της απόδοσης προς όφελος του καταναλωτή.

3.6.

Η ΕΟΚΕ προσυπογράφει τη στρατηγική ενοποίησης, η οποία πρέπει να διέπει όλες τις διαστάσεις της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής. Αυτό συνεπάγεται τη σταδιακή ανοικοδόμηση της ενοποίησης και την αναστολή κάθε νέας πρωτοβουλίας για την απο-ενοποίηση, η οποία θα οδηγούσε στην ενίσχυση της δημιουργίας διαχωριστικών στεγανών, ενώ ο στόχος είναι να εξασφαλιστεί ο συντονισμένος σχεδιασμός και η λειτουργία του ενεργειακού συστήματος. Η ΕΟΚΕ ζητεί να ενταχθεί ο κανονισμός σε μια δυναμική ενοποίησης του ενεργειακού συστήματος και να μπει τροχοπέδη σε κάθε μορφή απο-ενοποίησης.

3.7.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη επίτευξης όλων των στόχων της ενεργειακής πολιτικής που υλοποιούνται μέσω του κανονισμού ΔΕΔ-Ε. Τα ενεργειακά δίκτυα εξασφαλίζουν τη σύνδεση μεταξύ παραγωγών και χρηστών. Αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, τον «πυρήνα του αντιδραστήρα» του ενεργειακού συστήματος. Η υπό εξέταση πρόταση κανονισμού θα μπορούσε να καταστεί χρησιμότερη εάν ευθυγραμμιζόταν περισσότερο με αυτήν τη δυναμική ενοποίησης, περιλαμβάνοντας την ανάπτυξη των παραγωγών-καταναλωτών και των συνεταιρισμών, και δεν περιοριζόταν σε μια απλή αναφορά στην αιτιολογική σκέψη 13, (παρά την αναφορά στην «ενοποίηση των ενεργειακών συστημάτων», το σχέδιο δεν επανατοποθετεί τις διευρωπαϊκές ενεργειακές υποδομές σε αυτήν τη στρατηγική δυναμική συντονισμένου σχεδιασμού και λειτουργίας), ώστε να επιτευχθεί ο ουσιαστικός τους σκοπός, που είναι η ισορροπία, η ανθεκτικότητα και η ανάπτυξη του ενεργειακού συστήματος. Για τον σκοπό αυτό, είναι αναγκαίο να διευκρινιστεί ο βαθμός ανάπτυξης της δυναμικότητας διασύνδεσης για κάθε κράτος μέλος, που θα πρέπει να επικεντρωθεί περισσότερο στην εξάλειψη των σημείων συμφόρησης παρά σε γενικούς μέσους όρους (10 % το 2020, 15 % το 2030). Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι στην πρόταση που της υποβλήθηκε υπάρχει αισθητό κενό φιλοδοξίας και μέσων.

3.8.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή, το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο να προωθήσουν τις χωρίς ανθρακούχες εκπομπές πηγές ενέργειας, με παράλληλη τήρηση της τεχνολογικής ουδετερότητας. Υποστηρίζει επίσης τις προσπάθειες που καταβάλλονται στο πλαίσιο του διεθνούς θερμοπυρηνικού πειραματικού αντιδραστήρα (ITER), με προοπτική την επίτευξη καθαρής και οικονομικά προσιτής ενέργειας για όλους μετά το 2050. Ο σχεδιασμός των ενεργειακών δικτύων πρέπει να δίνει προτεραιότητα στην καινοτομία και την αποδοτικότητα των υποδομών και στη μείωση του υψηλού κόστους των απωλειών ενέργειας που συνδέονται με τις μεταφορές.

3.9.

Η ΕΟΚΕ κατανοεί τη σημασία που αποδίδεται από την πρόταση κανονισμού στην υπεράκτια αιολική ενέργεια. Επιθυμεί να δοθεί προτεραιότητα στα έργα ακτινικής σύνδεσης. Η ΕΟΚΕ θα ήθελε να εκπονηθεί πλήρης περιβαλλοντικός απολογισμός για το σύνολο της υπεράκτιας αιολικής ενέργειας, όπου θα λαμβάνεται υπόψη η αποξήλωση και η ανακύκλωση των ανεμογεννητριών. Εξάλλου, η δημιουργία υπηρεσίας μίας στάσης για την υπεράκτια αιολική ενέργεια είναι πιθανό να οδηγήσει σε σημαντικό διοικητικό φόρτο, χωρίς να υπάρχει πραγματικό όφελος, καθώς ο αριθμός των έργων για τα οποία απαιτούνται αιτήσεις αδειοδότησης από διάφορα κράτη μέλη είναι πολύ περιορισμένος. Επιπλέον, η αξιέπαινη βούληση για σχεδιασμό της υπεράκτιας αιολικής ενέργειας έχει ως αποτέλεσμα ένα αδικαιολόγητα δεσμευτικό σύστημα καθορισμού στόχων χωρητικότητας, οι οποίοι έρχονται σε αντίθεση με τους στόχους που ορίζονται από τα εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα, καθώς και με την ελευθερία επιλογής της σύνθεσης ενεργειακών πηγών που κατοχυρώνεται από τη Συνθήκη.

3.10.

Η ΕΟΚΕ διερωτάται για την επιθυμία της Επιτροπής να αποκλείσει εντελώς τη στήριξη των υποδομών φυσικού αερίου, παρόλο που επί του παρόντος είναι απαραίτητες για την ασφάλεια του εφοδιασμού σε ορισμένες περιοχές της ΕΕ και το φυσικό αέριο θεωρείται μεταβατική ενέργεια (7), η οποία είναι λιγότερο επιβλαβής από τον άνθρακα ή το πετρέλαιο. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη υποστηρίξει, σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις, ότι οι υποδομές φυσικού αερίου θα είναι δυνητικά επαναχρησιμοποιήσιμες για το φυσικό αέριο από ανανεώσιμες πηγές, και επομένως αξίζει να συνεχιστεί η επένδυση σε αυτές (8). Για τους λόγους αυτούς, η ΕΟΚΕ ελπίζει ότι δεν θα υπάρξει αποκλεισμός του φυσικού αερίου έως ότου αντικατασταθεί ουσιαστικά από άλλες πηγές ενέργειας σε συγκρίσιμες τιμές. Η ΕΟΚΕ ζητεί τα σχέδια που αφορούν τις υποδομές μεταφοράς φυσικού αερίου να είναι επιλέξιμα βάσει των κριτηρίων του κανονισμού προκειμένου να επιλεγούν ως έργα κοινού ενδιαφέροντος ή έργα αμοιβαίου ενδιαφέροντος.

3.11.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι η επαναλαμβανόμενη αναφορά στον «ανανεώσιμο» χαρακτήρα εντός των κριτηρίων (9) επιλογής έργων εγείρει αμφιβολία ως προς το εάν λαμβάνονται υπόψη τα έργα μεταφοράς ενέργειας απαλλαγμένης από τις ανθρακούχες εκπομπές, τα οποία η ΕΕ έχει εξαιρετικά μεγάλη ανάγκη για να επιτύχει την κλιματική πτυχή των στόχων της. Για τον λόγο αυτόν, η ΕΟΚΕ επιθυμεί να προτιμάται στο σχέδιο κανονισμού η διατύπωση «ανανεώσιμο και/ή απαλλαγμένο από τις ανθρακούχες εκπομπές».

3.12.

Η ΕΟΚΕ δεν συμμερίζεται τη «λογική των τριών σταδίων» που διέπει τη χρηματοδότηση επενδύσεων σε έργα κοινού ενδιαφέροντος, όπως αναφέρεται στην αιτιολογική σκέψη 46, η οποία βασίζεται στην «κατά προτεραιότητα προσφορά τους στην αγορά», παρόλο που πρόκειται για υποδομές που είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη των στόχων της ΕΕ, οι οποίοι θα πρέπει επομένως να βασίζονται σε κοινοτικούς τρόπους αλληλεγγύης ή διεπιδότησης, με συνδυασμό των τρόπων χρηματοδότησης χωρίς να δίδεται προτεραιότητα σε κάποιους από αυτούς. Η ΕΟΚΕ προτείνει να καθιερωθεί στον κανονισμό μια κοινοτική ευθύνη για τη χρηματοδότηση των έργων κοινού ενδιαφέροντος, συνδυάζοντας τους τρόπους χρηματοδότησης χωρίς να δίδεται προτεραιότητα σε κάποιους από αυτούς.

3.13.

Ως εκπρόσωπος της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών, η ΕΟΚΕ αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στα δικαιώματα των χρηστών, ιδίως των πληθυσμών, καθώς και στη δημοκρατική διακυβέρνηση.

3.14.

Έχοντας ως μέλημά της να μην επιτρέψει την ανάπτυξη μιας άνισης Ενεργειακής Ένωσης, να βελτιώσει την κατάσταση των πληθυσμών που πλήττονται από την ενεργειακή φτώχεια και χαμηλά εισοδήματα, η ΕΟΚΕ επιβεβαιώνει τις πολλές προηγούμενες γνωμοδοτήσεις (10) της σχετικά με την ανάγκη εφοδιασμού όλων των πληθυσμών με ενέργεια σε προσιτή τιμή και, μάλιστα, σύμφωνα με τους κοινοτικούς στόχους για «υψηλό επίπεδο ποιότητας, ασφάλειας και οικονομικής προσιτότητας, ίση μεταχείριση και προώθηση της καθολικής πρόσβασης και των δικαιωμάτων των χρηστών» (11), κάτι που θα πρέπει να αποτελεί κριτήριο προτεραιότητας για την επιλογή των σχεδίων κοινού ενδιαφέροντος. Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης στον κανονισμό να γίνεται ρητή αναφορά στους κοινοτικούς στόχους του εφοδιασμού όλων των πληθυσμών με ενέργεια σε προσιτή τιμή και της εξασφάλισης υψηλού επιπέδου ποιότητας, ασφάλειας και οικονομικής προσιτότητας, της ίσης μεταχείρισης και της προώθησης της καθολικής πρόσβασης και των δικαιωμάτων των χρηστών.

3.15.

Όσον αφορά τη διακυβέρνηση, η υπό εξέταση πρόταση αποδίδει υπερβολική βαρύτητα στον ρόλο της Επιτροπής —θα πρέπει να μειωθεί στο αυστηρώς ελάχιστο η χρήση των κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων που προβλέπονται στο άρθρο 3— και του ACER, χωρίς ωστόσο να εξετάζει τα μέσα μείωσης των υφιστάμενων ασυμμετριών όσον αφορά την ενημέρωση και τις δεξιότητες, προκειμένου να καθιερωθεί μια διακυβέρνηση πολυσυμμετοχικού χαρακτήρα που θα βασίζεται περισσότερο στους εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών: επαγγελματικούς κλάδους, συνδικάτα εργαζομένων, ενώσεις χρηστών κ.λπ., περιλαμβανομένων και εκείνων των περιφερειακών ομάδων. Η ΕΟΚΕ ζητεί να περιοριστεί στο αυστηρώς ελάχιστο η χρήση κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων από την Επιτροπή και να εφαρμοστεί πραγματική πολυμερής διακυβέρνηση.

3.16.

Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας, η ΕΟΚΕ προτείνει στην Επιτροπή να προβεί σε από κοινού μελέτη με όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς, καθώς και να ξεκινήσει ευρεία διαβούλευση για ένα σχέδιο δημιουργίας ενός διευρωπαϊκού φορέα που θα είναι ταυτόχρονα ενοποιημένος και αποκεντρωμένος και θα βασίζεται στην πολυεπίπεδη διακυβέρνηση: — ενοποιημένος, για να διασφαλίσει τη διαχείριση της γενικής ισορροπίας του συστήματος και τη συνέχεια του εφοδιασμού των δικτύων μεταφοράς πολύ υψηλής τάσης σε επίπεδο ΕΕ· υπεύθυνος, για αποστολές και υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας/υπηρεσίες γενικού ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, γνωρίζοντας ότι ένας τέτοιος δημόσιος φορέας θα πρέπει να βασίζεται σε εθνικούς και υποεθνικούς φορείς, και ως εκ τούτου να είναι — αποκεντρωμένος, στο πιο κατάλληλο εδαφικό επίπεδο, λαμβανομένων υπόψη των χαρακτηριστικών καθενός από τα κράτη μέλη. Η ΕΟΚΕ ζητεί από την Επιτροπή να εξετάσει το ενδεχόμενο σύστασης ενός διευρωπαϊκού φορέα δικτύων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας πολύ υψηλής τάσης.

---

(1)  ΕΕ L 115 της 25.4.2013, σ. 39.

(2)  ΕΕ C 326 της 26.10. 2012, σ. 134.

(3)  EE L 328 της 21.12.2018, σ. 1.

(4)  ΕΕ C 115 της 9.5.2008, σ. 124, ΕΕ C 202 της 7.6.2016, σ. 125, ΕΕ C 202 της 7.6.2016, σ. 125.

(5)  COM(2019) 640 final.

(6)  COM(2020) 299 final.

(7)  Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, 10-11 Δεκεμβρίου 2020.

(8)  COM(2020) 301 final (ΕΕ C 123 της 9.4.2021, σ. 30).

(9)  Για παράδειγμα, στο άρθρο 4.3 ή στο παράρτημα IV του COM(2020) 824 final.

(10)  ΕΕ C 429 της 11.12.2020, σ. 77, ΕΕ C 47 της 11.2.2020, σ. 98, ΕΕ C 14 της 15.1.2020, σ. 105, ΕΕ C 353 της 18.10.2019, σ. 96, ΕΕ C 353 της 18.10.2019, σ. 79, ΕΕ C 282 της 20.8.2019, σ. 51, ΕΕ C 262 της 25.7.2018, σ. 86, Ενημερωτική έκθεση της ΕΟΚΕ με θέμα «Αξιολόγηση της Ευρωπαϊκής Ενεργειακής Ένωσης — Η κοινωνική και κοινωνική διάσταση της ενεργειακής μετάβασης».

(11)  ΕΕ C 115 της 9.5.2008, σ. 308.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, και την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή — Μετάβαση της τελωνειακής ένωσης στο επόμενο στάδιο: σχέδιο δράσης»

[COM(2020) 581 final]

(2021/C 220/07)

Εισηγητής:

ο κ. Αναστάσης ΓΙΑΠΑΝΗΣ

Αίτηση γνωμοδότησης	Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 11.11.2020
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο όργανο	Ενιαία αγορά, παραγωγή και κατανάλωση
Έγκριση από το τμήμα	2.3.2021
Έγκριση από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	259/0/6

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί το πολύ συγκεκριμένο σχέδιο δράσης για την επόμενη πενταετία για τη στήριξη των εθνικών τελωνειακών αρχών. Μόλις υλοποιηθεί, θα οδηγήσει, με τακτικές εκτιμήσεις αντικτύπου, σε πραγματικό εκσυγχρονισμό των τελωνείων σε ολόκληρη την ΕΕ.

1.2.

Παρόλο που ο εκσυγχρονισμός ξεκίνησε το 2016 με τη θέσπιση του ενωσιακού τελωνειακού κώδικα (1), πρόσφατες εξελίξεις, όπως οι αυξανόμενες εμπορικές ροές, ο ακμάζων τομέας του ηλεκτρονικού εμπορίου, η αποφυγή απόδοσης δασμών και ΦΠΑ, το λαθρεμπόριο και η δήλωση δασμολογητέας αξίας των εμπορευμάτων χαμηλότερης από την πραγματική απαιτούν όλα άμεση και συντονισμένη απόκριση. Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την τελωνειακή ένωση έχει ήδη δημιουργήσει αυξημένο φόρτο εργασίας και ιδιαίτερες προκλήσεις για τις τελωνειακές αρχές.

1.3.

Ένα τέτοιο φιλόδοξο σχέδιο απαιτεί κατάλληλη επιμερισμένη χρηματοδότηση. Η ΕΟΚΕ δεν είναι βέβαιη ότι όλα τα κράτη μέλη είναι έτοιμα να υιοθετήσουν το προτεινόμενο χρονοδιάγραμμα και να παράσχουν το μερίδιο χρηματοδότησης που τους αναλογεί.

1.4.

Χρειάζεται άμεσα ενισχυμένη συνεργασία και διαλειτουργικότητα μεταξύ των τελωνείων και άλλων αρχών επιβολής του νόμου και διοικητικών αρχών. Η ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών θα μπορούσε επίσης να ενισχύσει την παραγωγικότητα των τελωνειακών υπηρεσιών, ενώ η κατάλληλη διαχείριση του μεγάλου όγκου δεδομένων που είναι διαθέσιμα θα μπορούσε να επιτρέψει την έξυπνη εποπτεία των αλυσίδων εφοδιασμού και να ενισχύσει τις ικανότητες πρόβλεψης.

1.5.

Οι τελωνειακές αρχές θα πρέπει να λάβουν κατάλληλους πόρους για να φέρνουν εις πέρας όλα τα καθήκοντά τους μη οικονομικού χαρακτήρα και θα πρέπει επίσης να οριστούν ελάχιστα πρότυπα ελέγχου και ο απαιτούμενος αριθμός μελών του προσωπικού τους. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να εγκριθούν εκτελεστικές πράξεις για τον κανονισμό για την εποπτεία της αγοράς (2) το συντομότερο δυνατό.

1.6.

Η εξαιρετικά χρονοβόρα διαδικασία έγκρισης του επόμενου ΠΔΠ και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ηγέτες της ΕΕ των 27 ως προς τη συμφωνία σχετικά με πολύ σημαντικές δράσεις θέτουν σε κίνδυνο τόσο την κατάλληλη ανάκαμψη της οικονομίας της ΕΕ όσο και την άμεση στήριξη που χρειάζονται τόσο οι πολίτες όσο και οι επιχειρήσεις.

1.7.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να διερευνηθεί άμεσα το ενδεχόμενο καθιέρωσης τεχνολογίας αλυσίδας συστοιχιών στο προτεινόμενο σχέδιο δράσης. Επιπλέον, η τεχνολογική πρόοδος και οι υφιστάμενες καινοτόμες λύσεις που παρέχουν η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσαν να υιοθετηθούν εύκολα με άμεσα και σημαντικά αποτελέσματα.

1.8.

Η ΕΟΚΕ προτείνει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα πλέον ευάλωτα σημεία εισόδου και εξόδου και θεωρεί ότι η ισχύς της τελωνειακής ένωσης καθορίζεται από τον πιο αδύναμο κρίκο της. Χάρη σε ένα περισσότερο συντονισμένο και ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης κινδύνων που εξασφαλίζει τη συμμόρφωση, θα μπορούσε να περιοριστεί το χάσμα μεταξύ των αρχών και να ενισχυθούν οι πιο αδύναμοι κρίκοι της αλυσίδας. Ως εκ τούτου, η νέα στρατηγική διαχείρισης κινδύνων που ανακοινώθηκε για το δεύτερο τρίμηνο του 2021 είναι καλοδεχούμενη.

1.9.

Πρέπει να παρασχεθούν ειδικοί χρηματοδοτικοί πόροι για τη διασύνδεση του ICS2 με άλλα ηλεκτρονικά συστήματα. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει τη σημασία της κατάλληλης διαχείρισης ενός τόσο περίπλοκου δικτύου.

1.10.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει την ανάγκη διασφάλισης επαρκών ανθρώπινων πόρων, καθώς και κατάλληλης κατάρτισης αυτών των μελών του προσωπικού ως προς την εφαρμογή ανάλυσης δεδομένων πριν από τη φόρτωση και πριν από την άφιξη. Έχει ήδη ζητήσει να αναπτυχθούν κοινά πλαίσια κατάρτισης με βάση το«Πλαίσιο Ικανοτήτων για τον Τελωνειακό Τομέα της ΕΕ» (3).

1.11.

Η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού κόμβου φορολογικών πληροφοριών στο πλαίσιο των υπηρεσιών Eurofisc κατά της φοροδιαφυγής κρίνεται ως σημαντική βελτίωση και η ΕΟΚΕ αναμένει την αξιολόγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εν προκειμένω.

1.12.

Το ηλεκτρονικό εμπόριο αποτελεί πολύ σημαντικό τομέα για τις ΜΜΕ. Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της διότι στην ανακοίνωση δεν γίνεται καμία αναφορά στη δημιουργία ευνοϊκού πλαισίου για τις ΜΜΕ μέσω αυτού του φιλόδοξου σχεδίου δράσης.

1.13.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι οι πλατφόρμες διαθέτουν σημαντικά στοιχεία που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τα τελωνεία αλλά ότι θα πρέπει να προβούν σε ειδικές επενδύσεις σε λογισμικό πληροφορικής, όπως αυτοματοποιημένα συστήματα ρομποτικής. Θα πρέπει να τους παρασχεθεί χρηματοδότηση για τη συλλογή δεδομένων που δεν θα χρειάζονταν σε διαφορετική περίπτωση. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ επικροτεί την τρέχουσα αναθεώρηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τον ρόλο και τις υποχρεώσεις των ηλεκτρονικών αγορών.

1.14.

Χρειάζεται σύντομα ολοκληρωμένη ανάλυση των διεθνών συστημάτων συνεργασίας και αμοιβαίας διοικητικής συνδρομής της ΕΕ στον τελωνειακό τομέα. Κάτι τέτοιο θα οδηγήσει σε καλύτερη επιβολή της νομοθεσίας.

1.15.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόταση για χρήση του περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της ΕΕ και εκφράζει την πλήρη υποστήριξή της εν προκειμένω.

1.16.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της διότι, στην περίπτωση που τα κράτη μέλη δεν εγκρίνουν την αμφιλεγόμενη πρόταση δημιουργίας οργανισμού τελωνείων της ΕΕ, η διαχείριση ενός τέτοιου περίπλοκου και διασυνδεδεμένου συστήματος θα συνεπάγεται μεγαλύτερο φόρτο εργασίας για τα τμήματα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

1.17.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ακράδαντα ότι η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών θα βοηθήσει στην υλοποίηση ενός τέτοιου φιλόδοξου σχεδίου δράσης, διασφαλίζοντας παράλληλα την ευρεία διάδοση των οφελών που συνεπάγεται τόσο για το κοινό όσο και για τις επιχειρήσεις.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Η τελωνειακή ένωση της ΕΕ υφίσταται από το 1968 και αφορά το συνολικό εμπόριο αγαθών στα 27 κράτη μέλη της. Κάθε χρόνο, εντός της τελωνειακής ένωσης διεξάγεται εμπόριο αγαθών αξίας μεγαλύτερης των 3,5 τρισεκατομμυρίων ευρώ, ενώ κάθε δευτερόλεπτο, οι τελωνειακές αρχές της ΕΕ ασχολούνται με 27 δηλούμενα είδη.

2.2.

Στις 28 Σεπτεμβρίου 2020, σύμφωνα με τις πολιτικές κατευθύνσεις που ανακοίνωσε η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Ursula Von der Leyen στην αρχή της θητείας της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε ένα φιλόδοξο σχέδιο δράσης για την αναβάθμιση της τελωνειακής ένωσης, ώστε να γίνει πιο έξυπνη, πιο απλή και πιο αποτελεσματική ψηφιακά έως το 2025. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να έχει θετική επίδραση τόσο στα έσοδα της ΕΕ όσο και στην ασφάλεια και την προστασία των Ευρωπαίων πολιτών. Επιπλέον, οι επιχειρήσεις θα μπορούσαν να ωφεληθούν χάρη στις πιο απλές και πιο ταχείες υποχρεώσεις υποβολής στοιχείων.

2.3.

Η ΕΟΚΕ έχει ήδη υπογραμμίσει ότι «μια αποτελεσματική τελωνειακή ένωση αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ευόδωση της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και τη διασφάλιση της ελεύθερης κυκλοφορίας των εμπορευμάτων σε καθεστώς ασφάλειας και διαφάνειας· τούτο δε με μέλημα τη μέγιστη δυνατή προστασία των καταναλωτών και του περιβάλλοντος, την καλύτερη δυνατή ενίσχυση της εργασίας και την αποτελεσματική αντιμετώπιση φαινομένων απάτης και απομιμήσεων» (4).

2.4.

Συνεπώς, η ΕΟΚΕ επικροτεί το πολύ συγκεκριμένο σχέδιο δράσης για τα επόμενα 5 έτη, το οποίο περιλαμβάνει 30 προγραμματισμένες δράσεις εντός χρονοδιαγράμματος και πλαισίου τεσσάρων στρατηγικών τομέων πολιτικής, με σκοπό να υποστηριχθούν οι εθνικές τελωνειακές αρχές, ήτοι: διαχείριση κινδύνων, διαχείριση του ηλεκτρονικού εμπορίου, προώθηση της συμμόρφωσης και τελωνειακές αρχές ως ενιαίο σύνολο.

2.5.

Το υφιστάμενο τελωνειακό σύστημα έχει φανεί ότι έχει ελλείψεις και αδύναμους κρίκους, ενώ ο μεγάλος όγκος δεδομένων που κοινοποιούνται σε όλα τα τελωνεία των κρατών μελών δεν χρησιμοποιείται αποτελεσματικά. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο έχουν ήδη εκφράσει την ανησυχία τους ως προς την απώλεια εσόδων λόγω των μη αποτελεσματικών τελωνειακών ελέγχων στα εισαγόμενα εμπορεύματα.

2.6.

Οι δασμοί αποτελούν ένα σημαντικό μέρος του προϋπολογισμού της ΕΕ, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 14 % των συνολικών εσόδων της. Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία καταπολέμησης της απάτης (OLAF) έχει αναφέρει ότι η απάτη στα τελωνεία είναι εκτεταμένη και έχει εισηγηθεί την ανάκτηση ποσού άνω των 2,7 δισεκατομμυρίων ευρώ από δασμούς για την περίοδο 2017-2019. Η αξία των παραποιημένων εισαγόμενων εμπορευμάτων από τρίτες χώρες υπολογίζεται ότι ανέρχεται σε 121 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως, ενώ οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας αντιστοιχούν σε περισσότερα από 83 δισεκατομμύρια ευρώ σε πωλήσεις και προκαλούν απώλεια 15 δισεκατομμυρίων ευρώ σε φορολογικά έσοδα.

2.7.

Στα θετικά, σχεδόν το 100 % των τελωνειακών διασαφήσεων αποστέλλονται ηλεκτρονικά.

3.   Γενικά σχόλια

3.1.

Η τελωνειακή ένωση χρειάζεται άμεση επένδυση για μια συντονισμένη επικαιροποίηση τόσο του λογισμικού όσο και των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Παρόλο που ο εκσυγχρονισμός ξεκίνησε το 2016 με την εισαγωγή του ενωσιακού τελωνειακού κώδικα (5), οι αυξανόμενες εμπορικές ροές, ο ακμάζων τομέας του ηλεκτρονικού εμπορίου, η αποφυγή απόδοσης δασμών και ΦΠΑ, το λαθρεμπόριο και η δήλωση δασμολογητέας αξίας των εμπορευμάτων χαμηλότερης από την πραγματική απαιτούν όλα άμεση και συντονισμένη απόκριση. Επιπλέον, τα τελωνεία είναι υπεύθυνα για τον έλεγχο των εμπορευμάτων για πολλούς μη οικονομικούς σκοπούς. Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι η ισχύς της τελωνειακής ένωσης καθορίζεται από τον πλέον αδύναμο κρίκο της και, συνεπώς, συνιστά να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα πιο ευάλωτα σημεία εισόδου και εξόδου. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να αξιοποιήσουν στο έπακρο το νέο μέσο για τον εξοπλισμό τελωνειακών ελέγχων, το οποίο είναι ειδικά σχεδιασμένο για να βοηθήσει με την αγορά, τη συντήρηση και την αντικατάσταση του πιο προηγμένου τελωνειακού εξοπλισμού.

3.2.

Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την τελωνειακή ένωση έχει ήδη δημιουργήσει αυξημένο φόρτο εργασίας και ιδιαίτερες απαιτήσεις για τις τελωνειακές αρχές. Ο αριθμός των τελωνειακών διασαφήσεων αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά, παράλληλα με την επανεισαγωγή των τελωνειακών ελέγχων.

3.3.

Η ενισχυμένη συνεργασία και η διαλειτουργικότητα μεταξύ των τελωνείων και άλλων αρχών επιβολής του νόμου και διοικητικών αρχών είναι άμεσα αναγκαία. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη προειδοποιήσει ότι «η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων αρχών και φορέων των κρατών μελών —αστυνομίας, υπηρεσιών πληροφοριών, δικαστικών, τελωνειακών και φορολογικών αρχών— κάθε άλλο παρά ιδανική είναι» (6).

3.4.

Τα τελωνεία συμμετέχουν σε μεγάλο βαθμό στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος. Μόνο το 2019, τα τελωνεία κατάσχεσαν 400 τόνους ναρκωτικών, 3699 πυροβόλα όπλα και 3,5 δισεκατομμύρια προϊόντα καπνού και τσιγάρων. Το 11,5 % όλων των δηλώσεων ρευστών διαθεσίμων ήταν ανακριβείς και αντιστοιχούσαν περίπου σε 331 εκατομμύρια ευρώ (7).

3.5.

Η διαχείριση δεδομένων είναι εξαιρετικά σημαντική για έναν τομέα που βασίζεται σε μεγάλο όγκο διασαφήσεων, πληροφοριών για προϊόντα, φόρους κ.ά. Ο άριστος χειρισμός του μεγάλου όγκου διαθέσιμων δεδομένων θα σήμαινε την άμεση και σημαντική βελτίωση της τρέχουσας κατάστασης του τελωνειακού συστήματος και θα επέτρεπε την καλύτερη και πιο ολοκληρωμένη ανταπόκριση στις αυξανόμενες προκλήσεις. Θα επέτρεπε, ακόμη, την έξυπνη εποπτεία των αλυσίδων εφοδιασμού και ενισχυμένες δυνατότητες προβλέψεων.

3.6.

Η ΕΟΚΕ είναι μάλλον απογοητευμένη, επειδή, στην τελευταία πρόταση της ανακοίνωσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καλεί μόνο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να υποστηρίξουν το υπό συζήτηση σχέδιο δράσης, χωρίς να συμπεριλαμβάνει καθόλου την ΕΟΚΕ. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών θα βοηθήσει στην υλοποίηση ενός τέτοιου φιλόδοξου σχεδίου δράσης, ενώ διασφαλίζεται και η ευρεία διάδοση των οφελών που συνεπάγεται τόσο για το κοινό όσο και για τις επιχειρήσεις.

4.   Ειδικές παρατηρήσεις

4.1.

Καταρχάς, η ΕΟΚΕ εκτιμά τον φιλόδοξο χάρτη πορείας και τις συγκεκριμένες προθεσμίες για την υλοποίηση των δράσεων. Αυτό είναι ένα ξεκάθαρο βήμα προόδου και, με την υλοποίηση των δράσεων και την τακτική εκτίμηση αντικτύπου, θα οδηγήσει στον πραγματικό εκσυγχρονισμό των τελωνείων στην ΕΕ.

4.2.

Ένα τέτοιο φιλόδοξο πλάνο απαιτεί κατάλληλη χρηματοδότηση. Ενώ ορισμένες από τις προτεινόμενες δράσεις απαιτούν επιμερισμένη χρηματοδότηση και δεδομένου ότι η ΕΕ θα παίξει τον δικό της ρόλο σε αυτό το παιχνίδι, η ΕΟΚΕ διερωτάται κατά πόσο όλα τα κράτη μέλη είναι έτοιμα να συμμορφωθούν με το προτεινόμενο χρονοδιάγραμμα και να συνεισφέρουν χρηματικά σε αυτό το πλαίσιο. Μόνο μέσω της συντονισμένης χρηματοδότησης και υλοποίησης μπορεί να διασφαλιστεί η επιτυχία της πρότασης.

4.3.

Η ΕΕ έχει δείξει, ωστόσο, ότι διαθέτει εύθραυστες υποδομές και έχει επιδείξει καθυστερημένες και μη συντονισμένες αποκρίσεις σε κρίσιμες καταστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της πανδημίας COVID-19. Η έκκληση του Γάλλου προέδρου Emmanuel Macron για την αναδιοργάνωση του χώρου Σένγκεν και το αίτημά του για εκ νέου ανάλυση της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων εντός της Ένωσης είναι τόσο σοβαρά όσο και ανησυχητικά.

4.4.

Επιπλέον, η εξαιρετικά μακρά διαδικασία έγκρισης του επόμενου πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου θέτει σε κίνδυνο την κατάλληλη ανάκαμψη της οικονομίας της ΕΕ και την άμεση υποστήριξη που είναι αναγκαία τόσο για το κοινό όσο και για τις επιχειρήσεις. Φαντάζει όλο και πιο περίπλοκο για τους ηγέτες των 27 κρατών μελών να συμφωνήσουν σε σημαντικές δράσεις, ενώ η διάρκεια και η αναποφασιστικότητα που χαρακτηρίζουν τις λύσεις τους δείχνουν ότι το σύστημα διακυβέρνησης της ΕΕ είναι παρωχημένο και αναποτελεσματικό.

4.5.

Παρόλο που ήδη συζητήθηκε και αναλύθηκε το 2018, η τρέχουσα πρόταση δεν περιλαμβάνει ούτε στο ελάχιστο τη χρήση της τεχνολογίας αλυσίδας συστοιχιών (blockchain). Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι το σύστημα τελωνείων έχει τη δομή ακριβώς που χρειάζεται για την υιοθέτηση αυτών των εξελίξεων και συνιστά την άμεση διερεύνηση και εισαγωγή της τεχνολογίας αλυσίδας συστοιχιών στο προτεινόμενο σχέδιο δράσης.

4.6.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει, περαιτέρω, ότι δεν έχει αναλυθεί καθόλου η πιθανότητα χρήσης ρομποτικής και τεχνητής νοημοσύνης για την επικαιροποίηση των λειτουργιών των τελωνείων. Πιστεύει δε ότι η τεχνολογική πρόοδος και οι υφιστάμενες καινοτόμες λύσεις που φέρνουν η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη μπορούν εύκολα να υλοποιηθούν σε ένα τέτοιο σύνθετο σχέδιο δράσης, με άμεσα και σημαντικά αποτελέσματα.

4.7.   Διαχείριση κινδύνων

4.7.1.

Από την εισαγωγή των τροποποιήσεων ασφαλείας στον ενωσιακό τελωνειακό κώδικα το 2005, η ΕΕ έχει ήδη προβεί σε ενέργειες για τη διαχείριση των κινδύνων με βάση δύο γραμμές άμυνας: την εκ των προτέρων εκτίμησή τους και τον έλεγχο των εμπορευμάτων προτού εισέλθουν στο τελωνειακό έδαφος και μετά την είσοδό τους. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα προκύπτει από τη μη συντονισμένη εφαρμογή των διαδικασιών στα κράτη μέλη και τη με ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των χωρών. Χάρη σε ένα περισσότερο συντονισμένο και ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης κινδύνων που εξασφαλίζει τη συμμόρφωση, θα μπορούσε να περιοριστεί το χάσμα μεταξύ των αρχών και να ενισχυθούν οι πιο αδύναμοι κρίκοι της αλυσίδας. Ως εκ τούτου, η νέα στρατηγική διαχείρισης κινδύνων που ανακοινώθηκε για το δεύτερο τρίμηνο του 2021 κρίνεται πολλά υποσχόμενη.

4.7.2.

Η ψηφιοποίηση και η άνοδος του ηλεκτρονικού εμπορίου διευκολύνουν τους καταναλωτές να ψωνίζουν μέσω διαδικτύου από ολόκληρο τον κόσμο. Ωστόσο, δεν συμμορφώνονται όλα τα προϊόντα με τα ευρωπαϊκά υψηλά πρότυπα για την ασφάλεια των προϊόντων και/ή την προστασία των καταναλωτών. Αυτό προκαλεί συχνά έκπληξη στους καταναλωτές. Η ΕΟΚΕ επικροτεί τον στόχο της ενίσχυσης της διαδικασίας διαχείρισης κινδύνων με σκοπό την καλύτερη προστασία της ενιαίας αγοράς και ιδίως των πολιτών της από μη συμμορφούμενα και μη ασφαλή προϊόντα.

4.7.3.

Η πρόταση για την ανάληψη μιας πρωτοβουλίας κοινών ικανοτήτων ανάλυσης είναι αναμφίβολα ένα βήμα προόδου. Η ανταλλαγή δεδομένων με τις αρχές καταπολέμησης της απάτης είναι επίσης καλοδεχούμενη. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ διερωτάται εάν θα είναι διαθέσιμη η απαραίτητη χρηματοδότηση για τη διασύνδεση του ICS2 με άλλα ηλεκτρονικά συστήματα. Η επόμενη άμεση αμφιβολία έχει να κάνει με τη διαχείριση ενός τέτοιου περίπλοκου δικτύου και των απαραίτητων εξειδικευμένων και κατάλληλα εκπαιδευμένων υπαλλήλων.

4.7.4.

Επιπλέον, η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της διότι, στην περίπτωση που δεν εγκριθεί το σχέδιο δημιουργίας νέου οργανισμού τελωνείων από τα κράτη μέλη, η διαχείριση ενός τέτοιου περίπλοκου και διασυνδεδεμένου συστήματος θα σημαίνει μεγαλύτερο φόρτο εργασίας για τα ήδη υπάρχοντα τμήματα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

4.7.5.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προτείνει την πραγματοποίηση ανάλυσης δεδομένων πριν από τη φόρτωση και πριν από την άφιξη για όλα τα προϊόντα και όλα τα μέσα μεταφοράς έως το 2024. Ωστόσο, δεν είναι σαφές τι είδους ανθρώπινο δυναμικό θα χρειαστεί σε κάθε κράτος μέλος ή ποιο θα είναι το επίπεδο και η διάρκεια της εκπαίδευσης που θα απαιτηθεί για αυτό το προσωπικό. Το ίδιο ισχύει και για την πρόοδο της επιπρόσθετης διαχείρισης κινδύνων που έχει προγραμματιστεί για τις διαδικασίες «μετά την άφιξη». Η ΕΟΚΕ έχει ήδη ζητήσει «να αναπτυχθούν κοινά πλαίσια κατάρτισης με βάση το “Πλαίσιο Ικανοτήτων για τον Τελωνειακό Τομέα της ΕΕ”, το οποίο αποσκοπεί στην εναρμόνιση και στην αύξηση των προτύπων των τελωνειακών επιδόσεων σε ολόκληρη την ΕΕ» (8).

4.8.   Διαχείριση του ηλεκτρονικού εμπορίου

4.8.1.

Το ηλεκτρονικό εμπόριο έχει δημιουργήσει πολλά οφέλη και ευκαιρίες τόσο για το κοινό όσο και για τις επιχειρήσεις. Ωστόσο, συνεπάγεται και σημαντικές προκλήσεις όσον αφορά τη φορολογία και τη συμμόρφωση των τελωνείων για τα εμπορεύματα, καθώς και αναφορικά με τον μεγάλο αριθμό αιτημάτων εκτελωνισμού σε πολλαπλούς ελέγχους μη οικονομικού σκοπού, συμπεριλαμβανομένης της ασφάλειας, της προστασίας και της διανοητικής ιδιοκτησίας. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν οι τελωνειακές αρχές για την πρόληψη της εισόδου μη συμμορφούμενων και/ή μη ασφαλών προϊόντων στην ενιαία αγορά, και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι εν λόγω αρχές πρέπει να λάβουν επαρκείς πόρους και για όλες τις μη οικονομικού χαρακτήρα αρμοδιότητές τους.

4.8.2.

Η εφαρμογή της δέσμης μέτρων ΦΠΑ στο ηλεκτρονικό εμπόριο (9) από το 2021 αναμένεται να αποφέρει σημαντικά έσοδα στους προϋπολογισμούς των κρατών μελών και να δημιουργήσει ανταγωνισμό επί ίσοις όροις για τις επιχειρήσεις. Η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού κόμβου φορολογικών πληροφοριών στο πλαίσιο των υπηρεσιών Eurofisc κατά της φοροδιαφυγής κρίνεται ως σημαντική βελτίωση στην παροχή πρόσβασης των τελωνειακών αρχών σε πληροφορίες. Η ΕΟΚΕ αναμένει την αξιολόγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ως προς αυτό το ζήτημα.

4.8.3.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι ο καλύτερος τρόπος για τη ρύθμιση και τη διαχείριση του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι μέσω της ενισχυμένης συνεργασίας με άλλες χώρες εντός του ΟΟΣΑ και της Ομάδας των 20 (G-20). Έχει επίσης τονίσει ότι οι φορολογικές πολιτικές που χρειάζεται να εφαρμοστούν για την ψηφιοποίηση της οικονομίας και την ανάπτυξη εργαλείων και λειτουργικών λύσεων πρέπει να συντονίζονται σε διεθνές επίπεδο (10).

4.8.4.

Το ηλεκτρονικό εμπόριο αποτελεί έναν πολύ σημαντικό τομέα για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ). Ωστόσο, το διασυνοριακό εμπόριο είναι ήδη κατακερματισμένο λόγω των διάφορων υφιστάμενων εμποδίων και η ΕΟΚΕ ανησυχεί διότι στην ανακοίνωση δεν γίνεται καμία αναφορά στη δημιουργία ευνοϊκού πλαισίου για τις ΜΜΕ μέσω αυτού του φιλόδοξου σχεδίου δράσης. Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο του Σεπτεμβρίου, μόλις το 4 % των ΜΜΕ πωλούν τα προϊόντα τους σε πελάτες σε άλλα κράτη μέλη (11).

4.8.5.

Η πρόταση για την επιβολή υποχρεώσεων υποβολής αναφορών στα τελωνεία σε πλατφόρμες αποτελεί δυνητική επιβάρυνση για τις νόμιμες επιχειρήσεις. Οι πλατφόρμες περιέχουν σημαντικά δεδομένα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν τα τελωνεία, αλλά θα χρειαζόταν να γίνουν συγκεκριμένες επενδύσεις σε λογισμικό για τη συγκέντρωση και την παροχή αυτών των δεδομένων. Το ενδεχόμενο χρήσης αυτοματοποιημένων ρομποτικών συστημάτων θα πρέπει να διερευνηθεί άμεσα, καθότι τέτοια συστήματα θα μπορούσαν να αποδειχθούν πολύτιμα στη διευκόλυνση των διαδικασιών που συνεπάγονται οι υποχρεώσεις αναφοράς. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι αυτές οι εταιρείες θα πρέπει να λάβουν την απαραίτητη χρηματοδότηση, αν τους ζητηθεί να συλλέγουν δεδομένα, τα οποία δεν θα χρειάζονταν σε διαφορετική περίπτωση. Η διαχείριση αυτών των δεδομένων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην καταπολέμηση των περιπτώσεων απάτης στα τελωνεία και στα του ΦΠΑ, η δήλωση χαμηλότερης από την πραγματική δασμολογητέας αξίας, ψευδών δηλώσεων προέλευσης κ.ά. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη ζητήσει τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού προτύπου για τη συλλογή δεδομένων και πληροφοριών από τους ίδιους τους χρήστες για την ανταλλαγή τους μέσω πλατφορμών (12).

4.8.6.

Ωστόσο, η ΕΟΚΕ επικροτεί την τρέχουσα αναθεώρηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή του ρόλου και των υποχρεώσεων των ηλεκτρονικών αγορών που θα πρέπει να έχουν μεγαλύτερο βαθμό ευθύνης και περισσότερες αρμοδιότητες όσον αφορά τον έλεγχο της συμμόρφωσης και της ασφάλειας των εμπορευμάτων που πωλούνται στις πλατφόρμες τους.

4.9.   Προώθηση της συμμόρφωσης

4.9.1.

Οι αξιόπιστοι έμποροι ανταμείβονται ήδη με ένα σύστημα παροχών για τη συμμόρφωσή τους με την ενωσιακή τελωνειακή νομοθεσία. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την προτεινόμενη παρακολούθηση των υφιστάμενων προτιμησιακών συμφωνιών με τρίτες χώρες· μια ολοκληρωμένη ανάλυση των διεθνών συστημάτων συνεργασίας και αμοιβαίας διοικητικής συνδρομής της ΕΕ στον τελωνειακό τομέα θα οδηγήσει σε βελτίωση της επιβολής.

4.9.2.

Η πρόταση για τη χρήση του περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της ΕΕ αποτελεί ένα αμοιβαία επωφελές έργο και η ΕΟΚΕ εκφράζει την πλήρη υποστήριξή της. Ο ιδιωτικός τομέας θα μπορούσε να ωφεληθεί από τη δυνατότητα υποβολής στοιχείων με μία ενέργεια, ενώ διαφορετικές αρχές θα μπορούσαν να επιλέγουν τα δεδομένα που χρειάζονται. Αυτό είναι ένα ξεκάθαρο βήμα προόδου για όλους τους άμεσα ενδιαφερομένους και αναμένεται να βοηθήσει τις επιχειρήσεις να εξοικονομήσουν έως και 690 εκατομμύρια ευρώ σε έξοδα εκτελωνισμού κατά τα πρώτα επτά έτη εφαρμογής του μέτρου.

4.9.3.

Ωστόσο, είναι μάλλον δύσκολο να κατανοήσει κανείς πώς η προτεινόμενη ανάλυση του ενωσιακού τελωνειακού κώδικα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα ηλεκτρονικά συστήματα είναι παρωχημένα, σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια από την έγκριση της πρότασης.

4.9.4.

Οι κατακερματισμένες κυρώσεις που επιβάλλουν τα κράτη μέλη για τη μη συμμόρφωση με τους κανόνες δημιουργούν στρέβλωση του ανταγωνισμού στην ενιαία αγορά και ευνοούν την εμφάνιση πιο αδύναμων κρίκων εντός του συστήματος. Η δημιουργία ενός άρτιου και ομοιόμορφου πλαισίου μπορεί να ενισχύσει την τελωνειακή ένωση συνολικά. Παρόλο που όλα αυτά είναι εξαιρετικά στη θεωρία, η ΕΟΚΕ διερωτάται πώς σκοπεύει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επιτύχει την ενσωμάτωσή τους, δεδομένου ότι η πρόταση του 2013 για το ίδιο θέμα είχε απορριφθεί.

4.9.5.

Επιπλέον, είναι δύσκολο να επιτύχουμε το ίδιο επίπεδο ελέγχου αν ο αριθμός των τελωνειακών υπαλλήλων ποικίλλει από 7 έως 70 ανά 100 000 κατοίκους, ανάλογα με το κράτος μέλος (13). Η ΕΟΚΕ συνιστά την προσθήκη ελάχιστων προτύπων για έλεγχο και για τον αριθμό του απαιτούμενου προσωπικού.

4.9.6.

Η κρίση της νόσου COVID-19 ανέδειξε τα προβλήματα του συστήματος τελωνείων, με ορισμένες περιπτώσεις μη συμμορφούμενων και μη ασφαλών προϊόντων να φτάνουν στο έδαφος της ΕΕ. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι είναι πολύ σημαντικό να εγκριθούν εκτελεστικές πράξεις για τον κανονισμό για την εποπτεία της αγοράς (14) το συντομότερο δυνατό.

4.9.7.

Επιπλέον, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την πρόταση να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην εφαρμογή κανόνων και διαδικασιών προτιμησιακής καταγωγής στις 41 συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου της ΕΕ. Όσον αφορά άλλους εμπορικούς εταίρους, ιδίως την Κίνα, η εκθετική ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου έχει δημιουργήσει επιπλέον προκλήσεις για τα τελωνεία. Εξ ου και η απολύτως φυσιολογική ανησυχία για την πραγματοποίηση αξιολόγησης και τη λήψη νομοθετικών μέτρων όπου χρειάζεται.

4.10.   Λειτουργία των τελωνειακών αρχών ως ενιαίου συνόλου

4.10.1.

Η ανάλυση δείχνει ότι η διασυνοριακή συνεργασία μπορεί να ενισχυθεί σημαντικά. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο μόνος τρόπος για να γίνει ένα βήμα παραπέρα είναι να διασφαλιστεί η περαιτέρω και καλύτερη συνεργασία τόσο μεταξύ των τελωνειακών αρχών από τα διαφορετικά κράτη μέλη όσο και μεταξύ των τελωνείων και άλλων εθνικών αρχών. Η ανταλλαγή καλών πρακτικών θα μπορούσε, επιπλέον, να ενισχύσει την αποδοτικότητα των τελωνειακών υπηρεσιών.

4.10.2.

Απαιτείται σημαντική χρηματοδότηση για την αγορά απαραίτητου εξοπλισμού τελωνειακού ελέγχου για να μπορέσει αυτή η συνεργασία να γίνει πράξη. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι στην αρχική της πρόταση (15) η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συμφώνησε να καλύψει μόνο το 80 % των αναγκαίων επενδύσεων. Το υπόλοιπο 20 % θα πρέπει να το επωμιστούν τα κράτη μέλη. Εντούτοις, με δεδομένη την οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκονται αυτές οι χώρες εξαιτίας της πανδημίας COVID-19, η ΕΟΚΕ αναμένει ότι δεν θα είναι και τα 27 κράτη μέλη σε θέση να επενδύσουν τα ποσά αυτά το 2021.

4.10.3.

Τέλος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θίγει με γενναιότητα την αμφιλεγόμενη πρόταση για την εκπόνηση έως το 2023 εκτίμησης αντικτύπου της δημιουργίας του οργανισμού τελωνείων της ΕΕ. Η ΕΟΚΕ είναι επιφυλακτική ως προς το αν τα κράτη μέλη θα συμφωνήσουν με κάτι τέτοιο.

---

(1)  EE L 269 της 10.10.2013, σ. 1.

(2)  EE L 169 της 25.6.2019, σ. 1.

(3)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση, στο πλαίσιο του Ταμείου για την ολοκληρωμένη διαχείριση των συνόρων, του μέσου για τη χρηματοδοτική στήριξη του εξοπλισμού τελωνειακών ελέγχων» (ΕΕ C 62 της 15.2.2019, σ. 67).

(4)  ΕΕ C 367 της 10.10.2018, σ. 39.

(5)  EE L 269 της 10.10.2013, σ. 1.

(6)  ΕΕ C 246 της 28.7.2017, σ. 22.

(7)  Δεύτερη διετής έκθεση προόδου σχετικά με την ανάπτυξη της τελωνειακής ένωσης της ΕΕ και της διακυβέρνησής της.

(8)  ΕΕ C 62 της 15.2.2019, σ. 67.

(9)  Modernising VAT for cross-border e-commerce (Εκσυγχρονισμός του καθεστώτος ΦΠΑ για το διασυνοριακό ηλεκτρονικό εμπόριο).

(10)  ΕΕ C 364 της 28.10.2020, σ. 62.

(11)  Έκτακτο Ευρωβαρόμετρο 486.

(12)  ΕΕ C 364 της 28.10.2020, σ. 62.

(13)  Έρευνα από την ένωση του προσωπικού οικονομικών στην Ευρώπη.

(14)  EE L 169 της 25.6.2019, σ. 1.

(15)  COM(2018) 321 final.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα τελωνεία και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 952/2013»

[COM(2020) 673 final — 2020/306 (COD)]

(2021/C 220/08)

Εισηγητής:

ο κ. Αθανάσιος ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

Αιτήσεις γνωμοδότησης	Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 11.11.2020 Συμβούλιο, 13.11.2020
Νομική βάση	Άρθρα 3, 114 και 207 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	Ενιαία αγορά, παραγωγή και κατανάλωση
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	2.3.2021
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	24.3.2021
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	559
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	268/0/3

1.

Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) επικροτεί την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τη θέσπιση περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα τελωνεία και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 952/2013. Η πρόταση αποσκοπεί στην αντιμετώπιση του κατακερματισμού της διαλειτουργικότητας μεταξύ τελωνείων και αρμόδιων αρχών-εταίρων στη διαχείριση των διαδικασιών τελωνισμού των εμπορευμάτων.

1.2.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η πρόταση συνάδει με το όραμα της Ένωσης και τους στρατηγικούς στόχους τόσο σχετικά με το σχέδιο δράσης για τη μετάβαση της τελωνειακής ένωσης στο επόμενο στάδιο για μια ισχυρή και σύγχρονη τελωνειακή ένωση, όσο και με την ανακοίνωση για την ανάπτυξη της τελωνειακής ένωσης της ΕΕ και της διακυβέρνησής της.

1.3.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η πρόταση εξυπηρετεί το στρατηγικό σχέδιο της Γενικής Διεύθυνσης Φορολογίας και Τελωνειακής Ένωσης (ΓΔ TAXUD) 2016-2020, καθώς και το ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση 2016-2020, που προβλέπεται στην ανακοίνωση της Επιτροπής της 19ης Απριλίου 2016 (1) και το οποίο αποσκοπεί στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των δημόσιων υπηρεσιών με την άρση των υφιστάμενων ψηφιακών φραγμών, τη μείωση του διοικητικού φόρτου και την ενίσχυση της ποιότητας των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των εθνικών διοικήσεων.

1.4.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι, με την εφαρμογή του περιβάλλοντος της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Θυρίδας, οι εμπορευματικές συναλλαγές θα περάσουν στη νέα ψηφιακή εποχή με την απλούστευση και αυτοματοποίηση τους, το εμπόριο εν γένει στην ΕΕ θα αναπτυχθεί, η Ένωση θα γίνει πιο ανταγωνιστική, τα τελωνεία θα εκσυγχρονιστούν ενώ τα αποτελέσματα για τους εμπλεκόμενους φορείς —τελωνειακές αρχές των κρατών μελών, αρμόδιες αρχές-εταίροι, οικονομικοί φορείς, πολίτες— θα είναι πολλαπλά.

1.5.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η ενιαία ευρωπαϊκή θυρίδα, καθώς και οι εθνικές θυρίδες, δεν πρέπει μόνο να αποτελούν μια ψηφιακή πύλη που θα αφορά διαδικασίες συλλογής δεδομένων και ανταλλαγής πληροφοριών. Με την εξέλιξη των πληροφοριακών συστημάτων και διαδικασιών θα πρέπει να δίνεται η δυνατότητα στο μέλλον, και αφού το συμφωνήσουν τα κράτη μέλη και το Συμβούλιο, να προχωρούν και σε πιο σύνθετες αυτόματες υπολογιστικές διαδικασίες, όπως θα γίνεται με τις ποσότητες των εμπορευμάτων. Με αυτόν τον τρόπο θα παρέχεται η δυνατότητα στον συναλλασσόμενο να έχει μια συνολική εικόνα της συναλλαγής του. Για τον λόγο αυτό πρέπει να χαρακτηριστεί έξυπνη.

1.6.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι για την ενσωμάτωση των ενωσιακών μη τελωνειακών διατυπώσεων στην ενιαία θυρίδα EU CSW-CERTEX απαιτείται η υλοποίηση νέας υποδομής τεχνολογίας πληροφοριών, ούτως ώστε να δημιουργηθούν συνδέσεις μεταξύ των εθνικών περιβαλλόντων ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία και των ενωσιακών μη τελωνειακών συστημάτων. Ο προσδιορισμός των δεδομένων που θα ανταλλάσσονται πρέπει να γίνει συγκεκριμένος.

1.7.

Η ΕΟΚΕ προτείνει στην Επιτροπή να μεριμνήσει ιδιαιτέρως για την κυβερνοασφάλεια των συστημάτων και των θυρίδων με την εγκατάσταση υψηλών προτύπων συστημάτων ασφαλείας που θα προστατεύουν από επιθέσεις οι οποίες μπορεί να τινάξουν στον αέρα τις εμπορευματικές συναλλαγές στην ΕΕ και να επιφέρουν ολέθρια οικονομικά αποτελέσματα.

1.8.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι, για την αποτελεσματική εφαρμογή του προγράμματος της ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία και την αποφυγή καθυστερήσεων, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος σε κράτη μέλη που δεν συμμετείχαν στο δοκιμαστικό σχέδιο του 2015 με τίτλο «EU Customs Single Window-Common Veterinary Entry Document» [Ενιαία τελωνειακή θυρίδα της ΕΕ-Κοινό κτηνιατρικό έγγραφο εισόδου (EU CSW-CVED)] και έτσι δεν έχουν αναπτύξει εναρμονισμένα εθνικά περιβάλλοντα ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία σε σχέση με την ενιαία ευρωπαϊκή θυρίδα.

1.9.

Αντίστοιχο ζήτημα προκύπτει και με αρκετά κράτη μέλη που έχουν αναπτύξει δικές τους πρωτοβουλίες ενιαίας θυρίδας σε εθνικό επίπεδο, οι οποίες παραμένουν μεμονωμένες και χαρακτηρίζονται από διαφορετικές ρυθμίσεις με βάση το επίπεδο της υφιστάμενης αρχιτεκτονικής της τεχνολογίας πληροφοριών (ΤΠ) των τελωνείων, τις προτεραιότητες και τη διάρθρωση του κόστους.

1.10.

Για τους παραπάνω λόγους, η ΕΟΚΕ συνιστά να τεθεί ένα πιο συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα με στόχους και ενέργειες που πρέπει να αναλάβουν τα κράτη μέλη, ώστε να εναρμονίσουν τα εθνικά τους περιβάλλοντα ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία με την ενιαία ευρωπαϊκή θυρίδα.

1.11.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει την πολυπλοκότητα του συστήματος καθώς και τον συντονισμό που χρειάζεται να εφαρμοστεί τόσο στο εσωτερικό των κρατών μελών όσο και μεταξύ τους, ώστε να υλοποιηθεί η δράση και συστήνει να διαμορφωθεί ένα πιο συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα σε ό, τι αφορά την παρακολούθηση και την υποβολή των εκθέσεων λειτουργίας και εξέλιξης της θυρίδας με στόχους και ενέργειες που πρέπει να αναλάβουν τα κράτη μέλη και οι εθνικοί συντελεστές προκειμένου να υλοποιηθεί η δράση.

1.12.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να συμβάλει το πρόγραμμα ώστε να ενισχυθεί στο πεδίο εφαρμογής του ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της προστασίας των δεδομένων.

1.13.

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι είναι καθοριστικής σημασίας η προετοιμασία, η κατάρτιση και η εκπαίδευση του προσωπικού που θα απασχοληθεί στη λειτουργία των ΤΠ, των εθνικών περιβαλλόντων ενιαίας θυρίδας, καθώς και της ευρωπαϊκής θυρίδας για τα τελωνεία. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να προβλεφθούν από το υφιστάμενο σχέδιο προγράμματα επιμόρφωσης και ενίσχυσης των δεξιοτήτων των εργαζομένων, καθώς και η χρηματοδότησή τους από εθνικούς ή/και κοινοτικούς πόρους.

2.   Ιστορικό — Εισαγωγή

2.1.

Το 2008, τα κράτη μέλη και η Επιτροπή δεσμεύτηκαν να προωθήσουν ένα ηλεκτρονικό περιβάλλον για τα τελωνεία στην ΕΕ, επιδιώκοντας να δημιουργήσουν το πλαίσιο για τις υπηρεσίες ενιαίας ηλεκτρονικής θυρίδας. Η Δήλωση της Βενετίας το 2014 πρότεινε ένα σταδιακό σχέδιο δράσης για την υλοποίηση ενός περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της ΕΕ για τα τελωνεία και την ανάπτυξη του νομικού πλαισίου του. Την πρόταση επανέλαβε η Επιτροπή στην ανακοίνωση του 2016 για την ανάπτυξη της τελωνειακής ένωσης της ΕΕ και της διακυβέρνησής της, στην οποία η Επιτροπή εξήγγειλε τα σχέδιά της να διερευνήσει μια εφαρμόσιμη λύση για την ανάπτυξη και τη δημιουργία περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της ΕΕ για τα τελωνεία. Η προσέγγιση αυτή υποστηρίζεται από τα συμπεράσματα του Συμβουλίου Ecofin της 23ης Μαΐου 2017.

2.2.

Η Επιτροπή δρομολόγησε το 2015 δοκιμαστικό σχέδιο με τίτλο «EU Customs Single Window-Common Veterinary Entry Document» [Ενιαία τελωνειακή θυρίδα της ΕΕ-Κοινό κτηνιατρικό έγγραφο εισόδου (EU CSW-CVED)]. Το σχέδιο τελούσε υπό την κοινή διαχείριση της ΓΔ TAXUD και της ΓΔ SANTE με στόχο να καταστεί δυνατή η αυτοματοποιημένη επαλήθευση από τα τελωνεία τριών μη τελωνειακών κανονιστικών διατυπώσεων που υποβάλλονταν με την τελωνειακή διασάφηση ως αποδεικτικά συμμόρφωσης. Στο εν λόγω δοκιμαστικό σχέδιο συμμετείχαν αρχικά οι τελωνειακές διοικήσεις πέντε κρατών μελών σε εθελοντική βάση. Το διάδοχο σχέδιο, το σύστημα ενιαίας τελωνειακής θυρίδας της ΕΕ για την ανταλλαγή πιστοποιητικών (EU CSW-CERTEX), διεύρυνε το πεδίο εφαρμογής των κανονιστικών απαιτήσεων και εισήγαγε νέες λειτουργίες, όπως τη διαχείριση ποσοτήτων. Ο αριθμός των συμμετεχόντων κρατών μελών αυξήθηκε από πέντε σε εννέα και πλέον καλύπτονται περισσότεροι τομείς πολιτικής.

2.3.

Η πανδημία COVID-19 κατέστησε σημαντικότερη από ποτέ τη θέσπιση ενός ισχυρότερου πλαισίου για την τελωνειακή ένωση και την περαιτέρω διευκόλυνση της εκπλήρωσης των τελωνειακών και των ενωσιακών μη τελωνειακών διατυπώσεων για τη στήριξη της οικονομικής ανάκαμψης. Για τον σκοπό αυτό, η εντεινόμενη ψηφιοποίηση των τελωνειακών και των ενωσιακών μη τελωνειακών διατυπώσεων που εφαρμόζονται στο διεθνές εμπόριο προσφέρει νέες ευκαιρίες για τα κράτη μέλη, προκειμένου να ενισχύσουν την ψηφιακή συνεργασία.

3.   Συνοπτικά η πρόταση της Επιτροπής

3.1.

Το διεθνές εμπόριο της Ένωσης διέπεται τόσο από την τελωνειακή νομοθεσία όσο και από την ενωσιακή μη τελωνειακή νομοθεσία. Οι αρχές που είναι αρμόδιες για ενωσιακές μη τελωνειακές κανονιστικές διατυπώσεις (στο εξής: αρμόδιες αρχές-εταίροι) και οι τελωνειακές αρχές συχνά εργάζονται χωρίς επικοινωνία και συντονισμό μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται περίπλοκες και επαχθείς υποχρεώσεις υποβολής στοιχείων για τους εμπόρους και μη αποδοτικές διαδικασίες τελωνισμού των εμπορευμάτων που ευνοούν σφάλματα και απάτες. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο κατακερματισμός της διαλειτουργικότητας μεταξύ τελωνείων και αρμόδιων αρχών-εταίρων στη διαχείριση των διαδικασιών τελωνισμού των εμπορευμάτων και να συντονιστεί η δράση στον συγκεκριμένο τομέα, η Επιτροπή και τα κράτη μέλη έχουν αναλάβει, με την πάροδο των ετών, ορισμένες δεσμεύσεις για την ανάπτυξη πρωτοβουλιών ενιαίας θυρίδας όσον αφορά τον τελωνισμό των εμπορευμάτων.

3.2.

Η πρόταση της Επιτροπής προβλέπει τη θέσπιση ενός περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα τελωνεία, το οποίο παρέχει ένα ολοκληρωμένο σύνολο διαλειτουργικών ηλεκτρονικών υπηρεσιών σε ενωσιακό και σε εθνικό επίπεδο μέσω του συστήματος ενιαίας τελωνειακής θυρίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ανταλλαγή πιστοποιητικών, με σκοπό την υποστήριξη της αλληλεπίδρασης και της ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των εθνικών περιβαλλόντων ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία και των ενωσιακών μη τελωνειακών συστημάτων που αναφέρονται στο παράρτημα της πρότασης.

4.   Γενικές παρατηρήσεις

4.1.

Η πρόταση κανονισμού αποτελεί το πρώτο και ουσιαστικό βήμα για τη βελτίωση της συνεργασίας μεταξύ των τελωνειακών αρχών μέσω μιας ενιαίας ηλεκτρονικής εφαρμογής. Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη πρόταση που αναλύει σε μεγάλη κλίμακα τα αποτελέσματα, τις δράσεις και τις ενέργειες για τη λειτουργία του περιβάλλοντος της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Θυρίδας για τα Τελωνεία.

4.2.

Η εφαρμογή της ενιαίας θυρίδας επιτρέπει σε επιχειρηματίες και σε εμπόρους να παρέχουν στοιχεία ηλεκτρονικά, είτε τα συνοδευτικά έγγραφα είτε τις ενωσιακές μη τελωνειακές διατυπώσεις σε μια ηλεκτρονική θυρίδα (εθνική θυρίδα) κάθε κράτους μέλους, μειώνοντας παράλληλα τον κίνδυνο πανομοιότυπης αναπαραγωγής και μειώνοντας τον χρόνο και το συναλλακτικό κόστος. Με την ενιαία θυρίδα, τα τελωνεία και οι άλλες εμπλεκόμενες αρχές θα δύνανται να συλλέγουν τα παρεχόμενα στοιχεία έχοντας τη δυνατότητα της εναρμονισμένης προσέγγισης για την εκκαθάριση των εμπορευματικών διαδικασιών. Παράλληλα, δίνεται η δυνατότητα στην ΕΕ να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα των προϊόντων που εισέρχονται και εξέρχονται από τα σύνορά της, καθώς και τον έλεγχο της ποσότητας στα πλαίσια των ποσοστώσεων και στην αντιμετώπιση της απάτης.

4.3.

Όπως αναφέρεται στην πρόταση κανονισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η χρηματοδότηση για την υλοποίηση του προγράμματος προέρχεται από κοινοτικούς και εθνικούς πόρους. Οι δαπάνες που σχετίζονται με την ανάπτυξη, την ολοκλήρωση και τη λειτουργία της ενιαίας θυρίδας EU CSW-CERTEX βαρύνουν την Ένωση, ενώ οι δαπάνες που σχετίζονται με την ανάπτυξη, την ολοκλήρωση και τη λειτουργία του οικείου εθνικού περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία και τη σύνδεσή του με την ενιαία θυρίδα EU CSW-CERTEX βαρύνουν τον προϋπολογισμό των κρατών μελών. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πανδημία Covid-19 επέφερε κρίση στα οικονομικά όλων των κρατών μελών της Ένωσης, η ΕΟΚΕ αναρωτιέται πώς μπορεί να διασφαλίσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι τα κράτη μέλη θα συμμορφωθούν με αυτή την απαίτηση, προκειμένου να συμπεριλάβουν στους εθνικούς προϋπολογισμούς τους προβλεπόμενους πόρους για την υλοποίηση του προγράμματος.

4.4.

Η εναρμόνιση και η υλοποίηση αυτής της δράσης διέπεται από την υποχρεωτικότητα της εφαρμογής από τα κράτη μέλη. Η επιτυχία της ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία εξαρτάται από τη συμμόρφωση, την εναρμόνιση και την εφαρμογή της από όλα τα κράτη μέλη ταυτοχρόνως. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει τον κίνδυνο ορισμένα κράτη μέλη να καθυστερήσουν να υλοποιήσουν την εν λόγω δράση βάσει του εκτιμώμενου χρονοδιαγράμματος, λόγω έλλειψης κονδυλίων (αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης λόγω COVID-19) και προτεραιοτήτων πολιτικής. Αυτό θα δημιουργήσει πολλαπλά προβλήματα και στην πολιτική της Ένωσης για τα τελωνεία και το εμπόριο αλλά και στα κράτη μέλη. Η ΕΟΚΕ ρωτά την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αν προβλέπονται κυρώσεις σε περίπτωση μη εφαρμογής της δράσης από ορισμένα κράτη μέλη ή σε περίπτωση που υπερβούν το χρονοδιάγραμμα που έχει τεθεί.

4.5.

Η δράση της ενιαίας θυρίδας πρέπει να συμβαδίζει με τον εκσυγχρονισμό των τελωνείων και των τελωνειακών αρχών. Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο να προηγηθεί μια έρευνα-μελέτη όπου να περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση στις πύλες εισόδου των χωρών μελών και να πραγματοποιηθεί μια εκτίμηση των αναγκαίων επενδύσεων για την αναβάθμιση των υπηρεσιών, έτσι ώστε να μπορούν να υποστηρίζουν την ενιαία θυρίδα. Ταυτόχρονα, θα μπορούσε να καθοριστεί και μια ενδεικτική ημερομηνία για την ολοκλήρωση του εθνικού σκέλους της ενιαίας θυρίδας.

4.6.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει στην πρόταση κανονισμού ότι κάθε κράτος μέλος θα ορίσει μία αρχή ως εθνικό συντονιστή για την υλοποίηση και τον συντονισμό των ενεργειών της δράσης. Η ΕΟΚΕ διερωτάται κατά πόσο ο ορισμός του εθνικού συντονιστή συνιστά ευθύνη αποκλειστικά κάθε κράτους μέλους ή εάν θα υπάρξει σύσταση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

4.7.

Όσον αφορά την εξασφάλιση της προστασίας δεδομένων, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η συμπληρωματική δράση της προστασίας των δεδομένων που θα συλλέγονται καθώς και όλων των τελωνειακών διασαφηνίσεων πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τα παρακάτω σημεία: — Ποια δημόσια αρχή θα είναι υπεύθυνη για την εξασφάλιση του απόρρητου και πώς θα προσδιορίζεται ρητά ποιο είναι το επίπεδο ανοχής σε κάθε επίπεδο; — Την εξασφάλιση που θα παρέχεται στους συναλλασσόμενους με την ενιαία θυρίδα καθώς και συγκεκριμενοποίηση των παρεχόμενων εγγυήσεων.

5.   Ειδικές παρατηρήσεις

5.1.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι στην υπό εξέταση πρόταση κανονισμού και στο σημείο όπου γίνεται αναφορά στην επικουρικότητα θα μπορούσε να εκτιμηθεί η συμβολή αυτής της πράξης, της δημιουργίας ενιαίας θυρίδας, στο ευρωπαϊκό ΑΕΠ και στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας.

5.2.

Επιπρόσθετα, η ΕΟΚΕ θεωρεί αναγκαίο να πραγματοποιηθεί μελέτη αντικτύπου για κάθε κράτος μέλος, που θα αναδεικνύει τα οφέλη της εφαρμογής της πολιτικής αυτής, έτσι ώστε τα κράτη μέλη να πειστούν για την άμεση υλοποίηση της. Παράλληλα, η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να παρουσιάσει τον αντίκτυπο που είχε η πιλοτική εφαρμογή της ενιαίας θυρίδας για τα τελωνεία σε κάθε κράτος μέλος που συμμετείχε στο πιλοτικό πρόγραμμα.

5.3.

Μετά την εκτίμηση επιπτώσεων που αναλύεται στην πρόταση κανονισμού, η ΕΟΚΕ βρίσκει ορθή τη δέσμη επιλογών 1 + 6+8(ii) (2).

5.4.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εκδώσει ενιαίες τεχνικές προδιαγραφές λειτουργίας του εθνικού περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας όπως αυτό ορίζεται στο άρθρο 2 της πρότασης κανονισμού.

5.5.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εκδώσει ενιαίες τεχνικές προδιαγραφές λειτουργίας του εθνικού περιβάλλοντος ενιαίας θυρίδας όπως ορίζονται στις διατάξεις του άρθρου 8, προκειμένου να αποφευχθούν οι δυσλειτουργίες στις τελωνειακές διασαφήσεις. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι θα ήταν χρήσιμο να δημιουργηθεί ένα ενιαίο πρότυπο.

5.6.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι, για να πετύχει η λειτουργία της ενιαίας θυρίδας τελωνείων, θα πρέπει τα εθνικά περιβάλλοντα να λειτουργούν άρτια με το κατάλληλο εκπαιδευμένο προσωπικό. Από τη στιγμή που ο αριθμός των τελωνειακών υπαλλήλων (3) ποικίλλει από 7 έως 70 ανά 100 000 κατοίκους, ανάλογα με το κράτος μέλος η ΕΟΚΕ συνιστά την προσθήκη ελάχιστων προτύπων για τη λειτουργία του συστήματος και για τον αριθμό του απαιτούμενου προσωπικού.

5.7.

Η ΕΟΚΕ προτείνει στο πρώτο άρθρο της πρότασης κανονισμού να γίνει η προσθήκη «με την επιφύλαξη των προβλεπομένων από τον γενικό κανονισμό για την προστασία δεδομένων (ΓΚΠΔ) διατάξεων και των διατάξεων του άρθρου 6 του παρόντος κανονισμού».

5.8.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι, τόσο από νομοτεχνική άποψη όσο και από πλευράς ουσίας, στο άρθρο 3 μπορεί να γίνει αναφορά στην αντίφαση που δημιουργείται, καθότι το άρθρο αναφέρεται στο ενιαίο περιβάλλον ενιαίας θυρίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα τελωνεία και ταυτόχρονα συμπεριλαμβάνει και τα ενωσιακά μη τελωνειακά συστήματα (Union non-customs system). Θα μπορούσε να εισαχθεί ξεχωριστή σχετική υποπαράγραφος (πέρα από τις αναγκαίες προσαρμογές στις παραπομπές).

5.9.

Η ΕΟΚΕ ζητεί διευκρινίσεις για το κατά πόσο το πρόγραμμα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα προηγηθεί του κανονισμού ή θα ακολουθήσει μετά την έναρξη ισχύος του. Εφόσον προηγηθεί η έναρξη, σε ποιο χρονικό ορίζοντα θα πρέπει να υιοθετηθεί το σχέδιο δράσης;

5.10.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι είναι υπερβολικά αόριστη η αναφορά στη δυνατότητα ανάκλησης της αρμοδιότητας για έκδοση κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων σύμφωνα με το άρθρο 21 παράγραφος 3 πρώτη περίοδος. Ζητεί διευκρινίσεις για το αν η ανάκληση αφορά μία κατηγορία, εκ των απαριθμούμενων δυνατοτήτων —άρθρο 5 παράγραφος 4, άρθρο 10 παράγραφος 3 και άρθρο 13 παράγραφος 4— ή το σύνολό τους. Επιπρόσθετα, δεν είναι σαφές αν αφορά μία πράξη εκ των κατηγοριών αυτών ή γενικά τη δυνατότητα έκδοσης πράξεων για μία εξ αυτών των κατηγοριών. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι πρέπει να υπάρχει συνεννόηση μεταξύ των συννομοθετών στη διαδικασία ενημέρωσής τους.

---

(1)  Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, σχέδιο δράσης της ΕΕ για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση 2016-2020 — Επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού της διακυβέρνησης, COM(2016) 179 final, της 19ης Απριλίου 2016.

(2)  Η επιλογή 1 καθιστά υποχρεωτική την ενιαία θυρίδα EU CSW-CERTEX και καλύπτει τις κανονιστικές απαιτήσεις της ΕΕ για τις οποίες διατίθενται συναφείς τελωνειακές πληροφορίες σε επίπεδο ΕΕ για όλα τα κράτη μέλη, παρέχοντας μια αυτοματοποιημένη λειτουργία για τη διαχείριση ποσοτήτων. Η επιλογή 6 θεσπίζει ενιαίες θυρίδες σε εθνικό επίπεδο για την παροχή εναρμονισμένων σημείων ενιαίας εισόδου στους οικονομικούς φορείς για την εκπλήρωση τελωνειακών και μη τελωνειακών διατυπώσεων. Η επιλογή 8(ii) βασίζεται στην εκτεταμένη χρήση του υφιστάμενου συστήματος καταχώρισης και αναγνώρισης οικονομικών φορέων (EORI), μόνο για επικύρωση (8ii). COM(2020) 673 final.

(3)  https://ufe-online.eu/wp-content/uploads/2020/04/2020-04-04.pdf