2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/1

Εισηγητής:

ο κ. Δημήτρης ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ

1.1.

Σε διάφορες γνωμοδοτήσεις της, η ΕΟΚΕ έχει εκφράσει επανειλημμένα την επιδοκιμασία της για τις πολιτικές της ΕΕ που αποσκοπούν στην υποστήριξη των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) (1). Ωστόσο, οι ΜΜΕ είναι μια εξαιρετικά ετερογενής κατηγορία, γεγονός που σημαίνει ότι απαιτούνται ιδιαίτερες προσπάθειες για τη σωστή στόχευση των διαφόρων υποομάδων και ιδιαίτερα των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων.

1.2.

Η σημασία αυτής της υποομάδας έγκειται στο γεγονός ότι η μεγάλη πλειονότητα των θέσεων εργασίας στις περιφέρειες της ΕΕ αφορά αυτό το είδος επιχείρησης. Επαναλαμβάνοντας τα προηγούμενα συμπεράσματά της και υπενθυμίζοντας τις συστάσεις των προγενέστερων γνωμοδοτήσεών της (2), η ΕΟΚΕ επιχειρεί να εξετάσει προσεκτικότερα και να αναλύσει τις προκλήσεις που βιώνουν οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκεται να δοθεί η δυνατότητα εποικοδομητικής συμβολής στη χάραξη πολιτικής, τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο.

1.3.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εξετάσει τρόπους υποστήριξης και προώθησης των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων, δεδομένου ότι οι εν λόγω επιχειρήσεις αποτελούν καθοριστική συνιστώσα της ανάπτυξης νέων δραστηριοτήτων και της παραγωγής εισοδήματος σε περιοχές με περιορισμένους πόρους. Προσδίδουν προστιθέμενη αξία στη διαδικασία περιφερειακής ανάπτυξης, ιδίως στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες, διότι έχουν βαθιές ρίζες στην τοπική οικονομία όπου επενδύουν και διαφυλάσσουν την απασχόληση.

1.4.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι, σε πολλές περιφέρειες που εξακολουθούν να υστερούν, υπάρχει σημαντικό αναπτυξιακό δυναμικό και ότι το εν λόγω υποχρησιμοποιούμενο δυναμικό θα μπορούσε να αξιοποιηθεί χάρη στις τοπικές μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις. Η πρόκληση αυτή δεν θα πρέπει να αφορά μόνο την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αλλά και άλλους παράγοντες που πρέπει να έχουν ενεργό συμμετοχή, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται οι αυτοδιοικητικές αρχές και ορισμένοι τοπικοί ενδιάμεσοι φορείς, όπως οι επιχειρηματικές ενώσεις και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.

1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να δώσει προσοχή στο γεγονός ότι οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις έχουν επηρεαστεί αρνητικά από τις πρόσφατες οικονομικές και βιομηχανικές εξελίξεις και τάσεις. Χάνουν σε ανταγωνιστικότητα και αντιμετωπίζουν αυξανόμενες δυσκολίες κατά την άσκηση των δραστηριοτήτων τους.

1.6.

Η ΕΟΚΕ ανησυχεί για το γεγονός ότι τα μέσα πολιτικής στήριξης δεν επικεντρώνονται στις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις που είναι άλλωστε απίθανο να επωφεληθούν σημαντικά από αυτά. Εν γένει, η στήριξη που παρέχεται στις ΜΜΕ είναι προσανατολισμένη στην ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας εντός των ΜΜΕ, καθώς και στις νεοφυείς επιχειρήσεις. Χωρίς να θέτει υπό αμφισβήτηση τη σημασία των εν λόγω πολιτικών, η ΕΟΚΕ επιθυμεί να υπογραμμίσει ότι μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό όλων των ΜΜΕ θα επωφεληθεί από αυτές και ότι, συνήθως, οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις δεν συγκαταλέγονται στο ποσοστό αυτό. Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να αναθεωρήσει τον ορισμό των ΜΜΕ, που ξεκίνησε με πρωτοβουλία της ΓΔ εσωτερικής αγοράς, Βιομηχανίας, Επιχειρηματικότητας και ΜΜΕ και έχει προγραμματιστεί προσωρινά για τις αρχές του 2019 (3).

1.6.1.

Ο ισχύων ορισμός των ΜΜΕ είναι ήδη παρωχημένος και η ΕΟΚΕ πιστεύει, ως εκ τούτου, ότι η προγραμματισμένη αναθεώρησή του θα μπορούσε να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση της φύσης των ΜΜΕ και στη χάραξη καλύτερων πολιτικών προς όφελός τους. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συμπεριλάβει στη διαδικασία διαβούλευσης μια αξιολόγηση του τρόπου εφαρμογής του ισχύοντος ορισμού κατά την υλοποίηση μέτρων πολιτικής για τις ΜΜΕ σε ενωσιακό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, με ιδιαίτερη έμφαση στις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις.

1.6.2.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η αναθεώρηση του ορισμού θα πρέπει τουλάχιστον:

1.7.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί σημαντικό οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις να αναγνωριστούν ως ειδική υποομάδα, δεδομένου ότι οι εν λόγω επιχειρήσεις είναι εκείνες που πλήττονται συνήθως περισσότερο από τις αδυναμίες της αγοράς. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ συνιστά τον σχεδιασμό ειδικά προσαρμοσμένων πολιτικών στήριξης, εστιασμένων στις συγκεκριμένες επιχειρήσεις. Για την αντιμετώπιση των πιεστικότερων προβλημάτων, οι πολιτικές αυτές πρέπει να έχουν ως στόχο τουλάχιστον τα εξής:

2.1.

Πλήθος τοπικών βιομηχανικών εξελίξεων και τάσεων –ψηφιοποίηση, Βιομηχανία 4.0, ταχέως μεταβαλλόμενα επιχειρηματικά μοντέλα, παγκοσμιοποίηση, συνεργατική οικονομία και πιο καινοτόμες πηγές συγκριτικού πλεονεκτήματος– αποτελούν επί του παρόντος το σημείο εστίασης της διαδικασίας χάραξης πολιτικής της ΕΕ. Ταυτόχρονα, χρειάζεται να αναγνωριστεί ότι οι πολίτες θα πρέπει να μπορούν να διαβιούν παντού στην ΕΕ, ακόμη και σε περιοχές όπου η Βιομηχανία 4.0 ενδέχεται να μην φτάνει εύκολα.

2.2.

Χωρίς να υπονομεύεται η σημασία αυτών των νέων τάσεων και υποστηρίζοντας, παράλληλα, τις πολιτικές προσπάθειες που αποσκοπούν στην προώθησή τους, είναι απαραίτητο να υπενθυμιστεί ότι η πλειονότητα των θέσεων εργασίας στις περιφέρειες της ΕΕ παρέχεται επί του παρόντος από πολύ παραδοσιακές ΜΜΕ (6) και μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις (7), οι περισσότερες από τις οποίες έχουν μακρά ιστορία και δικές τους παραδόσεις, πείρα και πολλές επιχειρηματικές επιτυχίες στο ενεργητικό τους. Αυτή η ομάδα επιχειρήσεων περιλαμβάνει κατά κανόνα τις ακόλουθες υποομάδες:

2.3.

Όπως προαναφέρθηκε από την ΕΟΚΕ, οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις αποτελούν τη ραχοκοκαλιά πολλών οικονομιών σε παγκόσμια κλίμακα και αυξάνονται με εντυπωσιακό ρυθμό. Διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην περιφερειακή και στην τοπική ανάπτυξη, καθώς και ιδιαίτερο και εποικοδομητικό ρόλο στο πλαίσιο των τοπικών κοινοτήτων. Οι οικογενειακές επιχειρήσεις είναι περισσότερο σε θέση να αντέξουν δύσκολες περιόδους ύφεσης και στασιμότητας. Οι επιχειρήσεις αυτές διαθέτουν μοναδικά χαρακτηριστικά διαχείρισης διότι οι ιδιοκτήτες τους νοιάζονται βαθιά για τις μακροπρόθεσμες προοπτικές της επιχείρησής τους, ως επί το πλείστον επειδή διακυβεύεται η περιουσία, η φήμη και το μέλλον της οικογένειάς τους. Η διαχείρισή τους χαρακτηρίζεται κατά κανόνα από ασυνήθιστη αφοσίωση στη διαιώνιση της εταιρείας, σε συνδυασμό με αδιάλειπτη μέριμνα για το σύνολο των εργαζομένων τους, καθώς και από την επιδίωξη στενότερων σχέσεων με τους πελάτες τους με μέλημα τη διατήρηση της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας. Η ΕΟΚΕ κάλεσε στο παρελθόν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υιοθετήσει μια ενεργή στρατηγική, με σκοπό την προώθηση βέλτιστων πρακτικών για τις οικογενειακές επιχειρήσεις στα κράτη μέλη (8).

2.4.

Τα τελευταία χρόνια, πολλές μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις ήρθαν αντιμέτωπες με αυξανόμενες δυσκολίες κατά την άσκηση των επιχειρηματικών τους δραστηριοτήτων, επειδή:

2.5.

Υπάρχουν λίγο λιγότερες από 23 εκατ. ΜΜΕ στην ΕΕ και το υψηλότερο ποσοστό κατ’ αναλογία προς τον συνολικό αριθμό επιχειρήσεων συγκεντρώνεται στις νότιες χώρες της ΕΕ (10). Οι ΜΜΕ δεν αντιπροσωπεύουν απλώς το 99,8 % του συνολικού αριθμού επιχειρήσεων στον μη χρηματοπιστωτικό επιχειρηματικό τομέα της ΕΕ (11), αλλά απασχολούν και σχεδόν το 67 % του συνολικού αριθμού εργαζομένων και παράγουν περίπου το 58 % της συνολικής προστιθέμενης αξίας του μη χρηματοπιστωτικού επιχειρηματικού τομέα (12). Οι πολύ μικρές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των μονοπρόσωπων εταιρειών, είναι μακράν οι επιχειρήσεις με τη μεγαλύτερη αριθμητική εκπροσώπηση.

3.1.

Κοινό κανόνα αποτελεί ο εξορθολογισμός της στήριξης που παρέχεται στις ΜΜΕ, με πρώτιστο μέλημα την ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας εντός των ΜΜΕ, καθώς και την ανάπτυξη των ΜΜΕ (13). Παρότι η ικανότητα καινοτομίας και παγκοσμιοποίησης αναγνωρίζονται ως δύο από τις σημαντικότερες κινητήριες δυνάμεις της οικονομικής ανάπτυξης, οι ΜΜΕ εμφανίζουν κατά κανόνα αδυναμίες σε σχέση και με τις δύο (14). Οι μισές τυπολογίες μέσων που προσδιορίστηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου χρηματοδότησης επιδιώκουν σχεδόν αποκλειστικά στόχους καινοτομίας. Πρόκειται για μέσα που υποστηρίζουν τις τεχνολογικές και μη τεχνολογικές καινοτομίες, την οικολογική καινοτομία, τη δημιουργία καινοτόμων εταιρειών, τη στήριξη έργων Ε-Α, τη μεταφορά γνώσεων και τεχνολογίας.

3.2.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου 2007-2013 (15), «η στήριξη των ΜΜΕ από το ΕΤΠΑ […] ανήλθε σε περίπου 47,5 δισεκατ. ευρώ (76,5 % για τη στήριξη των επιχειρήσεων και 16 % των συνολικών κονδυλίων του ΕΤΠΑ για την εν λόγω περίοδο)». Επίσης, «προσδιορίστηκαν περίπου 246 000 δικαιούχοι ΜΜΕ» σε σύνολο 18,5 εκατ. επιχειρήσεων. Η σύγκριση μεταξύ του αριθμού των δικαιούχων και του συνολικού αριθμού επιχειρήσεων καταδεικνύει σαφώς ότι το εν λόγω ποσό είναι απολύτως ανεπαρκές και αποδεικνύει ότι η ΕΕ απέτυχε να στηρίξει αυτήν την πολύ σημαντική κατηγορία επιχειρήσεων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν ασχολείται με το εν λόγω σημαντικό ζήτημα ελλείψει πόρων και λόγω των εξαιρετικά ποικιλόμορφων χαρακτηριστικών των εν λόγω εταιρειών.

3.3.

Κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου, εφαρμόστηκε ένας σχετικά μεγάλος αριθμός μέσων πολιτικής με εκτεταμένη μεταβλητότητα, που απευθύνονταν σε αριθμό δικαιούχων κυμαινόμενο από 1 έως 8 000 — 9 000. Η δημιουργία μέσων τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν σε πολύ μικρό αριθμό δικαιούχων είναι σαφώς αναποτελεσματική, πράγμα το οποίο εγείρει το ερώτημα εάν έχει νόημα ο σχεδιασμός τόσο μεγάλου αριθμού μέσων. Επιπλέον, η αποτελεσματικότητα και η αποδοτικότητά τους πρέπει να τεθούν υπό αμφισβήτηση, αξιολογώντας τους ανθρώπινους και τους χρηματοοικονομικούς πόρους που προϋποθέτει ο σχεδιασμός τους σε σχέση με τα παραγόμενα αποτελέσματα (εάν υπάρχουν). Ταυτόχρονα, σε μελέτες περιπτώσεων προβλήθηκε μια διαδικασία αυτοεπιλογής ή «ελαστικής στόχευσης» (soft targeting), στο πλαίσιο της οποίας τέθηκε ως στόχος μια συγκεκριμένη ομάδα δικαιούχων (χαρακτηριζόμενη γενικά από μεγαλύτερη ικανότητα απορρόφησης) μέσω αυτού καθ’ εαυτού του σχεδιασμού ενός δεδομένου μέσου πολιτικής.

3.4.

Κατόπιν διεξοδικής επανεξέτασης (16) συνολικά 670 μέσων πολιτικής, στο πλαίσιο 50 επιχειρησιακών προγραμμάτων (ΕΠ) που υλοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου προγραμματισμού, προκύπτει ότι η κατανομή μεταξύ των διαφόρων πολιτικών είναι μάλλον ανομοιογενής. Φαίνεται ότι λιγότερο από το 30 % του συνόλου των μέσων πολιτικής εστιάζεται στις ανάγκες των παραδοσιακών επιχειρήσεων. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη εκφράσει την υποστήριξή της στις καινοτόμες επιχειρήσεις με υψηλό δυναμικό ανάπτυξης (17). Ταυτόχρονα, όμως, η ΕΟΚΕ εκφράζει τη λύπη της για το γεγονός ότι τα μέσα πολιτικής είναι δυσανάλογα και κατά κύριο λόγο προσανατολισμένα σε στόχους καινοτομίας για τις ΜΜΕ, δεδομένου, αφενός, ότι οι περισσότερες ΜΜΕ της ΕΕ δεν έχουν –και δεν πρόκειται να αποκτήσουν στο εγγύς μέλλον– δυναμικό καινοτομίας και, αφετέρου, ότι οι βασικές τους επιχειρηματικές δραστηριότητες δεν απαιτούν τέτοιο δυναμικό. Είναι αλήθεια ότι θα μπορούσαν να αναπτυχθούν καινοτόμα προϊόντα με εξαιρετικά χαμηλό κόστος τα οποία να διαθέτουν συγχρόνως υψηλό δυναμικό οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αυτό το είδος ανάπτυξης αποτελεί σαφώς την εξαίρεση και όχι τον κανόνα για τις παραδοσιακές και οικογενειακές επιχειρήσεις που λειτουργούν με εντελώς διαφορετική φιλοσοφία. Ορισμένες καινοτομίες είναι εφικτές και σκόπιμες και οι νέες γενιές έχουν αρχίσει να καινοτομούν επειδή διαθέτουν ευρύτητα πνεύματος, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις η καινοτομία δεν αποτελεί τη βασική δραστηριότητα των εταιρειών αυτών (18).

3.5.

Οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις δεν αποτελούν το σημείο εστίασης των μέσων πολιτικής στήριξης, όπως καταδεικνύεται από το γεγονός ότι ελάχιστα μέσα πολιτικής (μόλις το 7 % της συνολικής δημόσιας συνεισφοράς) προσανατολίζονται προς ΜΜΕ που δραστηριοποιούνται σε συγκεκριμένους τομείς, ο συνηθέστερος εκ των οποίων είναι ο τουρισμός. Αυτό καταδεικνύεται επίσης από το γεγονός ότι περίπου το 54 % των δικαιούχων ΜΜΕ προέρχονται από τον μεταποιητικό τομέα και τον κλάδο των ΤΠΕ (10 %), ενώ μόλις το 16 % από τους τομείς του χονδρικού και του λιανικού εμπορίου και το 6 % από δραστηριότητες υπηρεσιών στέγασης και εστίασης που θεωρούνται παραδοσιακοί τομείς. Η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται από το γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου προγραμματισμού, η στήριξη προς τις ΜΜΕ διαρθρώθηκε υπό το πρίσμα της βαθιάς οικονομικής κρίσης, λαμβάνοντας υπόψη την ανάγκη μετατόπισης των πόρων από την καινοτομία προς μια γενικότερη οικονομική ανάπτυξη.

3.6.

Ταυτόχρονα, τα στοιχεία δείχνουν ότι κατά την πενταετία μετά την έναρξη της κρίσης του 2008, ο αριθμός των ΜΜΕ αυξήθηκε, ενώ παράλληλα σημειώθηκε μείωση της προστιθέμενης αξίας και του αριθμού των εργαζομένων (19). Τα εν λόγω στατιστικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου υπερίσχυσε η «επιχειρηματικότητα από ανάγκη» έναντι της «επιχειρηματικότητας λόγω ευκαιρίας». Προφανώς, οι πολίτες προσπαθούσαν να βρουν τρόπους αντιμετώπισης της κρίσης και οι εταιρείες πάσχιζαν να επιβιώσουν, αλλά η στήριξη δεν ήταν ούτε αρκετή ούτε κατάλληλη (20).

3.7.

Σε πολλές πρόσφατες μελέτες καταδείχθηκε σαφώς ότι οι ανάγκες των ΜΜΕ διαφέρουν σημαντικά στη Βόρεια και στη Νότια Ευρώπη, με αξιοσημείωτες διαφορές σε εθνικό επίπεδο. Η άποψη αυτή γίνεται επίσης πλήρως αποδεκτή στην ετήσια έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τις ευρωπαϊκές ΜΜΕ 2014-2015, σύμφωνα με την οποία η ομάδα των χωρών με τις χαμηλότερες επιδόσεις προέρχεται κυρίως από τη νότια Ευρώπη. Οι χώρες αυτές αναφέρουν εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά επιτυχίας από πλευράς έργων, συμπεριλαμβανομένης της συνιστώσας του προγράμματος «Ορίζοντας 2020» για τις ΜΜΕ.

3.8.

Πρόσθετη σοβαρή πρόκληση όσον αφορά την παροχή αποτελεσματικής στήριξης στις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις αποτελεί το γεγονός ότι οι πολιτικές προώθησης διαμορφώνονται κυρίως βάσει του μεγέθους των υποστηριζόμενων επιχειρήσεων και όχι βάσει πιο ενδεδειγμένων χαρακτηριστικών που επηρεάζουν περισσότερο τις δραστηριότητές τους. Η προσέγγιση αυτή είναι πιθανώς παρωχημένη και υπερβολικά ευρεία και αδυνατεί να συνεκτιμήσει τις διαφορετικές ανάγκες διαφόρων ομάδων, όπως οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις. Κατά συνέπεια, η ΕΟΚΕ τονίζει συνεχώς στις γνωμοδοτήσεις της την ανάγκη καλύτερα στοχευμένων και επακριβέστερα καθορισμένων πολιτικών προώθησης των ΜΜΕ στην Ευρώπη, καθώς και την ανάγκη επικαιροποίησης του ορισμού των ΜΜΕ προκειμένου να αντικατοπτρίζει καλύτερα την ποικιλομορφία τους (21).

3.9.

Η ΕΟΚΕ ανησυχεί επειδή μόνον ένα μικρό τμήμα της στήριξης που παρέχεται από το ΕΤΠΑ έχει αποφέρει μέχρι στιγμής τεκμηριωμένα αποτελέσματα (22), αποδεικνύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ότι ασκεί πραγματική επίδραση στην οικονομία. Το γεγονός αυτό θέτει υπό αμφισβήτηση την πραγματική επίδραση των κεφαλαίων που επενδύονται για τη στήριξη των ΜΜΕ και η ΕΟΚΕ εμμένει ότι χρειάζεται να διενεργηθεί εκτίμηση του πραγματικού αντικτύπου, η οποία να περιλαμβάνει επίσης ανάλυση της στήριξης που παρέχεται στις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις.

3.10.

Το ΕΤΠΑ δεν είναι η μοναδική πηγή στήριξης των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων. Υπάρχουν και άλλες πηγές που παρέχουν και αυτές στήριξη στις ΜΜΕ, όπως το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας (ΕΤΘΑ) (23), το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) (24) ή το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) (25), οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε μεμονωμένα ή μέσω των εδαφικών μέσων (τοπική ανάπτυξη με πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων [CLLD/Community-Led Local Development]) και των ολοκληρωμένων εδαφικών επενδύσεων. Ωστόσο, οι πηγές αυτές δεν εστιάζονται στις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις, οι οποίες επωφελούνται μόνο από ένα πολύ μικρό τμήμα της διαθέσιμης χρηματοδότησης. Σύμφωνα με εκπροσώπους των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων, οι ανάγκες τους δεν γίνονται δεόντως κατανοητές ή δεν καλύπτονται ικανοποιητικά.

3.10.1.

Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί από το γεγονός ότι, κατά τον σχεδιασμό των μέσων πολιτικής στήριξης, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής και οι αρμόδιες διοικήσεις σε ενωσιακό, εθνικό και τοπικό επίπεδο επιδεικνύουν υπερβολική αυστηρότητα από ορισμένες απόψεις και δεν έχουν κατορθώσει να λάβουν υπόψη τους τις απόψεις των επιχειρήσεων και των κοινωνικών εταίρων, με στόχο την κατανόηση των πραγματικών αναγκών των μικρών και των πολύ μικρών επιχειρήσεων.

3.10.2.

Ασφαλώς, η ευθύνη δεν θα πρέπει να αποδίδεται μόνο στη διοίκηση, αλλά και σε ενδιάμεσες οργανώσεις οι οποίες απέτυχαν να προβάλουν αποτελεσματικά τις πραγματικές ανάγκες των ΜΜΕ. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι οι ΜΜΕ φαίνεται να δείχνουν σαφή προτίμηση στις επιχορηγήσεις προς τις επιχειρήσεις, σε αντίθεση με την αυξανόμενη βαρύτητα που δίνεται κατά τον διάλογο σε θέματα πολιτικών στη χρηματοδότηση με ίδια κεφάλαια, στις επιστρεπτέες ενισχύσεις και στην έμμεση στήριξη.

3.10.3.

Οι εταιρικές σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων και ερευνητικών κέντρων, καθώς και η προσφυγή σε ενδιάμεσους φορείς για την παροχή βοήθειας στις ΜΜΕ, φαίνεται επίσης να μην έχουν αναπτυχθεί τόσο όσο αναμενόταν, παρά την τεράστια προσοχή που προσελκύουν τα εν λόγω θέματα. Υποστηρίζεται ότι αυτή η αναντιστοιχία θα μπορούσε να εξηγηθεί, εν μέρει, λόγω της κρίσης· όμως, κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής ύφεσης, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής θα μπορούσαν να επιλέξουν πιο «παραδοσιακά» μέσα πολιτικής για τη στήριξη των τοπικών οικονομιών σε μια κρίσιμη χρονική στιγμή.

3.10.4.

Η δυνατότητα χρήσης διαφόρων ειδικών χρηματοπιστωτικών μέσων είναι πρακτικά ανέφικτη για τις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις τόσο λόγω των δυσκολιών που συνεπάγεται η υλοποίησή τους όσο και ελλείψει εμπειρίας και γνώσεων.

4.1.

Οι εξαγωγές των μικρών επιχειρήσεων είναι συνήθως μικρότερες ως ποσοστό του κύκλου εργασιών τους έναντι των μεσαίων και μεγάλων επιχειρήσεων, κάτι που υποδηλώνει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ του μεγέθους των επιχειρήσεων και των εξαγωγικών τους δυνατοτήτων.

4.2.

Η πρόσβαση σε χρηματοδότηση αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για τις ΜΜΕ και τις νεοφυείς επιχειρήσεις. Σε ενημερωτική έκθεση της ΕΟΚΕ επισημάνθηκε ότι η ανεπαρκής προσφορά χρηματοδότησης έχει περιορίσει τις δραστηριότητες των ΜΜΕ από το 2008 (26). Ενώ η κατάσταση παρουσιάζει σημάδια βελτίωσης τον τελευταίο καιρό, η πρόοδος είναι βραδύτερη όσο μικρότερο είναι το μέγεθος της επιχείρησης, πράγμα που υποδεικνύει για άλλη μία φορά τη σημασία του μεγέθους για τη διαμόρφωση των αναγκών και των επιδόσεων των επιχειρήσεων. Επιπλέον, οι ΜΜΕ βασίζονται κυρίως σε τραπεζικά δάνεια για τη χρηματοδότησή τους, αλλά το τραπεζικό σύστημα δεν είναι κατάλληλα προσαρμοσμένο για τις ΜΜΕ, ιδίως δε για τις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις

4.3.

Πρόσφατα, η χρηματοδοτική στήριξη επικεντρώθηκε κυρίως στις νεοφυείς επιχειρήσεις —που αντιπροσωπεύουν πολύ μικρό ποσοστό των ΜΜΕ στην ΕΕ— αλλά η πιεστική ανάγκη κεφαλαίων για τη χρηματοδότηση αναπτυσσόμενων επιχειρήσεων δεν έχει αντιμετωπιστεί ακόμη επαρκώς, όπως δεν έχει αντιμετωπιστεί ούτε η βασική ανάγκη της συντριπτικής πλειονότητας παραδοσιακών επιχειρήσεων να εξασφαλίσουν τη χρηματοδότηση της κανονικής λειτουργίας τους που έχει υποστεί πλήγμα εξαιτίας της πρόσφατης κρίσης. Έχουν αναφερθεί περιπτώσεις πτώχευσης τραπεζών που προκάλεσαν τη διακοπή της λειτουργίας ορισμένων μικρών επιχειρήσεων απλώς λόγω ταμειακών δυσχερειών.

4.4.

Μια άλλη πολύ σοβαρή δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ —σε αντίθεση με τις μεγάλες εταιρείες— σχετίζεται με την πρόσβαση σε πληροφορίες και νέες αγορές. Είναι επίσης πιο δύσκολο για τις εν λόγω επιχειρήσεις να προσλαμβάνουν και να διατηρούν εργατικό δυναμικό υψηλής ειδίκευσης και να συμμορφώνονται με τις αυξανόμενες κανονιστικές και γραφειοκρατικές απαιτήσεις. Αυτή η δυσμενής κατάσταση είναι ακόμη χειρότερη για τις ΜΜΕ που δραστηριοποιούνται σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ, οι οποίες βρίσκονται αντιμέτωπες με έλλειψη ευκαιριών συνεργασίας με μεγαλύτερες επιχειρήσεις στο πλαίσιο της αλυσίδας αξίας τους, με λιγότερες ευκαιρίες συμμετοχής σε ανταγωνιστικούς συνεργατικούς σχηματισμούς, με ανεπαρκή παροχή δημόσιων αγαθών, με δυνατότητα πρόσβασης σε μικρότερο φάσμα εγκαταστάσεων και υποστηρικτικών θεσμών και, συχνά, με μείωση του αριθμού των πελατών τους. Όλοι αυτοί οι παράγοντες ενδέχεται επίσης να προκαλέσουν αύξηση του κόστους διάθεσης των προϊόντων τους στην αγορά.

4.5.

Ως εκ τούτου, για τις παραδοσιακές ΜΜΕ και τις επιχειρήσεις που είναι εγκατεστημένες σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της ΕΕ, αυτό που έχει ζωτική σημασία δεν είναι τόσο τα μέσα πολιτικής που αποσκοπούν στην προώθηση της καινοτομίας, στην πρόσβαση σε νέες αγορές, στην εσωτερίκευση, στην πρόσβαση σε κεφαλαιαγορές κ.λπ., όσο εκείνα που βοηθούν τις ΜΜΕ να βελτιωθούν και να αποκτήσουν καλύτερες επιδόσεις στις βασικές τους δραστηριότητες —όπως τα μέσα πολιτικής που διευκολύνουν τη βελτίωση της πρόσβασης σε κοινή τραπεζική χρηματοδότηση, σε πληροφορίες, σε ειδικευμένο εργατικό δυναμικό και σε άμεσες επιχειρηματικές ευκαιρίες (βελτίωση της καθημερινής λειτουργίας). Για τις εν λόγω επιχειρήσεις, βραχυπρόθεσμα, δεν έχει επίσης νόημα να αρχίσουν να αλλάζουν συμπεριφορά, διότι αυτό που χρειάζεται πρωτίστως είναι η διαφοροποίηση του συνολικού πλαισίου εντός του οποίου δραστηριοποιούνται.

4.6.

Ενώ σε ορισμένες χώρες τα εκκολαπτήρια επιχειρήσεων λειτουργούν ομαλά, σε άλλες τα θετικά τους αποτελέσματα είναι αρκετά περιορισμένα. Ο βασικός παράγοντας επιτυχίας έγκειται σε μια νοοτροπία κοινής χρήσης των οργανωτικών πόρων και των δικτύων υποστήριξης, που δεν είναι καταρχήν ιδιαίτερα διαδεδομένη στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ.

4.7.

Η αυξανόμενη σημασία της παραγωγής γνωστικού περιεχομένου ως ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος επιτείνει περαιτέρω την ετερογένεια των ΜΜΕ, με αποτέλεσμα να προκαλούνται διακρίσεις μεταξύ των ΜΜΕ με υψηλό αναπτυξιακό δυναμικό από των υπολοίπων ΜΜΕ των οποίων η ανάπτυξη παρακωλύεται από εμπόδια παραδοσιακά συνδεδεμένα με το μικρό τους μέγεθος, τον τόπο εγκατάστασής τους και την πελατειακή τους βάση.

4.8.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποστηρίξει την προσέγγιση «Act Small First» (Δράσε πρώτα σε μικρή κλίμακα) και να επιδείξει ιδιαίτερη προσοχή στις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις κατά τον σχεδιασμό των μέσων πολιτικής.

4.9.

Πριν από 30-40 χρόνια υπήρχαν πολλές υστερούσες περιφέρειες στην Ευρώπη, περιφέρειες οι οποίες απείχαν γεωγραφικά ή λειτουργικά από τις κινητήριες δυνάμεις της οικονομικής ανάπτυξης. Ορισμένες από αυτές είναι σήμερα ευημερούσες χάρη στη συμβολή ανοικτών, υπεύθυνων και μη διεφθαρμένων αυτοδιοικητικών αρχών, στην αποτελεσματική δράση των επιχειρηματικών οργανώσεων και στη δημιουργία τοπικών επιχειρηματικών δικτύων που λειτουργούν αποτελεσματικά.

5.1.

Η πρόσβαση σε χρηματοδότηση αποτελεί συχνά διαβόητο πρόβλημα. Σε σύγκριση με τις μεγαλύτερες εταιρείες, οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις παρουσιάζουν μεγαλύτερες διακυμάνσεις ως προς την κερδοφορία, την επιβίωση και την ανάπτυξή τους, πράγμα το οποίο εξηγεί τα ιδιαίτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σχετικά με τη χρηματοδότηση. Οι ΜΜΕ τείνουν, γενικά, να έρχονται αντιμέτωπες με υψηλότερα επιτόκια και με περιορισμένη προσφορά πιστώσεων (credit rationing) ελλείψει επαρκών εγγυήσεων. Οι δυσκολίες ως προς τη χρηματοδότηση διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των επιχειρήσεων που αναπτύσσονται με βραδύ ρυθμό και εκείνων που αναπτύσσονται ταχέως.

5.2.

Η επέκταση των επιχειρηματικών κεφαλαίων, των αγορών ιδιωτικών κεφαλαίων —συμπεριλαμβανομένων των ανεπίσημων αγορών και των επιχειρηματικών αγγέλων— της συμμετοχικής χρηματοδότησης (crowdfunding) και, γενικότερα, η ανάπτυξη της Ένωσης Κεφαλαιαγορών βελτίωσαν την πρόσβαση σε επιχειρηματικά κεφάλαια για συγκεκριμένες κατηγορίες ΜΜΕ, αλλά οι μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις θεωρείται απίθανο να μπορέσουν να επωφεληθούν σημαντικά από αυτές τις εξελίξεις και αναμένεται ότι θα εξακολουθήσουν να εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από παραδοσιακά τραπεζικά δάνεια. Ακόμη και για τις καινοτόμες, τις νεοφυείς και τις μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις, τα μέσα αυτά δεν είναι πάντα εύχρηστα και εξακολουθούν να υφίστανται σημαντικές διαφορές μεταξύ των χωρών λόγω του επιπέδου ανάπτυξης των τοπικών κεφαλαιαγορών και της έλλειψης κατάλληλης νομοθεσίας.

5.3.

Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη διευκόλυνση της πρόσβασης σε χρηματοδότηση με την παροχή εγγυήσεων επιδοκιμάζεται. Εντούτοις, το καθεστώς που επιλέχθηκε φαίνεται να προκαλεί στρεβλώσεις στην αγορά εγγυήσεων και, τελικά, ανεπιθύμητες επιπτώσεις στη δραστηριότητα των οργανισμών εγγυήσεων. Υπάρχουν διαθέσιμα εμπειρικά στοιχεία (η Ισπανία είναι π.χ. μια τέτοια περίπτωση) που υποδεικνύουν ότι οι εμπορικές τράπεζες προτείνουν ρητώς στους υφιστάμενους δανειολήπτες τους να ζητούν εγγύηση —η οποία θα εκδίδεται άμεσα προς όφελός τους από την ΕΕ με τη μορφή άμεσης εγγύησης— προκειμένου να είναι η τράπεζα σε θέση να καλύψει τους υπάρχοντες κινδύνους μέσω της εγγύησης, χωρίς να χρειάζεται να αυξηθεί η κατηγορία κινδύνου στην οποία κατατάσσονται. Οι «μειονεκτούσες ΜΜΕ» (ήτοι, οι ΜΜΕ που πασχίζουν να αποκτήσουν πίστωση) μένουν εκτός. Η αυξημένη διοχέτευση δημόσιου χρήματος, μέσω της παροχής αντεγγυήσεων, θα μεγιστοποιήσει την αποδοτική χρήση των δημόσιων πόρων και θα δημιουργήσει μεγαλύτερο πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στην αγορά και στην ευρύτερη οικονομία.

5.4.

Οι ευρωπαϊκές και τοπικές κανονιστικές επιβαρύνσεις εξακολουθούν να αποτελούν μείζον εμπόδιο για τις μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις, οι οποίες τείνουν να μην διαθέτουν τα κατάλληλα εφόδια για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν λόγω υπερβολικής ρύθμισης. Γι’ αυτό το λόγο, χρειάζεται να διευκολυνθεί η πρόσβαση των εν λόγω επιχειρήσεων σε πληροφορίες σχετικά με τους κανονισμούς και να βελτιωθεί η ενημέρωσή τους όσον αφορά τα τεχνικά και περιβαλλοντικά πρότυπα. Οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής οφείλουν να διασφαλίζουν ότι οι διαδικασίες συμμόρφωσης δεν είναι ασκόπως δαπανηρές, περίπλοκες ή χρονοβόρες. Επίσης, θα πρέπει να υπάρχει συστηματικός και προσεκτικός έλεγχος των νέων κανονισμών και της εφαρμογής τους από τις αρμόδιες τοπικές επιχειρηματικές ενώσεις.

5.5.

Η πρόσβαση σε καλύτερη πληροφόρηση δεν είναι απαραίτητη μόνο σε σχέση με τις κανονιστικές απαιτήσεις. Η ενημέρωση σχετικά με το τοπικό επιχειρηματικό περιβάλλον και τις ευκαιρίες που προσφέρει η αγορά σε περιφερειακό επίπεδο είναι επίσης ζωτικής σημασίας για τις παραδοσιακές και οικογενειακές επιχειρήσεις. Οι σύγχρονες τεχνολογίες, εάν είναι σχεδιασμένες με τρόπο φιλικό προς τον χρήστη, διαθέτουν τεράστιες δυνατότητες για την κάλυψη του κενού πληροφόρησης. Ιδιαίτερα χρήσιμη θα ήταν η δημιουργία μιας μονοαπευθυντικής θυρίδας με στόχο να καταστούν διαθέσιμες σε ένα ενιαίο σημείο όλες οι απαραίτητες πληροφορίες που επηρεάζουν τις στρατηγικές και τις αποφάσεις των επιχειρήσεων, όπως συμβαίνει ήδη σε ορισμένες χώρες. Τα μέτρα για την ενθάρρυνση των δικτύων πληροφόρησης πρέπει να επιδιώκουν την εξατομίκευση των βάσεων δεδομένων και την αποφυγή του υπερβολικού φόρτου πληροφοριών.

5.6.

Τα πρόσφατα μέτρα για τη διευκόλυνση της πρόσβασης στις αγορές επικεντρώθηκαν πρωτίστως στις διεθνείς αγορές. Η πολιτική στον εν λόγω τομέα αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των μειονεκτημάτων που βιώνουν οι ΜΜΕ ελλείψει πρόσβασης σε ανθρώπινο δυναμικό, εξωτερικές αγορές και τεχνολογία. Όμως, όπως επισημάνθηκε πιο πάνω, αυτό συχνά δεν έχει μεγάλη σημασία για τις μικρές παραδοσιακές και οικογενειακές επιχειρήσεις. Ως εκ τούτου, οι προσπάθειες θα πρέπει να προσανατολίζονται προς τη βελτίωση του συντονισμού μεταξύ των διοργανωτών εμπορικών αποστολών σε περιφερειακό επίπεδο, καθώς και προς την παροχή μεγαλύτερης βοήθειας για την εξεύρεση αξιόπιστων επιχειρηματικών εταίρων. Μια άλλη δυνατότητα στον ίδιο τομέα συνίσταται στην επίταση των προσπαθειών για την αύξηση του «μεριδίου» που λαμβάνουν οι μικρές επιχειρήσεις στο πλαίσιο των δημοσίων συμβάσεων κρατικών προμηθειών.

5.7.

Ένα πολύ ιδιαίτερο πρόβλημα που αντιμετώπισαν πρόσφατα οι μικρές παραδοσιακές και οικογενειακές επιχειρήσεις είναι η πρόσβαση σε ειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Η δημογραφική εικόνα σε απομακρυσμένες περιοχές και σε πολυάριθμες περιφέρειες που παρουσιάζουν αναπτυξιακή καθυστέρηση επιδεινώνεται, με αποτέλεσμα να παρατηρείται σημαντική έλλειψη ειδικευμένου εργατικού δυναμικού σε πολλές περιοχές. Επομένως, οι εν λόγω επιχειρήσεις χρειάζονται βοήθεια τόσο για τον εντοπισμό και την προσέλκυση ανθρώπινου δυναμικού όσο και για την κατάρτισή του. Τα προγράμματα κατάρτισης θα πρέπει να είναι εξατομικευμένα και να υλοποιούνται κατά τις νεκρές περιόδους. Θα πρέπει επίσης να καθιερωθεί ένα σύστημα για την προσφορά των προγραμμάτων αυτών σε τακτική βάση, δεδομένου ότι οι μικρές επιχειρήσεις ενδέχεται να αντιμετωπίζουν υψηλό ποσοστό αποχωρήσεων.

5.8.

Στις οικογενειακές επιχειρήσεις, είναι σύνηθες τα παιδιά της ίδιας οικογένειας —ή και όχι— να εργάζονται σε αυτές. Η εν λόγω πρακτική είναι παραδοσιακή και ωφέλιμη για την εκάστοτε επιχείρηση επειδή διευκολύνει την ομαλή μεταβίβασή της από τη μία γενιά στην επόμενη ή την εξοικείωση με το αντικείμενο της μελλοντικής δουλειάς. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι ιδιοκτήτες/διευθυντές χρειάζεται να έχουν πάντοτε κατά νου ότι οι συνθήκες εργασίας πρέπει να είναι συμβατές με τις συμβάσεις υπ’ αριθ. 182 και 138 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας περί παιδικής εργασίας.

5.9.

Η κατάρτιση είναι απαραίτητη και όχι μόνο για τους εργαζόμενους σε μικρές οικογενειακές και παραδοσιακές επιχειρήσεις. Στις αγροτικές και στις απομακρυσμένες περιοχές, οι τραπεζικοί υπάλληλοι και οι ενώσεις εργοδοτών συχνά δεν διαθέτουν την παραμικρή γνώση σχετικά με τα διάφορα προγράμματα και τις δυνατότητες που παρέχονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αλλά ούτε και για τα έγγραφα και τις διαδικασίες που απαιτούνται. Αυτό το δίκτυο ενδιάμεσων φορέων είναι εξαιρετικά σημαντικό για την αποτελεσματική στήριξη των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων. Κρίνεται σκόπιμο να προαχθούν προγράμματα ενημέρωσης και ανταλλαγές βέλτιστων πρακτικών μεταξύ των εν λόγω ενδιάμεσων φορέων. Θα πρέπει επίσης να καθιερωθεί ένα ενιαίο σημείο επαφής για όλα τα είδη χρηματοδότησης και προγραμμάτων.

5.10.

Σημαντικό μέτρο πολιτικής θα πρέπει να αποτελέσει η «ποιοτική αναβάθμιση» των ιδιοκτητών/διευθυντών των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων, δεδομένου ότι στις εν λόγω εταιρείες τα πάντα συναρτώνται άμεσα με τη συγκεκριμένη παράμετρο. Η αναβάθμιση αυτή θα μπορούσε να επιτευχθεί με την ενθάρρυνση της κατάρτισης ή/και με τη διευκόλυνση της πρόσβασης σε υπηρεσίες παροχής συμβουλών. Χρειάζεται να προαχθεί η διά βίου μάθηση· τα διαδικτυακά εκπαιδευτικά εργαλεία σε τομείς όπως ο επιχειρηματικός σχεδιασμός, τα πρότυπα παραγωγής, η νομοθεσία για τους καταναλωτές ή άλλες κανονιστικές ρυθμίσεις θα μπορούσαν να είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.

5.11.

Ένα άλλο μέτρο συνίσταται στην προτροπή των μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων να επανεπενδύουν τα κέρδη τους. Εάν τους δοθούν κατάλληλα κίνητρα προς το σκοπό αυτό, οι εν λόγω επιχειρήσεις θα καταστούν περισσότερο σταθερές, λιγότερο εξαρτημένες από τραπεζικά δάνεια και λιγότερο ευάλωτες σε κρίσεις.

5.12.

Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο να συγκεντρωθούν σε έναν συνοπτικό κατάλογο οι βέλτιστες πρακτικές που εφαρμόζονται σε διάφορες χώρες και σε τομείς με αυξημένη παρουσία μικρών οικογενειακών και παραδοσιακών επιχειρήσεων –όπως ο τουρισμός, η γεωργία, η αλιεία κ.λπ.– και, κατόπιν, να παρουσιαστούν στα κράτη μέλη.

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/9

Εισηγητής: ο κ.

Jean-Marc ROIRANT

1.1.

Οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών (ΟΚΠ) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της ενεργού συμμετοχής του πολίτη στα κοινά στην Ευρώπη. Η συμμετοχική δημοκρατία απαιτεί ενδιάμεσους οργανισμούς προκειμένου να εξασφαλίζει τη συμμετοχή των πολιτών και να τους ενθαρρύνει να εκφράζουν τις θέσεις τους σε κάθε χώρο δράσης της κοινωνίας πολιτών. Μια στιβαρή, ανεξάρτητη και διαφοροποιημένη κοινωνία πολιτών εξασφαλίζεται μέσω της επαρκούς δημόσιας χρηματοδότησης.

1.2.

Πέραν των αυξανόμενων δυσκολιών στην πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδότηση, η συρρίκνωση, σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ, του χώρου δράσης της κοινωνίας πολιτών αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για τη λειτουργία των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και για την ευρωπαϊκή δημοκρατία.

1.3.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι θα πρέπει να θεσπιστεί πολιτικό και νομοθετικό πλαίσιο σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο προκειμένου να προωθηθεί η ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής κοινωνίας πολιτών, η δραστηριότητα της οποίας θα εντάσσεται στο πλαίσιο των αξιών που εκφράζονται με τα θεμελιώδη δικαιώματα.

1.4.

Όπως έχουν ήδη πράξει ορισμένα κράτη μέλη σε εθνικό επίπεδο με «χάρτες αμοιβαίων δεσμεύσεων» ή «σύμφωνα», τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα θα μπορούσαν να ξεκινήσουν μια διαδικασία εγκαθίδρυσης γνήσιου ευρωπαϊκού διαλόγου με τους πολίτες. Πρέπει να ξεκινήσουν εκ νέου οι συζητήσεις για ένα καταστατικό του ευρωπαϊκού σωματείου και ένα καταστατικό του ευρωπαϊκού ιδρύματος, και να εφαρμοστεί το άρθρο 11 της ΣΕΕ για τον διαρθρωμένο διάλογο με την κοινωνία πολιτών.

1.5.

Η ΕΕ πρέπει να ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να διατηρήσουν ή να αναπτύξουν φορολογικά κίνητρα για τις ιδιωτικές δωρεές, και παράλληλα να διαθέσουν μέρος των φορολογικών τους εσόδων στις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών. Η ΕΕ πρέπει επίσης να εξαλείψει τους φραγμούς στις διασυνοριακές δωρεές μέσω του συντονισμού των φορολογικών νομοθεσιών και διαδικασιών και να επενδύσει στη φιλανθρωπία σε όλη την ΕΕ.

1.6.

Τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα θα πρέπει να διασφαλίζουν την προώθηση θετικής εικόνας για τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών και να μεριμνούν για την ανεξαρτησία τους, ιδίως ενισχύοντας την ικανότητά τους για δράση και δέσμευση στον τομέα της κοινωνικής καινοτομίας και της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά.

1.7.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να αναπτυχθεί στρατηγική για τη διευκόλυνση της ανάπτυξης ισχυρής και ανεξάρτητης κοινωνίας πολιτών στην Ευρώπη και να θεσπιστεί Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής για τα ζητήματα ελευθεριών του χώρου δράσης της κοινωνίας πολιτών, στον οποίο οι ΜΚΟ θα μπορούν να αναφέρουν περιστατικά παρενόχλησης ή περιορισμού του έργου τους.

1.8.

Όσον αφορά το μελλοντικό πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο (ΠΔΠ), η ΕΟΚΕ καλεί τις αρμόδιες για τον προϋπολογισμό αρχές να αυξήσουν τη στήριξη των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών, ιδίως μέσω επιδοτήσεων λειτουργίας αλλά και πολυετούς χρηματοδότησης.

1.9.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να προτείνει ευρωπαϊκό ταμείο για τη δημοκρατία, τις αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα εντός της ΕΕ (1), το οποίο θα διαθέτει φιλόδοξο προϋπολογισμό, θα είναι άμεσα ανοικτό προς τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών σε όλη την Ευρώπη και του οποίου η διαχείριση θα γίνεται κατά τρόπο ανεξάρτητο —όπως και του Ευρωπαϊκού Ταμείου για τη Δημοκρατία (ΕΤΔ) (2)—, με τη συμμετοχή εκπροσώπων της ΕΟΚΕ.

1.10.

Για την προώθηση της συμμετοχικής δημοκρατίας, η ΕΟΚΕ φρονεί ότι το πρόγραμμα «Ευρώπη για τους πολίτες» θα πρέπει να διαθέτει προϋπολογισμό ύψους 500 εκατομμυρίων ευρώ στο επόμενο ΠΔΠ, σύμφωνα με την πρόταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (3). Ομοίως, πρέπει να ενισχυθούν οι δράσεις του προγράμματος Erasmus+ που απευθύνονται στην κοινωνία πολιτών.

1.11.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να παρακολουθεί την εφαρμογή του κώδικα δεοντολογίας για την εταιρική σχέση με την κοινωνία πολιτών, στο πλαίσιο των Διαρθρωτικών ταμείων. Η Επιτροπή πρέπει επίσης να καλέσει τις εθνικές και περιφερειακές αρχές να χρησιμοποιούν τις διατάξεις τεχνικής βοήθειας, που έχουν σχεδιαστεί για την τόνωση της οικοδόμησης δεξιοτήτων, για τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών.

1.12.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να διεξαχθεί μια πιο εμπεριστατωμένη συζήτηση για τον τρόπο εξασφάλισης περαιτέρω συμμετοχής των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών στα ερευνητικά προγράμματα μέσω της ενίσχυσης της σύνδεσης μεταξύ των ερευνητών και της κοινωνίας πολιτών και μέσω της πρότασης μιας νέας ενότητας για τη συμμετοχή των πολιτών και τη δημοκρατία στο πλαίσιο του πυλώνα κοινωνιακών προκλήσεων του μελλοντικού προγράμματος-πλαισίου για την έρευνα.

1.13.

Οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης και οι προτεραιότητες ισότητας των φύλων πρέπει να ενσωματωθούν στο μελλοντικό ΠΔΠ.

1.14.

Η ΕΕ πρέπει να διατηρήσει και να ενισχύσει περαιτέρω την ηγετική της θέση ως δωρητής ανθρωπιστικής βοήθειας και διεθνούς συνεργασίας και να προωθήσει προορατικά μια πλήρως ανεπτυγμένη κοινωνία πολιτών.

1.15.

Η ΕΟΚΕ χαιρετίζει επίσης την πρόταση που υπέβαλε η Επιτροπή στην πρότασή της για την αναθεώρηση του δημοσιονομικού κανονισμού να λαμβάνεται υπόψη ως επιλέξιμη δαπάνη ο χρόνος εθελοντισμού (ως άμεση ανταπόκριση στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Στατιστικά εργαλεία για τη μέτρηση του εθελοντισμού» (4)), καθώς και να διευκολυνθεί η συμπερίληψη των συνεισφορών σε είδος ως συγχρηματοδότηση. Επικροτεί επίσης την έκθεση του Κοινοβουλίου που ζητεί την απλοποίηση της εποπτείας των ταμείων, κυρίως όσον αφορά την κοινή διενέργεια των αξιολογήσεων και των ελέγχων, την επιτάχυνση των απαντήσεων στους αιτούντες και της υπογραφής συμβάσεων και πληρωμών. Η ΕΟΚΕ καλεί τα όργανα της ΕΕ να καταλήξουν σε συμφωνία σχετικά με το προτεινόμενο κείμενο, η οποία θα επιτρέπει τη δίκαιη αποτίμηση του χρόνου εθελοντισμού.

1.16.

Η ενίσχυση της κοινωνίας πολιτών εξαρτάται από τη βελτίωση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση, τόσο για τις μικρότερες οργανώσεις όσο και για τις πλέον μειονεκτούσες ομάδες πληθυσμού. Προς τούτο, η Επιτροπή πρέπει να προσφέρει ποικιλία χρηματοπιστωτικών ρυθμίσεων και να απλοποιήσει περαιτέρω τις διοικητικές διεργασίες, παρέχοντας κατάρτιση και κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή των συμβάσεων και των χρηματοπιστωτικών υποχρεώσεων, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα τη συνεπή ερμηνεία από τις υπηρεσίες της του κανονισμού για τους δημοσιονομικούς κανόνες.

1.17.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αντιδρά άμεσα με ικανά μέτρα, συμπεριλαμβανομένης της κίνησης διαδικασίας επί παραβάσει κατά κρατών μελών, όταν οι εθνικές διοικητικές ή νομικές διατάξεις περιορίζουν την πρόσβαση εθνικών οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών σε πόρους της ΕΕ, ιδίως δε όταν τους επιβάλλονται όροι χρηματοδότησης που περιορίζουν τον ρόλο τους ως συνηγόρων.

2.1.

Σε σειρά γνωμοδοτήσεων, η ΕΟΚΕ έχει εξετάσει με το ζήτημα του διαλόγου των πολιτών και της συμμετοχικής δημοκρατίας, τον ορισμό των εννοιών αυτών, την αντιπροσωπευτικότητα των διαφόρων φορέων και τα μέτρα που πρέπει να εφαρμοστούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ειδικότερα, η ΕΟΚΕ έχει τονίσει (5) ότι η εφαρμογή του άρθρου 11 της ΣΕΕ είναι ζωτικής σημασίας για την ΕΕ στην επιδίωξη δημοκρατικής νομιμοποίησης ενώπιον των πολιτών της.

2.2.

Ωστόσο, το θέμα του τρόπου με τον οποίο η χρηματοδότηση μπορεί να συμβάλει στη διευκόλυνση της ενεργού συμμετοχής του πολίτη και της συμμετοχικής δημοκρατίας δεν έχει μέχρι στιγμής αποτελέσει αντικείμενο ειδικής γνωμοδότησης.

2.3.

Υπάρχει επείγουσα ανάγκη να αναλυθεί η κατανομή και η αποτελεσματικότητα της χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα αυτόν, τη στιγμή που τα θεσμικά όργανα της ΕΕ προετοιμάζονται για να συζητήσουν την πρόταση σχετικά με το πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο μετά το 2020 και είναι έτοιμα να λάβουν απόφαση σχετικά με την αναθεώρηση του δημοσιονομικού κανονισμού.

2.4.

Τα ζητήματα της χρηματοδότησης συνδέονται επίσης με την αναγνώριση του κατάλληλου ρόλου και καθεστώτος για τους διάφορους παράγοντες του ευρωπαϊκού διαλόγου πολιτών. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη επισημάνει επανειλημμένα την ανάγκη θέσπισης καθεστώτος ευρωπαϊκού σωματείου (6).

2.5.

Στο πλαίσιο της παρούσας γνωμοδότησης, ως «οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών» νοούνται οι μη κυβερνητικές και μη κερδοσκοπικές οργανώσεις, που είναι ανεξάρτητες από τα όργανα του δημοσίου και τα εμπορικά συμφέροντα, και οι δράσεις των οποίων συμβάλλουν σε στόχους του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, όπως η κοινωνική ένταξη, η ενεργός συμμετοχή των πολιτών, η αειφόρος ανάπτυξη σε όλες τις μορφές της, η εκπαίδευση, η υγεία, η απασχόληση, τα δικαιώματα των καταναλωτών, η βοήθεια στους μετανάστες και τους πρόσφυγες και τα θεμελιώδη δικαιώματα (7).

3.1.

Η δραστήρια, πλουραλιστική και ανεξάρτητη κοινωνία πολιτών επιτελεί καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της ενεργού συμμετοχής του κοινού στη δημοκρατική διαδικασία και στη διακυβέρνηση και τη διαφάνεια σε ενωσιακό και εθνικό επίπεδο. Μπορεί επίσης να συμβάλει σε δικαιότερες και αποδοτικότερες πολιτικές, και να στηρίξει τη βιώσιμη ανάπτυξη και τη χωρίς αποκλεισμούς οικονομική ανάπτυξη (8). Στον βαθμό που μπορούν «να φθάσουν μέχρι τον πιο [ευάλωτο] και τον λιγότερο ευνοημένο και να δώσουν το δικαίωμα έκφρασης σε εκείνους που δεν ακούγονται επαρκώς», οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών επιτρέπουν μεγαλύτερη συμμετοχή και συμβάλλουν στον καθορισμό των ευρωπαϊκών πολιτικών (9).

3.2.

Εκτός από τις κοινωνικές λειτουργίες τους και τη δράση τους για τα κοινά, οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών παρεμβαίνουν επίσης, μερικές από αυτές, στον λεγόμενο τομέα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και μάλιστα συμβάλλουν σημαντικά στη δημιουργία θέσεων εργασίας.

3.3.

Οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών έχουν την ιδιαιτερότητα να συγκεντρώνουν κατά κύριο λόγο πολύ πρόθυμους εθελοντές και εργαζόμενους με πολύ ενεργό συμμετοχή, γύρω από ποικίλα έργα. Ο εθελοντισμός, ο οποίος αντιμετωπίζεται ως η ενεργός έκφραση της συμμετοχής των πολιτών που παρέχει τη δυνατότητα ενίσχυσης των κοινών ευρωπαϊκών αξιών, όπως η αλληλεγγύη και η κοινωνική συνοχή, πρέπει να απολαύει ευνοϊκού περιβάλλοντος (10).

3.4.

H γνήσια συμμετοχική δημοκρατία χρειάζεται ενδιάμεσους φορείς [συνδικαλιστικές οργανώσεις, οργανώσεις εργοδοτών και ΜΜΕ, μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), άλλους μη κερδοσκοπικούς φορείς κ.λπ.] ώστε να επιτευχθεί η ενεργός συμμετοχή των πολιτών και να προωθηθεί ο λαϊκός ενστερνισμός των ευρωπαϊκών θεμάτων με πνεύμα ενδιαφέροντος για τα κοινά, καθώς και η οικοδόμηση μιας Ευρώπης πιο δίκαιας, πιο αλληλέγγυας και με λιγότερους αποκλεισμούς. Η ύπαρξη ισχυρής και διαφοροποιημένης οργανωμένης κοινωνίας πολιτών εξαρτάται από την ύπαρξη επαρκούς δημόσιας χρηματοδότησης και από ένα πλαίσιο που να διευκολύνει την πρόσβαση σε διάφορες μορφές ιδιωτικής χρηματοδότησης.

4.1.

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπάρχουν πολυάριθμα προγράμματα σε διάφορους τομείς (εκπαίδευση, πολιτισμός, κοινωνία, συμμετοχή του πολίτη, περιβάλλον, θεμελιώδη δικαιώματα, έρευνα, διεθνής συνεργασία, ανθρωπιστική βοήθεια, υγεία κ.λπ.) τα οποία περιλαμβάνουν συγκεκριμένους στόχους που αφορούν τη συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών, υπό μορφή έργων κυρίως. Τα θεσμικά όργανα έχουν επίσης αναπτύξει επιχορηγήσεις λειτουργίας, ιδίως προκειμένου να προωθήσουν τη δικτύωση των εθνικών οργανώσεων που ενεργοποιούνται σε διάφορους τομείς και κοινωνικά ζητήματα. Αυτές οι χρηματοδοτικές ενισχύσεις συμβάλλουν λοιπόν στη διαμόρφωση «ευρωπαϊκής κοινής γνώμης».

4.2.

Όσον αφορά τη διεύρυνση και τις εξωτερικές πολιτικές, ιδίως τη διεθνή συνεργασία και την ανθρωπιστική βοήθεια, η ΕΕ έχει αναπτύξει προορατική πολιτική για την προώθηση της ανάπτυξης της κοινωνίας πολιτών, ιδίως μέσω ειδικών μέτρων. Η ΕΕ αποτελεί επίσης έναν από τους σημαντικότερους δωρητές παγκοσμίως αναπτυξιακής και ανθρωπιστικής βοήθειας και οι Ευρωπαίοι πολίτες στηρίζουν σε μεγάλο βαθμό την προσέγγιση αυτή (11).

4.3.

Ωστόσο, όσον αφορά τις εσωτερικές πολιτικές, μετά το 2000 που δημοσιεύθηκε ένα πρώτο έγγραφο συζήτησης της Επιτροπής στο πλαίσιο της διοικητικής μεταρρύθμισης το οποίο υπογράμμιζε την ανάγκη διατήρησης υψηλού επιπέδου δημόσιας αρωγής για τη στήριξη του ρόλου των ΜΚΟ, τον καθορισμό μιας συνεπούς προσέγγισης εντός των υπηρεσιών της Επιτροπής και τη βελτίωση της διαχείρισης των επιδοτήσεων, δεν υπήρξε περαιτέρω επαναξιολόγηση της σχέσης μεταξύ της ΕΕ και των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών (ιδίως δυνάμει του άρθρου 11 της ΣΕΕ).

4.4.

Η χρηματοδότηση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών επικεντρώνεται πρωτίστως στον τομέα της ανθρωπιστικής βοήθειας και της διεθνούς συνεργασίας. Σύμφωνα με στοιχεία του 2015, 1,2 δισεκατομμύρια ευρώ διατέθηκαν σε χρηματοδότηση ΜΚΟ (το 15 % περίπου του τομέα «Η Ευρώπη στον κόσμο») (12), ενώ η χρηματοδότηση οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών σε άλλους τομείς παραμένει αρκετά περιορισμένη: 0,08 % του τομέα «Βιώσιμη ανάπτυξη: φυσικοί πόροι», 2,5 % του τομέα «Ασφάλεια και ιθαγένεια» και λιγότερο από 0,009 % του τομέα «Έξυπνη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη». Επομένως, είναι επείγον να γίνει αξιολόγηση των ποσών αυτών, αλλά και της αποτελεσματικότητας των προβλεπόμενων μέτρων.

5.1.

Πρόσφατες μελέτες και έρευνες, καθώς και η ανάπτυξη μέτρων σε ορισμένες χώρες της ΕΕ, δείχνουν επίσης ότι η κατάσταση του χώρου δράσης της κοινωνίας πολιτών υποβαθμίζεται σε εθνικό επίπεδο σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ (13). Η αναθεώρηση του δημοσιονομικού πλαισίου μετά το 2020 και η αναθεώρηση των εν εξελίξει χρηματοδοτικών προγραμμάτων δεν μπορούν να αγνοήσουν αυτήν τη νέα κατάσταση.

5.2.

Ο πρόσφατος νόμος της Ουγγαρίας για τη διαφάνεια των οργανώσεων που λαμβάνουν ξένα κεφάλαια, ο οποίος υιοθετήθηκε τον Ιούνιο του 2017, καταδικάστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει την ανάγκη να διασφαλιστεί από την Επιτροπή ότι τα μέτρα που λαμβάνονται για την καταπολέμηση της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες δεν μπορούν να έχουν ανεπιθύμητες συνέπειες όσον αφορά την πρόσβαση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών σε χρηματοδότηση και χρηματικά δάνεια.

5.3.

Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, διαπιστώνουμε την ανάπτυξη μέτρων για την εισαγωγή προϋποθέσεων στις επιδοτήσεις των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών, τα οποία έχουν ως αποτέλεσμα τον περιορισμό του ρόλου τους ως συνηγόρου ή της ικανότητάς τους να παρίστανται ενώπιον δικαστηρίου (14).

5.4.

Η χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση σε πολλές χώρες είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό των δημόσιων παρεμβάσεων υπέρ των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών ή/και τον επαναπροσανατολισμό τους προς βραχυπρόθεσμες επιδοτήσεις. Οι μορφές χρηματοδότησης που επικεντρώνονται κυρίως στα έργα ενδέχεται να εξαναγκάσουν τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών να προσαρμόσουν τις προτεραιότητές τους και να τις οδηγήσουν να απομακρυνθούν από την αρχική τους αποστολή και τις κοινωνικές ανάγκες. Σε ορισμένες χώρες, οι κυβερνήσεις ευνοούν, εις βάρος άλλων οργανώσεων, την ανάπτυξη οργανώσεων ευνοϊκών προς τη στρατηγική τους γραμμή, δημιουργώντας ένα περιβάλλον πολιτικής συνενοχής, παρατηρείται δε αυξανόμενη έλλειψη διαφάνειας στην κατανομή των επιδοτήσεων.

5.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να παρακολουθεί στενά την εφαρμογή των εκ των προτέρων αιρεσιμοτήτων κατά την αξιολόγηση των προγραμμάτων, καθώς και όσον αφορά τις συμφωνίες εταιρικής σχέσης, ιδίως σχετικά με την απασχόληση, την άρση των κοινωνικών αποκλεισμών και των διακρίσεων, το περιβάλλον, την ισότητα των φύλων και τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, τη συμμετοχή και την ενίσχυση του θεσμικού ρόλου των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών (15) και τη διαφάνεια των διαδικασιών ανάθεσης συμβάσεων, και να διακόπτει τις πληρωμές εφόσον αυτές δεν τηρούνται. Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει επίσης στην Επιτροπή να παρακολουθεί την εφαρμογή του άρθρου 125 σχετικά με την υποχρέωση των διαχειριστικών αρχών να εφαρμόζουν διαφανείς και μη διακριτικές διαδικασίες και κριτήρια επιλογής. Η ΕΟΚΕ καλεί το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο να αξιολογήσει στην επικείμενη έκθεσή του τη συμμόρφωση με αυτές τις διατάξεις όσον αφορά τις διαδικασίες επιλογής για τις ΜΚΟ.

5.6.

Η άνοδος του εξτρεμισμού και του λαϊκισμού και κάθε αντιδημοκρατική ενέργεια αποτελούν απειλή για το σύνολο του δημοκρατικού κεκτημένου και δημιουργούν εχθρικό κλίμα για τους ενδιάμεσους οργανισμούς. Κατά συνέπεια, είναι ανάγκη να επιβεβαιωθεί η σημασία του ρόλου των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και να αυξηθεί η χρηματοπιστωτική στήριξη της ΕΕ σε αυτές.

5.7.

Η ΕΟΚΕ ζητεί τη θέσπιση Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή για τα ζητήματα ελευθεριών του χώρου δράσης της κοινωνίας πολιτών, στον οποίο οι ΜΚΟ θα μπορούν να αναφέρουν περιστατικά παρενόχλησης ή περιορισμού του έργου τους.

6.1.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι θα πρέπει να θεσπιστεί πολιτικό και νομοθετικό πλαίσιο σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο προκειμένου να προωθηθεί η ανάπτυξη μιας διαφοροποιημένης ευρωπαϊκής κοινωνίας πολιτών, η δραστηριότητα της οποίας θα εντάσσεται στο πλαίσιο των αξιών που εκφράζονται με τα θεμελιώδη δικαιώματα.

6.2.

Τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα θα πρέπει να διασφαλίζουν την προώθηση θετικής εικόνας για τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών και να μεριμνούν για την ανεξαρτησία τους, ιδίως ενισχύοντας την ικανότητά τους για δράση και δέσμευση στον τομέα της κοινωνικής καινοτομίας και της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, η οποία συχνά συνδέεται με τη χρηματοδότηση.

6.3.

Όπως έχουν ήδη πράξει ορισμένα κράτη μέλη σε εθνικό επίπεδο με «χάρτες αμοιβαίων δεσμεύσεων» ή «σύμφωνα», τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα θα μπορούσαν να ξεκινήσουν μια διαδικασία αναγνώρισης και εταιρικής σχέσης με τα ευρωπαϊκά αντιπροσωπευτικά όργανα των σωματείων, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις γνήσιου ευρωπαϊκού διαλόγου με τους πολίτες και τηρώντας όσα προβλέπονται στο άρθρο 11 της ΣΕΕ και σε άλλες σχετικές διεθνείς δεσμεύσεις (16).

6.4.

Είναι επίσης επιτακτική η ανάγκη επανέναρξης των συζητήσεων για ένα καταστατικό του ευρωπαϊκού σωματείου —που προτάθηκε από την Επιτροπή το 1992 (17)— καθώς και για ένα καταστατικό του ευρωπαϊκού ιδρύματος. Έτσι θα προωθηθεί η αναγνώριση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και της μεταξύ τους συνεργασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και θα συμπληρωθεί το καταστατικό της ευρωπαϊκής εταιρείας που θεσπίστηκε το 2004 (18).

6.5.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η ΕΕ θα πρέπει να ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να διατηρήσουν τα υφιστάμενα και να αναπτύξουν περαιτέρω φορολογικά κίνητρα για ιδιωτικές δωρεές, αλλά και να αναδιανείμουν μέρος των φορολογικών εσόδων στις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, να άρουν τα εμπόδια στις διασυνοριακές δωρεές μέσω του συντονισμού των φορολογικών νομοθεσιών και διαδικασιών, καθώς και να επενδύσουν στην ανάπτυξη της φιλανθρωπίας σε ολόκληρη την ΕΕ.

6.6.

Όσον αφορά το μελλοντικό πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο (ΠΔΠ), η ΕΟΚΕ καλεί τις αρμόδιες για τον προϋπολογισμό αρχές να αυξήσουν τη στήριξη των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών, ιδίως μέσω επιδοτήσεων λειτουργίας αλλά και πολυετούς χρηματοδότησης, προκειμένου να εξασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη άνθηση των πρωτοβουλιών.

6.7.

Μετά την έγκριση του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, δεν υπάρχει πραγματικό πρόγραμμα στήριξης της κοινωνίας πολιτών όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η σημαντική στήριξη της κοινωνίας πολιτών στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στο πλαίσιο της προσχώρησής τους στην Ένωση δεν διατηρήθηκε μέσω άλλων μηχανισμών χρηματοδότησης. Οι πρόσφατες εξελίξεις με την άνοδο της τρομοκρατίας και των εξτρεμιστικών και/ή λαϊκιστικών κινημάτων καταδεικνύουν την ανάγκη αυξημένων επενδύσεων στην κοινωνία πολιτών και εξασφάλισης της συνοχής μεταξύ των χωρών όσον αφορά την ανάπτυξή της.

6.8.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να προτείνει ευρωπαϊκό ταμείο για τη δημοκρατία, τις αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα εντός της ΕΕ (19), το οποίο θα διαθέτει φιλόδοξο προϋπολογισμό, άμεσα ανοικτό προς τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών σε όλη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων των οργανώσεων υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που αποσκοπούν στην προώθηση και την προστασία των θεμελιωδών αξιών της ΕΕ. Το ταμείο θα καλύπτει το λειτουργικό κόστος καθώς και τις δικαστικές προσφυγές και τις δράσεις επιτήρησης, και θα αποτελεί αντικείμενο ανεξάρτητης διαχείρισης, κατά τα πρότυπα του Ευρωπαϊκού Ταμείου για τη Δημοκρατία (20), με τη συμμετοχή εκπροσώπων της ΕΟΚΕ.

6.9.

Το πρόγραμμα «Ευρώπη για τους πολίτες» είναι το μόνο ευρωπαϊκό πρόγραμμα που συμβάλλει συγκεκριμένα στη μείωση του δημοκρατικού ελλείμματος επιτρέποντας σε όλους τους Ευρωπαίους να συμμετέχουν άμεσα στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, όμως λαμβάνει πολύ μικρές επιδοτήσεις. Μέσα στη σημερινή συγκυρία αμφισβήτησης των ευρωπαϊκών αξιών και της δημοκρατίας, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι το πρόγραμμα αυτό θα πρέπει να διαθέτει προϋπολογισμό ύψους 500 εκατομμυρίων ευρώ στο επόμενο χρηματοδοτικό πλαίσιο, σύμφωνα με την πρόταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (21). Ομοίως, πρέπει να ενισχυθούν οι δράσεις του προγράμματος Erasmus+ που απευθύνονται στην κοινωνία πολιτών.

6.10.

Οι περισσότερες οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών αντιμετωπίζουν δυσκολίες πρόσβασης στα διαρθρωτικά ταμεία, ιδίως λόγω της απαιτούμενης συγχρηματοδότησης. Οι διατάξεις για την τεχνική βοήθεια που αποσκοπούν στη στήριξη της ανάπτυξης ικανοτήτων δεν χρησιμοποιούνται επίσης επαρκώς και συχνά προορίζονται αποκλειστικά για τις δημόσιες διοικήσεις. Ο κώδικας δεοντολογίας για την εταιρική σχέση με την κοινωνία πολιτών, που αποτελεί βασικό μέσο, δεν εφαρμόζεται δεόντως στις περισσότερες χώρες (22). Ακόμη και όταν προσκαλούνται οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών στις επιτροπές εποπτείας, ο ρόλος τους είναι περιορισμένος.

6.11.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αντιδρά άμεσα με ικανά μέτρα, συμπεριλαμβανομένης της κίνησης διαδικασίας επί παραβάσει κατά κρατών μελών, όταν οι εθνικές διοικητικές ή νομικές διατάξεις περιορίζουν την πρόσβαση εθνικών οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών σε πόρους της ΕΕ, ιδίως δε όταν τους επιβάλλονται όροι χρηματοδότησης που περιορίζουν τον ρόλο τους ως συνηγόρων.

6.12.

Μέσω της συνεχούς σύνδεσης και επαφής τους με τους πολίτες και τις επιτόπιες δραστηριότητες, οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών γνωρίζουν τις κοινωνικές προκλήσεις και ανάγκες, εξακολουθούν ωστόσο να συμμετέχουν ελάχιστα στην έρευνα. Φραγμοί στην πρόσβαση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών υπάρχουν και στο πρόγραμμα της ΕΕ για την απασχόληση και την κοινωνική καινοτομία (EaSI). Η ΕΟΚΕ ζητεί να διεξαχθεί μια πιο εμπεριστατωμένη συζήτηση για τον τρόπο ενίσχυσης της σύνδεσης μεταξύ των ερευνητών και της κοινωνίας πολιτών και προτείνει μια νέα ενότητα για τη συμμετοχή των πολιτών και τη δημοκρατία στο πλαίσιο του πυλώνα κοινωνιακών προκλήσεων του μελλοντικού προγράμματος-πλαισίου για την έρευνα.

6.13.

Η ανεργία των νέων εξακολουθεί να βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο και αποτελεί ένα από τα πιεστικότερα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσει η ΕΕ, καθώς αυξάνεται ο αριθμός των νέων που διατρέχουν κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού. Στο πλαίσιο αυτό, η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση θα πρέπει να στηρίζει περισσότερο τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών που δραστηριοποιούνται στην ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων των νέων μέσω της μη τυπικής εκπαίδευσης.

6.14.

Στον τομέα του πολιτισμού, οι περισσότερες επιχορηγήσεις δεν είναι κατάλληλες για τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών του πολιτιστικού τομέα, οι οποίες επιπλέον δεν έχουν πρόσβαση σε διάφορα χρηματοπιστωτικά μέσα, όπως σε δάνεια. Υπάρχει έλλειψη πραγματικού έργου για την ευρωπαϊκή διάσταση του πολιτισμού, σε μια εποχή κατά την οποία η διεκδίκηση της ιδιαίτερης ταυτότητας και οι λαϊκιστικές εκφράσεις καθίστανται ολοένα και πιο διαδεδομένες. Αξιοποιώντας κυρίως την πρωτοβουλία «Δημιουργική Ευρώπη», η ΕΕ πρέπει επίσης να παρέχει ισχυρότερη στήριξη στις ανεξάρτητες πολιτιστικές παραγωγές και να επενδύει στην ανάπτυξη και τη βιωσιμότητα των τοπικών, μη κερδοσκοπικών κοινοτικών μέσων ενημέρωσης.

6.15.

Όσον αφορά την αναπτυξιακή συνεργασία, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να επενδύσει περισσότερο σε δραστηριότητες συνεργασίας με επίκεντρο τους πολίτες, μεταξύ άλλων σε πτυχές ισότητας των φύλων, διακυβέρνησης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιβαλλοντικών δικαιωμάτων, ανθεκτικότητας στην κλιματική αλλαγή, παιδείας και κοινωνικής προστασίας, ιδίως μέσω μιας θεματικής προσέγγισης ανά χώρα, επιδιώκοντας τη στενή συνεργασία με την κοινωνία πολιτών.

6.16.

Ο σχεδιασμός του μελλοντικού πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου θα πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης και τις προτεραιότητες για την ισότητα των φύλων.

6.17.

Η ενίσχυση της κοινωνίας πολιτών εξαρτάται από τη βελτίωση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση, τόσο για τις μικρότερες οργανώσεις όσο και για τις πιο μειονεκτούσες ομάδες πληθυσμού. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εξετάσει στο πλαίσιο αυτό διάφορες μορφές χρηματοδότησης, καθώς και να ασχοληθεί περισσότερο με τη διοικητική απλούστευση. Θα πρέπει να προβλέπονται συστηματικότερα μηχανισμοί εκ νέου επιχορήγησης (ή αλυσιδωτών χρηματοδοτήσεων), όπως αυτοί που εφαρμόζονται στο Ευρωπαϊκό μέσο για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα ή στις επιχορηγήσεις του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ). Οι επιδοτήσεις θα πρέπει να χορηγηθούν από έναν ανεξάρτητο εθνικό φορέα κατόπιν διαδικασίας προσκλήσεως για την υποβολή προσφορών (23).

6.18.

Οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης εξακολουθούν να έχουν περιορισμένη αναλογικά πρόσβαση σε κεφάλαια. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να ενισχύσει τις ενημερωτικές της εκστρατείες σχετικά με τα διάφορα κονδύλια που απευθύνονται στις ΜΚΟ και να ενθαρρύνει περαιτέρω τις εταιρικές σχέσεις μεταξύ οργανώσεων.

6.19.

Θα ήταν επίσης χρήσιμο να θεσπιστεί συστηματικότερη παρακολούθηση και στήριξη προς τις δικαιούχους οργανώσεις, με την προσφορά κατάρτισης σχετικά με τις συμβατικές υποχρεώσεις και τους ελέγχους, η οποία θα πρέπει να παρέχεται και στις διάφορες Γενικές Διευθύνσεις που είναι αρμόδιες για την εφαρμογή του δημοσιονομικού κανονισμού.

6.20.

Πρέπει να διατίθενται βάσεις δεδομένων που θα περιλαμβάνουν περιγραφή των ήδη υλοποιηθέντων έργων και των ορθών πρακτικών για τους πιθανούς υποψηφίους με σκοπό την προώθηση της καινοτομίας και των εταιρικών σχέσεων. Η Επιτροπή θα πρέπει να συνεχίσει τις προσπάθειές της για τη μείωση του διοικητικού φόρτου κατά τη διαδικασία υποβολής προσφορών, καθώς και κατά τη διαχείριση της χρηματοδότησης, ιδίως μέσω ενιαίου ηλεκτρονικού συστήματος υποβολής προσφορών για τα διάφορα προγράμματα.

6.21.

Η αξιολόγηση των προγραμμάτων που διαχειρίζεται άμεσα η Επιτροπή θα πρέπει να είναι πιο διαφανής, αλλά και πιο προσεκτική δεδομένου του σημαντικού αριθμού αιτήσεων για ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις και του χαμηλού ποσοστού επιτυχίας. Ως εκ τούτου, η ανατροφοδότηση θα επιτρέψει στις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών που έχουν υποστεί αποτυχία να βελτιωθούν, και να αυξηθεί έτσι η εμπιστοσύνη στη διαδικασία επιλογής.

6.22.

Οι προθεσμίες για την κοινοποίηση και την υπογραφή των συμβάσεων, καθώς και για και τις πληρωμές, πρέπει να μειωθούν σημαντικά προκειμένου να περιοριστεί η ανάγκη τραπεζικών δανείων λόγω έλλειψης ρευστότητας.

6.23.

Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης από την Επιτροπή να επανεκτιμήσει τα ποσά συγχρηματοδότησης, ιδίως για τις μικρότερες οργανώσεις που δυσκολεύονται πολύ να εξασφαλίσουν άλλα κονδύλια και για όσες δραστηριοποιούνται σε διαδικασίες υπεράσπισης, όπως π.χ. οι οργανώσεις προστασίας των καταναλωτών, οι περιβαλλοντικές ενώσεις, οι οργανώσεις προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή ακόμη οι οργανώσεις προώθησης της ενεργού συμμετοχής του πολίτη. Αυτό είναι ακόμη πιο απαραίτητο καθώς οι κανόνες συγχρηματοδότησης αυξάνουν τον διοικητικό φόρτο που βαρύνει τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, με τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται λόγω της ποικιλομορφίας των συμβατικών και δημοσιονομικών κανόνων μεταξύ των χορηγών κεφαλαίων.

6.24.

Η ΕΟΚΕ χαιρετίζει επίσης θερμά την πρόταση που υπέβαλε η Επιτροπή στην πρότασή της για την αναθεώρηση του δημοσιονομικού κανονισμού (24) να λαμβάνεται υπόψη ως επιλέξιμη δαπάνη ο χρόνος εθελοντισμού, καθώς και να διευκολυνθεί η συμπερίληψη των συνεισφορών σε είδος ως συγχρηματοδότηση. Η πρόταση αποτελεί άμεση ανταπόκριση στην έκκληση που απηύθυνε η ΕΟΚΕ μέσω της γνωμοδότησής της με θέμα «Στατιστικά εργαλεία για τη μέτρηση του εθελοντισμού» (25). Η ΕΟΚΕ εκφράζει επίσης την ικανοποίησή της για την έκθεση του Κοινοβουλίου, αλλά και για την πρόταση του Συμβουλίου σχετικά με την εισαγωγή εξαίρεσης από τον κανόνα περί μη αποκόμισης κέρδους για τα μη κερδοσκοπικά σωματεία. Η ΕΟΚΕ καλεί τα όργανα της ΕΕ να καταλήξουν σε συμφωνία σχετικά με το προτεινόμενο κείμενο, η οποία θα επιτρέπει τη δίκαιη αποτίμηση του χρόνου εθελοντισμού.

6.25.

Η διαφάνεια ως προς την πρόσβαση και τον έλεγχο της χρηματοδότησης θα πρέπει να βελτιωθεί με τη θέσπιση σαφών κατευθυντήριων γραμμών για τους ελέγχους της Επιτροπής και, στην περίπτωση χρηματοδότησης από πολλαπλούς χορηγούς, με τον συνυπολογισμό των εκ των προτέρων αξιολογήσεων και επιλογών των εταίρων, αλλά και των εκ των υστέρων επαληθεύσεων και ελέγχων εκ μέρους των λοιπών χορηγών.

6.26.

Επιπλέον, θα πρέπει να διευκολυνθεί η πρόσβαση του κοινού στα ποσά και τους στόχους της χρηματοδότησης, χάρη στη μεταρρύθμιση του συστήματος δημοσιονομικής διαφάνειας της Επιτροπής. Οι πληροφορίες αυτές θα πρέπει να περιλαμβάνουν τις ετήσιες πληρωμές αντί των πολυετών δεσμεύσεων και να γίνουν περισσότερο αξιόπιστες μέσω της εναρμόνισης των βάσεων δεδομένων των διαφόρων προγραμμάτων. Ταυτόχρονα, οι ΜΚΟ πρέπει να συνεχίσουν να εφαρμόζουν τα υψηλότερα πρότυπα διαφάνειας και αυτοελέγχων.

6.27.

Τέλος, η Επιτροπή θα πρέπει να αναπτύξει εποικοδομητικό και διαρκή διάλογο μεταξύ των διαφόρων Γενικών Διευθύνσεων και των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών, ώστε να εξεταστούν οι ορθές και μη πρακτικές και να αναπτυχθεί πιο συνεκτική προσέγγιση.

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/16

Εισηγητής:

ο κ. Tom JONES

1.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι παρά τη μείωση των ισορροπημένων πληθυσμών και της παραδοσιακής οικονομικής δραστηριότητας, σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις παρατηρούνται επαρκή στοιχεία ορθής πρακτικής ώστε να είμαστε αισιόδοξοι για το αειφόρο μέλλον σε πολλούς, αν όχι σε όλους τους αγροτικούς οικισμούς. Οι οικισμοί αυτοί μπορούν να αποτελέσουν καταλύτες για ευρύτερη ανανέωση και βιώσιμη ανάπτυξη της υπαίθρου.

1.2.

Ωστόσο, η αισιοδοξία αυτή εξαρτάται από τη συνεχή και ολιστική προσπάθεια συμμετοχής ατόμων και οικονομικών πόρων σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης και σε όλους τους τομείς, ιδιωτικό και δημόσιο.

1.3.

Η ΕΟΚΕ στηρίζει πλήρως την πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής υπέρ των «έξυπνων χωριών», ιδίως δεδομένων των υποσχέσεων όσον αφορά τη συνεργασία μεταξύ των Διευθύνσεων. Τα εθνικά και περιφερειακά Προγράμματα Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ), τα οποία η ΓΔ AGRI συνδιαχειρίζεται με τα κράτη μέλη, είναι ζωτικής σημασίας, ωστόσο δεν μπορούν να επενδύσουν ικανούς πόρους στην πρωτοβουλία χωρίς τη συνδρομή άλλων εθνικών, περιφερειακών ή τοπικών δημοσίων επενδύσεων. Η ΕΟΚΕ σημειώνει και στηρίζει την υπό κατάρτιση γνωμοδότηση της Επιτροπής των Περιφερειών για τα Έξυπνα χωριά (1).

1.4.

Οι ταχείες ευρυζωνικές συνδέσεις —κινητές και σταθερές— είναι καθοριστικής σημασίας για τις προοπτικές οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης των έξυπνα αναπτυσσόμενων χωριών και κωμοπόλεων, και πρέπει να είναι καθολικά προσβάσιμες, όπως εγγυάται η «αγροτική θωράκιση» που επισημαίνεται στη διακήρυξη Cork 2.0 του 2016.

1.5.

Οι δημόσιες υπηρεσίες στον τομέα της εκπαίδευσης, της κατάρτισης, της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας, καθώς και της παιδικής μέριμνας, θα πρέπει να είναι διαθέσιμες, ολοκληρωμένες και να είναι καινοτόμες στη χρήση της τεχνολογικής προόδου.

1.6.

Οι αρχές σχεδιασμού στις αγροτικές περιοχές θα πρέπει να υποστηρίξουν μια διαδικασία που θα επιτρέπει την ανανέωση των πλεοναζόντων κτιρίων σε χωριά και κωμοπόλεις, εξασφαλίζοντας χαμηλές τιμές για τις νεοφυείς επιχειρήσεις και αντισταθμιστικές εισφορές από εγχειρήματα λιανεμπορίου στα περίχωρα των πόλεων. Κατά την παράδοση τέτοιων ανακαινισμένων κτιρίων, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες τόσο των τοπικών ΜΚΟ όσο του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα.

1.7.

Η κακή συνδεσιμότητα των μεταφορών συνιστά μια ακόμη πρόκληση και η από κοινού χρήση μεταφορικών μέσων, καθώς και τα λεωφορεία και αυτοκίνητα κοινοτικής ιδιοκτησίας συνιστώνται όπου αποσύρεται ο ιδιωτικός τομέας.

1.8.

Όπου είναι δυνατόν, οι εργοδότες θα πρέπει να ενθαρρύνονται να υποστηρίζουν την τηλεργασία και να αξιοποιούν τα πιθανά οφέλη των συμπράξεων αγροτικών/αστικών περιοχών. Η συμβολή τόσο του αγροτουρισμού όσο και του τουρισμού της υπαίθρου, οι δραστηριότητες που συνδέονται με την υγεία και η δημιουργία εμπορικού σήματος τοπικών αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων, αλλά και η αύξηση του πολιτιστικού και ιστορικού καταλόγου εκδηλώσεων είναι πολύ σημαντική στο πλαίσιο αυτό. Μέσω της ενεργού στήριξης του ΠΑΑ, υπάρχουν περιθώρια για τους επιχειρηματίες να προσελκύσουν εισερχόμενες επενδύσεις και να δημιουργήσουν και να εμπορευθούν προϊόντα προστιθέμενης αξίας.

1.9.

Η διακυβέρνηση σε άκρως τοπικό επίπεδο είναι εθνικό ή περιφερειακό ζήτημα. Ωστόσο, τα χωριά και οι κωμοπόλεις χρειάζονται χειραφέτηση με μεγαλύτερες εξουσίες και πρόσβαση σε οικονομικούς πόρους για να καθοδηγήσουν και να υποστηρίξουν τις επιθυμίες των κατοίκων τους.

1.10.

Το πρόγραμμα LEADER και οι ομάδες τοπικής δράσης θα πρέπει να υποστηριχθούν πλήρως στις προσπάθειές τους να προάγουν την τοπική ανάπτυξη, με την ενθάρρυνση της σύστασης και της ανάπτυξης ιδιωτικών και μη κερδοσκοπικών επιχειρήσεων, αλλά και με τη διασφάλιση ενός κοινοτικού πνεύματος δέσμευσης και στήριξης. Με βελτιωμένη συνεργασία, αυτές οι προσπάθειες θα μπορούσαν να επεκταθούν μέσω της Τοπικής ανάπτυξης με πρωτοβουλία τοπικών κοινοτήτων (CLLD).

1.11.

Πάνω από όλα, οι άνθρωποι στα χωριά και τις κωμοπόλεις θα πρέπει να είναι προσηλωμένοι σε μια αίσθηση κοινότητας που θα ενθαρρύνει την ηγεσία εκ των έσω. Τα σχολεία και οι τοπικοί φορείς καθοδήγησης θα πρέπει να προάγουν την ηγεσία. Οι αναδυόμενοι ηγέτες χρειάζονται την πλήρη υποστήριξη συμβουλευτικών οργανισμών και ΜΚΟ με πρόσβαση σε βέλτιστες πρακτικές και συναφή παρόμοια εγχειρήματα.

1.12.

Τα αναδυόμενα και έξυπνα αναπτυσσόμενα χωριά θα πρέπει να προβάλλονται σε περιφερειακό, εθνικό και ενωσιακό επίπεδο. Τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και οι ενδιαφερόμενοι φορείς θα πρέπει να διοργανώνουν μια ετήσια ημέρα εορτασμού για την προώθηση των επιτυχημένων, συνεκτικών κοινοτήτων χωριών και κωμοπόλεων.

1.13.

Για την ενίσχυση και την ανάπτυξη πραγματικής αίσθησης εταιρικής σχέσης μεταξύ των πόλεων ή μεγάλων κωμοπόλεων και των γειτονικών τους οικισμών, η ΕΟΚΕ στηρίζει τις συστάσεις του εγγράφου R.E.D (2) του 2016, με τίτλο «Making Europe Grow with its Rural Territories» (Κάνοντας την Ευρώπη να αναπτύσσεται με τις αγροτικές της περιοχές) και το πιλοτικό πρόγραμμα αδελφοποίησης κωμοπόλεων του Carnegie Trust. Οι αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και της κυκλικής οικονομίας πρέπει να διέπουν τις αστικές/αγροτικές εταιρικές σχέσεις.

1.14.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την έκκληση, που απευθύνει το Ευρωπαϊκό Αγροτικό Μανιφέστο που εγκρίθηκε από το 2ο Ευρωπαϊκό Αγροτικό Κοινοβούλιο τον Νοέμβριο του 2015, για «αυξημένη συνεργασία μεταξύ των κοινοτήτων, των οργανώσεων και των αρχών στις αγροτικές και τις αστικές περιοχές ώστε να αξιοποιηθούν πλήρως τα οφέλη των κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών δεσμών που μπορεί να δημιουργήσει αυτή η συνεργασία, και για εντατική ανταλλαγή ιδεών και ορθών πρακτικών μεταξύ των ιθυνόντων των αγροτικών και αστικών περιοχών».

1.15.

Η ΕΟΚΕ συνιστά η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων να καταρτίσει εξατομικευμένα προγράμματα στήριξης για τις μικρές επιχειρήσεις της υπαίθρου, τόσο τις ιδιωτικές όσο και τις κοινωνικές, συμπεριλαμβανομένων των συνεταιρισμών, όπως υποσχέθηκε στο πρόγραμμά της για την περίοδο 2017-2019.

1.16.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Νέων Γεωργών (CEJA) και άλλοι αντιπροσωπευτικοί φορείς των νέων πρέπει να υποστηριχθούν προκειμένου να ανοίξουν το δρόμο για φόρουμ νέων στις τοπικές κοινότητες, τα οποία θα χαλυβδώσουν τη δράση για τις ανάγκες και τις προσδοκίες τους. Οι νέοι χρειάζονται ισχυρότερη φωνή στην ανάπτυξη οικονομικών και κοινωνικών λύσεων, ενώ η κατάρτιση, η καθοδήγηση και η χρηματοπιστωτική στήριξη πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στις προσδοκίες τους.

1.17.

Ο στόχος υπ’ αριθμόν 11 στον κατάλογο στόχων βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών αναφέρεται στις πόλεις και τις κοινότητες. Τα βιώσιμα χωριά και οι κωμοπόλεις πρέπει να συμπεριλαμβάνονται στις «κοινότητες».

1.18.

Οι πολιτιστικές αξίες των χωριών και των κωμοπόλεων πρέπει να διαδραματίσουν εξέχοντα ρόλο στην εκστρατεία δημοσιοποίησης και στις πρωτοβουλίες του ευρωπαϊκού έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018. Σημαντική συμβολή στην προαγωγή των παραδόσεων και του πολιτισμού μπορούν να έχουν οι γηραιότεροι κάτοικοι των χωριών και άρα κρίνεται σκόπιμο να δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την ενεργοποίησή τους σε αυτά τα ζητήματα.

1.19.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την ανταλλαγή «ορθών πρακτικών» σε όλα τα επίπεδα. Αυτό συμβαίνει ήδη στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών ΕΔΑΑ, ELARD, Ecovast και ΕΑΚ, ενώ αναφέρεται και στην έκδοση «Το καλύτερο χωριό του κόσμου» (3).

2.1.

Οι αγροτικές περιοχές αποτελούν ουσιαστικό τμήμα της Ευρώπης, όπου ασκούνται οι βασικές δραστηριότητες της γεωργίας και της δασοκομίας. Οι κοινότητες των κωμοπόλεων και των χωριών βρίσκονται μέσα στις εν λόγω αγροτικές περιοχές και αποτελούν μέρος αυτών, υπήρξαν δε πάντοτε τόποι όπου ζωής και εργασίας των ανθρώπων.

2.2.

Οι κωμοπόλεις στις αγροτικές περιοχές αποτελούν το κέντρο των γύρω χωριών και οικισμών. Με τη σειρά τους, οι κωμοπόλεις βρίσκονται στην περιφέρεια μεγάλων αστικών περιοχών. Όλοι οι οικιστικοί πυρήνες αλληλοεξαρτώνται. Είναι ζωτικοί εταίροι σε αγροτικές/αστικές συμπράξεις —ιδέα που προωθείται από τη ΓΔ REGIO (4) και τον ΟΟΣΑ—, όπου οι δύο εταίροι είναι ισότιμοι όσον αφορά τη διαχείριση και το σχεδιασμό του μέλλοντός τους. Τα χωριά και οι κωμοπόλεις σε ολόκληρη την Ευρώπη έχουν αντιμετωπίσει πολλές αλλαγές —τόσο οικονομικές όσο και κοινωνικές— και εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν την ανάγκη προσαρμογής στις σύγχρονες συνθήκες.

2.3.

Μαζί με τη γεωργία και τη δασοκομία, τα χωριά και οι κωμοπόλεις είναι η ραχοκοκαλιά των αγροτικών περιοχών και παρέχουν θέσεις εργασίας, υπηρεσίες και εκπαίδευση για να εξυπηρετήσουν τόσο δικές τους ανάγκες, όσο και των γύρω χωριών και οικισμών. Με τη σειρά τους, οι κωμοπόλεις αποτελούν μέρος της περιφέρειας μεγαλύτερων πόλεων. Δημιουργείται έτσι μια σχέση μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών, η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε περιοχής. Οι αστικές και αγροτικές περιοχές παρέχουν υπηρεσίες η μία στην άλλη — οι αστικές περιοχές εξαρτώνται από τις αγροτικές για την παροχή τροφίμων και είναι μια έτοιμη αγορά για τα προϊόντα της υπαίθρου, ενώ οι αγροτικές περιοχές προσφέρουν αναψυχή και ηρεμία στους κατοίκους των πόλεων.

2.4.

Σε πολλές αγροτικές περιοχές υπάρχει ισχυρή παράδοση της αίσθησης του «ανήκειν» σε μια κοινότητα. Η παράδοση αυτή υποχωρεί και σε πολλές από τις πλέον απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές παρατηρείται επιπλέον εγκατάλειψη και παραμέληση.

3.1.

Οι αγροτικές κοινότητες αντιμετωπίζουν προκλήσεις τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της επιθυμίας συγκέντρωσης πολλών υπηρεσιών για λόγους οικονομιών κλίμακας, και μεταβολών στις μεταφορές και τα ταξίδια και στον τρόπο ζωής των ανθρώπων στη σύγχρονη εποχή. Οι τοπικές επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών εγκαταλείπουν τις αγροτικές κοινότητες, ενώ πολλά καταστήματα, τραπεζικές και ταχυδρομικές υπηρεσίες εξαφανίζονται και μικρά αγροτικά σχολεία κλείνουν.

3.2.

Στις αγροτικές περιοχές δεν γίνεται φανερή η ανεργία, καθώς τα αριθμητικά στοιχεία είναι μικρά σε σύγκριση με όσους δεν εργάζονται στις αστικές περιοχές — αντιμετωπίζουν όμως επιπλέον το πρόβλημα της πρόσβασης σε βοήθεια από τα κέντρα απασχόλησης, τα οποία εδρεύουν στις πόλεις και συχνά υποφέρουν από φθίνουσες δημόσιες συγκοινωνίες στην ύπαιθρο. Η ανεργία μπορεί να είναι χαμηλή επειδή πολλοί νέοι έχουν φύγει αναζητώντας κατάρτιση, εκπαίδευση ή απασχόληση, ενώ πολλοί από όσους παραμένουν εργάζονται για χαμηλούς μισθούς.

3.3.

Το δημόσιο ταμείο, τόσο σημαντικό για τη στήριξη των αγροτικών κοινοτήτων, αντιμετωπίζει αυξανόμενες απαιτήσεις όσον αφορά τους προϋπολογισμούς του — λόγω της γενικής αύξησης του κόστους ζωής και των αυξήσεων στο κόστος παροχής υπηρεσιών.

3.4.

Οι επενδύσεις σε δρόμους και αυτοκινητοδρόμους ενθαρρύνουν τη χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου ως του ευκολότερου τρόπου πρόσβασης στην εργασία. Οι άνθρωποι είναι πλέον πολύ περισσότερο προετοιμασμένοι να μετακινηθούν για μεγαλύτερες αποστάσεις, όμως αυτό με τη σειρά του έχει ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι να εξαρτώνται λιγότερο από την απασχόληση ή την παροχή υπηρεσιών στην τοπική τους κοινότητα.

3.5.

Οι καταναλωτικές συνήθειες των ανθρώπων έχουν αλλάξει. Συχνά κάνουν τις αγορές τους εκεί όπου εργάζονται, συνήθως σε μια μεγάλη πόλη, και όχι στο χωριό ή την κωμόπολή τους. Ψωνίζουν επίσης μέσω του διαδικτύου, με τα αγαθά να παραδίδονται στο σπίτι τους. Όλα αυτά έχουν συμβάλει στην κατάρρευση των τοπικών καταστημάτων.

3.6.

Οι νέοι εγκαταλείπουν τις αγροτικές περιοχές για να βρουν κατάρτιση, εκπαίδευση και εργασία στις πόλεις. Χωρίς τη διατήρηση θέσεων εργασίας στις αγροτικές περιοχές, είναι δύσκολο να τους προσελκύσουμε να επιστρέψουν στις αγροτικές κοινότητες. Είναι επείγουσα ανάγκη οι προβληματισμοί των νέων να βρεθούν στην καρδιά της τοπικής δημοκρατίας. Οι αντιπροσωπευτικές οργανώσεις των νέων πρέπει να στηριχθούν στην ενθάρρυνση της συμμετοχής στη διακυβέρνηση. Ομοίως, οι οικονομικοί και οι κοινωνικοί οργανισμοί πρέπει να θωρακίσουν τις συμβουλές και τη χρηματοπιστωτική τους στήριξη ως προς τους νέους.

3.7.

Η συνοχή μεταξύ των γενεών τίθεται σε κίνδυνο λόγω της αριθμητικής ανισορροπίας μεταξύ των ηλικιακών ομάδων. Η διαθεσιμότητα εξατομικευμένων μέτρων απασχόλησης, σχολείων και παιδικής μέριμνας, από κοινού με τις οικονομικά προσιτές κατοικίες στις αγροτικές περιοχές είναι ζωτικής σημασίας προκειμένου να μπορέσουν οι νέοι και οι οικογένειες με παιδιά να παραμείνουν ή να επιστρέψουν στις αγροτικές κοινότητες. Ενίοτε, τα μέλη μιας κοινότητας έχουν διαφορετικές απόψεις για την τοπική οικονομική δραστηριότητα. Πρέπει να υπάρχει διάλογος και κατανόηση ώστε να εξισορροπείται η ήρεμη ατμόσφαιρα με τις κατάλληλες πρωτοβουλίες δημιουργίας απασχόλησης.

4.1.

Η πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα έξυπνα χωριά είναι ζωτικής σημασίας, ιδίως δεδομένων των υποσχέσεων συνεργασίας μεταξύ των Διευθύνσεων. Το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης της ΓΔ AGRI δεν μπορεί να επενδύσει ικανούς πόρους στην πρωτοβουλία χωρίς τη συνδρομή άλλων ΓΔ και εθνικών, περιφερειακών ή τοπικών δημοσίων επενδύσεων. Αυτή η πιλοτική πρωτοβουλία πρέπει να συμπεριληφθεί, μετά από αξιολόγηση, σε κάθε νέα κοινή γεωργική πολιτική και στα περιφερειακά προγράμματα και να υλοποιηθεί προκειμένου οι κωμοπόλεις να συμπεριληφθούν στην «αναγέννηση της υπαίθρου».

4.2.

Η ευρυζωνικότητα είναι απαραίτητη για όλες τις αγροτικές περιοχές. Η βελτίωση της ευρυζωνικής κάλυψης -τόσο κινητής όσο και σταθερής- θα μπορούσε να βοηθήσει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων. Όχι μόνο τις αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις και τη δυνατότητα «εργασίας από το σπίτι», αλλά και την ποιότητα της καθημερινότητας των ανθρώπων. Θα μπορούσε να καταστήσει δυνατή την ηλεκτρονική μάθηση, την πρόσβαση σε καλύτερη υγειονομική περίθαλψη και την εμπορία επιγραμμικά διαθέσιμων υπηρεσιών. Υφίστανται παραδείγματα ορθών πρακτικών όπου η βελτιωμένη πρόσβαση στο διαδίκτυο στις αγροτικές περιοχές ωφέλησε τις κοινότητες. Πρέπει να καταστούν διαθέσιμες οι βασικές γνώσεις που θα επιτρέπουν ιδίως στους ηλικιωμένους πολίτες να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο.

4.3.

Όπου είναι δυνατόν, οι εργοδότες θα πρέπει να ενθαρρύνονται να υποστηρίζουν την τηλεργασία και να αξιοποιούν τα πιθανά οφέλη των συμπράξεων αγροτικών/αστικών περιοχών. Μέσω της ενεργού στήριξης του ΠΑΑ, υπάρχουν περιθώρια για τους επιχειρηματίες να προσελκύσουν εισερχόμενες επενδύσεις και να δημιουργήσουν και να εμπορευθούν προϊόντα προστιθέμενης αξίας όπως τρόφιμα, ποτά, το τοπίο και την ιστορική κληρονομιά, πολιτιστικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες και δραστηριότητες για την υγεία, διασφαλίζοντας παράλληλα τη συνέχεια των αγροτικών βιοτεχνικών και περιβαλλοντικών δεξιοτήτων.

4.4.

Οι δημόσιες υπηρεσίες στον τομέα της εκπαίδευσης, της κατάρτισης, της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας θα πρέπει να ολοκληρωθούν, να ομαδοποιηθούν και να είναι καινοτόμες στη χρήση της τεχνολογικής προόδου ώστε να αποφεύγονται οι διακρίσεις και ο αποκλεισμός, ιδίως των ηλικιωμένων και των εφήβων κατοίκων της υπαίθρου. H διασπορά κρατικών υπηρεσιών θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα για τη μείωση του κορεσμού των πόλεων/αστικών περιοχών και της ρύπανσης, προωθώντας παράλληλα μια αίσθηση δικαιοσύνης στην ύπαιθρο. Οι τοπικές αρχές οφείλουν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο κατά τον σχεδιασμό όσον αφορά τις αγροτικές περιοχές και να διασφαλίσουν θετική δράση μέσα στις αγροτικές κοινότητες, έτσι ώστε να τις βοηθήσουν να ενθαρρύνουν και να υποστηρίξουν το αειφόρο μέλλον τους. Οι υπηρεσίες μπορεί να είναι σε θέση να μοιράζονται ένα κτίριο, ή αχρησιμοποίητα κτίρια μπορεί να στεγάζουν νέες επιχειρηματικές χρήσεις, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας που μπορεί να παρέχουν ευκαιρίες για μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα. Κατά την παράδοση τέτοιων ανακαινισμένων κτιρίων θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες τόσο των τοπικών ΜΚΟ όσο του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα.

4.5.

Πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες ώστε να αναπτυχθεί μια πραγματική αίσθηση συνεργασίας μεταξύ των πόλεων ή των μεγάλων κωμοπόλεων και των γειτονικών τους οικισμών, προκειμένου να μοιράζονται υπό αμοιβαία αποδεκτούς όρους την αίσθηση του ανήκειν, εμπορικά σήματα και κοινές επενδύσεις. Από κοινού με άλλες οργανώσεις, το R.E.D. συνέστησε το 2016 μια Ευρωπαϊκή πολιτική στρατηγική για τις αγροτικές περιοχές έως το 2030 (5). Ένα άλλο παράδειγμα είναι το πιλοτικό πρόγραμμα αδελφοποίησης κωμοπόλεων του Carnegie Trust. Οι αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και της κυκλικής οικονομίας πρέπει να διέπουν τις αστικές/αγροτικές εταιρικές σχέσεις.

4.6.

Το 2ο Ευρωπαϊκό αγροτικό κοινοβούλιο (ΕΑΚ) ενέκρινε τον Νοέμβριο του 2015 το Ευρωπαϊκό Αγροτικό Μανιφέστο. Το δίκτυο ΕΑΚ, με εταίρους σε 40 ευρωπαϊκές χώρες, ασχολείται με τα θέματα που ορίζονται στο Μανιφέστο. Το ΕΑΚ εργάζεται για «αυξημένη συνεργασία μεταξύ των κοινοτήτων, των οργανώσεων και των αρχών στις αγροτικές και τις αστικές περιοχές ώστε να αξιοποιηθούν πλήρως τα οφέλη των κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών δεσμών που μπορεί να δημιουργήσει αυτή η συνεργασία, και για εντατική ανταλλαγή ιδεών και ορθών πρακτικών μεταξύ των ιθυνόντων των αγροτικών και των αστικών περιοχών». Οι εταίροι εργάζονται επί διαφορετικών θεμάτων, όπως «Κωμοπόλεις», «Βιώσιμες υπηρεσίες και υποδομές» και «Ολοκληρωμένη αγροτική ανάπτυξη και LEADER/CLLD», με τελικό αποτέλεσμα την έκθεση που θα παρουσιαστεί και θα συζητηθεί κατά το 3ο Ευρωπαϊκό αγροτικό κοινοβούλιο στο Φένχορστ των Κάτω Χωρών τον Οκτώβριο του 2017.

4.7.

Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων πρέπει να καταρτίσει εξατομικευμένα προγράμματα στήριξης για τις μικρές επιχειρήσεις της υπαίθρου, τόσο τις ιδιωτικές όσο και τις κοινωνικές, συμπεριλαμβανομένων των συνεταιρισμών, όπως υποσχέθηκε στο πρόγραμμά της για την περίοδο 2017-2019 και ακολουθώντας το παράδειγμα της στήριξής της στην επιχείρηση «Τα σπιτικά της Νίκης» στον Αγρό στο όρος Τρόοδος της Κύπρου.

4.8.

Ο εθελοντικός τομέας είναι πολύ δραστήριος στις αγροτικές περιοχές και συμβάλλει στον συντονισμό των δράσεων βοηθώντας τους πολίτες να συνεργαστούν. Οι κοινωνικές και κοινοτικές επιχειρήσεις, όπως οι 300 κοινωνικοοικονομικές επιχειρήσεις της Δανίας στις οποίες επιτρέπεται η χρήση του σήματος «RSV», δηλαδή Εγγεγραμμένη Κοινωνικοοικονομική Επιχείρηση (Virksomhed) ή το καφέ Cletwr στην Ουαλία, συμβάλλουν ολοένα περισσότερο στην αντικατάσταση της απώλειας δημοσίων και ιδιωτικών υπηρεσιών. Το έργο τους συνάδει με τις ιδέες της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ). Η στήριξη και οι συμβουλές οργανώσεων όπως το Ίδρυμα Plunkett για την επίτευξη και τη διατήρηση της βιωσιμότητας των κοινωνικών και κοινοτικών επιχειρήσεων είναι σημαντική.

4.9.

Οι κάτοικοι χωριών και κωμοπόλεων αντιπροσωπεύουν όλα τα κοινωνικά στρώματα, και όλοι χρειάζεται να έχουν άποψη μέσα στην τοπική τους κοινότητα. Το χαμηλότερο επίπεδο δημόσιας διοίκησης —ενοριακά συμβούλια ή (μικροί) δήμοι— πρέπει να εμπλέκεται στη λήψη αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο και οφείλει να ενισχυθεί και να ενδυναμωθεί ώστε να ανταποκρίνεται στην ανάγκη αυτή. Οι πολίτες αισθάνονται υπερήφανοι για τις τοπικές κοινότητες και αυτό μπορεί να αναγνωριστεί ως πόρος και να χρησιμοποιηθεί για να ενθαρρύνει και άλλους να συμμετέχουν. Οι συνταξιούχοι επιχειρηματίες και όσοι έχουν εργαστεί στον δημόσιο ή στον πολιτικό τομέα έχουν πολλές δεξιότητες να προσφέρουν. Τα ευρωπαϊκά και τοπικά προγράμματα υλοποιούν έργα τα οποία έχουν ενθαρρύνει την ανάπτυξη τοπικών εταιρικών σχέσεων στο χωριό ή την κωμόπολή τους, διαδικασία από την οποία έχουν αναδυθεί πολλοί κοινοτικοί επιχειρηματίες. Αυτοί προέρχονται από όλους τους τομείς και έχουν εξελιχθεί σε πρεσβευτές για την κοινότητά τους.

4.10.

Τα χωριά και οι κωμοπόλεις αποτελούν σημαντικό μέρος του πολιτισμού της Ευρώπης. Συχνά διατηρούν τα τοπικά έθιμα και τις παραδόσεις τους. Οι εν λόγω αγροτικοί οικισμοί είναι συνήθως «ιστορικοί» και η αρχιτεκτονική τους αντανακλά τα τοπικά οικοδομικά υλικά και την τεχνοτροπία πολλών αιώνων. Τα κέντρα των κωμοπόλεων διατηρούν συνήθως περισσότερες τοπικές επιχειρήσεις και δεν έχουν κατακλυστεί από τις τυποποιημένες προσόψεις που απαιτούν οι αλυσίδες καταστημάτων, όπως συμβαίνει στα κέντρα των μεγάλων πόλεων. Οι μικροί αγροτικοί οικισμοί είναι επίσης στενά συνδεδεμένοι με τα τοπία που τους περιβάλλουν και το περιβάλλον αυτό αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μέρος της ατμόσφαιρας του χωριού και της κωμόπολης, αντικατοπτρίζοντας την πολύ διαφορετική τους προέλευση — θέσεις άμυνας σε κορυφές λόφων, σημεία διέλευσης ποταμών, γραμμές πηγών, περιοχές κοντά σε λίμνη, νησιά ή ακτές κ.λπ. Οι πολιτιστικές αξίες των χωριών και των κωμοπόλεων πρέπει να διαδραματίσουν εξέχοντα ρόλο στην εκστρατεία δημοσιοποίησης και τις πρωτοβουλίες του ευρωπαϊκού έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018. Σημαντική συμβολή στην προαγωγή των παραδόσεων και του πολιτισμού μπορούν να έχουν οι γηραιότεροι κάτοικοι των χωριών και άρα κρίνεται σκόπιμο να δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την ενεργοποίησή τους σε αυτά τα ζητήματα.

4.11.

Αυτά τα χωριά και οι κωμοπόλεις διαθέτουν πολύτιμα περιουσιακά στοιχεία τα οποία μπορούν να αξιοποιήσουν στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν ή να βελτιώσουν την τοπική τους οικονομία. Συνδέονται με την τοπική γεωργία, τη δασοκομία και την παραγωγή ενέργειας, καθώς και με τον αγροτουρισμό και τον τουρισμό της υπαίθρου, δραστηριότητες που σχετίζονται με την υγεία, πολιτιστικά φεστιβάλ, την προστασία του περιβάλλοντος και την εκπαίδευση. Υπάρχουν εκατοντάδες παραδείγματα σε όλη την Ευρώπη, όπως το Kozard στην Ουγγαρία και το Alston Manor στην Αγγλία, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν πρότυπα προς μίμηση. Η έκθεση «Η σημασία των κωμοπόλεων» της Ecovast αποτελεί επίσης πολύτιμη συμβολή στην περιγραφή και την κατανόηση της σημασίας των ρόλων που διαδραματίζουν τα χωριά και οι κωμοπόλεις.

4.12.

Οι μελλοντικές αγροτικές πολιτικές που συμφωνήθηκαν με ενθουσιασμό κατά τη διάσκεψη του Cork 2.0 τον Σεπτέμβριο του 2016 θα πρέπει να βοηθήσουν τα κράτη μέλη και τις περιφέρειες να αναπτύξουν υποστηρικτικές αγροτικές πολιτικές και να ενθαρρύνουν έργα στα πλαίσια ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Η εφαρμογή της αγροτικής θωράκισης που περιγράφεται στη Διακήρυξη του Cork 2.0 είναι απαραίτητη για την ΕΕ, τα κράτη μέλη και τις περιφέρειες.

4.13.

Η μεθοδολογία LEADER και η CLLD που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ παρέχουν εργαλεία που συμβάλλουν στην ενίσχυση και τη χειραφέτηση των αγροτικών κοινοτήτων. Το πρόγραμμα LEADER και οι ομάδες τοπικής δράσης μπορούν να υποστηρίξουν τοπικές προσπάθειες για την ανάπτυξη επιχειρήσεων ώστε ιδιωτικές και μη κερδοσκοπικές επιχειρήσεις να ξεκινήσουν και να αναπτυχθούν, αλλά και να διασφαλίσουν ένα αφοσιωμένο και υποστηρικτικό κοινοτικό πνεύμα. Το πρόγραμμα LEADER υποστηριζόταν μέχρι το 2014 από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, ωστόσο από το 2015 και άλλα διαρθρωτικά και επενδυτικά ταμεία μπορούν να εφαρμόσουν τη μεθοδολογία μέσω της πολυταμειακής χρηματοδότησης με προσέγγιση CLLD. Κάτι τέτοιο απαιτεί βελτιωμένη συνεργασία, ενώ καλά παραδείγματα αποτελούν τα IRD Duhallow και SECAD στην κομητεία του Κορκ και το PLANED στην Ουαλία, τα οποία υλοποιούν εδώ και πολλά χρόνια δράσεις CLLD από τη βάση.

4.14.

Υπάρχουν πολλά αγροτικά προγράμματα στα πλαίσια ευρωπαϊκών προγραμμάτων τα οποία καταδεικνύουν σαφώς μια τεράστια ποικιλία «ορθών πρακτικών» σε κωμοπόλεις και χωριά. Η ορθή πρακτική καταδεικνύει επίσης την ανάγκη και την αξία των μεσαζόντων για την υποστήριξη επιχειρηματιών και μικρών ομάδων.

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/22

Εισηγητής:

ο κ. Cillian LOHAN

1.1.

Η έννοια της κλιματικής δικαιοσύνης αντιμετωπίζει την παγκόσμια αλλαγή του κλίματος ως πολιτικό και ηθικό ζήτημα και όχι απλώς ως αυστηρά περιβαλλοντικό. Συνήθως αντιμετωπίζεται σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο χωρικής και χρονικής αλληλεξάρτησης και αναγνωρίζει ότι οι πλέον ευάλωτες και φτωχές κοινωνικές ομάδες συχνά υφίστανται το μεγαλύτερο μέρος των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Αυτό συμβαίνει δε παρά το γεγονός ότι οι ομάδες αυτές είναι οι λιγότερο υπεύθυνες για τις εκπομπές που οδήγησαν στην κλιματική κρίση. Γενικότερα, στην παρούσα γνωμοδότηση, η κλιματική δικαιοσύνη αναγνωρίζει την ανάγκη να εξεταστεί κατά πόσον είναι δίκαιο να υφίστανται οι πολίτες και οι τοπικές κοινότητες τον συχνά δυσανάλογο αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής, τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις ανεπτυγμένες οικονομίες.

1.2.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα σε ένα υγιεινό καθαρό περιβάλλον και δικαιούνται να αναμένουν από τις κυβερνήσεις να επωμιστούν την ευθύνη για τις εθνικές τους δεσμεύσεις και τις εθνικά καθορισμένες συνεισφορές (ΕΚΣ) στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παρισιού έναντι των παραγόντων και των απειλών που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, αναγνωρίζοντας όχι μόνο τις πιο προφανείς περιβαλλοντικές και οικονομικές πτυχές αλλά και τον κοινωνικό αντίκτυπο.

1.3.

Η ΕΟΚΕ προτείνει την έναρξη δημόσιας συζήτησης σχετικά με τον Χάρτη δικαιωμάτων της ΕΕ για το κλίμα, με σκοπό την ενσωμάτωση των δικαιωμάτων των πολιτών και της φύσης στις προκλήσεις που θέτει η παγκόσμια κρίση της κλιματικής αλλαγής. Παρότι αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο που διαδραματίζει η ΕΕ για την προώθηση ενός ισχυρού και δίκαιου διεθνούς καθεστώς για το κλίμα, η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και τις εθνικές κυβερνήσεις να αναλάβουν δράση για την κλιματική δικαιοσύνη σε όλα τα επίπεδα: παγκόσμιο, ευρωπαϊκό, εθνικό και κοινοτικό. Η διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την επίτευξη αυτού του φιλόδοξου στόχου. Η κλιματική δικαιοσύνη αφορά τη δικαιοσύνη τόσο για τους ανθρώπους όσο και για το περιβάλλον από το οποίο εξαρτιόμαστε — και τα δύο είναι αλληλένδετα. Εν προκειμένω, η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει δύο πρόσφατες πρωτοβουλίες: το Παγκόσμιο σύμφωνο για το Περιβάλλον και το σχέδιο Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων της Ανθρωπότητας.

1.4.

Τα συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης πρέπει να αλλάξουν ώστε να προσαρμοστούν στην κλιματική αλλαγή και να τη μετριάσουν. Η εν λόγω μετάβαση θα πρέπει να πραγματοποιηθεί σε παγκόσμια κλίμακα και σε τομεακό πλαίσιο και η ΕΕ μπορεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο εν προκειμένω. Οι πλέον ευάλωτοι επιχειρηματικοί τομείς και εργαζόμενοι πρέπει να προσδιοριστούν και να υποστηριχθούν δεόντως. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διαδικασία μετάβασης χρειάζεται να υποστηριχθούν τα συστήματα διατροφής και τα ενδιαφερόμενα μέρη των αντίστοιχων κλάδων. Η βιώσιμη κατανάλωση τροφίμων πρέπει να ξεκινήσει από το προκαταρκτικό στάδιο της προετοιμασίας του εδάφους και της διαχείρισης των φυσικών συστημάτων ώστε να παρασχεθεί το κύριο δομικό στοιχείο των τροφίμων. Η ΕΕ πρέπει να κατέχει ηγετική θέση στην προώθηση της βιώσιμης διαχείρισης και της προστασίας των εδαφών.

1.5.

Η ισχύς των καταναλωτών για την επίτευξη της μετάβασης μπορεί να αξιοποιηθεί μόνον όταν οι καταναλωτές έχουν την επιλογή βιώσιμων και δεοντολογικά ορθών εναλλακτικών λύσεων που δεν οδηγούν σε μείωση της άνεσης ή της ποιότητας από πλευράς υπηρεσίας, χρήσης ή προσβασιμότητας. Εφικτές εναλλακτικές λύσεις για τους καταναλωτές μπορούν να αναπτυχθούν μέσω των νέων οικονομικών μοντέλων, όπως η ψηφιακή, η συνεργατική και η κυκλική οικονομία, καθώς και μέσω της διεθνούς συνεργασίας για την παγκόσμια και τομεακή μετάβαση στα εν λόγω μοντέλα.

1.6.

Οι μηχανισμοί στήριξης, συμπεριλαμβανομένων των δημοσίων πόρων και των οικονομικών μέσων, πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η ύπαρξη υποδομής και κατάλληλης στήριξης για τους καταναλωτές που επιθυμούν να επιλέξουν έναν τρόπο ζωής με χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, συμπεριλαμβανομένης της παροχής βοήθειας για την κάλυψη του υψηλότερου κόστους των δεοντολογικά ορθών/μακράς διαρκείας/βιώσιμων αγαθών και υπηρεσιών, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα ότι δεν διακυβεύεται η ανταγωνιστικότητα.

1.7.

Χρειάζεται, αφενός, να διενεργηθεί χαρτογράφηση της μετατόπισης θέσεων εργασίας σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και, αφετέρου, να επιδιωχθεί ο εντοπισμός των ευκαιριών όσο το δυνατόν πιο έγκαιρα. Αυτό θα καταστήσει εφικτό τον σχεδιασμό και την εφαρμογή των πλέον αποτελεσματικών πολιτικών ώστε να διασφαλιστεί η προστασία των εργαζομένων και να διατηρηθεί η ποιότητα ζωής στο πλαίσιο μιας δίκαιης μετάβασης.

1.8.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την έκκλησή της για τη δημιουργία Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ενεργειακής Ένδειας (1), στο οποίο θα πρέπει να συμμετέχουν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, με μέλημα τον προσδιορισμό των ευρωπαϊκών δεικτών ενεργειακής φτώχειας. Δικαιοσύνη για όλους τους πολίτες σημαίνει εξασφάλιση καθαρής, οικονομικά προσιτής και προσβάσιμης ενέργειας στους πάντες.

1.9.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να διακοπούν οι επιδοτήσεις των ορυκτών καυσίμων και να υποστηριχθεί η μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

1.10.

Οι αποτελεσματικές πολιτικές βιωσιμότητας εξαρτώνται από την ικανότητα διασφάλισης του σαφούς εντοπισμού, της κατά προτεραιότητα αντιμετώπισης και της επαρκούς χρηματοδότησης των μορφών στήριξης της μετάβασης. Ταυτόχρονα, η ΕΕ πρέπει να ξεκινήσει εκτενέστατες διεθνείς διαπραγματεύσεις με μέλημα την επίτευξη μιας παγκόσμιας συμφωνίας ικανής να μετριάσει τους βασικούς παράγοντες που συντελούν στην κλιματική αλλαγή και να υποστηρίξει ένα πιο βιώσιμο παγκόσμιο οικονομικό μοντέλο.

2.1.

Η παρούσα γνωμοδότηση πρωτοβουλίας εντάσσεται στο πλαίσιο του σχεδίου εργασίας του Παρατηρητηρίου Βιώσιμης Ανάπτυξης για το 2017. Η κλιματική δικαιοσύνη είναι ένα θέμα που μας επηρεάζει όλους, παρά ταύτα όμως παρατηρείται έλλειψη δράσης σε επίπεδο ΕΕ. Είναι μια ευκαιρία για την ΕΟΚΕ προκειμένου να αναλάβει ηγετικό ρόλο και να καταθέσει τις αρχικές της προτάσεις όσον αφορά την Ευρώπη. Πολλές πτυχές της κλιματικής δικαιοσύνης πρέπει να συζητηθούν περισσότερο σε βάθος, όπως π.χ. το ζήτημα της παγκόσμιας και της επιμέρους κατανομής των δικαιωμάτων εκπομπής.

2.2.

Η ΕΟΚΕ επιθυμεί να λάβει θεσμική θέση προκειμένου να εκθέσει την άποψη της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών της ΕΕ στη συζήτηση σχετικά με τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής και τη βέλτιστη δυνατή αντιμετώπιση αυτού του αντικτύπου κατά τρόπο δίκαιο και ορθό.

2.3.

Στο πλαίσιο των διεθνώς εγκεκριμένων Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) των Ηνωμένων Εθνών, της Συμφωνίας του Παρισιού, αλλά και του γεγονότος ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής γίνονται ήδη αισθητές, χρειάζεται μεγαλύτερη συνειδητοποίηση του επείγοντος χαρακτήρα που προσλαμβάνει η υλοποίηση της κλιματικής δικαιοσύνης με συγκεκριμένες δράσεις.

3.1.

Η έννοια της κλιματικής δικαιοσύνης αντιμετωπίζει την παγκόσμια αλλαγή του κλίματος ως πολιτικό και ηθικό ζήτημα και όχι απλώς ως αυστηρά περιβαλλοντικό. Αναγνωρίζει ότι οι πλέον ευάλωτες και φτωχές κοινωνικές ομάδες συχνά υφίστανται το μεγαλύτερο μέρος των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Η έννοια αυτή συνήθως αντιμετωπίζεται σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο χωρικής και χρονικής αλληλεξάρτησης, δηλαδή με επίκεντρο τις ευθύνες των χωρών που έχουν αναπτυχθεί με βάση την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων.

3.2.

Οι ΣΒΑ υπερβαίνουν τους προκατόχους τους (ΑΣΧ), αναγνωρίζοντας την αμοιβαία ευθύνη, την κυριότητα, τη συλλογική δράση και την ανάγκη συμμετοχικών διαδικασιών χωρίς αποκλεισμούς. Παρότι αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο που διαδραματίζει η ΕΕ για την προώθηση ενός ισχυρού και δίκαιου διεθνούς καθεστώς για το κλίμα, η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και τις εθνικές κυβερνήσεις να αναλάβουν δράση για την κλιματική δικαιοσύνη σε όλα τα επίπεδα: παγκόσμιο, ευρωπαϊκό, εθνικό και κοινοτικό. Η διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την επίτευξη αυτού του φιλόδοξου στόχου. Κατά συνέπεια, στην παρούσα γνωμοδότηση, η κλιματική δικαιοσύνη αναγνωρίζει την ανάγκη να εξεταστεί κατά πόσον είναι δίκαιο να υφίστανται οι πολίτες και οι τοπικές κοινότητες τον συχνά δυσανάλογο αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής, τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις ανεπτυγμένες οικονομίες.

3.3.

Υπάρχει πρόβλημα αντίστασης στις πολιτικές για την αλλαγή του κλίματος, ενώ θεωρείται ότι αυτές τιμωρούν τον μέσο πολίτη, ορισμένους συγκεκριμένους τομείς (π.χ. τα γεωργικά προϊόντα διατροφής ή τις μεταφορές) ή τις τοπικές κοινότητες και τα άτομα που εξαρτώνται από τα ορυκτά καύσιμα, παρά τα οφέλη που αποφέρουν οι πολιτικές αυτές.

3.4.

Διαφορετικές πρωτοβουλίες πολιτικής επικεντρώνονται σε τομείς και κλάδους που επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τις κλιματικές προκλήσεις, όπως είναι η υγεία, οι μεταφορές, η γεωργία ή η ενέργεια. Η κλιματική δικαιοσύνη μπορεί να προσφέρει μια συνολική ολοκληρωμένη προσέγγιση προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα επιτυγχάνεται με δίκαιο και ισότιμο τρόπο.

3.5.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η κλιματική δικαιοσύνη δεν αφορά μόνον όσους πλήττονται άμεσα από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αλλά και όσους επηρεάζονται από τους κύριους παράγοντες πρόκλησης της αλλαγής του κλίματος λόγω της εξάρτησης από αγαθά, υπηρεσίες και τρόπους ζωής που συνδέονται με υψηλές εκπομπές και χαμηλή απόδοση πόρων.

4.1.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα σε ένα υγιεινό καθαρό περιβάλλον και δικαιούνται να αναμένουν από τις κυβερνήσεις να επωμιστούν την ευθύνη για τις εθνικές τους δεσμεύσεις και τις εθνικά καθορισμένες συνεισφορές (ΕΚΣ) στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παρισιού έναντι των παραγόντων και των απειλών που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, αναγνωρίζοντας όχι μόνο τις πιο προφανείς περιβαλλοντικές και οικονομικές πτυχές αλλά και τον κοινωνιακό αντίκτυπο.

4.1.2.

Ο πυλώνας των κοινωνικών δικαιωμάτων της ΕΕ οφείλει να χρησιμεύσει ως πυξίδα για μια ανανεωμένη διαδικασία σύγκλισης προς καλύτερες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης μεταξύ των κρατών μελών. Βασίζεται σε 20 αρχές, πολλές από τις οποίες θα επηρεαστούν, είτε άμεσα από την κλιματική αλλαγή, είτε έμμεσα από την ανάγκη μετάβασης σε νέα οικονομικά μοντέλα.

4.1.3.

Η ΕΟΚΕ προτείνει, στο πλαίσιο των ανθρωπίνων και των κοινωνικών δικαιωμάτων, την έναρξη δημόσιας συζήτησης σχετικά με τη σύνταξη Χάρτη δικαιωμάτων για το κλίμα. Ο Χάρτης αυτός θα ενσωματώνει τα δικαιώματα των πολιτών και της φύσης στο πλαίσιο των προκλήσεων που θέτει η κρίση της κλιματικής αλλαγής. Εν προκειμένω, η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει το σχέδιο Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων της Ανθρωπότητας που καταρτίστηκε από την κ. Corinne Lepage το 2015, ενόψει της COP 21.

4.1.4.

Τα δικαιώματα της φύσης αναγνωρίζονται πλέον σε διάφορες χώρες του κόσμου μέσω της νομοθετικής διαδικασίας. Για παράδειγμα, το 2015 στις Κάτω Χώρες, μια ΜΚΟ —το Ίδρυμα Urgenda— κέρδισε μια αγωγή σχετική με το κλίμα σε βάρος της κυβέρνησης. Το Ανώτατο Δικαστήριο των Κάτω Χωρών επιβεβαίωσε με συνέπεια την αρχή σύμφωνα με την οποία η κυβέρνηση μπορεί να θεωρηθεί νομικά υπεύθυνη για τη μη λήψη επαρκών μέτρων με σκοπό την πρόληψη των προβλέψιμων ζημιών που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή. Παρόμοιες υποθέσεις προετοιμάζονται στο Βέλγιο και τη Νορβηγία. Επιπλέον, πρωτοβουλίες όπως το Παγκόσμιο σύμφωνο για το Περιβάλλον, το οποίο δρομολογήθηκε στις 24 Ιουνίου 2017, ανταποκρίνονται στην ανάγκη δίκαιης περιβαλλοντικής διακυβέρνησης σε παγκόσμια κλίμακα, συμπληρώνοντας τα «δικαιώματα τρίτης γενιάς» με ένα γενικό, διατομεακό και οικουμενικό μέσο αναφοράς.

4.1.5.

Υπάρχει ανάγκη να διασφαλιστεί ότι οι πλέον ευάλωτες κοινωνικές ομάδες δεν φέρουν αδικαιολόγητα βάρη και ότι το κόστος μετάβασης σε ένα οικονομικό μοντέλο που ανταποκρίνεται στο κλίμα κατανέμεται δίκαια σε ολόκληρη την κοινωνία. Για παράδειγμα, η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» θα πρέπει να εφαρμόζεται στο επίπεδο όσων δημιουργούν τη ρύπανση και επωφελούνται από αυτή, σε αντίθεση με το επίπεδο του τελικού χρήστη σε περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν υπάρχει εφικτή εναλλακτική λύση. Η προσεκτική και ενδεδειγμένη εφαρμογή αυτής της σημαντικής αρχής έχει ήδη εξεταστεί στο παρελθόν από την ΕΟΚΕ (2).

4.1.6.

Θα υπάρξει αυξημένη μετανάστευση (μεταξύ άλλων και κλιματικών προσφύγων) παντός είδους, λόγω των εκτοπισμένων ατόμων (3). Έχουμε ήδη διαπιστώσει πόσο ελλιπώς προετοιμασμένοι είμαστε στην ΕΕ για να αντιμετωπίσουμε αυτό το θέμα, αλλά και το θέμα των δυσανάλογων επιβαρύνσεων μεταξύ των κρατών μελών. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη επισημάνει με ποιον τρόπο οι μη ισορροπημένες οικονομικές διαδικασίες μπορούν να προκαλέσουν αποσταθεροποίηση στη συγκεκριμένη περίπτωση (4).

4.1.7.

Σε επίπεδο ΕΕ δεν υπάρχει διακριτό μέσο που να εφαρμόζεται στα «περιβαλλοντικά εκτοπισμένα άτομα», όπως διαπιστώθηκε σε πρόσφατη μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τους κλιματικούς πρόσφυγες. Η οδηγία για την προσωρινή προστασία είναι ένα πολιτικά δυσκίνητο μέσο για την αντιμετώπιση τυχόν μαζικής εκτόπισης και η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τη θέση σύμφωνα με την οποία ότι η Συνθήκη της Λισαβόνας παρέχει επαρκώς ευρεία εντολή για την αναθεώρηση της μεταναστευτικής πολιτικής προκειμένου να ρυθμιστεί το καθεστώς των «περιβαλλοντικά εκτοπισμένων ατόμων».

4.2.1.

Τα συστήματα παραγωγής τροφίμων και οι τρόποι διατροφής θα αλλάξουν ώστε να προσαρμοστούν στην κλιματική αλλαγή και να τη μετριάσουν. Όλοι οι πολίτες εξαρτώνται από τον κλάδο των γεωργικών προϊόντων διατροφής (π.χ. αγρότες, οικογένειες, παράγοντες της αλυσίδας εφοδιασμού, καταναλωτές κ.ά.) και επομένως η μετάβαση σε μια κοινωνία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα θα πρέπει να διασφαλίζει ότι οι πληγέντες θα βοηθηθούν και θα υποστηριχθούν κατά τις συντελούμενες αλλαγές. Επιπλέον, η εν λόγω μετάβαση θα πρέπει να πραγματοποιηθεί σε παγκόσμια κλίμακα και σε τομεακό πλαίσιο και η ΕΕ μπορεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο εν προκειμένω.

4.2.2.

Η κλιματική αλλαγή εγείρει πολύ σημαντικά ζητήματα για την ευρωπαϊκή γεωργία τόσο ως κινητήρια δύναμη όσο και ως τομέας που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των επιπτώσεων.

4.2.3.

Ο τομέας αυτός πρέπει να επαναπροσδιοριστεί λόγω της συμβολής του στα φυσικά απορροφητικά συστήματα, όπως οι υπηρεσίες οικοσυστήματος που μπορούν να μετριάσουν ορισμένες από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Οι εν λόγω υπηρεσίες θα πρέπει να αναγνωριστούν και να διατεθεί, μέσω της ΚΓΠ, δημόσια χρηματοδότηση για τη στήριξη των υπηρεσιών αυτών που παρέχονται από τον αγροτικό τομέα ως συνέπεια του στόχου τους για την παραγωγή τροφίμων. Αυτή η γενική ιδέα υποστηρίζεται σε πρόσφατα εγκριθείσα γνωμοδότηση (5).

4.2.4.

Η βιώσιμη κατανάλωση τροφίμων πρέπει να ξεκινήσει από το προκαταρκτικό στάδιο της προετοιμασίας του εδάφους και της διαχείρισης των φυσικών συστημάτων ώστε να παρασχεθεί το κύριο δομικό στοιχείο των τροφίμων. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη έναρξης συζήτησης σχετικά με την ανάγκη Οδηγίας πλαισίου για το έδαφος, και σαφούς ηγετικής θέσης όσον αφορά τη σημασία της προώθησης της βιώσιμης διαχείρισης και της προστασίας των εδαφών (6). Η προστασία του εδάφους και ο ρόλος της στις υπηρεσίες οικοσυστημάτων βρίσκονται στο επίκεντρο της σημερινής εσθονικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ (7).

4.2.5.

Η ΕΟΚΕ προωθεί την έννοια της βιώσιμης παραγωγής και κατανάλωσης. Η επίτευξη συναίνεσης σχετικά με την ανάγκη αλλαγής στάσης απέναντι στην κατανάλωση κρέατος θα εξαρτηθεί από τον εντοπισμό των ευκαιριών και των μορφών στήριξης που απαιτούνται με σκοπό τη διασφάλιση μιας δίκαιης μετάβασης για όσους εξαρτώνται από αυτόν τον τομέα της βιομηχανίας γεωργικών προϊόντων διατροφής.

4.2.6.

Πρόκειται για έναν τομέα ο οποίος επηρεάζεται επίσης από τους κύριους παράγοντες που ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή, ιδίως λόγω της εξάρτησής του από τα ορυκτά καύσιμα, από την παραγωγή τροφίμων και την επεξεργασία έως τη μεταφορά και τη συσκευασία. Χρειάζεται να διαμορφωθούν πολιτικές που θα αναγνωρίζουν τον «κλειστό» χαρακτήρα του υφιστάμενου μοντέλου γεωργικών προϊόντων διατροφής και να χαρτογραφηθεί μια εφικτή πορεία προς ένα βιώσιμο, φιλικό προς το κλίμα, μέλλον για τους αγρότες.

4.2.7.

Οι περιβαλλοντικές πολιτικές δεν πρέπει να έρχονται σε αντίθεση με τις άμεσες ανάγκες του γεωργικού τομέα κατά την αντιμετώπισή τους ως εφαρμογές των μηχανισμών στήριξης που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της μετάβασης σε μια κοινωνία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

4.3.1.

Η ισχύς των καταναλωτών για την επίτευξη της μετάβασης μπορεί να αξιοποιηθεί μόνον όταν οι καταναλωτές έχουν την επιλογή μιας βιώσιμης και δεοντολογικά ορθής εναλλακτικής λύσης που δεν οδηγεί σε σημαντική μείωση της άνεσης ή της ποιότητας από πλευράς υπηρεσίας, χρήσης ή προσβασιμότητας. Εφικτές εναλλακτικές λύσεις για τους καταναλωτές μπορούν να αναπτυχθούν μέσω των νέων οικονομικών μοντέλων, όπως η ψηφιακή, η συνεργατική και η κυκλική οικονομία, καθώς και μέσω της διεθνούς συνεργασίας για την παγκόσμια και τομεακή μετάβαση στα εν λόγω μοντέλα.

4.3.2.

Πολύ συχνά, η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» δεν εφαρμόζεται ορθά και επιβάλλονται εισφορές στους καταναλωτές, ενώ δεν διαθέτουν εφικτή εναλλακτική λύση. Οι καταναλωτές πρέπει να έχουν τη δυνατότητα εναλλακτικής λύσης πριν από τη χρήση της τιμολόγησης ως αποτελεσματικού εργαλείου για την προώθηση της αλλαγής συμπεριφοράς προς την επιδιωκόμενη κατεύθυνση.

4.3.3.

Ο φόρος για τις πλαστικές σακούλες αποτελεί καλό παράδειγμα, με τους καταναλωτές να αντιμετωπίζουν ένα μικρό φόρο μεν, αλλά να διαθέτουν και εναλλακτικές επιλογές, δηλαδή να φέρνουν τη δική τους σακούλα ή να χρησιμοποιούν ένα κουτί που παρέχεται από τον λιανοπωλητή. Η εφαρμογή της προσέγγισης αυτής μπορεί να επιφέρει εκτεταμένη αλλαγή συμπεριφοράς.

4.3.4.

Αντίθετα, η φορολόγηση των ορυκτών καυσίμων (π.χ. της βενζίνης) σε επίπεδο καταναλωτών μπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια και εκτροπή του διαθέσιμου εισοδήματος προς τα καύσιμα. Μπορεί να οδηγήσει περαιτέρω σε μια δευτερεύουσα παράνομη αγορά, διατηρώντας ταυτόχρονα τα κέρδη του αρχικού παραγωγού του ρύπου. Η κατάσταση επιδεινώνεται ελλείψει δυνατότητας αποφυγής των φόρων αυτών στις περισσότερες περιπτώσεις. Οι πολίτες θεωρούν ότι οι πολιτικές για την κλιματική αλλαγή συνδέονται με την αθέμιτη τιμωρία όσων δεν έχουν άλλη εναλλακτική λύση εκτός από το να λειτουργούν εντός της οικονομίας των ορυκτών καυσίμων.

4.3.5.

Οι μηχανισμοί στήριξης, συμπεριλαμβανομένων των δημοσίων πόρων και των οικονομικών μέσων, πρέπει να επενδύονται ώστε να διασφαλίζεται η ύπαρξη υποδομής και κατάλληλης στήριξης για τους καταναλωτές που επιθυμούν να επιλέξουν έναν τρόπο ζωής με χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, συμπεριλαμβανομένης της παροχής βοήθειας για την κάλυψη του υψηλότερου κόστους των δεοντολογικά ορθών/μακράς διαρκείας/βιώσιμων αγαθών και υπηρεσιών. Αυτό μπορεί να λάβει τη μορφή συμπράξεων δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Η αυτοκινητοβιομηχανία αποτελεί καλό χαρακτηριστικό παράδειγμα χρηματοδοτικών διευκολύνσεων παρεχόμενων από τον κατασκευαστή για τη βελτίωση της πρόσβασης των καταναλωτών σε νέα αυτοκίνητα. Παρόμοια είδη συστημάτων υποστήριξης θα μπορούσαν να προσφερθούν και σε άλλους τομείς, όπως για παράδειγμα οι οικιακές ηλεκτρικές συσκευές ή η ανακαίνιση ενός σπιτιού ή μιας επιχείρησης.

4.3.6.

Υπάρχει κλιματική αντίφαση στη χρήση δημοσίων πόρων με στόχο να υποστηριχθούν και να πραγματοποιηθούν επενδύσεις σε συστήματα και υποδομές που αυξάνουν την εξάρτηση των τελικών χρηστών από τους κύριους παράγοντες πρόκλησης της κλιματικής αλλαγής, ενώ ταυτόχρονα καταβάλλεται προσπάθεια για τον περιορισμό και τη διαχείριση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι καταναλωτές βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του αντικτύπου του φαινομένου αυτού. Δεν είναι «δίκαιο» να προσφέρεται στους πολίτες η επιλογή είτε να πληρώσουν περισσότερα για τις ρυπογόνες επιλογές είτε να μην τις χρησιμοποιήσουν.

4.3.7.

Υπάρχει η αντίληψη ότι ο βιώσιμος τρόπος ζωής και οι βιώσιμες επιλογές κατανάλωσης συμβιβάζονται μόνο με ένα υψηλό διαθέσιμο εισόδημα. Οι δεοντολογικά ορθές, φιλικές προς το κλίμα, βιώσιμες επιλογές δεν είναι εξίσου προσιτές σε όλους. Η τιμολόγηση που ενσωματώνει το κλιματικό κόστος (όπως η ένταση χρήσης πόρων) για αγαθά και υπηρεσίες θα πρέπει να υποστηρίζεται από ένα πλαίσιο πολιτικής που να αντιτίθεται στην αντίληψη αυτή και να αυξάνει την προσβασιμότητα για όλους τους καταναλωτές.

4.3.8.

Η νομοθεσία της ΕΕ για την προστασία των καταναλωτών προϋπάρχει της αναγνώρισης από τα Ηνωμένα Έθνη, το 1999, της βιώσιμης κατανάλωσης ως βασικού δικαιώματος των καταναλωτών και, συνεπώς, δεν κάνει καμία αναφορά σε αυτήν (8). Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει το αίτημά της για τη χάραξη πολιτικής σχετικά με τη βιώσιμη κατανάλωση. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στο πλαίσιο τόσο των ΣΒΑ όσο και της πρωτοβουλίας για την κυκλική οικονομία.

4.3.9.

Χωρίς την ύπαρξη εναλλακτικής λύσης, ο καταναλωτής δεν έχει καμία επιλογή και ωθείται σε φτώχεια/κακή λήψη αποφάσεων/ανθυγιεινές ή μη βιώσιμες επιλογές, αλλά και αναπτύσσει απέχθεια προς τις «περιβαλλοντικές» πολιτικές που θεωρείται ότι επιβάλλουν κυρώσεις στον τελικό χρήστη. Εν τω μεταξύ όσοι επωφελούνται από το σύστημα αυτό δεν πληρώνουν, αλλά κερδίζουν περισσότερα χρήματα, και έτσι αυξάνεται η ανισότητα, υπό το πρόσχημα της περιβαλλοντικής πολιτικής και σε πλήρη αντίθεση με τις αρχές της βιωσιμότητας.

4.4.1.

Είναι ζωτικής σημασίας να προστατευθούν όλοι οι εργαζόμενοι κατά τη μετάβαση, τόσο όσοι έχουν περιορισμένες ή μη μεταβιβάσιμες δεξιότητες όσο και εκείνοι που κατέχουν θέσεις υψηλής εξειδίκευσης. Οι πλέον ευάλωτοι τομείς και εργαζόμενοι πρέπει να προσδιοριστούν και να υποστηριχθούν δεόντως. Η αυτοματοποίηση των θέσεων εργασίας στο πλαίσιο της οικονομίας χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μπορεί να οδηγήσει στην εξάλειψη ορισμένων θέσεων εργασίας (9).

4.4.2.

Η επαγγελματική επιμόρφωση και η εκπαίδευση είναι κάποια από τα μέσα επίτευξης αυτής της προστασίας. Εκείνοι που θα πληρώσουν το τίμημα για την εν λόγω αλλαγή δεν θα πρέπει να είναι οι εργαζόμενοι των οποίων οι θέσεις εργασίας εξαλείφονται λόγω είτε της κλιματικής αλλαγής είτε της ανάγκης να σταματήσει η εξάρτηση από τους παράγοντες που ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή.

4.4.3.

Η έγκαιρη αναγνώριση των δεξιοτήτων που απαιτούνται για την πλήρη συμμετοχή σε αυτά τα νέα οικονομικά μοντέλα αποτελεί μέρος της λύσης, όμως οι δεξιότητες αυτές θα πρέπει επίσης να χαρτογραφηθούν στο πλαίσιο της υφιστάμενης απασχόλησης και των εξαρτήσεων από το σημερινό μη βιώσιμο μοντέλο.

4.4.4.

Είναι σημαντικό να προστατεύονται και να διαφυλάσσονται οι τοπικές κοινότητες όπου αυτό είναι εφικτό και να διευκολύνεται η μετάβαση με τις ελάχιστες δυνατές επιπτώσεις όσον αφορά την ευημερία των ατόμων που πλήττονται τόσο από κοινωνικής όσο και από οικονομικής πλευράς.

4.4.5.

Εντοπίζονται σαφώς καινούριες ευκαιρίες στα νέα προτεινόμενα οικονομικά μοντέλα, συμπεριλαμβανομένης της οικονομίας της λειτουργικότητας, καθώς και της συνεργατικής και κυκλικής οικονομίας Εν προκειμένω, η ΕΕ θα πρέπει να ξεκινήσει τις απαιτούμενες διεθνείς διαπραγματεύσεις με μέλημα τη διαμόρφωση ενός παγκόσμιου οικονομικού μοντέλου.

4.5.1.

Η κλιματική αλλαγή και οι παράγοντες που ευθύνονται για αυτήν συνεπάγονται κόστος για την υγεία. Το κόστος αυτό μπορεί να μετρηθεί, για παράδειγμα, με βάση τους θανάτους και τις ασθένειες που σχετίζονται με την ατμοσφαιρική ρύπανση και επιβαρύνει οικονομικά τόσο την κοινωνία όσο και τα συστήματα δημόσιας υγειονομικής περίθαλψης. Τα δημόσια υγειονομικά συστήματα οφείλουν να εξετάσουν τον ρόλο που διαδραματίζει η κλιματική αλλαγή και οι παράγοντες που ευθύνονται για αυτήν στον δικό τους τομέα.

4.5.2.

Υφίσταται συσχέτιση μεταξύ της υγείας και της ευημερίας, αφενός, και της πρόσβασης στη φύση, αφετέρου (Ίδρυμα Ευρωπαϊκής Περιβαλλοντικής Πολιτικής — ΙΕΠΠ). Πολλά κράτη μέλη αντιμετωπίζουν προκλήσεις σε θέματα σχετικά με την υγεία και την κοινωνία, όπως η παχυσαρκία, η ψυχική υγεία, ο κοινωνικός αποκλεισμός, ο θόρυβος και η ατμοσφαιρική ρύπανση, τα οποία επηρεάζουν δυσανάλογα τις κοινωνικοοικονομικά μειονεκτούσες και ευάλωτες ομάδες.

4.5.3.

Η επένδυση στη φύση συμβάλλει στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής όχι μόνον από την άποψη της παύσης ρυπογόνων επενδύσεων, αλλά και της πραγματοποίησης επενδύσεων για την αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα στα φυσικά οικοσυστήματα. Τα επακόλουθα οφέλη για την υγεία είναι διττά: πρόληψη των αυξανόμενων προβλημάτων υγείας και προώθηση ενός ενεργού τρόπου ζωής που ευνοεί τη βελτίωση της υγείας των πολιτών και των τοπικών κοινοτήτων. Η αναγνώριση αυτής της πτυχής συμβάλλει στη διασφάλιση μιας ισορροπημένης, εμπεριστατωμένης και τεκμηριωμένης διαδικασίας λήψης αποφάσεων πολιτικής.

4.6.1.

Η παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ως ποσοστό της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας υπερδιπλασιάστηκε μεταξύ του 2004 και του 2015 στην ΕΕ (από 14 % σε 29 %). Ωστόσο, οι ενεργειακές απαιτήσεις όσον αφορά τη θέρμανση, τα κτίρια, τη βιομηχανία, αλλά και τις μεταφορές παραμένουν τεράστιες, ενώ πρόοδος σημειώνεται μόνο ξεκινώντας από πολύ χαμηλή βάση, για παράδειγμα το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας ως ποσοστό της κατανάλωσης καυσίμων στις μεταφορές αυξήθηκε από 1 % σε 6 % κατά την ίδια περίοδο.

4.6.2.

Η ενεργειακή ένδεια συνιστά πρόβλημα σε ολόκληρη την Ευρώπη και, παρότι το νόημα και το πλαίσιό της ενδέχεται να διαφέρουν από χώρα σε χώρα, αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα της ανάγκης να διασφαλιστεί η επικέντρωση των πολιτικών για την κλιματική αλλαγή στην προστασία των πιο ευάλωτων ομάδων.

4.6.3.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την έκκλησή της για τη δημιουργία Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ενεργειακής Ένδειας (10), στο οποίο θα πρέπει να συμμετέχουν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, με μέλημα τον προσδιορισμό των ευρωπαϊκών δεικτών ενεργειακής φτώχειας. Δικαιοσύνη για όλους τους πολίτες σημαίνει εξασφάλιση καθαρής, οικονομικά προσιτής και προσβάσιμης ενέργειας στους πάντες.

4.6.4.

Οι πολιτικές που εστιάζονται στην αντιμετώπιση του προβλήματος της ενεργειακής ένδειας στην ΕΕ μπορούν επίσης να αποτελέσουν λύσεις για την εξασφάλιση υποδομών και εφοδιασμού καθαρής ενέργειας, με τον αναπροσανατολισμό των επιδοτήσεων και τον συντονισμό της πολιτικής βούλησης.

4.6.5.

Οι πολιτικές που υποστηρίζουν τις επιδοτήσεις των ορυκτών καυσίμων, άμεσα ή έμμεσα, ισοδυναμούν με αντιστροφή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» διότι, σε αυτές τις περιπτώσεις, πληρώνεται ο ρυπαίνων. Πολλές από αυτές τις επιδοτήσεις είναι μεν αόρατες για τον τελικό χρήστη, αλλά τελικά προέρχονται από δημόσιους πόρους. Σε πρόσφατη γνωμοδότηση (11) έχει ήδη υποστηριχθεί η διακοπή των επιβλαβών για το περιβάλλον επιδοτήσεων στην ΕΕ, ενώ στη γνωμοδότηση για τη χαρτογράφηση των πολιτικών βιώσιμης ανάπτυξης της ΕΕ (12) επισημάνθηκε η ανάγκη υλοποίησης των υφιστάμενων δεσμεύσεων για την κατάργηση των επιβλαβών για το περιβάλλον επιδοτήσεων και σθεναρής προώθησης της μεταρρύθμισης της περιβαλλοντικής φορολογίας.

4.6.6.

Η στήριξη θα πρέπει να είναι διαθέσιμη σε όλους, οι επιδοτήσεις θα πρέπει να επικεντρωθούν στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ενώ οι επιδοτήσεις που αφορούν τους κύριους παράγοντες πρόκλησης της κλιματικής αλλαγής θα πρέπει να καταργηθούν επειγόντως και οι εξαιρέσεις να εφαρμόζονται κατά δικαιότερο τρόπο και να μην ισχύουν ρητά για όσους έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα να πληρώσουν, ούτε για όσους επωφελούνται από τα ρυπογόνα προϊόντα. Οι επιδοτήσεις των ορυκτών καυσίμων ανέρχονται σήμερα, σύμφωνα με το ΔΝΤ, σε 10 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ ανά λεπτό παγκοσμίως. Η κατάργηση αυτών των επιδοτήσεων θα αυξήσει τα δημόσια έσοδα κατά 3,6 % του παγκόσμιου ΑΕγχΠ, θα ελαττώσει τις εκπομπές κατά περισσότερο από 20 %, θα μειώσει τους πρόωρους θανάτους εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης κατά περισσότερο από το ήμισυ και θα αυξήσει την παγκόσμια οικονομική ευημερία κατά 1,8 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ (2,2 % του παγκόσμιου ΑΕγχΠ). Αυτά τα αριθμητικά στοιχεία καταδεικνύουν τον άδικο χαρακτήρα του υφιστάμενου συστήματος.

4.6.7.

Οι αποτελεσματικές πολιτικές βιωσιμότητας εξαρτώνται από την ικανότητα διασφάλισης του σαφούς εντοπισμού, της κατά προτεραιότητα αντιμετώπισης και της επαρκούς χρηματοδότησης των μορφών στήριξης της μετάβασης.

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/29

Εισηγητής:

ο κ. Alfred GAJDOSIK

Συνεισηγητής:

ο κ. Thomas WAGNSONNER

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) υποστηρίζει μια αναπτυξιακή πολιτική η οποία θα είναι μια διαδικασία μεταξύ ισότιμων κρατών και θα διέπεται από σεβασμό και απολύτως νόμιμες αποφάσεις. Η χρηματοδότηση και υλοποίηση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) που συμφωνήθηκαν σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ), απαιτούν διεθνώς συντονισμένες προσπάθειες. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο των Ηνωμένων Εθνών θα μπορούσε να διαδραματίσει ακόμη ισχυρότερο ρόλο ως το κατάλληλο φόρουμ για φορολογικές υποθέσεις. Έτσι μπορεί να διασφαλιστεί η προσήλωση στους ΣΒΑ της ατζέντας του 2030, καθώς και η ισότιμη συμμετοχή όλων των χωρών.

1.2.

Στο πλαίσιο διεθνών συμφωνιών για τη μεταρρύθμιση του διεθνούς φορολογικού δικαίου, π.χ. μέσω του σχεδίου δράσης BEPS (σχέδιο δράσης για τη διάβρωση της φορολογικής βάσης και τη μετατόπιση κερδών) του ΟΟΣΑ, θα πρέπει να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις αυτών των διεθνών μεταρρυθμιστικών διαδικασιών σε σχέση με τους ΣΒΑ και να ληφθούν περισσότερο υπόψη κατά την ανάπτυξη των διεθνών φορολογικών πολιτικών. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι η επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης απαιτεί χρηματοδοτική στήριξη. Ωστόσο, πολλές χώρες είναι αντιμέτωπες με μεγάλες προκλήσεις, ιδίως σε ό,τι αφορά την εξασφάλιση εισοδήματος για το κράτος μέσω φορολογικών εσόδων. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, αυτό οφείλεται αφενός στη δυσκολία εφαρμογής των συστημάτων φορολόγησης των μισθωτών υπηρεσιών και φορολογίας του κύκλου εργασιών. Αφετέρου ενδέχεται να τις επηρεάζουν επίσης ο παγκόσμιος φορολογικός ανταγωνισμός στον τομέα της εταιρικής φορολόγησης και κυρίως η διαμόρφωση των συμφωνιών περί διπλής φορολόγησης (ΣΔΦ). Άλλες πτυχές είναι τα όρια δυναμικότητας και η ελλιπής γνωστοποίηση πληροφοριών.

1.3.

Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει ιδιαιτέρως το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και τα κράτη μέλη καταβάλλουν, στο πλαίσιο διεθνών μεταρρυθμιστικών διαδικασιών, σημαντικές προσπάθειες προκειμένου να αντιμετωπίσουν αδυναμίες του διεθνούς φορολογικού συστήματος. Οι προσπάθειες αυτές επικροτούνται και πρέπει να υποστηρίζονται και να εφαρμόζονται αποτελεσματικά, καθώς και να υποβάλλονται εντέλει σε τακτική παρακολούθηση. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές προωθούνται κατά κύριο λόγο από τις μεγάλες βιομηχανικές χώρες στο πλαίσιο του ΟΟΣΑ. Θα πρέπει να εξεταστεί κατά πόσο τα Ηνωμένα Έθνη θα ήταν ένα καταλληλότερο πλαίσιο, δεδομένης της καθολικής συμμετοχής των αναπτυσσόμενων κυρίως χωρών, ως ένα φόρουμ για την παγκόσμια εξέλιξη της διεθνούς φορολογικής πολιτικής. Η ΕΟΚΕ γνωρίζει ότι η επιτροπή εμπειρογνωμόνων για τη διεθνή συνεργασία σε φορολογικά θέματα των Ηνωμένων Εθνών αντιμετωπίζει έλλειψη πόρων και προσωπικού. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει να διατεθούν επαρκείς πόροι στα Ηνωμένα Έθνη.

1.4.

Τα μέτρα της ΕΕ σχετικά με τη διεθνή φορολογική διαφάνεια και το σχέδιο δράσης BEPS θα έχουν επίσης αντίκτυπο στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η ΕΟΚΕ επικροτεί το γεγονός ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχουν ήδη εκφράσει τη γνώμη τους σχετικά με ζητήματα σημείων τομής μεταξύ φορολογικής και αναπτυξιακής πολιτικής. Επικροτείται επίσης η πλατφόρμα για τη χρηστή φορολογική διακυβέρνηση που συστάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η εργαλειοθήκη που παρουσιάστηκε στο πλαίσιό της ως έγγραφο εργασίας σχετικά με τις δευτερογενείς επιπτώσεις των ΣΔΦ αποτελεί μια ορθή βάση προβληματισμού για τα κράτη μέλη με στόχο την αναθεώρηση των ΣΔΦ που συνάπτονται με τις αναπτυσσόμενες χώρες.

1.5.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι σε μια έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του 2015 είχαν ζητηθεί αρκετές βελτιώσεις, οι οποίες δεν έχουν ακόμη εφαρμοστεί. Η ΕΟΚΕ παραπέμπει εν προκειμένω σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις της, με διαπιστώσεις που αφορούν κυρίως την υποβολή εκθέσεων από τα κράτη μέλη και την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες με στοιχεία σχετικά με τα δημόσια μητρώα δικαιούχων. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι καταρτίζεται κατάλογος με μη συνεργάσιμες φορολογικές δικαιοδοσίες. Προτρέπει να καταβληθεί μεγαλύτερη προσπάθεια για την εφαρμογή των εισηγήσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και συνιστά να εξεταστεί προσεκτικά η κριτική που διατυπώνουν οι μη κυβερνητικές οργανώσεις. Είναι σκόπιμο να προωθηθεί η παγκόσμια θέσπιση αυτών των μέτρων μέσω διεθνών φορολογικών συμφωνιών, προκειμένου να βελτιωθούν οι πληροφορίες για τις φορολογικές αρχές σε αναπτυσσόμενες χώρες. Στόχος πρέπει να είναι η παγκόσμια εναρμόνιση των προτύπων, στην εκπόνηση των οποίων θα συμμετέχουν ισότιμα οι αναπτυσσόμενες χώρες.

1.6.

Η ΕΟΚΕ ζητεί οι διεθνείς φορολογικές πολιτικές των κρατών μελών να συντονιστούν με τους στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής, ούτως ώστε να μην προκύπτουν αντιφάσεις μεταξύ των εθνικών φορολογικών πολιτικών και των κοινών αναπτυξιακών προτεραιοτήτων.

1.7.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι οι αναλύσεις επιπτώσεων σχετικά με τις διεθνείς φορολογικές πολιτικές των κρατών μελών αποτελούν ένα μέσο για να ελεγχθεί ο αντίκτυπος των ΣΔΦ και των προνομιακών φορολογικών καθεστώτων στις αναπτυσσόμενες χώρες. Θα πρέπει να υποστηριχθούν και να καθιερωθούν ως πάγια πρακτική. Σε ενδεχόμενες συγκρούσεις με ευρωπαϊκές αναπτυξιακές πολιτικές, οι αναλύσεις αυτές θα ήταν χρήσιμες και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι υφιστάμενες ΣΔΦ θα πρέπει να επανεξεταστούν, ενώ οι νέες, προς αναδιαπραγμάτευση, συμφωνίες πρέπει να συναφθούν λαμβάνοντας υπόψη τους εν λόγω προβληματισμούς.

1.8.

Η πρότυπη σύμβαση του ΟΟΣΑ για την αποφυγή της διπλής φορολόγησης, η οποία επί του παρόντος εφαρμόζεται ευρύτερα, καταρτίστηκε εσπευσμένα υπό το πρίσμα των συμφερόντων των βιομηχανικών χωρών. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ συνιστά στα κράτη μέλη της ΕΕ, κατά τη διαπραγμάτευση των ΣΔΦ με αναπτυσσόμενες χώρες, να λάβουν περισσότερο υπόψη τις ανάγκες των αναπτυσσόμενων χωρών. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι με βάση τη σύμβαση του ΟΟΣΑ καταρτίστηκε επίσης μια πρότυπη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών, προκειμένου να ρυθμιστεί η φορολόγηση μεταξύ αναπτυσσόμενων και βιομηχανικών χωρών και υπό αυτήν την έννοια να παραχωρηθούν περισσότερα φορολογικά δικαιώματα στα κράτη προέλευσης.

1.9.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τις ιδιωτικές επενδύσεις για την προώθηση της ανάπτυξης, εφόσον αυτές συνάδουν με τους στόχους για τη βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς και με τα σημαντικότερα οικονομικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά δικαιώματα, με τις βασικές συμβάσεις της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) και με την ατζέντα για την αξιοπρεπή εργασία. Η ασφάλεια δικαίου αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την υποστήριξη ενός επιχειρηματικού κλίματος ευνοϊκού για τις επενδύσεις και ως εκ τούτου για τις άμεσες ξένες επενδύσεις. Δεδομένου ότι τα φορολογικά ζητήματα συνδέονται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, θα πρέπει οι επιχειρήσεις να καταβάλουν με συνέπεια τους φόρους τους εκεί όπου έχουν παραχθεί τα κέρδη μέσω της προστιθέμενης αξίας (π.χ. παραγωγή, εξόρυξη πρώτων υλών).

1.10.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η ΕΕ και τα κράτη μέλη της, στο πλαίσιο της νέας ευρωπαϊκής κοινής αντίληψης για την ανάπτυξη, δεσμεύτηκαν να συνεργαστούν με τις χώρες εταίρους σε ζητήματα που αφορούν τη διάδοση της προοδευτικής φορολόγησης, των μέτρων καταπολέμησης της διαφθοράς και των πολιτικών ανακατανομής, καθώς και στον αγώνα κατά των αθέμιτων χρηματοοικονομικών ροών. Ωστόσο, η φορολογική πολιτική θα έπρεπε να αναδειχθεί σε ακόμη σημαντικότερο στοιχείο της ευρωπαϊκής αναπτυξιακής πολιτικής. Η ΕΟΚΕ επικροτεί την ενεργό συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε περιφερειακά φόρουμ και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών σε αναπτυσσόμενες χώρες, που δραστηριοποιούνται στον φορολογικό τομέα. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών σε αναπτυσσόμενες χώρες επιτελούν ελεγκτικό και υποστηρικτικό ρόλο, ακόμη και στο πλαίσιο του φορολογικού τομέα, και επομένως θα πρέπει να συμμετέχουν πιο ενεργά και να υποστηρίζονται δεόντως. Η υποστήριξη των κατάλληλων μέτρων για την ανάπτυξη ικανοτήτων στον φορολογικό τομέα, περιλαμβανομένης της μάθησης από ομοτίμους και της συνεργασίας Νότου-Νότου, θα είχε διαρκή αποτελέσματα στα αναπτυξιακά σχέδια.

1.11.

Όσον αφορά την υποχρέωση υποβολής στοιχείων από τις επιχειρήσεις θα πρέπει η χρηστή διακυβέρνηση σε φορολογικά θέματα να θεωρηθεί ότι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων.

1.12.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την καθιέρωση ρητρών χρηστής φορολογικής διακυβέρνησης σε όλες τις σχετικές συμφωνίες μεταξύ της ΕΕ και τρίτων χωρών ή περιφερειών για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης.

1.13.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να εξεταστεί το ενδεχόμενο, νέες ή αναθεωρημένες συμφωνίες ελευθέρων συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και αναπτυσσόμενων χωρών να αποτελέσουν την αφορμή να αναλυθούν και οι διμερείς συμβάσεις φορολόγησης. Αυτού του είδους η εξέταση θα πρέπει να επιτευχθεί με εκτιμήσεις επιπτώσεων σχετικά με τον αντίκτυπο των διεθνών φορολογικών πολιτικών των κρατών μελών στους στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής.

2.1.

Πολλές μελέτες (1) εγείρουν το ερώτημα κατά πόσο η διεθνής φορολογική πολιτική των κρατών μελών, ιδίως πολλές διατάξεις που περιέχονται σε διμερείς ΣΔΦ, αντιβαίνουν στους στόχους της ευρωπαϊκής αναπτυξιακής πολιτικής. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες αποτελούν καθαρούς εξαγωγείς κεφαλαίων προς τις βιομηχανικές χώρες, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις ροές κεφαλαίων για λόγους φοροδιαφυγής. Αυτό μπορεί να πλήξει ιδιαίτερα τις αναπτυσσόμενες χώρες με χαμηλότερα εισοδήματα, διότι σε αυτές απουσιάζουν πλήρως οι εγχώριες πηγές χρηματοδότησης.

2.2.

Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της είναι από κοινού οι μεγαλύτεροι χορηγοί πόρων της αναπτυξιακής συνεργασίας και σημαντικοί διαμορφωτές των διεθνών συμφωνιών φορολόγησης. Έχουν δεσμευτεί για την υλοποίηση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, μολονότι ο στόχος του 0,7 % του ΑΕΠ επιτεύχθηκε από λίγα μόνο κράτη μέλη. Οι επιπτώσεις του Brexit στην περαιτέρω χρηματοδότηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας για την ανάπτυξη είναι ασαφείς. Προβλέπεται ότι θα τονωθούν ιδιαίτερα οι ιδιωτικές επενδύσεις σε σχέση με τους στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής. Οι πόροι της Επίσημης Αναπτυξιακής Βοήθειας (ΕΑΒ) εξαρτώνται από τις πολιτικές των χορηγών.

2.3.

Οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης περιλαμβάνουν για τις αναπτυσσόμενες χώρες, μεταξύ άλλων, την κινητοποίηση εγχώριων πόρων, τη διεθνή υποστήριξη για την ανάπτυξη ικανοτήτων όσον αφορά την επιβολή φόρων, τη μείωση των αθέμιτων χρηματοοικονομικών ροών και τη συμμετοχή σε θεσμικά όργανα παγκόσμιας διακυβέρνησης. Από τα ανωτέρω συνάγεται το συμπέρασμα ότι μια σταθερή δημόσια εισοδηματική βάση, ο αγώνας κατά της παράνομης εκροής πόρων και η ισότιμη συμμετοχή όλων των χωρών στη διαμόρφωση των παγκόσμιων φορολογικών κανόνων, αποτελούν σημαντικούς πυλώνες για μια βιώσιμη ανάπτυξη. Παιδιά, γυναίκες και άλλες ευπαθείς ομάδες στις κοινωνίες των αναπτυσσόμενων χωρών ωφελούνται ιδιαίτερα από την ανάπτυξη (2).

2.4.

Οι πόροι από τη δημόσια αναπτυξιακή συνεργασία δεν επαρκούν για τη χρηματοδότηση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης. Οι εγχώριοι πόροι είναι απαραίτητοι για την επίτευξη των Στόχων, όπως συνέβη και με τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας (3). Για την κινητοποίηση αυτών των πόρων πρέπει να βελτιωθεί η επιβολή φόρων και να επιτευχθούν μεγαλύτερα έσοδα από φόρους χάρη στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη και τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης.

3.1.

Η φορολόγηση είναι σταθερότερη πηγή χρηματοδότησης σε σύγκριση με άλλες κατηγορίες εσόδων, ωστόσο, πολλές αναπτυσσόμενες χώρες αντιμετωπίζουν μεγαλύτερες δυσκολίες από ό,τι βιομηχανικές χώρες για την επίτευξη επαρκών εσόδων από φόρους.

3.2.

Τις τελευταίες δεκαετίες ασκήθηκε μεγάλη πίεση για την ελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου με τη μείωση των εισαγωγικών και εξαγωγικών δασμών, προκειμένου να προωθηθούν συνολικά η οικονομική ανάπτυξη, οι επενδύσεις και η ευημερία του πληθυσμού. Αυτός ο καταρχήν θετικός αντίκτυπος διευκολύνει επιπλέον τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης, στο βαθμό που αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί από τις φορολογικές αρχές. Ωστόσο, με αυτόν τον τρόπο μειώθηκαν επίσης τα έσοδα των αναπτυσσόμενων χωρών από σημαντικές, εύκολα προσβάσιμες πηγές. Εξάλλου, η ανάπτυξη και οι επενδύσεις πρέπει να αντικατοπτρίζονται και στη διάρθρωση των εσόδων από τις αναπτυσσόμενες χώρες.

3.3.

Για την αποκατάσταση των απωλειών, οι αναπτυσσόμενες χώρες θεσπίζουν συχνά φόρους επί των πωλήσεων, οι οποίοι ενίοτε επιδρούν κατά φθίνουσα κλίμακα. Ένα φορολογικό σύστημα με διαφορετικές κατηγορίες φόρων μειώνει την εξάρτηση από επιμέρους κατηγορίες φόρων και διασφαλίζει σταθερά εγχώρια έσοδα.

3.4.

Η φορολόγηση της ιδιοκτησίας γης και της περιουσίας είναι συχνά δύσκολα εφαρμόσιμη στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ωστόσο, οι φόροι επί των μισθωτών υπηρεσιών και ο φόρος εισοδήματος αποφέρουν στις αναπτυσσόμενες χώρες, λόγω του χαμηλού εισοδήματος, συγκριτικά χαμηλά μόνο φορολογικά έσοδα. Ο φόρος επί των μισθωτών υπηρεσιών καταβάλλεται κυρίως από τους εργαζόμενους στον δημόσιο τομέα και τους εργαζόμενους των πολυεθνικών εταιρειών. Σε αυτά προστίθεται επίσης η συχνά εκτεταμένη παραοικονομία.

3.5.

Η έκθεση Mbeki συμπεριέλαβε τα έσοδα από φοροαποφυγή στις «αθέμιτες χρηματοοικονομικές ροές» (4). Αυτά φαίνεται να υπερβαίνουν τη ροή πόρων από την αναπτυξιακή συνεργασία (5). Η ενισχυμένη διεθνής συνεργασία των αρχών με σκοπό μεγαλύτερη διαφάνεια και αυστηρότερα νομοθετικά και κανονιστικά μέτρα αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για τη διακοπή αυτών των χρηματοοικονομικών εκροών. Η διασφάλιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στις αναπτυσσόμενες χώρες θα αποτελούσε ένα ακόμη σημαντικό βήμα για να αποφευχθούν οι εκροές κεφαλαίων.

3.6.

Η φορολογία των εταιρειών διαδραματίζει σημαντικότερο ρόλο στη δομή φορολογικών εσόδων των αναπτυσσόμενων χωρών από ό,τι στις βιομηχανικές χώρες. Για τον λόγο αυτό, οι αναπτυσσόμενες χώρες πλήττονται περισσότερο από τις στρατηγικές φοροαποφυγής. Συγχρόνως, από τη δεκαετία του 1980, μειώνονται παγκοσμίως τόσο τα ονομαστικά όσο και τα πραγματικά επίπεδα των φόρων επί των εταιρειών με στόχο την προσέλκυση επενδύσεων. Ο φόρος επί των εταιρειών αποτελεί σημαντικό δείκτη του επενδυτικού κλίματος για μια επιχείρηση. Έτσι δημιουργήθηκε ένας διεθνής φορολογικός ανταγωνισμός, ο οποίος προκαλεί περισσότερα προβλήματα στις αναπτυσσόμενες χώρες, λόγω της δομής των φορολογικών εσόδων, από ό,τι στις βιομηχανικές χώρες. Οι λεγόμενες δευτερογενείς επιπτώσεις του φορολογικού ανταγωνισμού εξετάστηκαν ήδη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) (6). Επιπλέον, σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες είναι εγκατεστημένες και δραστηριοποιούνται λίγες μεγάλες επιχειρήσεις που πραγματοποιούν επενδύσεις, οι οποίες κατέχουν σημαντικό μερίδιο στα συνολικά έσοδα της φορολογίας των εταιρειών.

3.7.

Η αξιολόγηση των τιμών μεταβίβασης για διασυνοριακές συναλλαγές μεταξύ εταιρειών ομίλων, σύμφωνα με την αρχή του πλήρους ανταγωνισμού, είναι δύσκολη για τις φορολογικές αρχές. Οι ικανότητες στις αναπτυσσόμενες χώρες δεν επαρκούν, ενώ οι παραποιήσεις για φορολογικούς λόγους των τιμών μεταβίβασης εξακολουθούν να συνιστούν μείζον πρόβλημα.

3.8.

Οι ΣΔΦ αποσαφηνίζουν τα φορολογικά δικαιώματα μεταξύ των συμβαλλόμενων χωρών, ρυθμίζουν την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των φορολογικών αρχών, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ασφάλεια δικαίου. Επομένως, μπορούν να θεωρηθούν από τις επιχειρήσεις ως κίνητρο για άμεσες ξένες επενδύσεις και, σε τελική ανάλυση, να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη. Οι ΣΔΦ μπορούν όμως να έχουν αντίκτυπο στα φορολογικά δικαιώματα των κρατών προέλευσης. Οι συντελεστές για τους φόρους που επιβάλλονται στην πηγή για άδειες, τόκους και μερίσματα υπολείπονται συνήθως των εγχώριων συντελεστών φορολόγησης. Ορισμένες διατάξεις, όπως ένας σχετικά περιοριστικός ορισμός των μόνιμων επιχειρηματικών εγκαταστάσεων, μπορούν να περιορίσουν τα φορολογικά δικαιώματα. Ασφαλώς και οι αναπτυσσόμενες χώρες ενδιαφέρονται για την πραγματοποίηση σημαντικών επενδύσεων, ωστόσο, μπορεί να απολέσουν φορολογικά δικαιώματα. Επομένως, οι συμφωνίες σχετικά με την ανταλλαγή πληροφοριών σε φορολογικά θέματα θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα μέσο επιλογής, όταν μια χώρα χρειάζεται επειγόντως φορολογικές πληροφορίες από άλλα νομοθετικά πεδία.

3.9.

Ως σημείο αφετηρίας για τις διαπραγματεύσεις χρησιμοποιείται τις περισσότερες φορές η πρότυπη σύμβαση του ΟΟΣΑ, η οποία είναι περισσότερο προσανατολισμένη στα συμφέροντα των βιομηχανικών χωρών (7). Η πρότυπη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών αποτελεί εναλλακτική λύση για τις αναπτυσσόμενες χώρες και λαμβάνει καλύτερα υπόψη τα συμφέροντά τους (8). Γενικά, προβλέπει την παραχώρηση στα κράτη προέλευσης περισσότερων φορολογικών δικαιωμάτων από ό,τι στη χώρα καταγωγής μιας επιχείρησης παραγωγής.

3.10.

Θα μπορούσε να υπάρξει απώλεια φορολογικών εσόδων για τις αναπτυσσόμενες χώρες, εάν οι όμιλοι επιχειρήσεων ενέπλεκαν οντότητες ειδικού σκοπού σε διάφορες χώρες, προκειμένου να προκαλέσουν αντιπαράθεση μεταξύ περισσοτέρων ΣΔΦ που εξοικονομούν φόρους. Θα μπορούσε επίσης να αποδειχθεί δύσκολη για τα κράτη προέλευσης η φορολόγηση των υπηρεσιών και των έμμεσων μεταφορών ιδιοκτησιακού καθεστώτος των εταιρειών λόγω των διατάξεων των ΣΔΦ. Η επιθυμία για ευνοϊκές δυνατότητες όσον αφορά τη μεταφορά τεχνολογίας με σκοπό την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης στις αναπτυσσόμενες χώρες θα πρέπει να ληφθεί υπόψη.

3.11.

Υπάρχουν μελέτες σχετικά με τις απώλειες εσόδων των αναπτυσσόμενων χωρών. Η ολλανδική ΜΚΟ SOMO υπολογίζει τις ετήσιες απώλειες στα φορολογικά έσοδα από τόκους και μερίσματα, οι οποίες προκύπτουν λόγω των ΣΔΦ μεταξύ των Κάτω Χωρών και 28 αναπτυσσόμενων χωρών, στα 554 εκατ. ευρώ (9). Μια αυστριακή μελέτη διαπίστωσε ότι οι ΣΔΦ θα έπρεπε να υποβληθούν σε ανάλυση επιπτώσεων, διότι οι συμφωνίες αυτές, παρά την ενδεχόμενη αύξηση των επενδύσεων, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε απώλειες εσόδων (10). Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το εμπόριο και την ανάπτυξη (Unctad) που περιλαμβάνονται στην ‘Έκθεση 2015 για τις παγκόσμιες επενδύσεις’, διάφορες πολυεθνικές εταιρείες δεν κατέβαλαν περίπου 730 δισεκατ. δολάρια ΗΠΑ στους προϋπολογισμούς των αναπτυσσόμενων χωρών. Παρ” όλα αυτά, αναφέρονται εκτιμώμενες ετήσιες απώλειες φορολογικών εσόδων ύψους 100 δισεκατ. δολαρίων ΗΠΑ, τα οποία χάνονται για τις αναπτυσσόμενες χώρες με την πραγματοποίηση ξένων επενδύσεων μέσω υπεράκτιων κόμβων επενδύσεων (11). Ωστόσο, αυτού του είδους οι απώλειες εσόδων περιορίζουν τους ΣΒΑ που προαναφέρθηκαν.

4.1.

Καταβάλλονται έντονες προσπάθειες για τη στήριξη των αναπτυσσόμενων χωρών στον φορολογικό τομέα, λόγου χάρη στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας “Addis Tax”. Η διεθνής φορολογική πολιτική αποτελεί αρμοδιότητα των κρατών μελών. Οι ΣΔΦ συνάπτονται σε διμερή βάση, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες της ΕΕ περιορίζονται ουσιαστικά σε μέσα για την ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς. Σχετικά με τη συνοχή της αναπτυξιακής πολιτικής (ΣΑΠ) (Policy Coherence for Development — PCD) υπάρχει συνεργασία μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κρατών μελών της (12). Ο αντίκτυπος του διεθνούς φορολογικού συστήματος στην ανάπτυξη αναγνωρίζεται και αποτελεί αντικείμενο επεξεργασίας επίσης από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (13). Με γνώμονα τη συνοχή στην αναπτυξιακή πολιτική απαιτείται να εξεταστεί ο αντίκτυπος των φορολογικών πολιτικών της ΕΕ στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίες αντιτίθενται στους στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής, και, εάν χρειάζεται, να ληφθούν μέτρα.

4.2.

Σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών πραγματοποιούνται εργασίες σε φορολογικά ζητήματα, στο πλαίσιο της διαδικασίας “Χρηματοδότηση της ανάπτυξης”, του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου των ΗΕ (Ecosoc), της επιτροπής εμπειρογνωμόνων για τη διεθνή συνεργασία σε φορολογικά θέματα των ΗΕ, αλλά και σε ειδικευμένους οργανισμούς, όπως η διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (Unctad). Με εντολή που δόθηκε από την Ομάδα των 20 (G-20), αποφασίστηκαν εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις σε επίπεδο ΟΟΣΑ με το πρόγραμμα κατά της μεταφοράς κερδών (“Base Erosion and Profit Shifting”, BEPS). Ουσιαστικά, ο σκοπός ήταν να τεθεί τέρμα στην “αναζήτηση ευνοϊκότερης φορολογικής σύμβασης” και σε επιβλαβείς φορολογικές πρακτικές των κυβερνήσεων (μεταξύ των οποίων τα ευνοϊκά προς τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας φορολογικά καθεστώτα (“Patent Box”) και οι μη διαφανείς “αποφάσεις”), σε ασυμφωνίες στη μεταχείριση υβριδικών μέσων όσον αφορά τη φορολογική μεταχείριση οφειλών καθώς και αναποτελεσματικών τιμών μεταβίβασης και υποχρεώσεων κοινοποίησης. Δεδομένης της σημασίας των εσόδων από τους φόρους επί των εταιρειών για τις αναπτυσσόμενες χώρες αναμένεται ότι το σχέδιο δράσης BEPS θα έχει θετικό αντίκτυπο στις χώρες αυτές.

4.3.

Πολλές χώρες που δεν ανήκουν στον ΟΟΣΑ, εκ των οποίων κάποια αφρικανικά κράτη, προσυπογράφουν το συνολικό πλαίσιο του σχεδίου δράσης BEPS του ΟΟΣΑ. 103 χώρες συμφώνησαν τον Ιούνιο του 2017 στην ψήφιση μιας νέας πολυμερούς συμφωνίας BEPS, η οποία εναρμονίζει την ερμηνεία διμερών φορολογικών συμβάσεων κατά την έννοια του σχεδίου δράσης BEPS. Δημιουργήθηκε πλατφόρμα φορολογικής συνεργασίας από τα ΗΕ, τον ΟΟΣΑ, το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, προκειμένου να ενισχυθεί η διεθνής συνεργασία σε φορολογικά ζητήματα. Η πρωτοβουλία μπορεί να συμβάλει στην ύπαρξη μεγαλύτερης συνοχής μεταξύ των εργασιών του ΟΟΣΑ και των οργανισμών των ΗΕ. Κατά πόσο θα επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα, θα πρέπει να παρακολουθείται.

4.4.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τις προσπάθειες του ΟΟΣΑ στην ανάπτυξη ενός καλύτερου διεθνούς φορολογικού συστήματος. Ωστόσο, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (14) επικρίνουν το γεγονός ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες δεν εκπροσωπούνται στον ΟΟΣΑ με δικαίωμα ψήφου. Οι εν λόγω οργανώσεις προσκλήθηκαν να συμμετάσχουν μετά την εκπόνηση του σχεδίου δράσης BEPS. Παρομοίως εκφράστηκε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο ζήτησε την ενίσχυση των αντίστοιχων οργανισμών των ΗΕ, προκειμένου να καταστεί δυνατή η ισότιμη διαμόρφωση και μεταρρύθμιση της διεθνούς φορολογικής πολιτικής (15). Σε έγγραφο εργασίας του ΔΝΤ, εμπειρογνώμονες διατύπωσαν επίσης τις ανησυχίες τους σχετικά με τον αντίκτυπο του σχεδίου δράσης BEPS στις αναπτυσσόμενες χώρες (16).

4.5.

Για την αξιολόγηση του αντίκτυπου των μεταρρυθμιστικών ενεργειών και ενδεχομένως για την αναπροσαρμογή τους, θα έπρεπε να ενισχυθούν οι αντίστοιχοι οργανισμοί των ΗΕ, ιδίως η επιτροπή εμπειρογνωμόνων για τη διεθνή συνεργασία σε φορολογικά θέματα των Ηνωμένων Εθνών, και να τους διατεθούν περισσότεροι πόροι. Σε κάθε περίπτωση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να παρακολουθήσει την εφαρμογή της πολυμερούς συμφωνίας που υπογράφηκε τον Ιούνιο του 2017 κατά της μετατόπισης των κερδών και να εξακολουθήσει να δραστηριοποιείται για την ενθάρρυνση της διεθνούς συνεργασίας σε φορολογικά ζητήματα μεταξύ των Ηνωμένων Εθνών, του ΟΟΣΑ και των διεθνών χρηματοπιστωτικών οργανισμών.

4.6.1.

Η δέσμη μέτρων για την καταπολέμηση της φοροαποφυγής εφαρμόστηκε σε ζητήματα σχετικά με διεθνείς φορολογικές πολιτικές που υπερβαίνουν την ΕΕ (17). Οι πληροφορίες από την υποβολή δηλώσεων ανά χώρα (18), σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές που έχουν ορίσει η ΕΕ, η Ομάδα των 20 (G-20) και ο ΟΟΣΑ, συνιστούν σημαντικό εργαλείο για τις φορολογικές αρχές. Η δημοσίευση στοιχείων από τα κράτη μέλη επιτρέπει σε ένα ευρύτερο κοινό, στο οποίο περιλαμβάνονται επίσης εργαζόμενοι και υπεύθυνοι επενδυτές, να εκτιμήσει καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο οι επιχειρήσεις καταβάλλουν φόρους εκεί όπου πραγματοποιούνται τα κέρδη τους. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι σε μια έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του 2015 είχαν ζητηθεί αρκετές βελτιώσεις, οι οποίες δεν έχουν ακόμη εφαρμοστεί. Η ΕΟΚΕ παραπέμπει εν προκειμένω σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις της, με διαπιστώσεις που αφορούν κυρίως την υποβολή εκθέσεων από τα κράτη μέλη και την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες με στοιχεία σχετικά με τα δημόσια μητρώα δικαιούχων. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι καταρτίζεται κατάλογος με μη συνεργάσιμες φορολογικές δικαιοδοσίες. Προτρέπει να καταβληθεί μεγαλύτερη προσπάθεια για την εφαρμογή των εισηγήσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και συνιστά να εξεταστεί προσεκτικά η κριτική που διατυπώνουν οι μη κυβερνητικές οργανώσεις. Είναι σκόπιμο να προωθηθεί η παγκόσμια θέσπιση αυτών των μέτρων μέσω διεθνών φορολογικών συμφωνιών, προκειμένου να βελτιωθούν οι πληροφορίες για τις φορολογικές αρχές σε αναπτυσσόμενες χώρες. Στόχος πρέπει να είναι η παγκόσμια εναρμόνιση των προτύπων, στην εκπόνηση των οποίων θα συμμετέχουν ισότιμα οι αναπτυσσόμενες χώρες.

4.6.2.

Έχει δημιουργηθεί σύστημα αυτόματης ανταλλαγής πληροφοριών σε φορολογικές υποθέσεις εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη συμπλήρωση της οδηγίας αμοιβαίας συνδρομής (19). Οι αναπτυσσόμενες χώρες οφείλουν, ωστόσο, να εξακολουθήσουν να συνάπτουν διμερείς συμφωνίες αμοιβαίας συνδρομής με τα ευρωπαϊκά κράτη. Τούτο προϋποθέτει την ανταλλαγή δεδομένων σε αμφότερες τις κατευθύνσεις καθώς και την ασφάλεια των δεδομένων, κάτι που συχνά συνιστά πρόβλημα σε επίπεδο ικανοτήτων για τις αναπτυσσόμενες χώρες.

4.6.3.

Στην ανακοίνωσή της σχετικά με μια εξωτερική στρατηγική για πραγματική φορολόγηση (20), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επικεντρώνεται στα ζητήματα που τέθηκαν σε αυτή τη γνωμοδότηση. Στην παρούσα φάση είναι υπό επεξεργασία ένας κοινός κατάλογος της ΕΕ με μη συνεργάσιμες φορολογικές δικαιοδοσίες (21). Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει την κατάρτιση ενός τέτοιου καταλόγου. Αντίθετα, μη κυβερνητικές οργανώσεις εκφράζουν μάλλον τις επιφυλάξεις τους σε σχέση με έναν τέτοιο κατάλογο (22). Επίσης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζήτησε τη διατύπωση ενός ορισμού για τους φορολογικούς παραδείσους που θα ισχύει παγκοσμίως, ο οποίος θα περιλαμβάνει επίσης κράτη μέλη της ΕΕ και τα υπερπόντια εδάφη τους (23).

4.6.4.

Η σύσταση για τις φορολογικές συμβάσεις (24) ασχολείται με σημαντικά ζητήματα των ΣΔΦ και προτείνει στα κράτη μέλη να προβλέπουν στις συμβάσεις τους φραγμούς για την αντιμετώπιση της κατάχρησης και της «αναζήτησης ευνοϊκότερης φορολογικής σύμβασης». Ωστόσο, δεν απαιτείται ανάλυση επιπτώσεων των ΣΔΦ, ιδίως όσον αφορά τον αντίκτυπό τους με γνώμονα τη συνοχή της αναπτυξιακής πολιτικής ή τις δευτερογενείς επιπτώσεις. Η ευπρόσδεκτη «Πλατφόρμα για τη χρηστή φορολογική διακυβέρνηση», η οποία επεξεργάζεται διεθνή φορολογικά ζητήματα με τη συμμετοχή οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, υπέβαλε έγγραφο εργασίας σχετικά με τις επιπτώσεις αυτές (25). Τα κράτη μέλη θα πρέπει να λάβουν υπόψη το έγγραφο αυτό.

4.6.5.

Οι στρατηγικές φοροαποφυγής συνδέονται συχνά με ένα αδιαφανές ιδιοκτησιακό καθεστώς. Μετά την τροποποίηση της τέταρτης οδηγίας για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (26), δεν δημιουργήθηκαν δημόσια μητρώα με τους πραγματικούς δικαιούχους καταπιστευμάτων και άλλων εταιρικών μέσων. Αυτά τα μητρώα θα βοηθούσαν τις αναπτυσσόμενες χώρες να παρέμβουν σε εικαζόμενες υποθέσεις νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και φορολογικής απάτης.

4.6.6.

Οι προτάσεις για την κοινή ενοποιημένη βάση φορολογίας εταιρειών (ΚΕΒΦΕ) αποτελούν αντικείμενο άλλης γνωμοδότησης της ΕΟΚΕ (27). Όσον αφορά τη συμμετοχή σε διεθνείς φορολογικές συμφωνίες και τη σημασία για τις φορολογικές αρχές των αναπτυσσόμενων χωρών, μια τέτοια συμφωνία — και οι πληροφορίες που απορρέουν από αυτήν — θα αποτελούσε παράδειγμα για τις ΣΔΦ με τρίτες χώρες. Τα στοιχεία εντός της Ευρώπης θα αποτελούσαν, επομένως, ενδείξεις για συγκριτικούς υπολογισμούς στις αναπτυσσόμενες χώρες. Στόχος πρέπει να είναι η παγκόσμια εναρμόνιση των προτύπων, στα οποία θα πρέπει να συμμετέχουν ισότιμα οι αναπτυσσόμενες χώρες.

4.6.7.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την καθιέρωση ρητρών χρηστής φορολογικής διακυβέρνησης σε όλες τις σχετικές συμφωνίες μεταξύ της ΕΕ και τρίτων χωρών ή περιφερειών για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης.

4.6.8.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να εξεταστεί το ενδεχόμενο, νέες ή αναθεωρημένες συμφωνίες ελευθέρων συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και αναπτυσσόμενων χωρών να αποτελέσουν την αφορμή να αναλυθούν και οι διμερείς συμβάσεις φορολόγησης. Αυτού του είδους η εξέταση θα πρέπει να επιτευχθεί με εκτιμήσεις επιπτώσεων σχετικά με τον αντίκτυπο των διεθνών φορολογικών πολιτικών των κρατών μελών στους στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής. Θα μπορούσε επίσης να συμβάλει έτσι στην υλοποίηση των απαιτήσεων που απορρέουν από την έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

5.1.

Σύμφωνα με τη δέσμη μέτρων για την καταπολέμηση της φοροαποφυγής και λόγω της ΣΑΠ των κρατών μελών και της ΕΕ, οι διεθνείς φορολογικές πολιτικές και οι ΣΔΦ των κρατών μελών πρέπει να υποβάλλονται σε τακτικές αξιολογήσεις αντίκτυπου (28). Για να διασφαλιστεί ο καλύτερος συντονισμός της αναπτυξιακής πολιτικής της ΕΕ και των φορολογικών πολιτικών των κρατών μελών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εξασφαλίσει ότι τα κράτη μέλη, τα οποία διαπραγματεύονται μια ΣΔΦ με μια αναπτυσσόμενη χώρα, λαμβάνουν δεόντως υπόψη τις εναρμονισμένες αναπτυξιακές πολιτικές της ΕΕ. Υπό αυτήν την έννοια, επικροτείται η σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την εφαρμογή μέτρων που σχετίζονται με την καταπολέμηση της κατάχρησης φορολογικών συμβάσεων (29). Όσον αφορά τους αναπτυξιακούς στόχους, θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή στις ανάγκες των αναπτυσσόμενων χωρών. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει επίσης να διευρυνθεί η δέσμευση της ΕΕ σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών, στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων για τη διεθνή συνεργασία σε φορολογικά θέματα των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και να προωθηθεί η ανάπτυξη ικανοτήτων σχετικά με ένα παγκόσμιο φόρουμ με την ισότιμη συμμετοχή όλων των κρατών.

5.2.

Οι μεταβατικές περίοδοι πρέπει να δώσουν τη δυνατότητα σε αναπτυσσόμενες χώρες να συμμετάσχουν σε μέτρα αυτόματης ανταλλαγής πληροφοριών, παράλληλα με την ανάπτυξη ικανοτήτων.

5.3.

Όσον αφορά την υποχρέωση υποβολής στοιχείων από τις επιχειρήσεις θα πρέπει η χρηστή διακυβέρνηση σε φορολογικά θέματα να θεωρηθεί ότι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων.

5.4.

Με την επιδιωκόμενη, ενεργότερη συμμετοχή ιδιωτών επενδυτών στην ευρωπαϊκή αναπτυξιακή πολιτική, τα ζητήματα που αφορούν προνομιακά φορολογικά καθεστώτα σχετικά με τη συμμετοχή στην αναπτυξιακή πολιτική καθίστανται σημαντικότερα (30). Δεδομένου ότι τα φορολογικά ζητήματα συνδέονται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να καταβάλουν με συνέπεια τους φόρους τους εκεί όπου έχουν παραχθεί τα κέρδη μέσω της δημιουργίας προστιθέμενης αξίας (31). Αυτό θα πρέπει να διασφαλιστεί με την υποστήριξη της συμμετοχής του ιδιωτικού τομέα.

5.5.

Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται γενικά υπόψη ότι, με τη χορήγηση προνομιακών φορολογικών καθεστώτων, δεν υπονομεύεται η υλοποίηση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης.

5.6.

Η ΕΟΚΕ παραπέμπει στις παρατηρήσεις της σχετικά με ένα δημόσιο μητρώο πραγματικών δικαιούχων τραπεζικών λογαριασμών, επιχειρήσεων, καταπιστευμάτων και συναλλαγών (32) και θεωρεί σκόπιμο να ενθαρρυνθεί παγκοσμίως η θέσπιση αυτών των μέτρων με διεθνείς φορολογικές συμβάσεις. Επιπλέον, τα αναφερόμενα μέτρα θα πρέπει κυρίως να λαμβάνονται υπόψη στις προσπάθειες για την ανάπτυξη ικανοτήτων, προκειμένου να υποστηριχθεί ο αγώνας κατά αθέμιτων χρηματοοικονομικών εκροών από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Δεδομένης της ανησυχίας ότι πολλές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε αναπτυσσόμενες χώρες δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της υποβολής εκθέσεων από τα κράτη μέλη, η ΕΟΚΕ παραπέμπει στις παρατηρήσεις της για το θέμα αυτό (33). Η ΕΟΚΕ συνιστά την αξιολόγηση και άλλων, ανάλογων κανόνων, ειδικά όσων καθορίζουν το πεδίο εφαρμογής τους με βάση τα όρια του ετήσιου κύκλου εργασιών, αναφορικά με τις επιπτώσεις τους στις αναπτυσσόμενες χώρες.

5.7.

Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της, στο πλαίσιο της νέας ευρωπαϊκής κοινής αντίληψης για την ανάπτυξη, δεσμεύτηκαν να συνεργαστούν με τις χώρες εταίρους σε ζητήματα που αφορούν τη διάδοση της προοδευτικής φορολόγησης, των μέτρων καταπολέμησης της διαφθοράς και των πολιτικών ανακατανομής, καθώς και στον αγώνα κατά των αθέμιτων χρηματοοικονομικών ροών (34). Ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες δημιουργούνται οι σχετικές τεχνικές ικανότητες και ικανότητες ανθρώπινων πόρων, προκειμένου να συμμετάσχουν εξολοκλήρου στις διεθνείς συμφωνίες, θα πρέπει ήδη να εξασφαλιστούν δυνατότητες για αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών, έτσι ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι που ορίζονται στην κοινή αντίληψη. Η δέσμευση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (35) για την προώθηση περιφερειακών φόρουμ (36) πέρα από την επιτροπή εμπειρογνωμόνων για τη διεθνή συνεργασία σε φορολογικά θέματα των Ηνωμένων Εθνών, έχει αναγνωριστεί και θα πρέπει να ενισχυθεί. Πρέπει να διασφαλιστεί ότι σε αυτά τα φόρουμ θα υπάρχει ενεργός συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών, καθώς και σταθερές διαδικασίες διαβούλευσης. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών σε αναπτυσσόμενες χώρες επιτελούν ελεγκτικό και υποστηρικτικό ρόλο, ακόμη και στο πλαίσιο του φορολογικού τομέα, και, επομένως, θα πρέπει να υποστηριχθούν δεόντως.

5.8.

Το φορολογικό σύστημα μιας χώρας θα πρέπει να συνυπολογίζεται περισσότερο στο πλαίσιο της αναπτυξιακής συνεργασίας. Με την ανάπτυξη ικανοτήτων θα βελτιωθεί η ικανότητα της δικαιούχου χώρας για αυτοβοήθεια, ενώ θα ενισχυθεί η αποτελεσματικότητα των φορολογικών συστημάτων και η κρατική νομιμότητα. Ιδιαίτερα θετικές ήταν οι εμπειρίες κατά την άμεση ανταλλαγή μεταξύ φορολογικών αρχών με κοινές προκλήσεις (μάθηση από ομοτίμους/«peer-learning») και κατά τη συνεργασία χωρών με παρόμοιες αναπτυξιακές προϋποθέσεις (π.χ. συνεργασία Νότου-Νότου). Κατ’ αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η δυνατότητα για αμοιβαίο συντονισμό λόγω κοινών προκλήσεων και καθίσταται δυνατή η ανταλλαγή «βέλτιστων πρακτικών», οι οποίες θα είναι ανάλογες με τις ικανότητες.

5.9.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί εξαιρετικά σημαντική τη συνοχή της αναπτυξιακής πολιτικής στον φορολογικό τομέα, δεδομένου ότι τα μέτρα που έχουν ληφθεί στην ΕΕ έχουν διεθνείς επιπτώσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτού του είδους οι επιπτώσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, ενώ και η συμμετοχή των ενδιαφερόμενων αναπτυσσόμενων χωρών είναι απαραίτητη.

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/37

Εισηγήτρια:

η κ. Helena DE FELIPE LEHTONEN

1.1.

Στη Διακήρυξη της Βαρκελώνης (1) του 1995 επισημαίνεται ήδη η σημασία των οικονομικών και κοινωνικών οργανώσεων και γενικότερα της κοινωνίας πολιτών ως αναγκαίου παράγοντα για τη βαθμιαία οικοδόμηση στη Μεσόγειο ενός χώρου ειρήνης και σταθερότητας, κοινής ευημερίας και διαλόγου των πολιτισμών μεταξύ των διαφόρων χωρών, κοινωνιών και πολιτισμών της Μεσογείου. Σήμερα, οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών στη Μεσόγειο είναι χώροι κοινωνικής ένταξης, συμμετοχής στα κοινά και διαλόγου με τις δημόσιες αρχές (μη εξαιρουμένων των αντίστοιχων τοπικών) με σκοπό την προαγωγή των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων στην περιοχή της Μεσογείου. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) θεωρεί αναγκαίο να ενισχυθεί ο ρόλος των Οικονομικών και Κοινωνικών Επιτροπών (ΟΚΕ), όπου αυτές υφίστανται ήδη, και να προωθηθεί η σύστασή τους στις χώρες όπου έχουν εξαφανιστεί ή δεν έχουν αναπτυχθεί, μέσω της εντατικοποίησης των συνεργειών των διαφόρων συναρμοδίων. Στην προώθηση των εν λόγω δικαιωμάτων, οι ΟΚΕ και οι οικονομικές και κοινωνικές οργανώσεις καλούνται να συμπράξουν, έτσι ώστε η άσκησή τους να καταστεί πιο εφικτή και αποτελεσματική.

1.2.

Οι γυναίκες πέφτουν θύματα των έμφυλων στερεότυπων που αναπαράγουν τους πολιτικούς, οικονομικούς και μορφωτικούς φραγμούς, με σοβαρές επιπτώσεις για την ανάπτυξη της κοινωνίας. Η ΕΟΚΕ απευθύνει έκκληση να μειωθεί το χάσμα μεταξύ νομοθεσίας και πραγματικότητας. Προς τούτο, θεωρεί επιτακτική ανάγκη να παρασχεθούν τα μέσα για την κατάρτιση και ευαισθητοποίηση των ομάδων που είναι επιφορτισμένες να μεριμνούν για την αποτελεσματική εφαρμογή αυτής της νομοθεσίας. Για την ενίσχυση των δικαιωμάτων, η ΕΟΚΕ συνιστά τη διασύνδεση των υπηρεσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης με τις οργανώσεις, τους οικονομικούς και κοινωνικούς συναρμοδίους, την κοινωνία πολιτών και τα δίκτυά της που δραστηριοποιούνται σε θέματα ισότητας των φύλων σε διάφορα πεδία κάθε κοινωνίας. Επίσης, το έργο αυτό πρέπει να στηρίζεται με συνεισφορές από πανεπιστήμια και εξειδικευμένα κέντρα μελετών.

1.3.

Η απειλή του βίαιου εξτρεμισμού πρέπει να καταπολεμηθεί μέσα από την αντιμετώπιση των πολλαπλών αιτίων του, πέραν της ασφάλειας. Στην προσπάθεια αυτή, καθοριστική είναι η συμβολή των οικονομικών και κοινωνικών οργανώσεων, σε συνεργασία με τα θεσμικά όργανα και τα δίκτυα που ασχολούνται με τον διαπολιτισμικό και διαθρησκευτικό διάλογο, ώστε να έχουν μεγαλύτερη επίδραση και να συμπεριλάβουν στις δραστηριότητές τους την πολιτιστική κληρονομιά, τις καλλιτεχνικές εκφράσεις και τους κλάδους της δημιουργίας. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη της Ένωσης για τη Μεσόγειο να προωθήσουν αυτές τις δραστηριότητες διαπολιτισμικού διαλόγου, με αποδέκτες, μεταξύ άλλων, τους κοινωνικούς εταίρους, ενισχύοντας, παράλληλα, ειδικευμένες οργανώσεις οι οποίες δραστηριοποιούνται εδώ και πολλά χρόνια στην περιοχή της Μεσογείου, όπως το Ίδρυμα Anna Lindh (2). Ως προς την κληρονομιά, η ΕΟΚΕ προτείνει να υπάρξει καλύτερη συνεργασία για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, που απειλείται σήμερα από ένοπλες συγκρούσεις και βίαιες οργανώσεις.

1.4.

Τα οικονομικά, εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα είναι ουσιώδους σημασίας για την οικονομική ανάπτυξη και την εμπέδωση μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Ως μέρος αυτών, οι ελευθερίες του επιχειρείν, του συνεταιρίζεσθαι, της συνδικαλιστικής δράσης, των συλλογικών διαπραγματεύσεων ή η κοινωνική προστασία σε τομείς όπως η υγεία, η εκπαίδευση ή η τρίτη ηλικία, αποτελούν βασικά στοιχεία, όπως είχε ήδη επισημάνει η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ), τόσο στην ιδρυτική της πράξη όσο και στη Διακήρυξη της Φιλαδέλφειας, υπό την έννοια ότι είναι αναγκαίο η οικονομική οργάνωση να υπάγεται στην κοινωνική δικαιοσύνη και ότι η τελευταία θα πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε εθνικής και διεθνούς πολιτικής. Στη Διακήρυξη της Φιλαδέλφειας σημειώνεται ότι η οικονομία και ο χρηματοπιστωτικός τομέας είναι εργαλεία στην υπηρεσία των ανθρώπων.

1.5.

Τα μέσα επικοινωνίας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση κοινών οραμάτων και αντιλήψεων και αποτελούν καίριο παράγοντα βελτίωσης του διαπολιτισμικού διαλόγου και τόνωσης του σεβασμού, της ανεκτικότητας και της αλληλογνωριμίας. Γι’ αυτό, η ΕΟΚΕ χαιρετίζει την εφαρμογή έργων που μεριμνούν για τον σεβασμό της ποικιλομορφίας και με τα οποία προάγεται η ενημέρωση χωρίς προκαταλήψεις, στερεότυπα και στρεβλές αντιλήψεις. Εξάλλου, η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει την αύξηση του έργου των εν λόγω μέσων παρατήρησης, κατάρτισης και ευαισθητοποίησης κατά του ρατσισμού και της ισλαμοφοβίας στα μέσα ενημέρωσης, και απευθύνει έκκληση να προαχθούν μηχανισμοί συνεργασίας και κοινές πλατφόρμες επαγγελματικής εξέλιξης, τόσο σε επίπεδο δεοντολογίας όσο και σε επίπεδο προάσπισης της ελευθερίας έκφρασης.

1.6.

Η εκπαίδευση είναι η βασική οδός που οδηγεί στην κοινωνική και οικονομική κινητικότητα και άρα στη δυνατότητα βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Αντιστρόφως, η ανισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση εγκυμονεί κινδύνους για τη σταθερότητα και την ασφάλεια στην περιοχή. Γι’ αυτό, η ΕΟΚΕ προτείνει συνεργασία με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας της πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και της επαγγελματικής κατάρτισης, διαμέσου της ανταλλαγής εμπειριών όσον αφορά την ανάπτυξη προγραμμάτων σπουδών και τη μεθοδολογική καινοτομία. Από την άλλη, η ΕΟΚΕ θεωρεί σημαντική την κάλυψη του γνωστικού χάσματος ανάμεσα στις δύο όχθες της Μεσογείου και, γι’ αυτόν τον σκοπό, προτείνει την προαγωγή δικτύων γνώσεων και κοινών ερευνών που θα ευνοήσουν τη μετάδοση και την κυκλοφορία της γνώσης, καθώς επίσης θα τονώσουν την κινητικότητα των καθηγητών, φοιτητών, πανεπιστημιακών, ερευνητών και θα στηρίξουν τη μετάφραση των πονημάτων τους, ιδίως από τα αραβικά και προς τα αραβικά.

1.7.

Η μη τυπική εκπαίδευση συνιστά αναγκαίο συμπλήρωμα λόγω της αξίας της ως παράγοντα διαμόρφωσης πιο πλουραλιστικών κοινωνιών, με λιγότερους αποκλεισμούς. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι πρέπει να ενισχυθούν οι συνέργειες ανάμεσα στην επίσημη τυπική εκπαίδευση και τη μη τυπική εκπαίδευση, και να ενισχυθεί αυτού του είδους η εκπαίδευση ως μέσο εδραίωσης μιας νοοτροπίας ειρήνης και διά βίου μάθησης. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ απευθύνει έκκληση για τη διάθεση μεγαλύτερου προϋπολογισμού υπέρ της μη τυπικής εκπαίδευσης καθώς και για την ανταλλαγή εμπειριών και γνώσεων μεταξύ Ευρώπης και νότιας Μεσογείου.

1.8.

Προκειμένου να καθιερωθεί μια ανταγωνιστική οικονομία χωρίς αποκλεισμούς, είναι απαραίτητο να στηριχθεί η εξοικείωση των ατόμων με τα ψηφιακά και τεχνολογικά δεδομένα. Γι’ αυτόν τον σκοπό, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη προώθησης έργων περιφερειακού και τοπικού επιπέδου που θα επιτρέπουν στους πολίτες να αποκτούν δεξιότητες σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες, την επιχειρηματικότητα και την ψηφιοποίηση, καθώς επίσης την ανάγκη ενίσχυσης πρωτοβουλιών συμμετοχής των πολιτών και προώθησης της ψηφιακής μόρφωσης και της δημιουργίας αξιοπρεπών θέσεων εργασίας, όπως είναι οι αστικές πρωτοβουλίες κοινωνικής και ψηφιακής καινοτομίας (Labs).

2.1.

Το 2011, η ελπίδα αλλαγής που έτρεφε η αραβική νεολαία κλόνισε πολιτικά συστήματα, τα οποία, αναπάντεχα, τέθηκαν υπό ριζική αμφισβήτηση. Στην Τυνησία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη ή την Υεμένη ανατράπηκαν πολιτικοί ηγέτες, ωστόσο, λόγω των ειδικών πολιτικών συνθηκών, κάθε χώρα ακολούθησε τελικά πολύ διαφορετική πορεία: επίπονη μετάβαση στην Τυνησία, την οποία προωθεί η δυναμική κοινωνία πολιτών της, αλλαγή καθεστώτος στην Αίγυπτο και ανοικτές συγκρούσεις στη Λιβύη και την Υεμένη. Η Συρία βυθίστηκε σε έναν φονικό πόλεμο, που τώρα έχει αποκτήσει περιφερειακό χαρακτήρα και έχει διεθνοποιηθεί. Έτσι, προκλήθηκαν τραγικές εκτοπίσεις πληθυσμών και μεταναστευτικές ροές χωρίς προηγούμενο, που αποσταθεροποίησαν τον ευρωμεσογειακό χώρο στο σύνολό του.

2.2.

Πέρα από την αλλαγή καθεστώτος, υπήρχε η πρόθεση να εδραιωθεί ένα πιο ισότιμο σύστημα, με λιγότερους αποκλεισμούς, να καθιερωθούν πολιτικές ελευθερίες, κοινωνική δικαιοσύνη, να υπάρξουν ευκαιρίες, αξιοπρέπεια. Σταδιακά, επικράτησε ένα αίσθημα ματαίωσης των προσδοκιών, καθώς αυτές δεν μεταφράστηκαν σε κοινωνικά επιτεύγματα. Συγκεκριμένες πολιτικές περιστάσεις, εντός και εκτός των χωρών αυτών, συνέβαλαν στη ματαίωσή τους. Έξι χρόνια αργότερα, τα θεμιτά αιτήματα για οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δικαιώματα εξακολουθούν να υφίστανται, χωρίς να έχουν επιλυθεί, και εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν ενδεχόμενη εστία αστάθειας στην περιοχή.

2.3.

Επομένως, η ΕΟΚΕ θεωρεί απόλυτη προτεραιότητα την επίτευξη της ειρήνης και της δημοκρατίας στο σύνολο της περιοχής, καθώς και τον σεβασμό των ανθρωπίνων και των θεμελιωδών δικαιωμάτων όλων των πολιτών της.

2.4.

Τα θεμελιώδη δικαιώματα: ανεπίδεκτα παραιτήσεως και αναφαίρετα

2.4.1.

Η ΕΟΚΕ προτρέπει όλες τις χώρες της νότιας και της ανατολικής Μεσογείου να προσχωρήσουν στο Διεθνές σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (3) και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (4). Ταυτόχρονα, εξαίρει τη σημασία που έχουν οι αρχές και οι αξίες του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους, καθώς επίσης και η προάσπιση των δικαιωμάτων των ατόμων που ανήκουν σε εθνικές ή εθνοτικές, θρησκευτικές και γλωσσικές μειονότητες (5).

2.4.2.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει το πολύ κεντρικό ζήτημα της προάσπισης του δικαιώματος αξιοπρεπούς διαβίωσης όλων των ατόμων. Η ΕΟΚΕ τονίζει την ανάγκη να διασφαλίζονται η πρόσβαση σε πόσιμο νερό και τρόφιμα σε επαρκείς ποσότητες και έναντι προσιτού αντιτίμου, η επαρκής πρόσβαση σε ενέργεια για να αποφεύγεται ο ενεργειακός αποκλεισμός τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο, η αναβάθμιση των συνθηκών υγιεινής, καθώς επίσης και η προώθηση ενός αξιοπρεπούς περιβάλλοντος.

2.4.3.

Ομοίως, και δεδομένων των ειδικών περιστάσεων τις οποίες αντιμετωπίζει η περιοχή, πρέπει να είναι δυνατή η διασφάλιση, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, του δικαιώματος σε αξιοπρεπή κατοικία, ή ελλείψει αυτής, σε αξιοπρεπές καταφύγιο/στέγη για μεμονωμένα άτομα και οικογένειες. Επίσης, η ΕΟΚΕ θεωρεί σκόπιμο να διασφαλίζεται το δικαίωμα στην αξιοπρεπή ανασυγκρότηση χωρίς αποκλεισμούς των κατεστραμμένων περιοχών, είτε οι καταστροφές έχουν προκύψει από φυσικά αίτια είτε από ένοπλες συγκρούσεις.

2.5.

Το δικαίωμα στην αξιοπρεπή εργασία: παράγοντας κοινωνικής σταθερότητας και προόδου

2.5.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι είναι απαραίτητη για τις κοινωνίες των γειτονικών χωρών μια κοινή προσπάθεια για μεγαλύτερη συνοχή και λιγότερους αποκλεισμούς. Εξάλλου, πρέπει να μεταρρυθμιστούν καθώς και να καινοτομήσουν οι οικονομίες τους, ώστε να δημιουργηθούν αξιοπρεπείς θέσεις εργασίας, οι οποίες θα διαδραματίσουν καίριο ρόλο υπέρ της βιώσιμης ανάπτυξης.

2.5.2.

Επίσης, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη διασφάλισης των δικαιωμάτων στα οποία πρέπει να στηρίζονται οι αρχές που περιγράφονται παραπάνω. Υπό αυτήν την έννοια, πρέπει να κατοχυρώνεται το δικαίωμα στην αξιοπρεπή εργασία στις εν λόγω χώρες, ανεξαρτήτως κοινωνικής κατάστασης, θρησκείας ή εθνικότητας.

2.5.3.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί απαραίτητη τη λήψη μέτρων για την προώθηση της αξιοπρεπούς εργασίας, ως παράγοντα κοινωνικής σταθερότητας, σύμφωνα με όσα προάγονται τόσο στη ΔΟΕ, αναφορικά με τις θεμελιώδεις αρχές και τα δικαιώματα στην εργασία και την εποπτεία τους (6), όσο και στο Διεθνές σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα (7), ως όχημα για την αποφυγή της φτώχειας, και συνιστά την υπογραφή των εν λόγω πράξεων. Ως εκ τούτου, είναι σημαντική η διαφύλαξη των θεμελιωδών εργασιακών δικαιωμάτων, όπως του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, της ίδρυσης συνδικαλιστικής ένωσης ή της προσχώρησης στη συνδικαλιστική ένωση της επιλογής του ατόμου, του δικαιώματος στην απεργία, της ουσιαστικής αναγνώρισης του δικαιώματος συλλογικής διαπραγμάτευσης, καθώς και του δικαιώματος σε συνθήκες ασφάλειας και υγιεινής κατά την εκτέλεση της εργασίας και του δικαιώματος σε μισθό.

2.5.4.

Είναι αναγκαίο να κατοχυρωθεί, όπως προτείνει η ΔΟΕ, το δικαίωμα στη στέγαση για λόγους προστασίας του συνόλου του πληθυσμού, και ιδίως των πλέον ευάλωτων τμημάτων της κοινωνίας. Εξάλλου, είναι απαραίτητο να καταπολεμάται η καταπάτηση βασικών δικαιωμάτων όπως, λόγου χάρη, η παιδική εκμετάλλευση και η καταναγκαστική εργασία, και να διευκολύνεται η πρόσβαση στην εργασία των γυναικών ή των ατόμων με αναπηρία.

2.6.

Η επιχειρηματικότητα ως κινητήρια δύναμη για την οικονομική ανάπτυξη

2.6.1.

Η ΕΕ θεωρεί ότι οι πέντε καίριοι παράγοντες για την ειρήνη, τη σταθερότητα, την ασφάλεια και την ευημερία στον ευρωμεσογειακό χώρο είναι οι εξής: η οικονομική ανάπτυξη διαμέσου του εκσυγχρονισμού και της διαφοροποίησης των οικονομιών· η ενίσχυση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και η καινοτόμος επιχειρηματικότητα· η δημιουργία θέσεων εργασίας διαμέσου εξειδικευμένης κατάρτισης, ειδικά για τους νέους· η ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα, όλως ιδιαιτέρως των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, και η ενεργειακή και περιβαλλοντική βιωσιμότητα (8). Δίνεται έμφαση στη δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας ως βάση για την οικονομική ευημερία και την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας των γυναικών και των επιχειρηματικών συνεργειών και στις δύο ακτές της Μεσογείου.

Από την πλευρά της, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι παράγοντες αυτοί είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την κοινωνική ανάπτυξη, καθότι η σταθερότητα, η ασφάλεια και η ευημερία βασίζονται πάντα στην κοινωνική ένταξη και συνοχή.

2.6.2.

Η κοινή ανακοίνωση προασπίζει ως καθοριστικό παράγοντα για την ανάπτυξη των εν λόγω οικονομιών την ανάγκη να επιτρέπεται και να διασφαλίζεται η ορθή άσκηση της ιδιωτικής επιχειρηματικής πρωτοβουλίας. Επομένως, πρέπει να διασφαλίζεται ένα νομικό πλαίσιο μέσω του οποίου θα κατοχυρώνεται νομικά το δικαίωμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία, καθώς επίσης και ο απαραβίαστος χαρακτήρας του.

2.6.3.

Η ΕΟΚΕ δίνει επίσης σημασία στην προστασία, από πλευράς των δημόσιων αρχών, του ελεύθερου και δίκαιου ανταγωνισμού στην οικονομία, ο οποίος εξασφαλίζει την ισότητα άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας μεταξύ επιχειρηματιών. Επομένως, θεωρείται σημαντικό να διασφαλίζεται ισότιμη μεταχείριση όσον αφορά την πρόσβαση στη χρηματοδότηση, διαθεσιμότητα υπηρεσιών μικροχρηματοδότησης, καθώς και μια αδιάφθορη δημόσια διοίκηση που να λειτουργεί με γνώμονα την εξυπηρέτηση του κοινού.

2.7.

Το δικαίωμα στη δημιουργία και την καινοτομία: εγγύηση για μια διαφοροποιημένη οικονομία με προστιθέμενη αξία

2.7.1.

Η υπουργική δήλωση της Ένωσης της Μεσογείου για την ψηφιακή οικονομία (9) θέτει ζήτημα προώθησης του οριζόντιου και χωρίς αποκλεισμό αντίκτυπου των νέων τεχνολογιών στον πολιτισμικό, κοινωνικό, οικονομικό τομέα και στους τομείς της διακυβέρνησης και της ασφάλειας.

2.7.2.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει, επίσης, την τοποθέτηση που υιοθετείται στην κοινή ανακοίνωση σχετικά με την ανάγκη διαφοροποίησης και ανάπτυξης των οικονομιών της περιοχής της Μεσογείου κατά τρόπο βιώσιμο και χωρίς αποκλεισμούς.

2.7.3.

Κατά τον σχεδιασμό νέων προγραμμάτων, η ΕΟΚΕ επισημαίνει την ανάγκη εκπόνησης προγραμμάτων από την ΕΕ για την ευρωμεσογειακή περιοχή με στόχο την ανάπτυξη της καινοτομίας, έτσι ώστε να δίνεται ώθηση στην οικονομική πρόοδο της περιοχής μέσω της διαφύλαξης του ατομικού και συλλογικού δικαιώματος στη δημιουργία και την καινοτομία. Το εν λόγω δικαίωμα προϋποθέτει την αναγνώριση του δικαιώματος διανοητικής ιδιοκτησίας, του δικαιώματος ανταλλαγής και διάδοσης αυτής της καινοτομίας και του δικαιώματος πρόσβασης στις νέες τεχνολογίες.

2.7.4.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ως δικαίωμα, εγγενές στην ίδια την πράξη της καινοτομίας, την ψηφιακή ένταξη και την ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.

2.8.

Το δικαίωμα στην ποιοτική εκπαίδευση: πυλώνας της ανθρώπινης ανάπτυξης

2.8.1.

Η εκπαίδευση είναι η βασική οδός που οδηγεί στην κοινωνική και οικονομική κινητικότητα και στη δυνατότητα βελτίωσης της ποιότητας ζωής, Μέσα από το Αναπτυξιακό πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNDP) (10) καταδεικνύεται ότι, μολονότι σε πολλές χώρες της περιοχής η φοίτηση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση έχει φθάσει πλέον σε επίπεδα αντίστοιχα με τα διεθνή πρότυπα, ενώ έχει επίσης σημειωθεί σημαντική πρόοδος όσον αφορά τη φοίτηση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η ποιότητά τους είναι ελλειμματική. Η Παγκόσμια Τράπεζα έχει αναπτύξει προγράμματα για την εν λόγω περιφέρεια σε συνεργασία με άλλους φορείς και θα ήταν σκόπιμο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εργαστεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Επίσης, επισημαίνεται ότι η σημαντική ανισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση υπονομεύει το «κοινωνικό συμβόλαιο» στις αραβικές χώρες.

2.8.2.

Στον χάρτη πορείας της Ένωσης της Μεσογείου (11) υπογραμμίζεται η ανάγκη ενίσχυσης α) της εκπαίδευσης ως καθοριστικού παράγοντα δημιουργίας βιώσιμων και ειδικευμένων θέσεων εργασίας, ιδίως για τους νέους ανέργους που είναι ευάλωτοι να δεχθούν δουλειές με καταχρηστικούς όρους, β) της έρευνας και της καινοτομίας ως βάσης για τον εκσυγχρονισμό των οικονομιών και γ) της βιωσιμότητας ως κοινού εχέγγυου της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς.

2.8.3.

Η ενίσχυση του κοινωνικού δυναμικού είναι ζητούμενο κρίσιμης σημασίας για τη σταθερότητα και την ασφάλεια στην περιοχή. Επομένως, είναι αναγκαίο να προαχθούν η πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, η πρόσβαση στην επιστήμη και τις επιστημονικές γνώσεις, η απασχολησιμότητα, η υγεία, η χειραφέτηση και η κινητικότητα των νέων, η ισότητα των φύλων, τα δημόσια βήματα συζήτησης, καθώς και η προώθηση της κοινωνικής ένταξης.

2.8.4.

Πέρα από ορισμένα προβλήματα όσον αφορά την πρόσβαση στην εκπαίδευση και την εδραίωση του καθολικού χαρακτήρα της και πέρα από την ανάγκη βελτίωσης της ποιότητας της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, η κύρια πρόκληση έγκειται στην κάλυψη του χάσματος μεταξύ κατάρτισης και απασχόλησης. Επί του προκειμένου, είναι απαραίτητο να προωθηθούν δομές που να συνδέουν την αγορά εργασίας με το εκπαιδευτικό σύστημα, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η πλήρης ένταξη των νέων στην κοινωνία. Προς τούτο, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι είναι ζητούμενο πρωταρχικής σημασίας η προώθηση της ανταλλαγής εμπειριών σε θέματα ανάπτυξης προγραμμάτων σπουδών και μεθοδολογικής καινοτομίας, χάρη στη μεταφορά εμπειριών και πρακτικών, ώστε να επιτευχθούν ικανότητες και δεξιότητες κατάλληλες για τον εργασιακό χώρο, καθώς επίσης και η προώθηση και αναβάθμιση της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, ενώπιον της πρόκλησης να δημιουργηθούν 60 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στις αραβικές χώρες μέσα στην επόμενη δεκαετία.

2.8.5.

Τόσο οι κοινωνικοί εταίροι όσο και άλλες ειδικευμένες οργανώσεις έχουν επισημάνει την υψηλή σημασία της μη τυπικής εκπαίδευσης ως καθοριστικού μέσου και μακροπρόθεσμης λύσης για την καταπολέμηση της ριζοσπαστικοποίησης και των φαινομένων εξτρεμισμού, καθώς και λόγω της συμβολής της στην ένταξη απειλούμενων ομάδων του πληθυσμού, ιδίως των νέων και των γυναικών.

2.8.6.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την αναγνώριση της σημασίας της μη τυπικής εκπαίδευσης ως συμπληρώματος της επίσημης τυπικής εκπαίδευσης και θεωρεί ότι θα πρέπει να ενισχυθούν οι συνέργειες μεταξύ αυτών των δύο. Εξάλλου, θεωρεί ότι θα πρέπει να αυξηθεί ο βαθμός πολιτικής δέσμευσης υπέρ της μη τυπικής εκπαίδευσης και να προβλεφθεί σημαντικότερος προϋπολογισμός γι’ αυτήν, δεδομένου ότι διευκολύνει τη διαδικασία ωρίμασης και κοινωνικής ένταξης των νέων, καθώς τους εκπαιδεύει στο να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και να αναπτύσσουν τις δημοκρατικές αξίες, ενώ αποτελεί ένα καλό εργαλείο για την εδραίωση ενός πνεύματος ειρήνης.

2.9.

Η κινητικότητα στον πανεπιστημιακό και εκπαιδευτικό χώρο — Η πορεία προς την εξάλειψη του γνωστικού χάσματος

2.9.1.

Η κινητικότητα των νέων αποτελεί σημαντικό τμήμα της απάντησης στις προκλήσεις τις οποίες αντιμετωπίζει η Μεσόγειος. Πράγματι, στις αραβικές χώρες, η μετανάστευση συνιστά δείγμα κοινωνικού αποκλεισμού νέων με υψηλή εξειδίκευση. Επομένως, είναι αναγκαίο να ενισχύεται η μετανάστευση που είναι επωφελής τόσο για τις χώρες προέλευσης όσο και για τις χώρες προορισμού. Αυτό προϋποθέτει καλύτερη αναγνώριση των επαγγελματικών προσόντων και των τίτλων σπουδών, καθώς επίσης και διευκόλυνση της ακαδημαϊκής κινητικότητας αλλά και βελτίωση των νομικών πλαισίων των προϋποθέσεων εισόδου και διαμονής στην ΕΕ που ισχύουν για υπηκόους των γειτονικών χωρών για σκοπούς έρευνας, σπουδών, ανταλλαγής σπουδαστών, κατάρτισης και εθελοντικής εργασίας.

2.9.2.

Από την άλλη, ένα από τα σοβαρότερα χάσματα ανάμεσα στις δύο όχθες της Μεσογείου είναι το γνωστικό χάσμα, και συνεπώς η ΕΟΚΕ θεωρεί αναγκαίο να ληφθούν μέτρα για την προώθηση της παραγωγής και της κυκλοφορίας της επιστημονικής και ακαδημαϊκής γνώσης, και προτείνει τη δημιουργία και την προώθηση δικτύων γνώσης και κοινής έρευνας σε ευρωμεσογειακό επίπεδο. Επίσης, θεωρεί σημαντική τη στήριξη της μετάφρασης της εν λόγω ακαδημαϊκής και επιστημονικής παραγωγής, ιδίως από και προς την αραβική γλώσσα.

2.9.3.

Η ΕΟΚΕ επιθυμεί, επιπλέον, να επιμείνει στην κατεύθυνση της ενίσχυσης της κινητικότητας φοιτητών, καθηγητών, ερευνητών, πανεπιστημιακών και επιστημόνων μέσω περιόδων διαμονής, ανταλλαγών και περιόδων πρακτικής άσκησης, θεωρώντας αυτό καίριο στοιχείο για την αναβάθμιση του επιπέδου των πανεπιστημίων, της απασχολησιμότητας των νέων (χάρη στην ενίσχυση της εφαρμογής στην πράξη του προγράμματος Erasmus+ στις χώρες της ευρωμεσογειακής περιοχής και της επίτευξης αποτελεσμάτων), καθώς επίσης και της κυκλοφορίας της γνώσης και της προαγωγής του διαπολιτισμικού διαλόγου.

2.10.

Τα ΜΜΕ και ο διαπολιτισμικός διάλογος ως κλειδί για την ανεκτικότητα

2.10.1.

Ο πλουραλισμός, η ανεξαρτησία και ο επαγγελματισμός των τοπικών μέσων μαζικής ενημέρωσης αποτελούν εχέγγυο της κοινωνικής προόδου και συμβάλλουν με καταλυτικό τρόπο στον μετασχηματισμό των γειτονικών χωρών.

2.10.2.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη ενίσχυσης του διαλόγου και της συνεργασίας μεταξύ των μέσων ενημέρωσης στον ευρωμεσογειακό χώρο με σκοπό τη βελτίωση και την ενίσχυση των επαγγελματικών προτύπων και των νομοθετικών πλαισίων τους. Επίσης, είναι σημαντικό να υποστηριχθεί η διασφάλιση και η προστασία της ελευθερίας του Τύπου και της ελευθερίας έκφρασης.

2.10.3.

Είναι απαραίτητο να αναγνωριστεί ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης στη βελτίωση του διαπολιτισμικού διαλόγου, και την τόνωση του σεβασμού, της ανεκτικότητας και της αμοιβαίας γνωριμίας. Στην παρούσα συγκυρία, όπου ανθούν οι ρητορικές κατά της Δύσης στον Νότο και οι λαϊκιστικές ξενοφοβικές ρητορικές στην Ευρώπη, είναι περισσότερο αναγκαίο από ποτέ να γίνει μια προσπάθεια καταπολέμησης τέτοιου είδους κοσμοθεωριών, σαν αντιστάθμισμα στις οπτικές που οδηγούν σε αντιπαράθεση λαούς, πολιτισμούς και θρησκείες, σε ένα μανιχαϊστικό και γεμάτο αποκλεισμούς δίπολο.

2.10.4.

Υπό αυτό το πνεύμα, η ΕΟΚΕ χαιρετίζει την εφαρμογή έργων με γνώμονα τον σεβασμό της ποικιλομορφίας που συναντάται στην Ευρώπη, καθώς και έργων που ενισχύουν την ανεκτικότητα και την πληροφόρηση χωρίς προκαταλήψεις, στερεότυπα και στρεβλές αντιλήψεις, όπως το Παρατηρητήριο για την Ισλαμοφοβία στα μέσα ενημέρωσης της Ισπανίας (12), το οποίο προάγει πληροφόρηση απαλλαγμένη από ρατσισμό. Επίσης, η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ της ανάληψης διατομεακών έργων για τον σκοπό αυτό.

2.10.5.

Πέρα από τον τομέα της ασφάλειας, η έλλειψη ευκαιριών, ιδίως για τους νέους, θα μπορούσε να είναι μία από τις ρίζες της αστάθειας και να προστίθεται στους λόγους που οδηγούν στη ριζοσπαστικοποίηση. Γίνεται προφανής η ανάγκη πρόληψης και καταπολέμησης του εξτρεμισμού και του ρατσισμού μέσω της προαγωγής του διαπολιτισμικού διαλόγου. Επομένως, οι θεσμοί και τα δίκτυα που ασχολούνται με τον διαπολιτισμικό και διαθρησκευτικό διάλογο πρέπει να εντείνουν τις συνέργειες και τη συμπληρωματικότητά τους, προκειμένου να έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο.

2.10.6.

Στην πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης και του βίαιου εξτρεμισμού πρέπει να συμμετέχουν οι ΟΚΕ των χωρών της Μεσογείου, οι οικονομικοί και κοινωνικοί φορείς, καθώς και το σύνολο της κοινωνίας πολιτών. Γι’ αυτόν τον σκοπό, είναι αναγκαίο να υπάρξουν ειδικά χρηματοδοτούμενοι μηχανισμοί ανταλλαγής και συνεργασίας, καθώς και να τεθούν ζητήματα σχετικά με τη δικαιοσύνη, την ανισότητα των φύλων, τη ρητορική του μίσους, την ανεργία των νέων και τον αναλφαβητισμό, ως μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας αποτροπής της ριζοσπαστικοποίησης που περιλαμβάνει επίσης την ενίσχυση του διαπολιτισμικού διαλόγου. Σε αυτό το πνεύμα, είναι σκόπιμο να υπογραμμιστεί το έργο που επιτελούν το Δίκτυο Ευαισθητοποίησης για τη Ριζοσπαστικοποίηση (Radicalisation Awareness Network — RAN) (13) και το Κέντρο Αριστείας (Centre of Excellence — CoE) που λειτουργεί στους κόλπους του.

2.10.7.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί καίρια τη στήριξη των ανταλλαγών μεταξύ διανοούμενων, καλλιτεχνών και πολιτιστικών φορέων της περιοχής, μιας και είναι κατ’ εξοχή φορείς κοινωνικού μετασχηματισμού, μέσω της προώθησης κοινών έργων που να προάγουν την ενίσχυση του διαλόγου και της αμοιβαίας γνωριμίας. Επίσης, προτρέπει για καλύτερο συντονισμό και συνεργασία όσον αφορά την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και την παρουσίαση και προβολή των διαφόρων πολιτιστικών και καλλιτεχνικών κλάδων και τάσεων που συνυπάρχουν στον ευρωμεσογειακό χώρο, ως αξιόλογου στοιχείου συνοχής και αμοιβαίας γνωριμίας.

2.11.

Η κοινωνία πολιτών και οι συνέργειες μεταξύ κοινωνικών φορέων: χώροι ένταξης και συζήτησης

2.11.1.

Η οικονομική κρίση και η ξενοφοβία στη βόρεια όχθη της Μεσογείου, αλλά και το αίτημα για ελευθερία έκφρασης καθώς και ο αγώνας υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις χώρες της νότιας όχθης της Μεσογείου αποτελούν στοιχεία που έχουν αποφασιστικό αντίκτυπο στην πλήρη άσκηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων των κοινωνιών των ευρωμεσογειακών χωρών.

2.11.2.

Επί του προκειμένου, η έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Νοεμβρίου του 2015, για τα ανθρώπινα δικαιώματα (14) τονίζει ότι πρέπει να παρασχεθεί περισσότερη στήριξη στην κοινωνία πολιτών. Παρ’ όλα αυτά, η προβολή των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών των νότιων χωρών δεν είναι ακόμη επαρκής, εάν ληφθεί υπόψη η προσπάθεια που καταβάλλουν και, ενίοτε, ο κίνδυνος που αναλαμβάνουν, αλλά επίσης και ο ρόλος προώθησης κοινωνικών αλλαγών που διαδραματίζουν. Υπό αυτήν την έννοια, οι ΟΚΕ των χωρών της Μεσογείου μπορούν να επιτελέσουν τη λειτουργία διαύλου διάδοσης, επαφών και συζήτησης.

2.11.3.

Η ΕΟΚΕ δηλώνει ότι ο συνεταιριστικός ιστός είναι ένας χώρος που συμβάλλει στην ένταξη των ατόμων στην κοινωνία. Επίσης, θεωρεί απαραίτητο να υποστηρίξει πιο σύντονα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή όσα έργα υλοποιεί η οργανωμένη κοινωνία πολιτών διαμέσου των οικονομικών και κοινωνικών οργανώσεων, των ενώσεών τους και των δικτύων που αυτές έχουν συγκροτήσει, καθώς και να εντατικοποιηθούν οι συμπράξεις και οι συνέργειες μεταξύ των διαφόρων συναρμοδίων.

2.11.4.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι υπουργοί της ευρωμεσογειακής περιοχής πρέπει να συνεργάζονται σε συγκεκριμένα έργα με τη Ευρωμεσογειακή διάσκεψη κορυφής των Οικονομικών και Κοινωνικών Επιτροπών και παρεμφερών οργανισμών, χωρίς αυτό να αποβαίνει εις βάρος της στήριξης των πολιτισμικών οργανώσεων και των συλλόγων πολιτών.

2.12.

Η γυναίκα στο επίκεντρο των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων

2.12.1.

Στις τρεις ευρωμεσογειακές υπουργικές διασκέψεις με θέμα την ενίσχυση του ρόλου της γυναίκας στην κοινωνία, που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη (15) (2006), το Μαρακές (16) (2009) και το Παρίσι (17) (2013), οι κυβερνήσεις δεσμεύτηκαν να εφαρμόσουν τις συμφωνηθείσες δεσμεύσεις: ισότητα δικαιωμάτων μεταξύ γυναικών και ανδρών κατά τη συμμετοχή τους στην πολιτική, την οικονομική, τη δημόσια και την κοινωνική ζωή· καταπολέμηση κάθε είδους βίας και διακρίσεων κατά των γυναικών και των κοριτσιών· προσπάθεια για την αλλαγή των στάσεων και συμπεριφορών ώστε να επιτευχθεί η ισότητα των φύλων με σκοπό την προώθηση της χειραφέτησης των γυναικών, όχι μόνο σε επίπεδο δικαιωμάτων, αλλά και στην πραγματικότητα.

2.12.2.

Παρά τις νομοθετικές αλλαγές που εισήχθησαν στις χώρες της νότιας Μεσογείου, σύμφωνα με το Αναπτυξιακό πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών απέχουμε ακόμη από την επίτευξη της ισότητας των γυναικών όσον αφορά τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα.

2.12.3.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει τη μεγάλη απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στις επίσημες δηλώσεις, τις προτάσεις των θεσμών, ακόμη και την ισχύουσα νομοθεσία, αφενός, και αφετέρου την πραγματικότητα που βιώνουν καθημερινά οι γυναίκες στις κοινότητές τους, προειδοποιεί δε για την ανάγκη εναρμόνισης των εθνικών νόμων με τα συντάγματα αλλά και συμπλήρωσης των νομικών κενών που εξακολουθούν να επιτρέπουν την ύπαρξη πρακτικών διάκρισης κατά των γυναικών.

2.12.4.

Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ τονίζει την ανάγκη εκχώρησης μέσων για την κατάρτιση και ευαισθητοποίηση των ομάδων που είναι υπεύθυνες να μεριμνούν για την αποτελεσματική εφαρμογή της νομοθεσίας: δικαστήρια, δυνάμεις επιβολής του νόμου, επιχειρήσεις, εκπαιδευτικοί, μέσα μαζικής ενημέρωσης, θεσμικά όργανα όπως οι ΟΚΕ κ.λπ.

2.12.5.

Για την ενίσχυση των δικαιωμάτων και την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων, η ΕΟΚΕ συνιστά τη συνεργασία των τοπικών διοικήσεων με οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών σε θέματα ισότητας των φύλων, μιας και αυτές διαθέτουν περισσότερες πληροφορίες σε σχέση με τα προβλήματα και τα αιτήματα του πληθυσμού. Στο κοινό αυτό έργο διαφορετικών φορέων μπορούν να συνδράμουν συνεισφορές από τον ακαδημαϊκό κόσμο (πανεπιστήμια και εξειδικευμένα κέντρα μελετών). Παράδειγμα τέτοιας συνεργασίας είναι το Ευρωμεσογειακό Ίδρυμα Γυναικών (FFEM) (18), το οποίο, σε συνδυασμό με την Ομοσπονδία Ενώσεων για τα Δικαιώματα των Γυναικών, την περιφερειακή αρχή του Μαρακές, το Πανεπιστήμιο Cadi Ayyad, την περιφερειακή επιτροπή ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και άλλους τοπικούς φορείς, υλοποίησε εκστρατεία ευαισθητοποίησης κατά των πρόωρων γάμων.

2.12.6.

Συνεπώς, η ΕΟΚΕ ζητά από τους υπουργούς των κρατών μελών της Ένωσης της Μεσογείου αφενός μεν να ληφθούν υπόψη οι παραπάνω τομείς στην επόμενη υπουργική διάσκεψη, αφετέρου δε να προβλεφθεί η χρηματοδότηση αυτών των μέτρων και εκστρατειών.

2.12.7.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι, αν δεν ληφθούν υπόψη τα παραπάνω σημεία, ο αντίκτυπος θα είναι σημαντικός. Οι πρόωροι γάμοι, η πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης και η επακόλουθη απαξίωση της γυναίκας στην αγορά εργασίας και στην πολιτική εκπροσώπηση αποτελούν ορισμένα από τα στοιχεία που επηρεάζουν αρνητικά την άσκηση των δικαιωμάτων, ιδίως των γυναικών και των κοριτσιών.

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/44

Εισηγήτρια:

η κ. Brenda KING

Συνεισηγητής:

ο κ. Lutz RIBBE

1.1.

Όπως και όλα τα άλλα μέρη του κόσμου, η Ευρώπη αντιμετωπίζει τρία μείζονα προβλήματα: 1) την εξάντληση των φυσικών πόρων της γης, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής του κλίματος και της απώλειας της βιοποικιλότητας· 2) τις κοινωνικές ανισότητες, συμπεριλαμβανομένης της ανεργίας των νέων και των ατόμων που μένουν πίσω σε περιοχές με φθίνουσες βιομηχανίες, και 3) τη δημόσια απώλεια εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση, στο πολιτικό κατεστημένο, στην ΕΕ και στις δομές διακυβέρνησής της, καθώς και σε άλλους θεσμούς.

1.2.

Τα τρία αυτά σημαντικά προβλήματα πρέπει να γίνουν κατανοητά στο πλαίσιο της ψηφιοποίησης (μείζονος σημασίας) και της παγκοσμιοποίησης, καθώς τα φαινόμενα αυτά έχουν επηρεάσει ουσιαστικά τις αγορές εργασίας της Ευρώπης και θα συνεχίσουν να έχουν ακόμη πιο έντονο αντίκτυπο στο μέλλον. Ειδικότερα η ψηφιοποίηση μπορεί είτε να διευκολύνει την αντιμετώπιση των τριών θεμάτων είτε να τα επιτείνει. Το εάν η ψηφιοποίηση θα έχει θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η πολιτική της διαχείριση.

1.3.

Με βάση μια διεξοδική ανάλυση της αλληλεπίδρασης μεταξύ των τριών αυτών σημαντικών θεμάτων και της ψηφιοποίησης, η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να χαράξει μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για την αειφόρο ανάπτυξη της Ευρώπης, με στόχο την προώθηση μέτρων που ενισχύουν την οικονομία της προκειμένου να επιτευχθούν κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Στόχος της παρούσας γνωμοδότησης είναι να προβληθούν θέματα και στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά την προετοιμασία της μακροπρόθεσμης στρατηγικής.

Μερικοί άνθρωποι αντιστέκονται στην αλλαγή. Εν μέσω των συνεχών τεχνολογικών καινοτομιών, ορισμένα άτομα έχουν συμφέρον να διατηρηθεί το status quo. Άλλοι άνθρωποι μπορεί να αισθάνονται ανασφαλείς με την προσπάθεια προσαρμογής σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη κοινωνία. Για άλλους, οι αλλαγές δεν είναι αρκετά γρήγορες (π.χ. υποστηρικτές πράσινης ενέργειας). Οι φορείς χάραξης πολιτικής πρέπει να λάβουν υπόψη αυτούς τους φόβους και να αντιμετωπίσουν άμεσα το πρόβλημα, αντί να καταφεύγουν στο status quo. Το πρώτο βήμα θα ήταν να αρχίσει μια ανοιχτή συζήτηση σχετικά με τα θέματα και να ενισχυθεί η συμμετοχική δημοκρατία, συμπεριλαμβανομένης της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών.

1.4.

H «μη ανάληψη δράσης» δεν αποτελεί επιλογή. Απαιτείται πολιτική βούληση για την προώθηση της αλλαγής προς τη σωστή κατεύθυνση. Χρειάζονται ισχυρότερες διασυνδέσεις μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης, της προστασίας του περιβάλλοντος και των κοινωνικών πολιτικών. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) υποστηρίζει ότι η εφαρμογή και η επίτευξη των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ), η Συμφωνία του Παρισιού, καθώς και η καλά οργανωμένη μετάβαση προς την οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και η ψηφιακή οικονομία θα επιλύσουν μείζονα ζητήματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη και θα καταστήσουν την Ευρώπη νικήτρια αυτής της νέας βιομηχανικής επανάστασης. Προτείνουμε στην Επιτροπή να αναπτύξει επειγόντως τις πολιτικές που περιγράφονται στην έγγραφο εργασίας της για τα «Επόμενα βήματα» (1) και να επικεντρωθεί περισσότερο στην πλήρη ενσωμάτωση των ΣΒΑ και της COP21 στο ευρωπαϊκό πλαίσιο πολιτικής και στις τρέχουσες προτεραιότητες της Επιτροπής με στόχο τον καθορισμό οράματος για την Ευρώπη έως το έτος 2050.

1.5.

Η ανάγκη ισχυρής πολιτικής στήριξης δεν πρέπει να παρερμηνεύεται. Ενώ είναι απαραίτητη η δημιουργία κατάλληλου κανονιστικού πλαισίου για τη διαμόρφωση της μετάβασης, η Ευρώπη χρειάζεται ένα πρόγραμμα το οποίο να επηρεάζει το σύνολο της κοινωνίας προσφέροντας δίκαιη παγκοσμιοποίηση· αποσκοπώντας στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας και στην ανάδειξη της Ευρώπης στις νέες τεχνολογίες· αποσκοπώντας στο να μην αφήσει κανέναν πίσω· εξαλείφοντας τη φτώχεια και δημιουργώντας ένα περιβάλλον το οποίο να αποκαθιστά την εμπιστοσύνη των πολιτών στα πολιτικά συστήματα, καθώς και στις πολυμερείς μορφές διακυβέρνησης (2). Εκτός από την πρωτοπορία σε διάφορους τομείς πολιτικής, οι πολιτικές προσεγγίσεις πρέπει επίσης να προσπαθήσουν να ενεργοποιήσουν το τεράστιο δυναμικό της κοινωνίας των πολιτών. Η κοινωνική επιχειρηματικότητα, οι πρωτοβουλίες των πολιτών και η κοινωνική εργασία είναι μόνο μερικά παραδείγματα για το πώς μπορεί να επιτευχθεί αειφόρος ανάπτυξη μέσω μιας προσέγγισης από τη βάση προς την κορυφή, ειδικά όταν πρόκειται για την αναγκαία μετάβαση προς μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ή μια κυκλική οικονομία. Η περίπτωση των αποκεντρωμένων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας συνιστά το καλύτερο σημείο αναφοράς σε αυτό το πλαίσιο.

1.6.

Στο εγγύς μέλλον, η Επιτροπή και η ΕΟΚΕ θα πρέπει να συνεργαστούν περαιτέρω για τους βασικούς τομείς στρατηγικής πολιτικής που αναλύονται στην παρούσα γνωμοδότηση, όπως για παράδειγμα:

1.7.

Για την υλοποίηση αυτού του συνδυασμού πολιτικών απαιτείται συνολική και συνεκτική στρατηγική. Η ΕΟΚΕ συνιστά η εν λόγω στρατηγική να έχει μακροπρόθεσμο προσανατολισμό και να είναι σαφής, οριζόντια και κάθετα ολοκληρωμένη, εύκολα διαχειρίσιμη και συμμετοχική. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ θεωρεί ζωτικής σημασίας να διασφαλιστεί ότι η μετάβαση στο 2050 θα σχεδιαστεί και θα διεξαχθεί με την πλήρη συμμετοχή των εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών. Προκειμένου να ενισχυθεί η συμμετοχική δημοκρατία, η Επιτροπή οφείλει να αναλογιστεί σχετικά με το δικαίωμά της για νομοθετικό μονοπώλιο.

1)

Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τους πλανητικούς περιορισμούς και τη συνολική οικολογική πρόκληση, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής του κλίματος και της απώλειας της βιοποικιλότητας;

2)

Πώς μπορούμε να ανταποκριθούμε στις αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο;

3)

Τέλος, πώς μπορεί να ξεπεραστεί η διάβρωση της δημόσιας υποστήριξης για τις κυβερνήσεις και τους θεσμούς;

3.1.1.

Η οικονομία πλατφορμών, η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική και το διαδίκτυο των πραγμάτων — οι παγκόσμιες εξελίξεις σε αυτούς τους τομείς είναι ευρείες και επιταχυνόμενες και, αργά ή γρήγορα, θα επηρεάσουν όλους τους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας. Η ψηφιακή τεχνολογία διατίθεται σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, αλλά ορισμένες ομάδες ενδέχεται να μην έχουν πρόσβαση σε αυτά τα εξαιρετικά ισχυρά ψηφιακά εργαλεία.

3.1.2.

Η σύγκλιση των ψηφιακών τεχνολογιών με τη νανοτεχνολογία, τη βιοτεχνολογία, την επιστήμη των υλικών, την παραγωγή και αποθήκευση ανανεώσιμης ενέργειας και την κβαντική πληροφορική έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μια νέα βιομηχανική επανάσταση (4). Προκειμένου η Ευρώπη να έχει ηγετικό ρόλο στον νέο παγκόσμιο τεχνολογικό και οικονομικό ανταγωνισμό, απαιτούνται μαζικές επενδύσεις και νέες πρωτοβουλίες.

3.1.3.

Η ψηφιοποίηση αποφέρει πολλά οφέλη. Δίνει ώθηση στην ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών προς όφελος των καταναλωτών. Έχει τη δυνατότητα να συμβάλει στην επίτευξη ορισμένων από τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) αυξάνοντας τα επίπεδα των παγκόσμιων εισοδημάτων, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των ανθρώπων, δημιουργώντας ευκαιρίες για πιο δημοκρατικά μοντέλα χωρίς αποκλεισμούς και αυξάνοντας τον αριθμό των ποιοτικών θέσεων εργασίας, καθώς και τη συνολική ανταγωνιστικότητα της ΕΕ — όπως έγινε και με τις προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις. Υπάρχουν όμως και απειλές: μελέτες καταδεικνύουν ότι η ψηφιοποίηση μπορεί να καταστρέψει πολύ περισσότερες θέσεις εργασίας από όσες θα δημιουργήσει.

3.1.4.

Η ψηφιακή τεχνολογία θα διασφαλίσει σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό την προσέγγιση της παραγωγής και της κατανάλωσης, ελαχιστοποιώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την πλεονάζουσα παραγωγή. Η ελαχιστοποίηση αυτή μπορεί να μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της ΕΕ. Η άμεση εμπορία οικονομικών αγαθών —είτε μέσω συναλλαγών μεταξύ ομοτίμων είτε μέσω της οικονομίας του διαμοιρασμού— μπορεί να μειώσει την κατανάλωση πόρων. Για παράδειγμα, η ψηφιακή οικονομία υποστηρίζει τη διάδοση κοινών υπηρεσιών μεταφοράς και οχημάτων χωρίς οδηγό, πράγμα που μπορεί να ενισχύσει την περιβαλλοντική βιωσιμότητα των συστημάτων κινητικότητας που χρησιμοποιούμε.

3.1.5.

Ωστόσο, η ψηφιοποίηση, αυτή καθαυτή, δεν είναι βιώσιμη. Υπάρχουν φραγμοί στην είσοδο στην αγορά και στις οικονομίες κλίμακας που ενδέχεται να μην επιτρέπουν στους πολίτες να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές της. Η ψηφιοποίηση θα μπορούσε να αυξήσει τις ανισότητες, ιδίως λόγω της δυνατότητάς της να διαταράσσει τις αγορές εργασίας και της τάσης της να δημιουργεί πόλωση, με πολλές θέσεις εργασίας χαμηλής και μεσαίας εξειδίκευσης να βαίνουν προς τον αυτοματισμό. Η ρομποτοποίηση και η οικονομία των πλατφορμών ενδέχεται να αποτελέσουν σοβαρή απειλή για πολλούς ευρωπαϊκούς χώρους εργασίας και δημιουργούν νέους κινδύνους, καθώς οι περισσότερες από τις σχετικές τεχνολογίες λειτουργούν βάσει δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων ιδίως δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.

3.1.6.

Οι νέες ευκαιρίες δημιουργίας πλούτου συχνά ωφελούν μόνο μια συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων: τα άτομα υψηλής εκπαίδευσης, με καλές κοινωνικές δεξιότητες και υψηλό επίπεδο ανοχής κινδύνου. Οι κυριότεροι ωφελούμενοι των ψηφιακών καινοτομιών τείνουν να είναι οι πάροχοι πνευματικού, οικονομικού και φυσικού κεφαλαίου: φορείς καινοτομίας, μέτοχοι, επενδυτές και εργαζόμενοι υψηλής ειδίκευσης. Υπάρχει φόβος ότι η ψηφιακή τεχνολογία θα αποτελέσει έναν από τους κύριους λόγους για τη στασιμότητα, ή ακόμη και τη μείωση των εισοδημάτων.

3.1.7.

Απαιτείται μια ενεργητική και σφαιρική πολιτική για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων ψηφιοποίησης, με αναφορά στα τρία βασικά προβλήματα που περιγράφονται παραπάνω. Πρέπει επίσης να παρακολουθούνται και να αντιμετωπίζονται οι κίνδυνοι που απορρέουν από την ψηφιοποίηση. Η ΕΟΚΕ θα συνεχίσει να εργάζεται ενεργά για τα θέματα αυτά.

3.2.1.

Έχοντας αναλάβει δεσμεύσεις όσον αφορά την παγκόσμια καταπολέμηση της αλλαγής του κλίματος (δηλαδή με τη Συμφωνία του Παρισιού) και έχοντας ταχθεί υπέρ της προστασίας των φυσικών πόρων, η Ευρώπη οφείλει να μειώσει επειγόντως και ουσιαστικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της οικονομίας της. Η οικολογική κρίση μάς πλήττει ήδη. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η αύξηση του πληθυσμού, η μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη με βάση τα ορυκτά καύσιμα και η μη βιώσιμη χρήση πόρων και γης ασκούν αυξανόμενη πίεση στο περιβάλλον. Μια βασική πρόκληση, η οποία αντικατοπτρίζεται επίσης στους ΣΒΑ, είναι να διασφαλιστεί ότι η οικονομική εξέλιξη και ανάπτυξη σέβονται τους περιορισμούς του πλανήτη, είτε πρόκειται για την προστασία του κλίματος, τη χρήση και τη διαχείριση πόρων, την ποιότητα του αέρα και των υδάτων, είτε για την προστασία της χερσαίας και θαλάσσιας βιοποικιλότητας.

3.2.2.

Η πλήρης αποσύνδεση της οικονομίας από τον άνθρακα απαιτεί τον επείγοντα μετασχηματισμό πολλών οικονομικών τομέων. Η μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας απαιτεί περισσότερη ενεργειακή ευελιξία και τεχνογνωσία. Η γενική ανάπτυξη «παραγωγών-καταναλωτών» ενέργειας (5) θα πρέπει επίσης να αποτελέσει σημαντικό και βιώσιμο τμήμα της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ (6). Τα συστήματα μεταφοράς προϋποθέτουν διαρθρωτικές αλλαγές μέσω του εξηλεκτρισμού και του συνεπιβατισμού. Η στέγαση και οι υποδομές πρέπει να αναμορφωθούν. Η προηγμένη βιοοικονομία μπορεί να αποτελέσει μείζονα παράγοντα που θα συμβάλει στον οικολογικό προσανατολισμό της οικονομίας.

3.2.3.

Η Ευρώπη πρέπει να μεταβεί από το σημερινό γραμμικό οικονομικό μοντέλο «ανάληψης, κατασκευής, κατανάλωσης και διάθεσης» προς ένα κυκλικό μοντέλο με δυνατότητες αποκατάστασης εκ κατασκευής, που θα βασίζεται όπου είναι δυνατόν σε ανανεώσιμες φυσικές πηγές ενέργειας και θα διατηρεί την αξία των προϊόντων, των υλικών και των πόρων στην οικονομία όσο το δυνατόν περισσότερο. Η ψηφιοποίηση μπορεί να είναι σημαντική στο πλαίσιο αυτό (βλέπε σημείο 3.1.4).

3.2.4.

Η μετάβαση σε μια κυκλική και φιλική προς το περιβάλλον οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών προσφέρει στην ΕΕ την ευκαιρία να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα και την ανθεκτικότητά της. Μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής και την ευημερία των πολιτών της Ευρώπης. Μειώνει επίσης την εξάρτηση από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων και κρίσιμης σημασίας πρώτων υλών και δημιουργεί μια σταθερή βάση για οικονομική ευημερία.

3.2.5.

Ωστόσο, η απαλλαγή από τον άνθρακα και η οικολογική μετάβαση συνεπάγονται κοινωνικές προκλήσεις (7) εφόσον θα μειωθούν οι χώροι εργασίας σε βιομηχανίες με υψηλό οικολογικό αποτύπωμα. Η πλήρης αξιοποίηση των δυνατοτήτων που συνεπάγεται η μείωση του άνθρακα και η οικολογική μετάβαση για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και τη βελτίωση της κοινωνικής ασφάλισης πρέπει να γίνει αποδεκτή ως στρατηγικό πολιτικό καθήκον, έτσι ώστε το καθαρό ισοζύγιο να είναι κατά το δυνατόν θετικότερο.

3.2.6.

Η στροφή προς την οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και την κυκλική οικονομία προωθείται χάρη σε πρωτοβουλίες από τη βάση προς την κορυφή υπό την καθοδήγηση των πολιτών, των τοπικών αρχών, των καταναλωτών και των καινοτόμων επιχειρήσεων, τόσο σε σχέση με την ενέργεια όσο και με τα τρόφιμα. Ωστόσο, αντί να προωθούνται σχετικές πρωτοβουλίες και να δημιουργείται κρίσιμη μάζα σε όλη την Ευρώπη, με θετικό αποτέλεσμα για την αγορά εργασίας και την κοινωνική ασφάλιση, η περαιτέρω πρόοδος συχνά παρεμποδίζεται από τα διοικητικά και κανονιστικά συστήματα. Δεν έχει γίνει ευρέως κατανοητό ότι οι πρωτοβουλίες από τη βάση προς την κορυφή μπορούν να αποτελέσουν ισχυρό εργαλείο για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων της απαλλαγής από τον άνθρακα και της οικολογικής μετάβασης. Για να αποκαλυφθεί το δυναμικό αυτό, είναι απαραίτητο να αρθούν τα διαρθρωτικά εμπόδια που παρεμποδίζουν τους ανθρώπους με ανεπαρκείς πόρους να αποκτήσουν πρόσβαση στους πόρους που χρειάζονται (ιδίως κεφαλαία και σχετικές πληροφορίες).

3.3.1.

Ενώ η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική πρόοδος έχουν ενισχύσει σημαντικότατα το παγκόσμιο εμπόριο και τον παγκόσμιο πλούτο, ο συνδυασμός της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογικής προόδου συνέβαλε επίσης στην αύξηση της κοινωνικής (και περιβαλλοντικής) ανισότητας. Σύμφωνα με την Oxfam, μόνον οκτώ άτομα, όλα άνδρες, κατέχουν τόσο πλούτο όσο το φτωχότερο ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού.

3.3.2.

Στην Ευρώπη, το χάσμα της ανισότητας διευρύνεται. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του ΟΟΣΑ, η εισοδηματική ανισότητα παραμένει σε επίπεδα ρεκόρ στην Ευρώπη. Στη δεκαετία του 1980, το μέσο εισόδημα του πλουσιότερου 10 % της κοινωνίας ήταν επτά φορές υψηλότερο από του φτωχότερου 10 %. Σήμερα είναι 9,5 φορές υψηλότερο. Η ανισότητα του πλούτου είναι ακόμη μεγαλύτερη: το 10 % των πλουσιότερων νοικοκυριών κατέχει το 50 % του συνολικού πλούτου, ενώ το 40 % των λιγότερο πλούσιων κατέχει λίγο περισσότερο από το 3 % (8).

3.3.3.

Ένας λόγος για την επιδείνωση της ανισότητας στην Ευρώπη είναι η αποσύνδεση της ανάπτυξης από το καθαρό εισόδημα. Ενώ το ΑΕγχΠ της ζώνης του ευρώ αυξήθηκε κατά περισσότερο από 16 % μεταξύ 2008 και 2015 (πάνω από 17 % στην ΕΕ των 28), το διαθέσιμο καθαρό εισόδημα των νοικοκυριών παρέμεινε στάσιμο, αυξανόμενο μόλις κατά 2 % για την ΕΕ των 28.

3.3.4.

Στις 24 χώρες του ΟΟΣΑ, η παραγωγικότητα αυξήθηκε κατά 27 % από το 1995, ενώ η μέση αποζημίωση του εργατικού δυναμικού υποχώρησε, αυξανόμενη κατά μόνον 22 %. Ακόμη χειρότερα, η αύξηση του εργατικού εισοδήματος ήταν σημαντικά μικρότερη για την κοινωνική ομάδα με χαμηλότερους καθαρούς μισθούς. Αυτή η μισθολογική ανισότητα έχει επιδεινωθεί τα τελευταία 20 χρόνια σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες εκτός από την Ισπανία. Η τάση είναι εντονότερη στην Ουγγαρία, την Πολωνία, την Τσεχική Δημοκρατία και το Ηνωμένο Βασίλειο (9).

3.3.5.

Υπάρχει κίνδυνος το χάσμα αυτό να διευρυνθεί λόγω της μεταβολής της φύσης της εργασίας. Για παράδειγμα, η αυτοματοποίηση σύνθετων βιομηχανικών διαδικασιών μέσω της ρομποτικής απειλεί να μειώσει τη ζήτηση για υπαλλήλους μεσαίου επιπέδου ειδίκευσης, ή ακόμη και του χαμηλότερου τμήματος του υψηλού επιπέδου ειδίκευσης, οι οποίοι εκτελούν σήμερα τις πολύπλοκες αυτές εργασίες. Κάτι τέτοιο είναι πιθανό να συμβάλει περαιτέρω στην πόλωση της αγοράς εργασίας, καθώς οι νέες θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν θα εμπίπτουν είτε στην ομάδα με (ακόμη) υψηλότερο επίπεδο ειδίκευσης (ανάπτυξη και συντήρηση των εν λόγω προϊόντων/υπηρεσιών) είτε στην προσανατολισμένη προς τις υπηρεσίες ομάδα χαμηλής ειδίκευσης. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, το 9 % των θέσεων εργασίας κινδυνεύουν να αυτοματοποιηθούν, ενώ για άλλο ένα 25 % τα καθήκοντα θα αλλάξουν σημαντικά.

3.3.6.

Οι κυβερνητικές απαντήσεις στον αντίκτυπο της ψηφιοποίησης τείνουν να είναι αντιδραστικές και όχι προορατικές και αποσκοπούν σε μεγάλο βαθμό στην άμβλυνση των παρενεργειών της ψηφιοποίησης αντί να στοχεύουν στην αξιοποίηση των δυνητικών οφελών της. Οι κυβερνητικές απαντήσεις πρέπει να λαμβάνουν καλύτερα υπόψη την πρόκληση της εκπροσώπησης και της συμμετοχής των εργαζομένων ως σημαντική πτυχή των επενδύσεων σε ανθρώπινο κεφάλαιο σε μια εξελισσόμενη αγορά εργασίας. Η ΕΟΚΕ θα μπορούσε να συνεχίσει να αναλύει διεξοδικά τις επιπτώσεις της ψηφιοποίησης στη φύση της εργασίας.

3.4.1.

Η αύξηση των ανισοτήτων που εν μέρει μόνο οφείλεται στην παγκοσμιοποίηση και στην τεχνολογική πρόοδο έχει συμβάλει στην απώλεια της εμπιστοσύνης στις κυβερνήσεις, στο πολιτικό κατεστημένο, στους διεθνείς οργανισμούς, στους θεσμούς και στην παγκόσμια διακυβέρνηση. Επιπλέον, έχει πυροδοτήσει την άνοδο λαϊκιστικών κινημάτων και έχει συμβάλει στην πτώση των παραδοσιακών πολιτικών κομμάτων. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η αποχή των νέων (για να μη μιλήσουμε για αντισυστημική ψήφο): μόνο το 63 % των Ευρωπαίων ηλικίας 15-30 ετών ψήφισε σε εκλογές το 2015 (10).

3.4.2.

Πολλοί ευρωπαίοι πολίτες αισθάνονται αποκομμένοι από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πιστεύουν ότι οι παραδοσιακές δημοκρατικές διαδικασίες δεν τους επιτρέπουν να επηρεάζουν θεμελιώδεις αποφάσεις. Η πολυμερής προσέγγιση (π.χ. στο πλαίσιο του θεματολογίου των Ηνωμένων Εθνών για την αειφόρο ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030) συνιστά μοντέλο δημοκρατίας χωρίς αποκλεισμούς και αποτελεί τρόπο για να ξεπεραστεί η δυσπιστία αυτή.

3.4.3.

Ο μετασχηματισμός προς την αειφορία δεν μπορεί και δεν πρέπει να επιβληθεί «από πάνω», θα είναι δε επιτυχής μόνον εάν βασίζεται σε ευρεία υποστήριξη και ενεργό συμμετοχή της πλειοψηφίας των επιχειρήσεων, των τοπικών και των περιφερειακών αρχών, των εργαζομένων και των πολιτών. Πρέπει να υπάρξει συνεργασία «από τη βάση προς την κορυφή» και «από την κορυφή προς τη βάση». Πολυμερείς συμμαχίες χρησιμοποιήθηκαν για τη διαμόρφωση του θεματολογίου του 2030 και αναδύονται και στον τομέα της δράσης για το κλίμα (11). Μπορούν να χρησιμεύσουν ως υπόδειγμα για ένα μοντέλο δημοκρατικής διακυβέρνησης χωρίς αποκλεισμούς που θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε όλους τους τομείς πολιτικής και να διευκολύνει τον μετασχηματισμό και την καινοτομία.

3.4.4.

Η νεότερη γενιά κυρίως απαιτεί μη παραδοσιακές μορφές πολιτικής συμμετοχής, σε αντίθεση με τα συμβατικά πολιτικά κόμματα και φορείς. Οι ενεργειακές κοινότητες, οι εταιρικές σχέσεις μεταξύ πολιτών και δήμων για την προώθηση της ενεργειακής απόδοσης (π.χ. μέσω μοντέλων συμβάσεων) ή της διαχείρισης των αποβλήτων, οι πρωτοβουλίες «πόλη μετάβασης» (transition town), η γεωργία που υποστηρίζεται από την κοινότητα, τα πολιτικά ιστολόγια και άλλες ηλεκτρονικές μορφές, ή ακόμη και οι πρωτοβουλίες σε τοπικό νόμισμα, προσφέρουν εναλλακτικές μορφές πολιτικής συμμετοχής. Ασφαλώς δεν θα αντικαταστήσουν το παραδοσιακό πολιτικό έργο, μπορούν όμως να συμβάλουν σημαντικά στην πολιτική κοινωνικοποίηση και την κοινωνική ένταξη.

3.4.5.

Η αξιοποίηση των δυνατοτήτων του διαδικτύου αποτελεί μια ακόμη πολλά υποσχόμενη προσέγγιση για την εξάλειψη των πολιτικών αδιεξόδων. Ποτέ δεν υπήρξε πιο ελεύθερα διαθέσιμη πληροφόρηση από ό, τι σε ένα αποκεντρωμένο δίκτυο χωρίς τον κλασικό επόπτη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα νέες προκλήσεις για την κοινωνία, όπως συμβαίνει με το φαινόμενο της εκ των υστέρων αλήθειας και των ψευδών ειδήσεων. Γινόμαστε επίσης μάρτυρες της εκρηκτικής ανάπτυξης εναλλακτικών, μη ιεραρχικών δομών ακτιβισμού, καθώς και της ευρύτατης χρήσης διαδικτυακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης μεταξύ των πολιτών, ιδίως μεταξύ των νέων.

3.4.6.

Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση μπορεί να οδηγήσει στη διαμόρφωση μοντέλων διακυβέρνησης που χαρακτηρίζονται από πρωτοφανές επίπεδο συμμετοχής του κοινού στη χάραξη πολιτικής. Η ΕΕ θα πρέπει να εξετάσει κράτη μέλη όπως η Εσθονία, όπου έχει ήδη σημειωθεί σημαντική πρόοδος. Η ψηφιοποίηση επιτρέπει στους πολίτες να συμμετέχουν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων με σχετικά χαμηλό κόστος. Εντούτοις, τα στοιχεία καταδεικνύουν ότι υφίσταται και η «προκατάληψη της μεσαίας τάξης» (υψηλότερη εκπροσώπηση των μελών της μεσαίας τάξης στα φόρουμ συμμετοχής) όσον αφορά την ηλεκτρονική συμμετοχή. Η ΕΟΚΕ βρίσκεται σε ιδανική θέση να συμμετάσχει σε διάλογο σε επίπεδο κοινωνίας των πολιτών σχετικά με το θέμα αυτό.

—

να αξιοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερο την ψηφιακή επανάσταση ώστε να οικοδομήσει μια νέα, ανταγωνιστική και βιώσιμη οικονομία,

—

να μεταβεί προς μια κυκλική και φιλική προς το περιβάλλον οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, διασφαλίζοντας παράλληλα τη δίκαιη μετάβαση για όλους,

—

να οικοδομήσει ένα ισχυρό ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο,

—

να διασφαλίσει ένα πιο αποκεντρωμένο δημοκρατικό σύστημα με βάση τους πολίτες, αξιοποιώντας παράλληλα τα πλεονεκτήματα της δίκαιης οικονομικής συνεργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο.

4.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι ΣΒΑ, σε συνδυασμό με τη Συμφωνία του Παρισιού (COP21), θα αναζωογονήσουν το όραμα της «Ευρώπης που θέλουμε» (12)  (13). Η Επιτροπή πρέπει να δημιουργήσει μια δυναμική για την εφαρμογή των συμφωνιών αυτών αναπτύσσοντας τις πολιτικές που περιγράφονται στην ανακοίνωσή της με τίτλο «Επόμενα βήματα» και ενσωματώνοντάς τις πλήρως στο ευρωπαϊκό πλαίσιο πολιτικής και στις τρέχουσες προτεραιότητες της Επιτροπής. Η «Ευρώπη που θέλουμε», όπως και το θεματολόγιο του 2030 (ΣΒΑ), θέτει το άτομο στο επίκεντρο της κοινωνίας και της οικονομίας, και θα δώσει σε όλους την ευκαιρία να αποφασίσουν με ποιον τρόπο θέλουν να εκπληρώσουν τις ανάγκες τους σε αρμονία με το κοινωνικό και το οικολογικό περιβάλλον. Η ιδέα αυτή δεν είναι ουτοπική. Στην πραγματικότητα, η Ευρώπη διαθέτει πλέον τις τεχνολογικές και οικονομικές δυνατότητες να υλοποιήσει το όραμα αυτό: το διαδίκτυο των πραγμάτων και τα μαζικά δεδομένα, ο έλεγχος σύνθετων διαδικασιών μέσω κινητών εφαρμογών, η «ιδιοπαραγωγή-ιδιοκατανάλωση» μέσω της αποκλιμάκωσης της παραγωγής και της μείωσης του κόστους παραγωγής (π.χ. ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τρισδιάστατη εκτύπωση), νέοι τρόποι συναλλαγών και πληρωμών (blockchain [τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών], bitcoins [εικονικά ψηφιακά νομίσματα] και έξυπνες συμβάσεις), τον συνεργατισμό και την οικονομία του διαμοιρασμού ως νέες επιχειρηματικές έννοιες, και άλλες καινοτομίες.

4.2.

Όλες οι παραπάνω καινοτομίες έχουν τη δυνατότητα να κάνουν το όραμα πραγματικότητα, όμως αυτό προϋποθέτει μια στρατηγική που θα παρέχει λύσεις σε τρεις προκλήσεις που σχετίζονται με την καινοτομία. Η στρατηγική αυτή συνεπάγεται μια νέα αντίληψη της ευημερίας «πέραν του ΑΕγχΠ», όπου η οικονομική ευρωστία, η κοινωνική ένταξη, η περιβαλλοντική ευθύνη και η ενδυνάμωση των πολιτών επιδιώκονται με ολοκληρωμένο τρόπο.

4.3.

H «μη ανάληψη δράση» δεν αποτελεί επιλογή: εάν η ΕΕ δεν είναι διατεθειμένη ή ικανή να αναπτύξει και να εφαρμόσει μια ολοκληρωμένη στρατηγική, η Ευρώπη δεν θα υπολείπεται μόνο σε σχέση με το θεματολόγιο του 2030 και το όραμα της «Ευρώπης που θέλουμε». Χωρίς δράση, υπάρχει υψηλός κίνδυνος αποτυχίας σε κάθε μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις: η ευρωπαϊκή εργασιακή τάξη θα καταστραφεί, η απαλλαγή από τον άνθρακα και η προστασία των πόρων θα σταματήσουν επειδή το κοινωνικό κόστος της οικολογικής μετάβασης θα θεωρηθεί υπερβολικά υψηλό και οι κοινωνικές ανισότητες συν την αλλοτρίωση θα αυξηθούν, θέτοντας σε κίνδυνο τη δημοκρατία.

4.4.

Είναι εξαιρετικά σημαντικό η στρατηγική να περιλαμβάνει συγκεκριμένες συστάσεις πολιτικής ώστε να συμβάλλει στην αντιμετώπιση των τριών μεγάλων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη και να κάνει, συνεπώς, πραγματικότητα την «Ευρώπη που θέλουμε».

—

καινοτομία,

—

ρύθμιση/διακυβέρνηση,

—

κοινωνική πολιτική,

—

ανοικτή πρόσβαση,

—

εκπαίδευση/κατάρτιση,

—

έρευνα.

5.1.1.

Καινοτομία: η νέα βιομηχανική επανάσταση αποτελεί ευκαιρία για την Ευρώπη να καταλάβει ηγετική θέση στον τομέα των τεχνολογιών και να αυξήσει την ανταγωνιστικότητά της στις παγκοσμιοποιημένες αγορές. Η παραγωγή οικονομικής αξίας χωρίς υψηλό εξωτερικό κόστος πρέπει να καταστεί το πρότυπο επιχειρηματικό μοντέλο. Χρειαζόμαστε καινοτόμες και κερδοφόρες εταιρείες και επιχειρήσεις για να επενδύσουν σε βιώσιμη παραγωγή, να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας υψηλής ποιότητας και να δημιουργήσουν οικονομικό έδαφος για ευημερία. Προκειμένου η καινοτομία να συμβάλει σε μια πιο βιώσιμη Ευρώπη, πρέπει να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο που θα επιβραβεύει τις οικονομικές δραστηριότητες με μηδενικό ή ριζικά μειωμένο εξωτερικό αποτύπωμα ή με περιορισμένη κατανάλωση πόρων. Αυτό θα επιτρέψει σε βιώσιμους καινοτόμους φορείς (είτε πρόκειται για πολίτες, επιχειρήσεις, πόλεις ή περιφέρειες) να ανταγωνίζονται αποτελεσματικά επιχειρηματικά μοντέλα με υψηλή εκμετάλλευση πόρων ή/και μεγάλο περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Θα πρέπει επίσης να παρέχεται προορατική στήριξη —για παράδειγμα, πρόσβαση σε μικροπιστώσεις για ΜΜΕ, πολίτες, ιδιωτικά νοικοκυριά, κοινοτικές πρωτοβουλίες και κοινωνικές επιχειρήσεις και πολύ μικρές επιχειρήσεις— σε καινοτόμους φορείς οι οποίοι προσφέρουν καινοτόμες λύσεις για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών και κοινωνικών προκλήσεων και οι οποίοι ενεργούν ως πρωτοπόροι χρήστες (14). Ως προς το θέμα αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει το ενιαίο ευρωπαϊκό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, υπό την προϋπόθεση τα έξοδα καταχώρισης να μην είναι απαγορευτικά (15). Όσον αφορά τις ΜΜΕ, θα πρέπει να αναθεωρηθούν τα μέτρα για την προσφορά δεύτερης ευκαιρίας ώστε να μειωθεί το σημερινό υψηλό επίπεδο ανάληψης κινδύνων στην ΕΕ (16). Η πολιτική πρέπει επίσης να παρέχει περιθώρια πειραματισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη, ιδίως στους τομείς της κινητικότητας, των αποβλήτων, της ενέργειας, της γεωργίας, της εκπαίδευσης ή της υγείας. Νέες αγορές μπορούν να βρεθούν μεταβάλλοντας τις δημόσιες συμβάσεις σε υπηρεσίες ψηφιακές, χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, κυκλικές και φιλικές προς το περιβάλλον που παρέχονται με τρόπους οι οποίοι ευνοούν την κοινωνική ένταξη.

5.1.2.

Ρύθμιση: το κανονιστικό πλαίσιο πρέπει να πληροί τρεις στόχους. Πρώτον, οι εξωτερικές επιδράσεις πρέπει να κοστολογούνται όσο το δυνατόν ακριβέστερα, ώστε να μπορούν να αναπτυχθούν επιχειρηματικά μοντέλα που συμβάλλουν στην επίτευξη στόχων βιωσιμότητας (17). Δεύτερον, οι κανονισμοί πρέπει να εγγυώνται την εφαρμογή ευρείας κλίμακας ψηφιακών υποδομών σε ολόκληρη την Ευρώπη, μεταξύ άλλων και σε αγροτικές περιοχές, καθώς και να παρέχουν πρόσβαση όλων σε αυτές (συμπεριλαμβανομένης της έξυπνης θέρμανσης, των έξυπνων ηλεκτρικών δικτύων και των δικτύων ηλεκτρικής κινητικότητας). Θα πρέπει να αντιμετωπίζονται υπό τη νομική έννοια ως δημόσιες υπηρεσίες. Τέλος, δεδομένου ότι η ψηφιοποίηση τείνει να ευνοεί πλατφόρμες, υπάρχει ο κίνδυνος μονοπωλίων στις μεγάλες ψηφιακές αγορές. Συνεπώς, απαιτούνται ενεργητικές αντιμονοπωλιακές πολιτικές (18). Η ΕΟΚΕ έχει επίσης προτείνει η Επιτροπή να εξετάσει τρόπους με τους οποίους θα προωθηθούν οι ευρωπαϊκές πλατφόρμες κατά τρόπο ώστε η προστιθέμενη αξία να παραμένει στις τοπικές οικονομίες (19). Ένας ανεξάρτητος ευρωπαϊκός οργανισμός αξιολόγησης των ψηφιακών πλατφορμών θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξισορρόπηση της δύναμής τους στην αγορά, λειτουργώντας με την ίδια εντολή σε όλα τα κράτη μέλη προκειμένου να αξιολογηθεί η διακυβέρνηση των πλατφορμών όσον αφορά τον ανταγωνισμό, την απασχόληση και τη φορολογία (20).

5.1.3.

Κοινωνική πολιτική: η αλλαγή που επέφερε η μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και η ψηφιοποίηση (βλέπε τμήμα 3) θέτει προκλήσεις στα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης όσον αφορά τη διαχείριση του προβλήματος της απώλειας θέσεων εργασίας και τη μείωση των φορολογικών εσόδων. Πρέπει, συνεπώς, να εξεταστούν και να αναπτυχθούν νέες προσεγγίσεις και μοντέλα με στόχο τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης στα κράτη μέλη, την ανταπόκριση στις διαφορετικές περιστάσεις του μελλοντικού έργου και την υποστήριξη των εργαζομένων και των κοινοτήτων σε τομείς και περιοχές που πλήττονται από τη μετάβαση. Η ΕΟΚΕ εξέτασε τις προκλήσεις σχετικά με το μέλλον της εργασίας στη γνωμοδότησή της με θέμα τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων και απευθύνει έκκληση για μια συνεκτική ευρωπαϊκή στρατηγική απασχόλησης, η οποία θα εξετάζει θέματα όπως: επενδύσεις και καινοτομία· απασχόληση και δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας· δίκαιες συνθήκες εργασίας για όλους· δίκαιη και ομαλή μετάβαση υποστηριζόμενη από ενεργητικές πολιτικές για την αγορά εργασίας· και συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων, ιδίως των κοινωνικών εταίρων. Επίσης, οι δημόσιες επενδύσεις θα πρέπει να στηρίζουν τις κοινότητες, τις περιφέρειες και τους εργαζόμενους σε τομείς που έχουν ήδη επηρεαστεί από την εν λόγω μετάβαση, καθώς και να υπάρξει πρόβλεψη και να διευκολυνθεί η μελλοντική αναδιάρθρωση και μετάβαση σε μια πιο πράσινη και πιο βιώσιμη οικονομία (21).

5.1.4.

Ανοικτή πρόσβαση: η αξιοποίηση του δυναμικού της ψηφιοποίησης για μια πράσινη και δίκαιη οικονομία απαιτεί πρωτίστως γενική διαφάνεια στην οικονομία, η οποία να επιτρέπει στους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά και να επωφελούνται από τις ευκαιρίες της τεχνολογικής προόδου (π.χ. συνδυάζοντας τα ψηφιακά δεδομένα ενέργειας με την αποκεντρωμένη παραγωγή ενέργειας). Είναι, επομένως, εξαιρετικά σημαντικό να εξαλειφθούν οι φραγμοί στην οικονομική συμμετοχή μέσω ανοικτών αγορών, ανοικτών δεδομένων, μοντέλων ανοιχτής πηγής και ανοικτών προτύπων. Καθένα από τα στοιχεία αυτά πρέπει να θεωρείται κατευθυντήρια αρχή για προγράμματα πολιτικής σε στρατηγικούς τομείς: ενέργεια, μεταφορές, διοικητική μέριμνα και διαδικασίες παραγωγής. Η έννοια της κυριαρχίας των δεδομένων πρέπει να αναπτυχθεί και να εφαρμοστεί μέσω του ευρωπαϊκού δικαίου: οι ευρωπαίοι πολίτες πρέπει να έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν τα δικά τους δεδομένα για δικούς τους σκοπούς, να καθορίζουν ποια προσωπικά δεδομένα χρησιμοποιούνται από τρίτους, να αποφασίζουν με ποιον τρόπο χρησιμοποιούνται τα δεδομένα, να ενημερώνονται και να ασκούν πλήρη έλεγχο όσον αφορά τη χρήση δεδομένων, αλλά και να διαγράφουν δεδομένα.

5.1.5.

Εκπαίδευση/κατάρτιση: τόσο η πράσινη οικονομία όσο και η ψηφιακή οικονομία απαιτούν συγκεκριμένες δεξιότητες, ιδίως με δεδομένο ότι στο μέλλον η ψηφιακή τεχνολογία θα αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για την επίτευξη της απεξάρτησης της ευρωπαϊκής οικονομίας από τον άνθρακα. (βλέπε σημεία 3.1.4 και 3.2.3). Η εκπαίδευση με σκοπό την ανάπτυξη των απαραίτητων τυπικών και άτυπων δεξιοτήτων, μεταξύ άλλων σε τομείς όπως η συνεργατική/κοινοτική εργασία και η επιχειρηματικότητα (22), πρέπει να ενσωματωθεί στις πολιτικές γενικής εκπαίδευσης και διά βίου μάθησης. Απαιτείται ενίσχυση του διαλόγου και περισσότερη ανάλυση του θέματος αυτού. Συνιστάται στοχοθετημένη χρήση των διαρθρωτικών ταμείων προς εξασφάλιση αποτελεσματικής υποστήριξης για την αντιμετώπιση του σημερινού χάσματος στις πράσινες και ψηφιακές δεξιότητες, ιδίως στις περιφέρειες που βρίσκονται ήδη σε μεταβατικό στάδιο ή θα επηρεαστούν μελλοντικά από τη μετάβαση. Οι πόροι στα ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά συστήματα θα πρέπει να κατευθύνονται προς την εκπαίδευση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων σε τομείς στους οποίους οι ανθρώπινες δεξιότητες δεν μπορούν να αντικατασταθούν από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ή στους οποίους οι άνθρωποι είναι απαραίτητοι για τη συμπλήρωση των εν λόγω συστημάτων (π.χ. εργασίες στις οποίες η ανθρώπινη αλληλεπίδραση είναι ζωτικής σημασίας ή όπου άνθρωποι και μηχανές συνεργάζονται, καθώς και εργασίες τις οποίες θα θέλαμε να συνεχίσουν να εκτελούν ανθρώπινα όντα) (23).

5.1.6.

Έρευνα: η ψηφιακή, πράσινη και δίκαιη οικονομία θα είναι το σημείο αναφοράς σε σχέση με τα ασφαλή για το μέλλον οικονομικά μοντέλα. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη μετάβαση προς αυτήν την οικονομία είναι μια καλά στοχευμένη πολιτική για την έρευνα, η οποία βασίζεται στην ανάλυση των περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων των καινοτομιών, ειδικά των ψηφιακών καινοτομιών. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να διατίθενται κονδύλια Ε & Α για τους καινοτόμους φορείς που αναπτύσσουν νέες ψηφιακές τεχνολογίες και υπηρεσίες οι οποίες αντιμετωπίζουν περιβαλλοντικές ή/και κοινωνικές προκλήσεις. Πρέπει να αναπτυχθεί δίκτυο εκκολαπτηρίων επιχειρήσεων προς υποστήριξή τους.

5.2.1.

Καινοτομία: η συμμετοχή αποτελεί βασικό στοιχείο της δημοκρατίας. Οι εκλογές και η εκπροσώπηση αποτελούν μέθοδο οργάνωσης της συμμετοχής, όμως απαιτούνται νέες, καινοτόμες προσεγγίσεις για την οργάνωση της συμμετοχής, συμπεριλαμβανομένης της ηλεκτρονικής συμμετοχής. Είναι σημαντικό να ανοίξει η παραδοσιακή χάραξη πολιτικής σε μη ιεραρχικές, κοινωνικά ρευστές και λιγότερο επίσημες μορφές πολιτικής δραστηριότητας και να ενισχυθούν πρωτοβουλίες με γνώμονα την κοινωνία των πολιτών και από τη βάση προς την κορυφή.

5.2.2.

Διακυβέρνηση: οι αλλαγές απαιτούν διαφανείς και ελεύθερης πρόσβασης διαλόγους πολλαπλών ενδιαφερομένων για όλες τις νομοθετικές διαδικασίες της ΕΕ σε ευρωπαϊκό και σε τοπικό επίπεδο. Η «κοινωνία των πολιτών» δεν θα πρέπει να περιορίζεται στην οργανωμένη κοινωνία των πολιτών, αλλά θα πρέπει να περιλαμβάνει όλους τους πολίτες. Νέες συμμαχίες έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη δράση για το κλίμα και την προστασία των πόρων (24). Για την ενίσχυση της συμμετοχικής δημοκρατίας, θα πρέπει να καταργηθεί το οιονεί μονοπώλιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όσον αφορά το δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας, προς όφελος περισσότερων πρωτοβουλιών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, σε συνδυασμό με νομοθετικές πρωτοβουλίες από τη βάση προς την κορυφή, για παράδειγμα, με την άρση τεχνικών, νομικών και γραφειοκρατικών προβλημάτων που σχετίζονται με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (25).

5.2.3.

Ανοικτή πρόσβαση: οι μέθοδοι πληθοχρηματοδότησης για το σύνολο της νομοθεσίας της ΕΕ είναι η κατάλληλη προσέγγιση για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών εμποδίων που καθιστούν δύσκολη τη συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων της ΕΕ. Κατά τον σχεδιασμό της προσέγγισης αυτής, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στην προσβασιμότητα, τη συμμετοχικότητα και τη λογοδοσία. Η ανοικτή πρόσβαση στην πολιτική και τις πολιτικές μπορεί να αυξηθεί περαιτέρω μέσω διαδικτυακών και φιλικών προς τον χρήστη δημοσιεύσεων για όλες τις δραστηριότητες και τα στοιχεία της ΕΕ.

5.2.4.

Κατάρτιση/εκπαίδευση: απαιτούνται προγράμματα ενδυνάμωσης των πολιτών προκειμένου να ξεπεραστεί η «προκατάληψη της μεσαίας τάξης» (βλέπε σημείο 3.4.6). Τα προγράμματα αυτά θα πρέπει να σχεδιαστούν ώστε να προσελκύουν τα τμήματα του πληθυσμού που τείνουν να απέχουν από την ενεργό συμμετοχή στην πολιτική, την οικονομία και την κοινωνία. Η ευαισθητοποίηση και οι ευκαιρίες συμμετοχής ως βασικής αρχής της δημοκρατίας χρειάζεται να τονίζονται στη γενική εκπαίδευση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ενεργός συμμετοχή στις διαδικασίες οικοδόμησης πολιτικής βούλησης είναι προς αμοιβαίο όφελος της κοινωνίας και του πολίτη, τα συμφέροντα και οι απόψεις του οποίου λαμβάνονται υπόψη. Χρειάζεται περισσότερη χρηματοδότηση για τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που απευθύνονται στα εν λόγω μη συμμετέχοντα τμήματα του πληθυσμού και οι οποίες παρακολουθούν τους στόχους βιωσιμότητας.

5.2.5.

Έρευνα: οι κοινωνικές επιστήμες πρέπει να επικεντρωθούν περισσότερο σε εναλλακτικές πρακτικές της δημοκρατίας. Ένα παράδειγμα είναι η πιθανή εφαρμογή της μεθοδολογίας παραγωγής πρωτοτύπων στην πολιτική. Με την προσέγγιση αυτή, σχεδιάζονται λύσεις πολιτικής σε μειωμένο χρονικό διάστημα, εφαρμόζονται εν συνεχεία σε «δοκιμαστική αγορά», και αμέσως μετά αξιολογούνται οι επιπτώσεις τους με βάση πληροφορίες από τους πολίτες και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη. Η εκτίμηση επιπτώσεων χρησιμεύει ως βάση για σχετικές αλλαγές στις πολιτικές λύσεις, πριν από την πλήρη ανάπτυξή τους.

5.2.6.

Γενικότερα, απαιτείται περαιτέρω έρευνα σχετικά με τον τρόπο αναθεώρησης της σχέσης μεταξύ της (επιστημονικής) εμπειρογνωμοσύνης και της χάραξης πολιτικής και το πώς θα συνδυαστεί η ενσωμάτωση της πλήρως διαφανούς, ανεξάρτητης εμπειρογνωμοσύνης στη χάραξη πολιτικής με την ανάγκη ενίσχυσης της συμμετοχής των πολιτών.

5.3.1.

Καινοτομία: η ψηφιακή, πράσινη και δίκαιη οικονομία συνεπάγεται τεράστια επένδυση τόσο σε ιδιωτικές εγκαταστάσεις (π.χ. σε εγκαταστάσεις ανανεώσιμων πηγών ενέργειας ή σταθμούς φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων) όσο και σε δημόσια έργα υποδομής (π.χ. ψηφιοποίηση των συστημάτων ηλεκτρικής ενέργειας και κινητικότητας). Ο χρηματοπιστωτικός τομέας θα πρέπει, ως εκ τούτου, να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην πραγματοποίηση της εν λόγω καινοτομίας. Θα πρέπει να διατεθούν οικονομικοί πόροι, μεταξύ άλλων δημόσιοι, σε επενδύσεις που υποστηρίζουν τον βιώσιμο μετασχηματισμό. Για να επιτευχθούν οι στόχοι στους τομείς του κλίματος και της ενέργειας, χρειάζονται καινοτόμα χρηματοδοτικά μέσα προκειμένου να λειτουργήσουν ως καταλύτες, ώστε να εξασφαλιστούν ιδιωτικοί χρηματοδοτικοί πόροι για την πραγματοποίηση επενδύσεων, πράγμα ανέφικτο χωρίς αυτά (26)  (27).

5.3.2.

Ρύθμιση: η πολιτική πρέπει να αποσκοπεί στην οικοδόμηση ενός πιο βιώσιμου ιδιωτικού χρηματοπιστωτικού συστήματος με τη συμπερίληψη παραγόντων αειφορίας στην οικονομική αξιολόγηση των κινδύνων, την επέκταση των αρμοδιοτήτων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων προς την κατεύθυνση των μη χρηματοοικονομικών επιπτώσεων των επενδυτικών αποφάσεων, καθώς και με την αύξηση της διαφάνειας γύρω από τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις των επενδυτικών αποφάσεων (28). Οι πολιτικές θα πρέπει επίσης να ενθαρρύνουν τους επενδυτές να προβαίνουν σε εθελοντικές δεσμεύσεις για επενδύσεις σε δραστηριότητες που ακολουθούν τις αρχές της βιωσιμότητας. Ο οικολογικός προσανατολισμός των τραπεζικών προτύπων είναι απαραίτητος για να μετατοπιστεί η ιδιωτική χρηματοδότηση από τις συμβατικές επενδύσεις προς επενδύσεις χαμηλών εκπομπών άνθρακα και ανθεκτικές στο κλίμα. Οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να καθοδηγούν την κατανομή των κεφαλαίων μέσω νομισματικών και μικροπροληπτικών και μακροπροληπτικών πολιτικών, συμπεριλαμβανομένων των προτύπων αειφορίας.

5.3.3.

Κοινωνική πολιτική: τα νοικοκυριά θα υποστούν πιέσεις εξαιτίας της ψηφιοποίησης και της απεξάρτησης από τον άνθρακα. Απαιτείται, ως εκ τούτου, θεμελιώδης φορολογική μεταρρύθμιση προκειμένου να αυξηθεί το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών και να συνδυαστεί ο στόχος αυτός με τα προαπαιτούμενα της απεξάρτησης από τον άνθρακα. Η ΕΟΚΕ απευθύνει έκκληση για ένα φορολογικό σύστημα με βάση την εσωτερίκευση του περιβαλλοντικού κόστους και τη χρήση των επιπλέον εσόδων για τη μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης της εργασίας. Η μετατόπιση της φορολογίας από την εργασία προς τη χρήση των πόρων συμβάλλει στη διόρθωση των αδυναμιών της αγοράς, στη δημιουργία νέων βιώσιμων και τοπικών θέσεων εργασίας, στην αύξηση των διαθέσιμων εισοδημάτων των νοικοκυριών, καθώς και στην παροχή κινήτρων για οικολογικά καινοτόμες επενδύσεις (29).

5.3.4.

Έρευνα: μέχρι σήμερα, οι επιπτώσεις της ψηφιοποίησης και της μειωμένης κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων στα δημόσια οικονομικά (διάβρωση της φορολογικής βάσης) εξακολουθούν να μην είναι ευρέως γνωστές. Η έρευνα θα πρέπει να επικεντρωθεί σε αυτήν την πτυχή, καθώς και στη γενική συνεισφορά που θα μπορούσε να έχει για την αειφόρο ανάπτυξη μια στρατηγική πολιτική χρηματοδότησης.

5.4.1.

Καινοτομία και επιχειρηματικές ευκαιρίες: με δεδομένη την παγκόσμια διάσταση των τριών μεγάλων θεμάτων, δεν αρκεί να καταστεί η Ευρώπη περισσότερο βιώσιμη μέσω μιας σαφούς πολιτικής για την καινοτομία. Σε συνεργασία με τους εμπορικούς εταίρους, η Ευρώπη πρέπει να αναπτύξει έννοιες καινοτομίας που μπορούν να μεταφερθούν σε άλλες περιοχές του κόσμου. Το εμπόριο μπορεί να βοηθήσει ως προς αυτό εφόσον οι πτυχές της αειφορίας αποτελούν βασικά κριτήρια στη διεθνή εμπορική πολιτική, συμπεριλαμβανομένων των πολυμερών και διμερών εμπορικών συμφωνιών. Ιδιαίτερος ρόλος θα πρέπει να ανατεθεί στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), ο οποίος θα πρέπει να λάβει περισσότερο υπόψη τη διεθνή περιβαλλοντική πολιτική, όπως η Συμφωνία του Παρισιού ή οι στόχοι του Aichi για τη βιοποικιλότητα. Μόλις θεσπιστούν τα αντίστοιχα πρότυπα, οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, οι πολίτες, οι κοινοτικές πρωτοβουλίες, οι δήμοι και οι περιφέρειες θα μπορούν να αναπτύξουν σημαντικές καινοτομίες (προϊόντα και υπηρεσίες) που μπορούν να εξαχθούν ως απάντηση στην ανάγκη απεξάρτησης από τον άνθρακα και να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες που παρέχει η μεγατάση της ψηφιοποίησης. Έχουν τη δυνατότητα να καταστούν εξαγωγικές επιτυχίες. Κατά κύριο λόγο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να συνεργαστεί με τον ΠΟΕ και τους βασικούς εταίρους της προκειμένου να γίνει χρήση εμπορικών συμφωνιών για την ενίσχυση της τιμολόγησης του CO2 και τυχόν άλλων εξωτερικών παραγόντων που βλάπτουν τη βιώσιμη καινοτομία.

5.4.2.

Ρύθμιση: μία από τις πηγές του αυξημένου περιβαλλοντικού αποτυπώματος στις οικονομίες μας είναι η αυξανόμενη απόσταση μεταξύ των τόπων παραγωγής, της μεταποίησης, της κατανάλωσης και, μερικές φορές, της διάθεσης/ανάκτησης των προϊόντων. Για να καταστεί το διεθνές εμπόριο συμβατό με τη βιώσιμη ανάπτυξη απαιτείται έξυπνη ρυθμιστική προσέγγιση της ελευθέρωσης, η οποία να λαμβάνει υπόψη και να ενισχύει τα τοπικά, μικρής κλίμακας συστήματα παραγωγής. Η προώθηση και η υποστήριξη των πολιτικών της κυκλικής οικονομίας θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι τα συστήματα είναι ανθεκτικά, μικρά, τοπικά και καθαρά. Για συγκεκριμένες βιομηχανικές δραστηριότητες το μέγεθος των κύκλων μπορεί να είναι μεγάλο (30). Οι κανονισμοί πρέπει να δίδουν απάντηση στο πρόβλημα αυτό μέσω διμερών και πολυμερών εμπορικών συμφωνιών.

5.4.3.

Η ΕΕ θα πρέπει να ζητήσει από την Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση μεταρρυθμίσεων του φορολογικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον το οποίο θα βοηθά τις αναπτυσσόμενες χώρες να κινητοποιήσουν περισσότερους δικούς τους πόρους. Θα πρέπει να συνεπάγεται εσωτερική φορολογική μεταρρύθμιση, αλλά και την κινητοποίηση της διεθνούς κοινότητας για την από κοινού καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, καθώς και των παράνομων ροών κεφαλαίων που έχουν ως αποτέλεσμα να εξέρχονται από τις αναπτυσσόμενες χώρες περισσότερα χρήματα απ’ ότι τα ποσά που εισέρχονται μέσω της επίσημης αναπτυξιακής βοήθειας. Συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να χρησιμοποιήσει το θεματολόγιο του 2030, επικαιροποιημένο με τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, ως πλαίσιο για όλες τις χρηματοδοτούμενες από την ΕΕ εξωτερικές πολιτικές και προγράμματα (31).

5.4.4.

Κοινωνική πολιτική: μία από τις διαδρομές για την υλοποίηση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ), καθώς και για την προώθηση μιας προοδευτικής εμπορικής πολιτική προς όφελος όλων, είναι η εφαρμογή προσεγγίσεων πολλών ενδιαφερομένων μερών για υπεύθυνη επιχειρηματική συμπεριφορά. Σε αυτές τις προσεγγίσεις οι επιχειρήσεις, οι ΜΚΟ, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις και οι κυβερνήσεις καθορίζουν από κοινού πώς μπορεί να επιτευχθεί στην πράξη η ευθύνη για τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Υπάρχει αυξανόμενη ανησυχία σχετικά με τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο πλαίσιο των αλυσίδων εφοδιασμού, ιδίως σε σχέση με τα «ορυκτά από εμπόλεμες ζώνες» όπως το κοβάλτιο, το οποίο χρησιμοποιείται για την κατασκευή των επαναφορτιζόμενων μπαταριών σε κινητά τηλέφωνα, φορητούς υπολογιστές, ηλεκτρικά οχήματα, αεροσκάφη και ηλεκτρικά εργαλεία. Δεδομένης της δέσμευσης για μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, η συνεχής πορεία προς την ψηφιοποίηση και η πολυπλοκότητα της υπεύθυνης επιχειρηματικής συμπεριφοράς στις διεθνείς αλυσίδες εφοδιασμού, καθοριστικής σημασίας είναι η πολυμερής συνεργασία. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ επικροτεί και είναι ευτυχής που συμμετέχει στην πρωτοβουλία της ολλανδικής κυβέρνησης να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι δράσεις πολλαπλών ενδιαφερομένων μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση της σημασίας της υπεύθυνης επιχειρηματικής συμπεριφοράς, ιδίως σε περίπλοκες αλυσίδες εφοδιασμού για τις οποίες πραγματοποιούνται εξορύξεις με τη χρήση παιδικής εργασίας ή δουλείας ή σε επικίνδυνες συνθήκες.

5.4.5.

Ανοικτή πρόσβαση: οι νέες εμπορικές συμφωνίες πρέπει να βασίζονται σε έγκριση που επιτυγχάνεται μέσω νέων δημοκρατικών διαδικασιών, με αύξηση της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη κοινών αποφάσεων. Τα κεφάλαια για το εμπόριο και τη βιώσιμη ανάπτυξη (ΕΑΑ-TSD/Trade and Sustainable Development) στις υφιστάμενες εμπορικές συμφωνίες της ΕΕ δεν λειτουργούν τόσο καλά όσο θα έπρεπε. Πρώτον, τα κεφάλαια ΕΑΑ θα πρέπει να ενσωματώσουν παγκόσμιες πολυμερείς συμφωνίες (Ατζέντα του 2030 και Συμφωνία του Παρισιού). Δεύτερον, οι μηχανισμοί παρακολούθησης της κοινωνίας των πολιτών θα πρέπει να ενισχυθούν και να περιλαμβάνουν ανάλυση από την οπτική της κοινωνίας των πολιτών. Τρίτον, οι μηχανισμοί επιβολής πρέπει να ισχύουν και για τα ίδια τα κεφάλαια ΕΑΑ (32).

5.4.6.

Έρευνα: απαιτούνται περισσότερα εμπειρικά στοιχεία για την αξιολόγηση του αντικτύπου της ταχύτατης ανάδυσης στο διεθνές εμπόριο νέων τρόπων παραγωγής και κατανάλωσης που επεκτείνονται σταδιακά προς τις διασυνοριακές υπηρεσίες, ιδίως όσον αφορά τις επιπτώσεις τους στη διασυνοριακή φορολόγηση. Θα πρέπει δε να αποτελέσουν τη βάση για τη λήψη απόφασης σχετικά με το εάν θα πρέπει να συμπεριληφθούν στους γενικούς κανόνες του ΠΟΕ ή να αποτελέσουν μέρος των διμερών και περιφερειακών συμφωνιών, όπως συνέβη στην περίπτωση της ατζέντας για την αξιοπρεπή εργασία.

5.4.7.

Υπενθυμίζουμε στην Επιτροπή την προηγούμενη σύστασή μας να προβεί σε πλήρη εκτίμηση επιπτώσεων για τις πιθανές συνέπειες που θα έχει η εφαρμογή των ΣΒΑ και της Συμφωνίας του Παρισιού επί της εμπορικής πολιτικής της ΕΕ.

6.1.

Στην ενότητα 5 εντοπίσαμε κάποιους τομείς όπου χρειάζονται μέτρα πολιτικής για την οικοδόμηση μιας πιο βιώσιμης Ευρώπης μέσα σε ένα ριζικά μεταβαλλόμενο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο. Μπορούν να προσδιοριστούν τέσσερα κριτήρια για τη στρατηγική βιωσιμότητας της Ευρώπης. Πρέπει να είναι:

Τα τέσσερα αυτά κριτήρια αναλύονται εκτενέστερα παρακάτω.

6.2.1.

Η στρατηγική σκέψη συνεπάγεται την ανάπτυξη μακροπρόθεσμης προοπτικής με βάση το όραμα της «Ευρώπης που θέλουμε», το οποίο περιγράφεται στην ενότητα 4, αλλά και τον καθορισμό της πορείας που πρέπει να ακολουθήσει η Ευρώπη για να κάνει αυτό το όραμα πραγματικότητα. Θα χρειαστούν έως και τρεις δεκαετίες για να γίνουν προφανείς οι κοινωνικές αλλαγές που προκάλεσαν τα παγκόσμια προβλήματα και η μεγατάση της ψηφιοποίησης που περιγράφονται στην ενότητα 3. Πολλές σχετικές αποφάσεις, συμπεριλαμβανομένων των επενδυτικών αποφάσεων, χρειάζονται χρόνο έως ότου τεθούν σε ισχύ. Ως εκ τούτου, οι τρεις δεκαετίες μοιάζουν να είναι το κατάλληλο χρονικό πλαίσιο για τη στρατηγική βιωσιμότητας της Ευρώπης. Οι σχετικοί στόχοι και τα αντίστοιχα μέτρα πολιτικής πρέπει να προβλέπονται βάσει του εν λόγω χρονικού πλαισίου (33). Αυτή η αναδρομική προσέγγιση σημαίνει ότι το σημείο αναφοράς λαμβάνεται ως το καλύτερο δυνατό σενάριο για το 2050 και ότι όλα τα μέτρα που είναι απαραίτητα για την υλοποίηση της ιδανικής αυτής περίπτωσης πρέπει να απορρέουν από το εν λόγω σενάριο. Η εστίαση στο πλέον αισιόδοξο σενάριο επιτρέπει την ανάπτυξη θετικής επιχειρηματολογίας. Η μεταστροφή από την εντατική, από πλευράς άνθρακα και πόρων, οικονομία και από την κεντρικής διακυβέρνησης κοινωνία του εικοστού αιώνα δεν πρέπει να θεωρείται τιμωρητικού χαρακτήρα ούτε να γίνεται αντιληπτή ως το τέλος της προόδου, αλλά ως μια νέα, θετική εποχή που προσφέρει ελκυστικές ευκαιρίες για τους πολίτες.

6.3.1.

Η μακροπρόθεσμη εστίαση της στρατηγικής για την αειφορία δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν μέτρα πολιτικής που πρέπει να ληφθούν βραχυπρόθεσμα. Αντιθέτως, κεντρικό στοιχείο της στρατηγικής για την αειφορία πρέπει να είναι η ανάπτυξη της αλυσίδας μέτρων πολιτικής που απαιτούνται για την επίτευξη των προβλεπόμενων στόχων για το 2050, αρχίζοντας με πολιτικά προγράμματα που θα ισχύουν σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, σχέδια πολιτικής με μεσοπρόθεσμα αποτελέσματα και ειδικά μέτρα με βραχυπρόθεσμο προσανατολισμό. Για να επιτευχθεί ο μέγιστος δυνατός βαθμός αποτελεσματικότητας, πρέπει να καθοριστεί με σαφήνεια η ιεράρχηση μεταξύ των προγραμμάτων πολιτικής, των σχεδίων πολιτικής και των μέτρων πολιτικής. Σε προηγούμενες προσεγγίσεις για την αειφορία, ιδιαίτερα σε όσες αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της στρατηγικής της Λισαβόνας και της στρατηγικής «Ευρώπη 2020», υπήρχε σαφής έλλειψη σαφήνειας όσον αφορά συγκεκριμένα μέτρα πολιτικής. Σε αυτό το πλαίσιο, η ευρωπαϊκή στρατηγική για τη βιωσιμότητα πρέπει να λάβει ως σημείο αναφοράς τη στρατηγική του Γκέτεμποργκ για την αειφόρο ανάπτυξη (34), με τη σαφή της εστίαση σε μέτρα πολιτικής, η οποία ανανεώθηκε στην ανακοίνωση της Επιτροπής για ένα Πλαίσιο δράσης  (35).

6.4.1.

Όσον αφορά την υλοποίηση των προσεγγίσεων πολιτικής που περιγράφονται στην ενότητα 5 και την εφαρμογή των διαφόρων μέτρων πολιτικής που ορίζονται στην ενότητα 5, ένα γεγονός πρέπει να ληφθεί πολύ σοβαρά υπόψη: η στενή διασύνδεση των τριών παγκόσμιων προβλημάτων με τη μεγατάση της ψηφιοποίησης. Μια επιτυχημένη στρατηγική πρέπει, συνεπώς, να αποφεύγει τα στεγανά και να είναι οριζόντια ολοκληρωμένη, καλύπτοντας και τους έξι τομείς πολιτικής. Μια τέτοιου είδους συνολική μακροπρόθεσμη στρατηγική θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως διάδοχος της τρέχουσας στρατηγικής «Ευρώπη 2020», συνδυάζοντας την υλοποίηση των 17 καθολικών Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, οι οποίοι αντανακλούν την ισχυρή δέσμευση της Συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα, με τις προτεραιότητες εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (36).

6.4.2.

Μια επιτυχής πολιτική βιωσιμότητας πρέπει επίσης να είναι κάθετα ολοκληρωμένη. Η βιώσιμη ανάπτυξη θα χρειαστεί υποστήριξη σε όλα τα συναφή πεδία πολιτικής (τοπικό, περιφερειακό, εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο). Για τον λόγο αυτό, είναι απαραίτητο να προσδιοριστούν με σαφήνεια τα επίπεδα πολιτικής στα οποία θα πρέπει να ληφθούν τα αντίστοιχα μέτρα που προβλέπονται στο στρατηγικό πλαίσιο. Η ΕΟΚΕ συνιστά τον καθορισμό πλαισίου διακυβέρνησης και συντονισμού συμπληρωματικά με τη στρατηγική προκειμένου να διασφαλιστεί η συνοχή μεταξύ των κεντρικών και αποκεντρωμένων μέτρων, καθώς και να εξασφαλιστεί η συμμετοχή της οργανωμένης κοινωνίας πολιτών σε εθνικό και σε περιφερειακό επίπεδο. Το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο θα πρέπει να αναπτυχθεί περαιτέρω προκειμένου να ενσωματώσει μηχανισμό για τον κάθετο συντονισμό της εφαρμογής των ΣΒΑ.

6.5.1.

Η βιώσιμη ανάπτυξη χρειάζεται πολιτική διαχείριση. Με βάση τους μετρήσιμους στόχους που προβλέπονται για το 2050 (βλέπε 6.2), θα πρέπει να καθοριστούν ενδιάμεσοι στόχοι που θα χρησιμεύουν ως ορόσημα. Απαιτείται συνεχής αξιολόγηση προκειμένου να εξακριβωθεί εάν η αλυσίδα των συγκεκριμένων μέτρων πολιτικής (βλέπε 6.3) παράγει τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Σε περίπτωση που τα αποτελέσματα υπολείπονται των σκοπών και των στόχων, πρέπει να διασφαλίζεται άμεση ευθυγράμμιση των μέτρων πολιτικής.

6.5.2.

Προκειμένου να είναι δυνατή η αξιολόγηση της προόδου που επιτυγχάνεται όσον αφορά το μακροπρόθεσμο στρατηγικό πλαίσιο και το βέλτιστο σενάριο για το 2050, απαιτείται η εφαρμογή εκτενούς πίνακα αποτελεσμάτων, ο οποίος θα αποτυπώνει τη σύνθετη, πολυτομεακή προσέγγιση που περιγράφεται στην παρούσα γνωμοδότηση. Ο συγκεκριμένος πίνακας αποτελεσμάτων θα πρέπει να περιλαμβάνει δείκτες και από τους έξι τομείς πολιτικής προκειμένου να αντικατοπτρίζεται η διασύνδεση των τριών παγκόσμιων προβλημάτων με τη μεγατάση της ψηφιοποίησης η οποία περιγράφεται στην ενότητα 2. Μια γνήσια στρατηγική προσέγγιση για τη βιωσιμότητα θα είναι δυνατή μόνον εφόσον εκτελεστεί η αναλυτικότατη εργασία καθιέρωσης κατάλληλων δεικτών και η υπαγωγή τους σε έναν «ολιστικό πίνακα αποτελεσμάτων». Πρέπει επίσης να αντιμετωπιστεί ο κάθετος και ο οριζόντιος συντονισμός της πολιτικής βιωσιμότητας (βλέπε σημείο 6.4). Αυτές οι τρεις εργασίες (παρακολούθηση και αξιολόγηση, ευθυγράμμιση των μέτρων πολιτικής και συντονισμός της οριζόντιας και κάθετης ολοκλήρωσης) απαιτούν διοικητικά όργανα που να λογοδοτούν. Μία λύση θα μπορούσε να είναι η σύσταση Γενικής Διεύθυνσης σε επίπεδο ΕΕ και παρόμοιων οργάνων σε εθνικό επίπεδο.

6.5.3.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει επίσης ότι, σε έναν ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο, υπάρχει η ανάγκη αξιολόγησης των κοινοτήτων με βάση δείκτες εκτός της οικονομικής ανάπτυξης. Για τον λόγο αυτό, η ΕΟΚΕ πρότεινε να χρησιμοποιείται ένας νέος δείκτης αναφοράς: η «πρόοδος των κοινωνιών». Το μέτρο αυτό λαμβάνει υπόψη παράγοντες εκτός της οικονομικής ανάπτυξης για την αξιολόγηση της προόδου μιας κοινότητας. Η πρόοδος της κοινωνίας θα πρέπει να θεωρείται συμπληρωματικό προς την οικονομική ανάπτυξη κριτήριο αναφοράς, το οποίο παρέχει ευρύτερη εικόνα της κατάστασης εντός μιας κοινότητας (37).

2.3.2018   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 81/57

Εισηγήτρια:

η κ. Anne CHASSAGNETTE

Συνεισηγητής:

ο κ. Carlos TRIAS PINTÓ

1.1.

Το οικονομικό μοντέλο που βασίζεται στο σχήμα «εξόρυξη, παραγωγή, κατοχή, απόρριψη» αμφισβητείται λόγω της αύξησης των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη.

1.2.

Διαπιστώνουμε την ανάδυση μιας υβριδικής οικονομίας όπου η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της αγοράς αμφισβητείται από την εμφάνιση πολλών νέων μοντέλων τα οποία μεταβάλλουν τις σχέσεις μεταξύ παραγωγών, διανομέων και καταναλωτών.

1.3.

Εκτός από την οικονομική αποδοτικότητα, μερικά από τα νέα αυτά μοντέλα όπως η οικονομία της λειτουργικότητας, του διαμοιρασμού ή της υπεύθυνης χρηματοοικονομικής διαχείρισης, επιδιώκουν —ή ισχυρίζονται— ότι ανταποκρίνονται σε άλλες προκλήσεις οι οποίες είναι καθοριστικές για τους ανθρώπους και τον πλανήτη και αποφασιστικής σημασίας για την αειφόρο ανάπτυξη, όπως:

1.4.

Για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η υποστήριξη των εν λόγω φορέων καινοτομίας αποτελεί ευκαιρία να καταστεί ηγέτιδα καινοτόμων οικονομικών μοντέλων που θα συνδέουν αναπόσπαστα τις έννοιες της οικονομικής ευημερίας, της ποιοτικής κοινωνικής προστασίας και της περιβαλλοντικής αειφορίας, και θα καθορίσουν ένα «ευρωπαϊκό σήμα». Ως εκ τούτου, η ΕΕ πρέπει να είναι φιλόδοξη ως προς το θέμα αυτό.

1.5.

Για να επιτευχθεί αυτό, η παρούσα γνωμοδότηση διατυπώνει τις ακόλουθες 10 συστάσεις:

1.5.1.

Διασφάλιση καλύτερου συντονισμού των εργασιών στην ΕΕ για τη βιώσιμη οικονομία μέσω της δημιουργίας μόνιμης δομής για τη νέα βιώσιμη οικονομία. Η δομή αυτή θα είναι εφοδιασμένη με εργαλεία αξιολόγησης και επικοινωνίας προκειμένου να παρακολουθείται η ανάπτυξη των νέων οικονομικών μοντέλων με δυνατότητες βιώσιμης ανάπτυξης και η εφαρμογή των συστάσεων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο. Μια τέτοια δομή θα προωθήσει τον διάλογο μεταξύ των διαφόρων ενδιαφερομένων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ΕΟΚΕ θα μπορούσε να συμβάλει στην προσπάθεια αυτή, δημιουργώντας δικό της παρατηρητήριο για τη νέα οικονομία, όπως έχει ήδη συστηθεί σε διάφορες γνωμοδοτήσεις.

1.5.2.

1.5.3.

Είναι ανάγκη να διασφαλιστεί ότι τα νέα μοντέλα πληρούν όντως τα κριτήρια βιωσιμότητας. Με πρόφαση τις έννοιες της νέας βιώσιμης οικονομίας, ορισμένοι φορείς αναπτύσσουν μοντέλα που δεν είναι αναγκαστικά βιώσιμα σε όλες τις πτυχές. Η Επιτροπή θα πρέπει να λάβει υπόψη όχι μόνον τις ευκαιρίες, αλλά και τους ενδεχόμενους κινδύνους που ενέχουν ορισμένα από τα νέα οικονομικά μοντέλα, ειδικά όσον αφορά κοινωνικά ζητήματα και θέματα ρύθμισης της εργασίας και αθέμιτου φορολογικού ανταγωνισμού.

1.5.4.

Η ΕΕ πρέπει να ενθαρρύνει και να υποστηρίξει την εκπαίδευση, την κατάρτιση και την πληροφόρηση προς βελτίωση της γνώσης των νέων βιώσιμων οικονομικών μοντέλων και του ρόλου της βιώσιμης χρηματοοικονομικής διαχείρισης μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων. Στόχος είναι να υπογραμμιστεί η συμβατότητα και, ενδεχομένως, οι εντάσεις και η ανάγκη συμβιβασμών που υφίστανται μεταξύ, αφενός, των προκλήσεων της βιωσιμότητας και, αφετέρου, της οικονομικής κερδοφορίας.

1.5.5.

Η Επιτροπή θα πρέπει να αναλύσει και να συμπληρώσει (χωρίς να υποκαταστήσει) τις ιδιωτικές πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στην ανταλλαγή ορθών πρακτικών και εμπειριών μεταξύ των φορέων καινοτομίας μέσω δικτύων, διαδικτυακών πλατφορμών, συνεδρίων κ.λπ. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ήδη τέτοιου είδους πρωτοβουλίες συνδιαχειριζόμενη με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μια νέα πλατφόρμα για την κυκλική οικονομία.

1.5.6.

Οι δημόσιες αρχές της ΕΕ πρέπει να διασφαλίσουν ότι οι φορείς νέων, πραγματικά βιώσιμων οικονομικών μοντέλων διαθέτουν πρόσβαση στη χρηματοδότηση κατά τις πρώτες φάσεις ανάπτυξης, αλλά και στη συνέχεια της εξέλιξής τους. Απαιτούνται εργαλεία και ορισμοί ώστε να τους δοθεί προνομιακή πρόσβαση σε προγράμματα δημόσιας χρηματοδότησης ή/και να διευκολυνθεί η χρηματοδότησή τους από κοινωνικά υπεύθυνους επενδυτές.

1.5.7.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μπορούσε να ενθαρρύνει τον πειραματισμό με νέα μοντέλα μέσω ενός ταμείου χρηματοδότησης της καινοτομίας ειδικά για τα βιώσιμα μοντέλα, που να είναι ανοικτό στις συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Με αυτό το πνεύμα, η ΕΟΚΕ συνιστά την ανάπτυξη πιλοτικών έργων με σκοπό τη δημιουργία κοινής αξίας και την ενσωμάτωση των δικτύων της νέας οικονομίας.

1.5.8.

Οι δημόσιες αρχές της ΕΕ πρέπει να ενσωματώσουν τους φορείς αυτών των νέων οικονομικών μοντέλων στις ήδη υπάρχουσες τομεακές πολιτικές της ΕΕ ώστε να τους παράσχουν περισσότερη προβολή και να προκαλέσουν ένα «αποτέλεσμα μόχλευσης» που θα ευνοεί την ανάπτυξή τους. Έτσι, στη δέσμη μέτρων για την κινητικότητα, επί του παρόντος υπό εκπόνηση, θα μπορούσε να είναι ενδιαφέρουσα η στήριξη των νέων μοντέλων συνεπιβατισμού και από κοινού χρήσης αυτοκινήτων, ώστε να συμπληρωθεί η προσφορά μέσων μαζικής μεταφοράς.

1.5.9.

1.5.10.

Πρέπει να επανεξετασθεί ο τρόπος λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού τομέα ώστε να καταστεί βιώσιμος και να επαναπροσδιοριστεί η έννοια του κινδύνου προκειμένου να συμπεριληφθούν μακροπρόθεσμες περιβαλλοντικές και κοινωνικές προκλήσεις και ζητήματα διακυβέρνησης σε μικροοικονομικό και μακροοικονομικό επίπεδο. Σε αυτόν τον επανασχεδιασμό πρέπει να συμμετέχουν όλοι οι παράγοντες της χρηματοοικονομικής αξιακής αλυσίδας (καταναλωτές, τράπεζες, επενδυτές, ρυθμιστικές αρχές, κυβερνήσεις). Με τον τρόπο αυτό θα ευθυγραμμιστούν καλύτερα τα αποτελέσματα των επενδύσεων και των δανείων με τις προσδοκίες των υπεύθυνων καταναλωτών. Η ΕΟΚΕ προτείνει τη δημιουργία πλατφόρμας (κόμβου) για την παροχή αντικειμενικών πληροφοριών στους καταναλωτές προς καθοδήγησή τους σε αυτά τα θέματα.

2.

2.1.

Η βιωσιμότητα του οικονομικού μας μοντέλου —δηλαδή η ικανότητά του να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των σημερινών γενεών χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες— συζητιέται ολοένα και περισσότερο (2).

2.2.

Από οικονομικής άποψης, η μαζική ανεργία που εξακολουθεί να υφίσταται σε ορισμένες χώρες αντικατοπτρίζει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν ορισμένες κατηγορίες του πληθυσμού όσον αφορά την πρόσβαση σε μια ταχέως μεταβαλλόμενη αγορά εργασίας. Η μείωση της αγοραστικής δύναμης και η χαμηλή οικονομική ανάπτυξη ορισμένων ανεπτυγμένων χωρών θέτουν υπό αμφισβήτηση τους στόχους που πρέπει να ακολουθήσει το οικονομικό μας μοντέλο.

2.3.

Από κοινωνικής άποψης, η αυξανόμενη ανισότητα θέτει το ζήτημα της διανομής και της δίκαιης κατανομής των (φυσικών και οικονομικών) πόρων. Ο αποκλεισμός μέρους της κοινωνίας από τα οφέλη της οικονομικής ανάπτυξης μάς ωθεί σε αναθεώρηση των μεθόδων διακυβέρνησης με σκοπό την οικοδόμηση ενός οικονομικού μοντέλου περισσότερο συμμετοχικού και με λιγότερους αποκλεισμούς.

2.4.

Από περιβαλλοντικής άποψης, οι κίνδυνοι που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή θέτουν υπό αμφισβήτηση την εξάρτησή μας από τις πηγές ενέργειας με μεγαλύτερες εκπομπές CO2. Η γραμμικότητα των συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσής μας οδηγεί σε υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και σε αποσάθρωση της βιοποικιλότητας. Η ρύπανση που οφείλεται στις επιχειρηματικές μας δραστηριότητες έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην ευημερία των πολιτών.

2.5.

2.5.1.

Αυτά τα νέα μοντέλα, τα οποία μπορούν να βασίζονται σε νέες τεχνολογίες, κυρίως τις ψηφιακές, μεταβάλλουν τις σχέσεις μεταξύ παραγωγών, διανομέων και καταναλωτών, οι οποίοι μερικές φορές μετατρέπονται σε «παραγωγούς-καταναλωτές». Ανατρέπουν ορισμένες παραδοσιακές έννοιες, όπως η μισθωτή εργασία, προσφέροντας μορφές εργασίας πιο ευέλικτες και ασκούμενες από κοινού. Αν και ονομάζονται «νέα», τα μοντέλα αυτά μπορεί στην πραγματικότητα να ανανεώνουν παλαιές πρακτικές.

2.5.2.

Η παρούσα γνωμοδότηση αφορά όλα τα νέα οικονομικά μοντέλα τα οποία, εκτός από την οικονομική αποτελεσματικότητα, επιδιώκουν επίσης να —ή ισχυρίζονται ότι— ανταποκρίνονται και σε άλλες βασικές προκλήσεις της βιώσιμης ανάπτυξης που είναι:

2.5.3.

Οι καινοτόμοι επιχειρηματίες οι οποίοι προσφέρουν νέα οικονομικά μοντέλα που υποτίθεται ότι είναι περισσότερο βιώσιμα συγκεντρώνονται πίσω από πολλές έννοιες, όπως η κυκλική οικονομία, η οικονομία της λειτουργικότητας, η οικονομία του διαμοιρασμού, η οικονομία για το κοινό καλό, η υπεύθυνη χρηματοοικονομική διαχείριση. Εμπλουτίζουν ένα ήδη διαρθρωμένο επιχειρηματικό οικοσύστημα, την κοινωνική οικονομία, η οποία θέτει τις προκλήσεις της διακυβέρνησης και της κοινωνικής και οικολογικής χρησιμότητας στο επίκεντρο της δράσης της. Η κοινωνική οικονομία δεν μπορεί να θεωρηθεί «νέο» και «βιώσιμο» οικονομικό μοντέλο, αλλά ανανεώνεται υπό την ώθηση των εν λόγω καινοτόμων φορέων. Αν και τα νέα αυτά μοντέλα δεν επιδιώκουν πάντοτε τους ίδιους στόχους (μερικά είναι επικεντρωμένα στις περιβαλλοντικές πτυχές, άλλα στα κοινωνικά ζητήματα), αποσκοπούν στην παραγωγή πολλαπλών αξιών (οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών) και δεν θα πρέπει ως εκ τούτου να εξετάζονται μεμονωμένα.

2.6.

Για την ΕΕ, το να καταστεί ηγέτιδα ενός βιώσιμου οικονομικού μοντέλου είναι μια ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί. Το ευρωπαϊκό οικονομικό μοντέλο πρέπει να συνεχίσει να επαναπροσδιορίζεται ώστε να ενσωματώνει τις μακροπρόθεσμες προκλήσεις και να συνδέει αναπόσπαστα τις έννοιες της οικονομικής ευημερίας και της βιωσιμότητας.

2.6.1.

Στην Ευρώπη, οι καταναλωτές αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της κατανάλωσής τους. Η εμφάνιση της μορφής του «παραγωγού-καταναλωτή», ειδικά στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, συμβάλλει στη διαμόρφωση νέων σχέσεων εντός της αξιακής αλυσίδας και μεταξύ παραγωγών, διανομέων και καταναλωτών. Το ίδιο ισχύει και για τους οικονομικούς παράγοντες. Στον χρηματοπιστωτικό τομέα, για παράδειγμα, η έννοια του κινδύνου διευρύνεται ώστε να συμπεριληφθούν και «μη χρηματοοικονομικά» κριτήρια, ιδίως για την αποτίμηση των περιουσιακών στοιχείων. Ορισμένοι διαχειριστές κεφαλαίων προσπαθούν για παράδειγμα να δρομολογήσουν μια διαδικασία που θα ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να καθορίσουν —πέραν των κανονιστικών υποχρεώσεών τους— ορισμένα στοιχεία κοινωνικής και περιβαλλοντικής ευθύνης. Η δυναμική αυτή, σε εμβρυακό ακόμη στάδιο σήμερα, πρέπει να συνεχιστεί και να ενισχυθεί με βάση την πραγματική υπευθυνότητα (3). Η ανάπτυξη της βιώσιμης χρηματοοικονομικής διαχείρισης είναι ο καλύτερος τρόπος αναπροσανατολισμού του ευρωπαϊκού χρηματοπιστωτικού συστήματος από τη λογική της βραχυπρόθεσμης σταθεροποίησης προς τη λογική των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων.

2.6.2.

Η Ευρώπη μπορεί να αποκομίσει πολλά οφέλη με το να καταστεί ηγέτιδα αυτής της νέας οικονομίας.

2.6.3.

Μέσω των νέων αυτών μοντέλων, η ΕΕ μπορεί να βρει λύσεις ώστε να ανταποκριθεί σε συγκεκριμένα προβλήματα. Η από κοινού χρήση αυτοκινήτου, καθώς ανανέωσε τους τρόπους μεταφοράς μας, μπορεί να ενθαρρύνει μια πιο οικολογική και με λιγότερους αποκλεισμούς κινητικότητα. Τα επιχειρηματικά μοντέλα που αποσκοπούν στην επανένταξη των ατόμων τα οποία αντιμετωπίζουν δυσκολίες συμβάλλουν στη βελτίωση της πρόσβασης στην αγορά εργασίας για ένα μέρος του πληθυσμού.

2.6.4.

2.6.5.

Η ΕΕ έχει τα μέσα για την ανάπτυξη «ευρωπαίων πρωταθλητών» σε αυτούς τους τομείς. Για ορισμένες επιχειρήσεις, ο συνδυασμός της οικονομικής αποδοτικότητας και των κριτηρίων βιωσιμότητας στο πλαίσιο του μοντέλου τους αποβαίνει —ή είναι ήδη— ένα πραγματικό συγκριτικό πλεονέκτημα για την κατάκτηση νέων αγορών.

2.6.6.

Με την προσθήκη της έννοιας της αειφορίας στο επίκεντρο του έργου της όσον αφορά τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας και των πολιτικών της ανησυχιών, η ΕΕ μπορεί να κινητοποιήσει εκ νέου τα κράτη μέλη γύρω από ένα ενοποιητικό σχέδιο, μετά το σοκ του Brexit, και να θέσει εκ νέου τον άνθρωπο στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.

3.

3.1.

Η οικονομία της λειτουργικότητας, για παράδειγμα, συνίσταται στην αντικατάσταση της έννοιας της πώλησης του αγαθού από την έννοια της πώλησης της χρήσης του αγαθού. Ο μεμονωμένος καταναλωτής δεν αγοράζει πλέον όχημα, αλλά υπηρεσία κινητικότητας μέσω παρόχου. Από τη σκοπιά της βιωσιμότητας, η μετάβαση από την ιδιοκτησία στη χρήση καθιστά καταρχάς εφικτά τα εξής: την ενθάρρυνση των προμηθευτών να βελτιστοποιήσουν τη συντήρηση των προϊόντων, να επεκτείνουν τη διάρκεια ζωής τους ή ακόμη και να τα σχεδιάζουν κατά τρόπο οικολογικό και να τα ανακυκλώνουν· την κοινή χρήση του ίδιου αγαθού μεταξύ διαφόρων καταναλωτών και, συνεπώς, την εντατικοποίηση της χρήσης αγαθών που έχουν ήδη παραχθεί και μερικές φορές υποχρησιμοποιούνται· και την προσφορά τιμών πρόσβασης σε αυτά τα προϊόντα χαμηλότερων της τιμής κτήσης τους.

3.2.

Η οικονομία του διαμοιρασμού είναι μια έννοια της οποίας ο ορισμός δεν έχει ακόμη αποκρυσταλλωθεί (4). Σε γενικές γραμμές, ισχύει για επιχειρηματίες οι οποίοι αναπτύσσουν ψηφιακές πλατφόρμες που επιτρέπουν σε ιδιώτες να ανταλλάσσουν αγαθά ή υπηρεσίες: από κοινού χρήση αυτοκινήτων, ενοικίαση αγαθών, αγορά μεταχειρισμένων ειδών, δανεισμός, δωρεά κ.λπ. Όμως ο ορισμός αυτός αμφισβητείται έντονα, καθώς ορισμένοι συμπεριλαμβάνουν και συστήματα ανταλλαγών μεταξύ ιδιωτών που δεν βασίζονται σε ψηφιακές πλατφόρμες, άλλοι προσθέτουν εταιρείες που ενοικιάζουν αγαθά των οποίων παραμένουν ιδιοκτήτριες και άλλοι, πάλι, αποκλείουν οποιαδήποτε πρωτοβουλία ξεκινά από εταιρείες που επιδιώκουν να δημιουργήσουν κέρδος.

3.3.

Η κυκλική οικονομία, από την άλλη πλευρά, διαρθρώνεται κατ’ αντίθεση προς το γραμμικό μοντέλο (5). Βασίζεται στη δημιουργία «θετικών αξιακών βρόχων», οι οποίοι επανεισάγουν στον κύκλο παραγωγής προϊόντα ή πρώτες ύλες που βρίσκονται στο τέλος του κύκλου ζωής. Σε ένα ιδεώδες κυκλικό σχήμα, τα αγαθά είναι οικολογικά σχεδιασμένα· έχουν παραχθεί με τη χρήση ανανεώσιμων ή ανακυκλωμένων πόρων ή των αποβλήτων από άλλους τομείς· επαναχρησιμοποιούνται· επισκευάζονται· «αναβαθμίζονται» και, τέλος, ανακυκλώνονται. Τα πλεονεκτήματα της κυκλικής οικονομίας είναι: μείωση των κινδύνων, μείωση του κόστους, προστιθέμενη αξία, εξασφάλιση πιστής πελατείας και παρακίνηση των εργαζομένων.

3.4.

Τα υποτιθέμενα «βιώσιμα» νέα οικονομικά μοντέλα δεν ταξινομούνται με βάση μόνο τις τρεις έννοιες που προαναφέρθηκαν. Ωστόσο, οι έννοιες αυτές χρησιμεύουν στο να τονιστεί η ασάφεια ορισμένων εννοιών που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή των νέων οικονομικών μοντέλων, όπως η συζήτηση σχετικά με τα όρια της οικονομίας του διαμοιρασμού ή με την παραπλήσια έννοια της συνεργατικής οικονομίας. Ορισμένες έννοιες μπορεί επίσης να επικαλύπτονται, με την οικονομία της λειτουργικότητας και την οικονομία του διαμοιρασμού να μπορούν να θεωρηθούν κρίκοι της αλυσίδας της κυκλικής οικονομίας.

3.5.

Αξιοσημείωτη είναι επίσης η ποικιλία των επιχειρηματιών που αναπτύσσουν τα νέα αυτά οικονομικά μοντέλα: μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες ανανεώνονται, διαγκωνίζονται με νεοσύστατες επιχειρήσεις στην αναζήτηση εκθετικής ανάπτυξης, κοινωνικές επιχειρήσεις που μπορεί να υπάγονται στην κοινωνική οικονομία, εθελοντικές οργανώσεις και πρωτοβουλίες πολιτών.

3.6.

Άλλωστε, μπορεί να υπάρχουν ορισμένοι επιχειρηματίες που επιδιώκουν να είναι οικονομικά αποδοτικοί και να ανταποκρίνονται στις προκλήσεις τόσο τις περιβαλλοντικές και τις κοινωνικές όσο και της διακυβέρνησης, επιχειρηματίες που θέτουν τη βιωσιμότητα στο επίκεντρο του έργου τους και αξιολογούν τις επιπτώσεις με στόχο τους τη βελτίωση, υπάρχουν ωστόσο και άλλοι που δεν συμφωνούν με αυτή την «πρόθεση» βιωσιμότητας. Επιδιώκουν πάνω απ’ όλα την αποδοτικότητα και θεωρούν ότι το οικονομικό τους μοντέλο έχει θετικές εξωτερικές επιδράσεις στην υπόλοιπη κοινωνία, χωρίς να τις επαληθεύουν και χωρίς να επιδιώκουν τη βελτίωσή τους.

3.7.

Τα νέα αυτά μοντέλα δεν επιδιώκουν απαραίτητα να είναι βιώσιμα από κάθε άποψη. Οι επιχειρήσεις οι οποίες αναπτύσσουν οικονομικά μοντέλα εμπνευσμένα από την κυκλική οικονομία τείνουν, για παράδειγμα, να θέτουν περισσότερο τα περιβαλλοντικά ζητήματα στο επίκεντρο του έργου τους και να μεγιστοποιούν την εξοικονόμηση πόρων. Ωστόσο, για να είναι το σύστημα εξίσου βιώσιμο και σε κοινωνικό επίπεδο, πρέπει η κυκλική επιλογή να παραμένει οικονομικά προσιτή και προσβάσιμη στον καταναλωτή. Επιπλέον, παρότι οι βρόχοι παραγωγής που δημιουργούνται ενδέχεται να είναι τοπικού επιπέδου —και κατά συνέπεια να δίδουν προτεραιότητα στους τοπικούς πόρους και την τοπική απασχόληση— δεν αποκλείεται οι πόροι που χρησιμοποιούνται, όπως τα ανακυκλωμένα υλικά, να μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις. Αντιθέτως, η οικονομία του διαμοιρασμού μπορεί να έχει ως πρωταρχικό σκοπό τη διεύρυνση της πρόσβασης των χρηστών σε ένα αγαθό χωρίς ωστόσο να εγείρεται κάποια περιβαλλοντική απαίτηση.

3.8.

Είναι, επίσης, επιτακτική ανάγκη να έχουμε κατά νου ότι οι πραγματικές επιδράσεις των νέων, υποτιθέμενων βιώσιμων, οικονομικών μοντέλων, πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφυλακτικότητα. Έτσι, τα περιβαλλοντικά οφέλη των πλατφορμών της οικονομίας του διαμοιρασμού εξακολουθούν να είναι συζητήσιμα. Το οικολογικό ισοζύγιο των πλατφορμών που επιτρέπουν σε άτομα να έχουν πρόσβαση σε αγαθά άλλων ιδιωτών αντί να αγοράσουν οι ίδιοι ένα καινούργιο αγαθό, είναι πολύ συχνά πιο περίπλοκο από ό,τι φαίνεται (6). Η από κοινού χρήση αυτοκινήτου για μεγάλη απόσταση, για παράδειγμα, συχνά ανταγωνίζεται άμεσα το τρένο και όχι την ατομική χρήση ενός αυτοκινήτου. Από την άλλη πλευρά, τα άτομα που αποκτούν τα αγαθά άλλων ιδιωτών δεν το πράττουν για να μειώσουν τις αγορές καινούργιων αγαθών, αλλά για να αυξήσουν την κατανάλωσή τους. Γενικότερα, η μετάβαση από την ιδιοκτησία στη χρήση δεν αρκεί για να διασφαλιστεί η μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της κατανάλωσης και η ελάττωση του κόστους για τον καταναλωτή. Έτσι, οι εταιρείες που προτείνουν την ενοικίαση και όχι την πώληση έξυπνων τηλεφώνων έχουν την τάση να παρέχουν στους χρήστες τους ταχύτερη ανανέωση των προϊόντων και δεν εφαρμόζουν κατ’ ανάγκη ένα σύστημα ανακύκλωσης ή επαναχρησιμοποίησης.

3.9.

Τέλος, να σημειωθεί ότι η οικονομία του διαμοιρασμού εγείρει σημαντικά ζητήματα όσον αφορά τη μονοπώληση, την προστασία των δεδομένων, το εργατικό δίκαιο, τη φορολόγηση των συναλλαγών και τον ανταγωνισμό με τα παραδοσιακά οικονομικά μοντέλα, κατά το πρότυπο των συζητήσεων σχετικά με τις πλατφόρμες ενοικίασης καταλυμάτων ιδιωτών.