Εισηγητής:

ο κ. Philip VON BROCKDORFF

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Οικονομική και Νομισματική Ένωση, οικονομική και κοινωνική συνοχή
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	27.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	195/7/10

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) παρατηρεί ότι ο αντίκτυπος της πράσινης μετάβασης δεν θα είναι ομοιόμορφος σε ολόκληρη την ΕΕ και θα διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα, καθώς και μεταξύ διαφορετικών περιφερειών εντός των κρατών μελών. Κατά συνέπεια, τα κράτη μέλη πρέπει να επιδείξουν προσοχή στις κοινωνικές προκλήσεις που θέτει η μετάβαση προκειμένου να ενισχύσουν τη νομιμότητά της, να διαφυλάξουν τη σταθερότητα και να αποτρέψουν τη λαϊκιστική αντιπολίτευση.

1.2.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι εκτιμήσεις επιπτώσεων που διενεργεί η Επιτροπή για την υποστήριξη διαφόρων νομοθετικών πράξεων σχετικών με την πράσινη μετάβαση υιοθετούν ως επί το πλείστον μια γενική ενωσιακή προοπτική, συχνά χωρίς το βάθος που απαιτείται για την προσέγγιση ανά χώρα και ανά περιφέρεια προκειμένου να υπάρξει επικέντρωση στον πιθανό αντίκτυπο στις τοπικές οικονομίες και κοινότητες (εξαίρεση αποτελεί η πρόταση οδηγίας για τη φορολόγηση της ενέργειας).

1.3.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί επίσης ότι μια πιο στοχευμένη ανάλυση θα πρέπει να παρέχει εξαιρετικά συναφή δεδομένα σχετικά με τα νοικοκυριά που επηρεάζονται από την πράσινη μετάβαση, καθιστώντας έτσι δυνατή τη λήψη καταλληλότερων μέτρων από τις κυβερνήσεις για τον μετριασμό των επιπτώσεων της εν εξελίξει διαδικασίας στα φτωχότερα και στα ευάλωτα νοικοκυριά.

1.4.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει δύο βασικούς κινδύνους που σχετίζονται με την πράσινη μετάβαση όσον αφορά τις αρνητικές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις και, ειδικότερα,: i) τις αυξανόμενες εισοδηματικές ανισότητες· και ii) τη μετατόπιση των βιομηχανικών τομέων και των αντίστοιχων θέσεων εργασίας.

1.5.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη να επιδιωχθεί μια δίκαιη μετάβαση, ικανή να αντιμετωπίσει τόσο τις επιπτώσεις στην απασχόληση όσο και τις διανεμητικές επιπτώσεις της μετάβασης στην κλιματική ουδετερότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ ζητά αναδιανεμητικά μέτρα ικανά να κατευθύνουν τους χρηματοδοτικούς πόρους προς όφελος των νοικοκυριών χαμηλού εισοδήματος και των ευάλωτων ομάδων, ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός, αποφεύγοντας την περαιτέρω επιδείνωση των εισοδηματικών ανισοτήτων κατά τη διάρκεια της εν εξελίξει διαδικασίας.

1.6.

Υπό την προϋπόθεση ότι η φορολογία που σχετίζεται με την πράσινη μετάβαση εμπίπτει στην αρμοδιότητα των κρατών μελών, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τη σημασία των εθνικών δημοσιονομικών μέτρων προκειμένου να καταστεί η πράσινη μετάβαση πιο βιώσιμη και λιγότερο επαχθής για τα ασθενέστερα τμήματα του πληθυσμού.

1.7.

Επομένως, κατά τη διάρκεια της μετάβασης, η δημοσιονομική πολιτική θα πρέπει να περιλαμβάνει τρεις συνιστώσες: εφαρμογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» με συμπληρωματικά αναδιανεμητικά μέτρα για τη στήριξη των νοικοκυριών χαμηλού εισοδήματος· στοχευμένη εισοδηματική στήριξη· και χορήγηση εκπτώσεων φόρου για οικιακές συσκευές χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης. Η προσέγγιση αυτή θα συνέβαλε: i) στη στήριξη της αγοράς ηλεκτρικών οχημάτων· ii) στην παροχή κινήτρων για την υιοθέτηση πράσινων τεχνολογιών στα σπίτια· και iii) στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων (ομολογουμένως, η αναθεωρημένη οδηγία για τη φορολόγηση της ενέργειας (1) αποσκοπεί επίσης στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης με παράλληλη προστασία των ευάλωτων ομάδων). Για τα νοικοκυριά με το χαμηλότερο εισόδημα, τα οποία ενδέχεται να υπέχουν περιορισμένη φορολογική υποχρέωση και να μην επωφελούνται από εκπτώσεις φόρου, το συνιστώμενο βέλτιστο μέτρο είναι η εισοδηματική στήριξη.

1.8.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει επίσης ότι η διανομή κρατικών κουπονιών για αγορές και επενδύσεις σε πράσινες τεχνολογίες και προϊόντα θα μπορούσε να συμβάλει στη στήριξη των ευάλωτων ομάδων κατά τη διάρκεια της μετάβασης.

1.9.

Η περίπτωση των εκπτώσεων φόρου που ισχύουν στις Κάτω Χώρες για ιδιώτες αγοραστές ηλεκτρικών οχημάτων αποτελεί χρήσιμο παράδειγμα παροχής κινήτρων για την αγορά φιλικών προς το περιβάλλον οχημάτων, με ταυτόχρονη μείωση των πιθανών στρεβλώσεων λόγω επιδοτήσεων οι οποίες συχνά ωφελούν τους προμηθευτές εις βάρος των καταναλωτών (2).

1.10.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί επίσης ότι θα μπορούσε να διερευνηθεί η εμπειρία κρατών μελών, όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία, τα οποία έχουν εφαρμόσει χαμηλότερους συντελεστές ΦΠΑ για τα ενεργειακά αποδοτικά προϊόντα, τις ενεργειακά αποδοτικές τεχνολογίες και τις ανακαινίσεις κατοικιών με στόχο την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων. Ωστόσο, ο ΦΠΑ δεν έχει εξ ορισμού προοδευτικό χαρακτήρα. Για τη δέουσα προσαρμογή της συγκεκριμένης προσέγγισης στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος, ενδέχεται να απαιτηθούν συνοδευτικά μέτρα, όπως η κατ’ αποκοπή αποζημίωση, προκειμένου να ενθαρρυνθεί η υιοθέτησή της από τα εν λόγω νοικοκυριά. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι ενεργειακές κοινότητες [οδηγία (ΕΕ) 2019/944 (3)] και οι κοινότητες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας [οδηγία ΕΕ 2018/2001 (4)] μπορούν να αποτελέσουν βασικό εργαλείο προκειμένου να βοηθηθούν οι πολίτες και οι ευάλωτες ομάδες να αντιμετωπίσουν την πράσινη μετάβαση.

1.11.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τον στρατηγικό ρόλο του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης (ΤΔΜ). Αυτό το χρηματοδοτικό μέσο θα πρέπει να στοχεύει αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων της μετάβασης στις οικονομίες της ΕΕ, οι οποίες επί του παρόντος εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα ορυκτά καύσιμα ή τις δραστηριότητες έντασης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, και, κυρίως, στην εξομάλυνση της μετάβασης για τους εργαζομένους και τα νοικοκυριά που επηρεάζονται από την τρέχουσα αλλαγή.

1.12.

Όπως έχει ήδη επισημανθεί σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις, η ΕΟΚΕ παρατηρεί ότι το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, παρότι είναι στρατηγικό, ενδέχεται να μην επαρκεί για τη στήριξη των συνεχιζόμενων οικονομικών αλλαγών και θα πρέπει, ως εκ τούτου, να συμπληρωθεί από ένα επαρκώς χρηματοδοτούμενο Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα.

2.   Εισαγωγή και πλαίσιο

2.1.

Η πράσινη μετάβαση αποτελεί τεράστια πρόκληση για την ΕΕ και για τις μελλοντικές γενιές, ιδίως τη στιγμή που ο παρατεταμένος πόλεμος στην Ουκρανία προκαλεί οικονομική αβεβαιότητα τόσο εν γένει όσο και ειδικότερα στον τομέα της ενέργειας. Για την επιτυχία της μετάβασης, η ΕΟΚΕ κρίνει αναγκαία την κοινωνική συναίνεση, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν εφαρμοστούν αποτελεσματικά μέτρα στήριξης σε ολόκληρη την ΕΕ και αποτραπεί η λαϊκιστική αντιπολίτευση.

2.2.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η Πράσινη Συμφωνία αύξησε τον στόχο της ΕΕ για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2030 από 40 % σε τουλάχιστον 55 % σε σχέση με τα επίπεδα του 1990, θέτοντας ταυτόχρονα τον στόχο της κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050.

2.3.

Η δέσμη μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 % περιλαμβάνει μια σειρά προτάσεων πολιτικής για την επίτευξη του εν λόγω στόχου με ορίζοντα το 2030, σχετικά με τις οποίες η ΕΟΚΕ επιθυμεί να παρουσιάσει τη συμβολή της στην προώθηση μιας πράσινης μετάβασης η οποία, αφενός, θα είναι πλήρως κατανοητή και κοινή για όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς και, αφετέρου, όχι υπερβολικά επιζήμια για τα νοικοκυριά και τις ευάλωτες ομάδες.

2.4.

Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η πράσινη μετάβαση θα αποφέρει σημαντικά και πολυαναμενόμενα οφέλη σε ολόκληρη την ΕΕ, η παρούσα γνωμοδότηση επικεντρώνεται στις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις της εν εξελίξει πράσινης μετάβασης βραχυπρόθεσμα, με ιδιαίτερη έμφαση στον κοινωνικό αποκλεισμό και στις εισοδηματικές ανισότητες, και ζητά μια δίκαιη μετάβαση που θα είναι αναλογική προς τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος και τις ευάλωτες ομάδες.

3.   Γενικές και ειδικές παρατηρήσεις

3.1.

Η ΕΟΚΕ παρατηρεί ότι οι επιπτώσεις της πράσινης μετάβασης δεν θα είναι ομοιόμορφες σε ολόκληρη την ΕΕ αλλά, αντιθέτως, θα διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα, ή ακόμη και μεταξύ διαφορετικών περιφερειών και περιοχών εντός των κρατών μελών, ανάλογα με διάφορες οικονομικές και κοινωνικές μεταβλητές.

3.2.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι περιφέρειες με υψηλή εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα είναι και θα είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στον αντίκτυπο της μετάβασης και σε πιθανές απώλειες θέσεων εργασίας. Ως εκ τούτου, η αντίδραση που απαιτείται για τη στήριξη της κοινωνικής συνοχής πρέπει να είναι αρκετά διαφοροποιημένη μεταξύ των κρατών μελών, ή ακόμη και από περιφέρεια σε περιφέρεια, με βάση τα διαφορετικά τοπικά πλαίσια, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι η αναθεωρημένη οδηγία για τη φορολόγηση της ενέργειας προτείνει μια «μεταβατική» περίοδο και παρέχει στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να απαλλάσσουν τα ευάλωτα νοικοκυριά από τη φορολογία στον τομέα της θέρμανσης για περίοδο 10 ετών μετά την εφαρμογή της αναθεώρησης του φόρου.

3.3.

Από μεθοδολογική άποψη, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι εκτιμήσεις επιπτώσεων που διενεργεί μέχρι στιγμής η Επιτροπή υιοθετούν ως επί το πλείστον μια γενική ενωσιακή προοπτική, χωρίς το βάθος που απαιτείται για μια προσέγγιση ανά χώρα και ανά περιφέρεια, ικανή να επικεντρωθεί στον πιθανό αντίκτυπο της μετάβασης στις τοπικές οικονομίες και κοινότητες. Στο πλαίσιο αυτό, η πρόταση οδηγίας για τη φορολόγηση της ενέργειας αποτελεί εξαίρεση, διότι είχε προβλεφθεί βάσει στοχευμένης μικροανάλυσης η οποία θα πρέπει να επικρατήσει ευρύτερα κατά την εφαρμογή της Πράσινης Συμφωνίας.

3.4.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι μια πιο στοχευμένη ανάλυση, ικανή να λαμβάνει πλήρως υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες, θα ήταν χρήσιμη για την παροχή πολύτιμων πληροφοριών, ιδίως όσον αφορά τα νοικοκυριά που επηρεάζονται από την πράσινη μετάβαση, καθιστώντας έτσι δυνατή τη λήψη κατάλληλων μέτρων από τις κυβερνήσεις για τον μετριασμό των επιπτώσεων της εν εξελίξει διαδικασίας στα φτωχότερα νοικοκυριά και στις ευάλωτες ομάδες που θα αντιμετωπίσουν τις πλέον κρίσιμες επιπτώσεις.

3.5.

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι υπάρχουν δύο βασικοί κίνδυνοι που σχετίζονται με την πράσινη μετάβαση όσον αφορά τις αρνητικές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις: i) οι αυξανόμενες εισοδηματικές ανισότητες· και ii) η μετατόπιση των βιομηχανικών τομέων και των αντίστοιχων θέσεων εργασίας.

3.6.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η μετάβαση προς μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή, είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τα νοικοκυριά και τις κοινότητες χαμηλού εισοδήματος, ιδίως στις περιφέρειες όπου το επίπεδο ανάπτυξης υστερεί σε σχέση με τις αστικές περιοχές. Ως εκ τούτου, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι ανησυχίες που εκφράστηκαν ανωτέρω, είναι υψίστης σημασίας η μετάβαση να υποστηρίζεται από κατάλληλο φάσμα δημοσιονομικών μέτρων, συμπεριλαμβανομένης της χρηματοδοτικής στήριξης.

3.7.

Επιπλέον, η ΕΟΚΕ θα ήθελε να επισημάνει πιθανές πρόσθετες επιβαρύνσεις για τα ασθενέστερα τμήματα του πληθυσμού εξαιτίας της μετάβασης, ιδίως όσον αφορά τις τιμές των βασικών προϊόντων που θα μπορούσαν να αυξηθούν σημαντικά κατά τη διάρκεια της μεταβατικής διαδικασίας. Η μετάβαση θα μπορούσε πράγματι να αυξήσει τις τιμές της ενέργειας και των καυσίμων για εκείνους που δυσκολεύονται περισσότερο να αντεπεξέλθουν, δεδομένου ότι συνυπολογίζεται το υψηλότερο κόστος του άνθρακα. Ο αντίκτυπος αυτός προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία στο τρέχον μακροοικονομικό πλαίσιο, όπου νωρίτερα εφέτος τα ποσοστά πληθωρισμού ήταν υψηλά σε αρκετά κράτη μέλη (5).

3.8.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την ανάγκη να επιδιωχθεί μια δίκαιη μετάβαση που θα αντιμετωπίζει τόσο τις επιπτώσεις στην απασχόληση όσο και τις διανεμητικές επιπτώσεις της μετάβασης στην κλιματική ουδετερότητα. Μια τέτοια προσέγγιση θα πρέπει να θεωρείται αναπόσπαστο μέρος του πλαισίου πράσινης μετάβασης και όχι μόνο συμπληρωματικό διορθωτικό μέτρο.

3.9.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει την ανάγκη αναδιανεμητικών μέτρων που θα καθιστούν δυνατή τη διοχέτευση των χρηματοδοτικών πόρων στην παροχή βοήθειας σε νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος και σε ευάλωτες ομάδες, με στόχο την αποτροπή του κοινωνικού αποκλεισμού και την επιδείνωση των εισοδηματικών ανισοτήτων. Τα μέτρα αυτά θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να λάβουν τη μορφή περιβαλλοντικής φορολογίας με βάση την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», σύμφωνα με την οποία τα εισοδήματα που υπερβαίνουν ένα καθορισμένο όριο καταβάλλουν υψηλότερα τέλη για την κατανάλωση ενέργειας υψηλής έντασης άνθρακα.

3.10.

Υπό την προϋπόθεση ότι, με βάση την αρχή της επικουρικότητας, η φορολογία που σχετίζεται με την πράσινη μετάβαση εμπίπτει στην αρμοδιότητα των κρατών μελών, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τη σημασία των φορολογικών μέτρων που εγκρίνονται σε εθνικό επίπεδο, προκειμένου να καταστεί η πράσινη μετάβαση πιο βιώσιμη και λιγότερο επαχθής ες συνέπειες για τις ευάλωτες κατηγορίες, αποφεύγοντας ενδεχόμενες δυσμενείς επιπτώσεις που συχνά συνδέονται με περιβαλλοντικούς φόρους.

3.11.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η δημοσιονομική πολιτική κατά τη διάρκεια της μετάβασης θα πρέπει να περιλαμβάνει τρεις συνιστώσες: εφαρμογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» με συμπληρωματικά αναδιανεμητικά μέτρα για τη στήριξη των νοικοκυριών χαμηλού εισοδήματος· στοχευμένη εισοδηματική στήριξη· και χορήγηση εκπτώσεων φόρου για οικιακές συσκευές χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης. Η προσέγγιση αυτή θα συνέβαλε: i) στη στήριξη της αγοράς ηλεκτρικών οχημάτων· ii) στην παροχή κινήτρων για την υιοθέτηση πράσινων τεχνολογιών στα σπίτια· και iii) στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι η αναθεωρημένη οδηγία για τη φορολόγηση της ενέργειας αποσκοπεί επίσης στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης με παράλληλη προστασία των ευάλωτων ομάδων. Για τα νοικοκυριά με το χαμηλότερο εισόδημα, τα οποία ενδέχεται να υπέχουν περιορισμένη φορολογική υποχρέωση και να μην επωφελούνται από εκπτώσεις φόρου, το συνιστώμενο βέλτιστο μέτρο είναι η εισοδηματική στήριξη.

3.12.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει επίσης ότι η διανομή κρατικών κουπονιών για επενδύσεις σε πράσινες τεχνολογίες και αγορές πράσινων προϊόντων θα μπορούσε να συμβάλει στη στήριξη των ευάλωτων ομάδων κατά τη διάρκεια της μετάβασης.

3.13.

Τα φορολογικά μέτρα που ισχύουν στις Κάτω Χώρες για ιδιώτες αγοραστές ηλεκτρικών οχημάτων αποτελεί χρήσιμο παράδειγμα παροχής κινήτρων για την αγορά φιλικών προς το περιβάλλον οχημάτων νέας γενιάς, με μείωση των πιθανών στρεβλώσεων λόγω ευρύτερα διαδεδομένων επιδοτήσεων. Η προσέγγιση της φιλικής φορολόγησης των ηλεκτρικών οχημάτων στις Κάτω Χώρες επεκτείνεται επίσης στα τέλη ταξινόμησης και κυκλοφορίας, ολοκληρώνοντας ένα ευνοϊκό νομικό πλαίσιο. Στο πλαίσιο αυτό, οι εκπτώσεις φόρου θα μπορούσαν να εστιάζονται ειδικά στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος του πληθυσμού, τα οποία αναμένεται να αντιμετωπίσουν τις μεγαλύτερες δυσκολίες κατά τη μετάβαση προς τις πράσινες τεχνολογίες.

3.14.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί επίσης ότι η εμπειρία κρατών μελών όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία, τα οποία έχουν εφαρμόσει χαμηλότερους συντελεστές ΦΠΑ για τα ενεργειακά αποδοτικά προϊόντα, τις ενεργειακά αποδοτικές τεχνολογίες και τις ανακαινίσεις κατοικιών με στόχο την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, θα μπορούσε να διερευνηθεί και να βελτιωθεί περαιτέρω. Ωστόσο, ο ΦΠΑ δεν έχει εξ ορισμού προοδευτικό χαρακτήρα. Για τη δέουσα προσαρμογή της συγκεκριμένης προσέγγισης στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος, ενδέχεται, συνεπώς, να απαιτηθούν συνοδευτικά μέτρα, όπως η κατ’ αποκοπή αποζημίωση, προκειμένου να ενθαρρυνθεί η υιοθέτησή της από τα εν λόγω νοικοκυριά.

3.15.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τη σημασία του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, η οποία δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Αυτό το χρηματοδοτικό μέσο θα πρέπει να στοχεύει αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων της μετάβασης στις οικονομίες της ΕΕ οι οποίες επί του παρόντος εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα ορυκτά καύσιμα ή τις βιομηχανικές δραστηριότητες έντασης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και, κυρίως, στην εξομάλυνση της μετάβασης για τους εργαζομένους και τα νοικοκυριά που επηρεάζονται από τις συντελούμενες αλλαγές.

3.16.

Όπως έχει ήδη επισημάνει στην προηγούμενη γνωμοδότησή της με θέμα Δανειακή διευκόλυνση του δημόσιου τομέα και τροποποίηση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης (6), η ΕΟΚΕ παρατηρεί ότι το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, αν και σημαντικό, ενδέχεται να μην επαρκεί για τη στήριξη των συνεχιζόμενων οικονομικών αλλαγών όσον αφορά τους πόρους και το πεδίο εφαρμογής του. Ως εκ τούτου, το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης θα πρέπει να συμπληρωθεί από ένα δεόντως χρηματοδοτούμενο Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα, όπως συνιστάται στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα Χρηματοδότηση του Ταμείου για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή από το Ταμείο Συνοχής και το Μέσο Ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (7).

3.17.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι στόχος ενός τέτοιου πρόσθετου ταμείου θα πρέπει να είναι η προστασία των ατόμων με χαμηλό εισόδημα και των ευάλωτων ομάδων από τις δυσμενείς επιπτώσεις της μετάβασης, υπό την προϋπόθεση ότι το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα θα συνδυαστεί με ορθές πρακτικές που αποσκοπούν στην αποφυγή οποιασδήποτε διεύρυνσης των εισοδηματικών ανισοτήτων. Ταυτόχρονα, η ΕΟΚΕ προειδοποιεί ότι, στο πλαίσιο της τρέχουσας οργάνωσης και χρηματοοικονομικής ικανότητάς του (χωρίς καν να αναφερθεί η αναβολή της εφαρμογής του κατά ένα έτος), το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα είναι απίθανο να επαρκέσει για την αποτελεσματική στήριξη των πλέον ευάλωτων τμημάτων του πληθυσμού, όπως έχουν ήδη επισημάνει διάφοροι ενδιαφερόμενοι φορείς. Για παράδειγμα, το κόστος της μετάβασης από τα παραδοσιακά στα ηλεκτρικά οχήματα, χωρίς φορολογικά κίνητρα ή οικονομική στήριξη (8), θα μπορούσε να αποδειχθεί υπερβολικά δαπανηρό και, ως εκ τούτου, δυσβάσταχτο για τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος και τα ευάλωτα νοικοκυριά.

3.18.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ προτείνει στις αρμόδιες αρχές, σε ευρωπαϊκό και τοπικό επίπεδο, να αναπτύξουν κατάλληλες δημοσιονομικές πολιτικές για τον μετριασμό των αρνητικών συνεπειών της μετάβασης, χωρίς να υπονομεύονται τα κίνητρα για αλλαγές που απαιτούνται από τη μεταβατική διαδικασία όσον αφορά τις πράσινες επενδύσεις και την κατανάλωση. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι οι εν λόγω μηχανισμοί θα πρέπει να συνοδεύονται από μέτρα για την εξασφάλιση της διακυβέρνησης χωρίς αποκλεισμούς και της ενεργού συμμετοχής όσων επηρεάζονται περισσότερο από την πράσινη μετάβαση. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι η αναθεωρημένη οδηγία για τη φορολόγηση της ενέργειας περιλαμβάνει μεταβατικές περιόδους για τη φορολόγηση επιλεγμένων προϊόντων ή επενδύσεων με σκοπό τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας.

3.19.

Η ΕΟΚΕ θα ήθελε να υπενθυμίσει σε όλα τα θεσμικά όργανα που συμμετέχουν στην πράσινη μετάβαση τη σημασία του κοινωνικού διαλόγου και της επωφελούς συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών σε ευρωπαϊκό, εθνικό, τομεακό και περιφερειακό επίπεδο. Ο κοινωνικός διάλογος διαδραματίζει καίριο ρόλο στη διαχείριση και τη διευκόλυνση του πράσινου μετασχηματισμού, διασφαλίζοντας την ευρεία συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων μερών και, ταυτόχρονα, προστατεύοντας τις ευάλωτες ομάδες και τα επίπεδα απασχόλησης σε ολόκληρη την ΕΕ.

3.20.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν ήδη προοδευτικά συστήματα φορολόγησης, στοχευμένα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και κατάλληλοι μηχανισμοί κοινωνικού διαλόγου και, ως εκ τούτου, η υιοθέτηση και η περαιτέρω ενίσχυση τέτοιων πολιτικών θα μπορούσε να βασιστεί στις υφιστάμενες ορθές πρακτικές και να αποδειχθεί πολύ χρήσιμο εργαλείο για την αποτροπή της περαιτέρω διεύρυνσης των ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισμού.

3.21.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ακράδαντα ότι η ευρεία κατανόηση, καθώς και η πολιτική και κοινωνική αποδοχή των πολιτικών για το κλίμα στις ευρωπαϊκές χώρες θα ευνοήσουν μια ισχυρότερη και καλύτερη πράσινη μετάβαση, η οποία, αντιθέτως, κινδυνεύει να χάσει τόσο τη νομιμότητα όσο και την ισχύ της, σε περίπτωση που η επιβάρυνση και οι δυσμενείς επιπτώσεις της είναι δυσανάλογα επαχθείς για τα φτωχότερα νοικοκυριά.

3.22.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι κυβερνήσεις, σε διαβούλευση με την κοινωνία των πολιτών, θα πρέπει να προσπαθήσουν να μειώσουν τον αντίκτυπο της πράσινης μετάβασης στην απασχόληση στις περιοχές της ΕΕ που πλήττονται περισσότερο, επίσης μέσω στοχευμένων και καινοτόμων πολιτικών για την αγορά εργασίας, συμπεριλαμβανομένων προγραμμάτων κατάρτισης και εκπαίδευσης για τους εργαζομένους σε βιομηχανίες υψηλών ανθρακούχων εκπομπών.

3.23.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει τον κίνδυνο αύξησης των περιφερειακών ανισοτήτων, λόγω της διαδικασίας πράσινης μετάβασης, μεταξύ των πιο προηγμένων οικονομιών της ΕΕ και εκείνων που εξακολουθούν να εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από βιομηχανίες υψηλής έντασης άνθρακα. Στο ίδιο πνεύμα, ενδέχεται επίσης να επιδεινωθούν οι ανισότητες και οι ανταγωνιστικές αποκλίσεις στις διάφορες χώρες μεταξύ των αστικών περιοχών, αφενός, και των περιφερειακών, αγροτικών και απομακρυσμένων περιοχών, αφετέρου.

3.24.

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι η πράσινη μετάβαση απαιτεί την υλοποίηση των κλιματικών στόχων της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και την ταυτόχρονη επιδίωξη του θεματολογίου κοινωνικής δικαιοσύνης του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων. Η πράσινη μετάβαση συνεπάγεται διαρθρωτικές αλλαγές (με αναμενόμενες αλλαγές τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο). Για να είναι επιτυχής, η μετάβαση αυτή πρέπει να συνοδεύεται από κοινωνικά μέτρα, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών επενδύσεων που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της κλιματικής ουδετερότητας και στην επίτευξη μιας μετάβασης που θα ευνοεί τις δυναμικές και ανταγωνιστικές ευρωπαϊκές επιχειρήσεις οι οποίες είναι σε θέση, για παράδειγμα, να δημιουργήσουν πράσινες θέσεις εργασίας και να αποφέρουν οικονομική ανάπτυξη.

3.25.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ τονίζει τη σημασία της ενισχυμένης συνεργασίας σε ολόκληρη την ΕΕ, η οποία θα πρέπει να αναπτυχθεί βάσει αποτελεσματικού πολιτικού και κοινωνικού διαλόγου, με στόχο τη χάραξη συνοδευτικών οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών για τη στήριξη της εν εξελίξει μετάβασης, προσαρμόζοντάς την δεόντως στις διαφορετικές κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες των ενδιαφερόμενων κοινοτήτων.

3.26.

Μια τέτοια συνεργατική προσέγγιση θα πρέπει να υιοθετηθεί και όσον αφορά τις ευρωπαϊκές χώρες που δεν είναι μέλη της ΕΕ, προκειμένου να αποφευχθεί η μετατόπιση των επιχειρήσεων και των θέσεων εργασίας σε χώρες που δεν επιδιώκουν μια πιο πράσινη και πιο βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, όπως αυτή που επιζητά η ΕΕ. Αυτό μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στην εσωτερική αγορά, καθώς και στην ίδια την πράσινη μετάβαση, από την άποψη τόσο της μειωμένης αποτελεσματικότητας όσο και των ενισχυμένων δυσμενών επιπτώσεων στα ασθενέστερα τμήματα του πληθυσμού.

3.27.

Η ΕΟΚΕ ζητά επίσης από τα κράτη μέλη να αναλάβουν περαιτέρω δράση για την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής και της φοροαποφυγής, καθώς και για την αποτροπή της κατάχρησης δημόσιων πόρων, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο πρόσθετους πόρους για τη χρηματοδότηση των διανεμητικών μέτρων προς στήριξη της μετάβασης.

3.28.

Τέλος, η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι ενεργειακές κοινότητες [οδηγία (ΕΕ) 2019/944] και οι κοινότητες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας [οδηγία (ΕΕ) 2018/2001] μπορούν να αποτελέσουν βασικό εργαλείο προκειμένου να βοηθηθούν οι πολίτες και οι ευάλωτες ομάδες να αντιμετωπίσουν την πράσινη μετάβαση. Οι κοινότητες αυτές μπορούν να λάβουν οποιαδήποτε νομική μορφή (ενώσεις, συνεταιρισμοί, συμπράξεις, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις ή μικρομεσαίες επιχειρήσεις), διευκολύνοντας τους πολίτες τους, μαζί με άλλους παράγοντες της αγοράς, να συνεργάζονται και να επενδύουν από κοινού σε ενεργειακά αγαθά. Αυτό θα μπορούσε να συμβάλει σε ένα ενεργειακό σύστημα περισσότερο απαλλαγμένο από ανθρακούχες εκπομπές και πιο ευέλικτο, καθώς οι ενεργειακές κοινότητες μπορούν να επιτρέψουν στους πολίτες να έχουν πρόσβαση σε όλες τις κατάλληλες αγορές ενέργειας υπό ίσους όρους ανταγωνισμού με άλλους παράγοντες, με μείωση του ενεργειακού τους κόστους ή ακόμη και με άντληση πιθανών εσόδων.

---

(1)  Οδηγία 2003/96/ΕΚ του Συμβουλίου, της 27ης Οκτωβρίου 2003, σχετικά με την αναδιάρθρωση του κοινοτικού πλαισίου φορολογίας των ενεργειακών προϊόντων και της ηλεκτρικής ενέργειας (ΕΕ L 283 της 31.10.2003, σ. 51).

(2)  Οι Κάτω Χώρες παρέχουν κίνητρα για την αγορά φιλικών προς το περιβάλλον οχημάτων. Σύμφωνα με έκθεση της οργάνωσης «The Climate Group», διατίθενται επιδοτήσεις ύψους έως 4 000 ευρώ για την αγορά ή τη χρηματοδοτική μίσθωση καινούργιων ηλεκτρικών επιβατικών αυτοκινήτων με συσσωρευτές και 5 000 ευρώ για τα ημιφορτηγά. Προβλέπονται επίσης ανταγωνιστικά φορολογικά κίνητρα, όπως τα χαμηλά τέλη κυκλοφορίας (MRB), η μη επιβολή φόρου επί της αγοράς (BPM) και η μη επιβολή φόρου για ιδιωτική χρήση/προσωπικό όφελος. ΒλέπεNetherlands: Taking action on zero emission vehicles.

(3)  Οδηγία (ΕΕ) 2019/944 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 5ης Ιουνίου 2019, σχετικά με τους κοινούς κανόνες για την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας και την τροποποίηση της οδηγίας 2012/27/ΕΕ (ΕΕ L 158 της 14.6.2019, σ. 125).

(4)  Οδηγία (ΕΕ) 2018/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11ης Δεκεμβρίου 2018, για την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές (ΕΕ L 328 της 21.12.2018, σ. 82).

(5)  Το ποσοστό πληθωρισμού επιβραδύνθηκε κατά τις τελευταίες εβδομάδες.

(6)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέματα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τη δανειακή διευκόλυνση του δημόσιου τομέα στο πλαίσιο του Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης» [COM(2020) 453 final — 2020/0100 (COD)] και «Τροποποιημένη πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης» [COM(2020) 460 final — 2020/0006 (COD)] (ΕΕ C 429 της 11.12.2020, σ. 240).

(7)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Χρηματοδότηση του Ταμείου για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή από το Ταμείο Συνοχής και το Μέσο Ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 486 της 21.12.2022, σ. 23).

(8)  Joanna Gill, Can Europe's new Social Climate Fund protect poor from rising carbon cost? (Το νέο Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα της Ευρώπης μπορεί να προστατέψει τους φτωχούς από το αυξανόμενο κόστος του άνθρακα;), Reuters, Δεκέμβριος 2022.

Εισηγητής: ο κ. Philip VON BROCKDORFF

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	21.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	152/4/9

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις αποτελούν ουσιαστικό μέσο στις εργασιακές σχέσεις (υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι οι εργοδότες και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις επιθυμούν να διαπραγματευτούν) και παραπέμπει σε πρόσφατες έρευνες που δείχνουν ότι η συμμετοχή σε συνδικαλιστικές οργανώσεις πέραν ενός καθορισμένου επιπέδου συμβάλλει στη μείωση των εισοδηματικών ανισοτήτων εντός των χωρών, αμβλύνοντας έτσι τις παγιωμένες ανισότητες μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων.

1.2.

Η ΕΟΚΕ τονίζει το σημαντικό πόρισμα έκθεσης του ΟΟΣΑ ότι ο συντονισμός των μισθών έχει ιδιαίτερη σημασία καθότι βοηθά τους κοινωνικούς εταίρους να λογοδοτούν για τη μακροοικονομική επίδραση των μισθολογικών συμφωνιών στην ανταγωνιστικότητα. Η ΕΟΚΕ σημειώνει επίσης ότι η ίδια έκθεση του ΟΟΣΑ δίνει έμφαση στη συμβολή των δυναμικών και ισχυρών συλλογικών διαπραγματεύσεων στην προώθηση της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας και της οικονομικής ανάπτυξης.

1.3.

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, από κοινού με τις εργοδοτικές ενώσεις, εξακολουθούν να έχουν μεγάλη βαρύτητα στη διαμόρφωση της οικονομικής, της εργασιακής και της κοινωνικής πολιτικής. Ωστόσο, ο αριθμός των εργαζομένων που καλύπτονται είτε από εταιρικές είτε από κλαδικές συμφωνίες εξακολουθεί να μειώνεται, με συνέπεια να αποδυναμώνεται η διαπραγματευτική ισχύς των συνδικαλιστικών οργανώσεων.

1.4.

Ως εκ τούτου, είναι αναγκαίο να βρεθούν τρόποι για να ενισχυθεί η σημασία των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εργοδοτών και των κυβερνήσεων σε μια δυναμική αγορά εργασίας και να εντοπιστούν ευκαιρίες για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας υγιών και στέρεων δομών κοινωνικού διαλόγου, συμπεριλαμβανομένης της συλλογικής διαπραγματευτικής ισχύος, και με σεβασμό της αυτονομίας των κοινωνικών εταίρων, καθώς και των εθνικών εργασιακών σχέσεων.

1.5.

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι εναπόκειται στους κοινωνικούς εταίρους να καθορίσουν κατάλληλες δομές για τις συλλογικές διαπραγματεύσεις και, κατά περίπτωση, για τον τριμερή και διμερή κοινωνικό διάλογο. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει επίσης ότι οι κυβερνήσεις διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην αναγνώριση της σημασίας των συλλογικών διαπραγματεύσεων, παρέχοντας τους αναγκαίους πρόσφορους όρους για τη διευκόλυνση της υλοποίησής τους, την προστασία από πρακτικές που εισάγουν διακρίσεις και την αποτροπή προσπαθειών περιορισμού των εργαζομένων από την άσκηση του νόμιμου δικαιώματός τους για συνδικαλιστική συμμετοχή.

1.6.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι ο ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων (ΕΠΚΔ) ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους να διαπραγματεύονται συλλογικές συμβάσεις σε θέματα που τους αφορούν, με παράλληλο σεβασμό της αυτονομίας τους και του δικαιώματος συλλογικής δράσης (1).

1.7.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει επίσης ότι νέες μορφές εργασίας, όπως η οικονομία των πλατφορμών, θέτουν νέα ζητούμενα για τις εργασιακές σχέσεις. Αυτή η νέα πραγματικότητα έχει αποδυναμώσει τον «παραδοσιακό» ρόλο των συνδικαλιστικών οργανώσεων ως φορέων εκπροσώπησης της οργανωμένης εργασίας, καθώς και τον ρόλο των εργοδοτικών ενώσεων ως βασικών συναρμόδιων φορέων στην αγορά εργασίας.

1.8.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η καινοτομία στον χώρο εργασίας είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία κάθε επιχείρησης και, ως εκ τούτου, συνιστά, ως μέρος της διαδικασίας συλλογικών διαπραγματεύσεων, οι διαδικασίες καινοτομίας στον χώρο εργασίας να εξετάζονται στο πλαίσιο των συλλογικών διαπραγματεύσεων και του κοινωνικού διαλόγου εν γένει.

1.9.

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι, ενόψει του έντονου παγκόσμιου ανταγωνισμού και του αυξημένου ενεργειακού κόστους, ενδέχεται να χρειαστεί να βρεθεί μια ισορροπία όπου θα λαμβάνονται υπόψη τα αμοιβαία συμφέροντα, όπως το υψηλότερο κόστος διαβίωσης των εργαζομένων, με την παραδοχή παράλληλα ότι ο κοινωνικός διάλογος, συμπεριλαμβανομένων των συλλογικών διαπραγματεύσεων, μπορεί να συμβάλει στην αύξηση της παραγωγικότητας στον χώρο εργασίας.

1.10.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει επίσης ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος μπορούν να υποστηρίξουν τη βιομηχανική στρατηγική στις μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες, σύμφωνα με τις εθνικές εργασιακές σχέσεις. Αν και ενδέχεται να απαιτείται κάποιος βαθμός ευελιξίας, αυτή θα πρέπει να υπόκειται σε συμφωνία μεταξύ των κοινωνικών εταίρων και χωρίς να υπονομεύονται τα συλλογικά δικαιώματα ή οι συνθήκες εργασίας.

1.11.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η πιο εκτεταμένη και σταθερή κάλυψη των συλλογικών διαπραγματεύσεων στην Ευρώπη υπάρχει στις χώρες των οποίων τα συστήματα διαπραγμάτευσης χαρακτηρίζονται από διαπραγμάτευση πολλών εργοδοτών, όπου οι διαπραγματεύσεις διεξάγονται κυρίως σε κλαδικό επίπεδο ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στο Βέλγιο, ακόμη και σε διακλαδικό επίπεδο.

1.12.

Τέλος, η ΕΟΚΕ καλεί τις κυβερνήσεις να χρησιμοποιούν τις δημόσιες συμβάσεις σε κατάλληλες περιπτώσεις ως συμπληρωματικά μέσα για την προώθηση και την αναγνώριση των συλλογικών διαπραγματεύσεων.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Οι συλλογικές διαπραγματεύσεις αποτελούν βασική διαδικασία στις εργασιακές σχέσεις, η οποία καθορίζει δίκαιους μισθούς και δίκαιες συνθήκες εργασίας σε όλους τους οικονομικούς κλάδους· αφορούν δε τους εργοδότες από τη μία πλευρά και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις από την άλλη. Αν και οι συλλογικές διαπραγματεύσεις εφαρμόζονται εδώ και πολλά χρόνια, η συμμετοχή σε συνδικαλιστικές οργανώσεις μειώνεται σταθερά με την πάροδο των ετών. Έρευνες δείχνουν ότι, καθώς μειώνεται η συμμετοχή σε συνδικαλιστικές οργανώσεις, η διαπραγματευτική ισχύς των συνδικαλιστικών οργανώσεων αποδυναμώνεται, με επιπτώσεις στα κεκτημένα δικαιώματα των εργαζομένων και στις συλλογικές διαπραγματεύσεις (2). Ομοίως, είναι σημαντικό για τις επιχειρήσεις να συμμετέχουν σε σχετικές ενώσεις εργοδοτών για την ενίσχυση της διαδικασίας συλλογικών διαπραγματεύσεων, με έρευνες που δείχνουν ότι οι εν λόγω ενώσεις συντείνουν σημαντικά στη συμμόρφωση με τα νομικά, εργατικά και εργασιακά πρότυπα υγείας και ασφάλειας, ιδίως στην άτυπη οικονομία (3).

2.2.

Περαιτέρω έρευνες αναδεικνύουν τη σημασία των συνδικαλιστικών οργανώσεων στην επίτευξη ισορροπίας δυνάμεων υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης και της οικονομικής ευημερίας. Τα εμπειρικά αποτελέσματα δείχνουν ότι η εισοδηματική ανισότητα ακολουθεί μια ανεστραμμένη πορεία σε σχήμα U με το ποσοστό συμμετοχής σε συνδικαλιστικές οργανώσεις. Αρχικά, η εισοδηματική ανισότητα αυξάνεται καθώς όλο και περισσότερα άτομα που εργάζονται συνδικαλίζονται, φθάνει στο ανώτατο επίπεδο της ανεστραμμένης πορείας σε σχήμα U, όταν το ποσοστό συμμετοχής σε συνδικαλιστικές οργανώσεις κυμαίνεται μεταξύ 35 και 39 %, και ακολουθείται από μείωση της εισοδηματικής ανισότητας, καθώς το ποσοστό συμμετοχής εξακολουθεί να αυξάνεται. Ως εκ τούτου, η έρευνα αυτή δείχνει ότι, καθώς η συμμετοχή αυξάνεται πέραν ενός καθορισμένου εύρους, συμβάλλει στη μείωση των εισοδηματικών ανισοτήτων εντός των χωρών (4).

2.3.

Παρότι η καινοτομία στις επιχειρήσεις, η ανταγωνιστικότητα και η παραγωγικότητα αναγνωρίζονται ως βασικοί μοχλοί οικονομικής ανάπτυξης σε ένα εξαιρετικά ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον, και οι τρεις βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη συμβολή της εργασίας και στην προστιθέμενη αξία που παρέχουν οι εργαζόμενοι για την επίτευξη καινοτομίας, ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας. Όλα αυτά βασίζονται στην ενεργό συμμετοχή και συμβολή των κοινωνικών εταίρων.

2.4.

Όπως ανέφερε η ΕΟΚΕ σε προηγούμενη γνωμοδότησή της (5), η δημιουργία μακροπρόθεσμης αξίας παραμένει καθήκον των εκτελεστικών διευθυντών μέσω της επιδίωξης μακροπρόθεσμων συμφερόντων και, ως εκ τούτου, θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η βελτίωση της λογοδοσίας των εκτελεστικών διευθυντών όσον αφορά τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων. Πράγματι, αυτό έχει αναγνωριστεί ρητά από την Ευρωπαϊκή Συμβουλευτική Ομάδα για θέματα Χρηματοοικονομικής Αναφοράς (EFRAG) στο πλαίσιο των προτεινόμενων απαιτήσεων υποβολής εκθέσεων που αφορούν περιβαλλοντικά, κοινωνικά και σχετικά με τη διακυβέρνηση κριτήρια βάσει της οδηγίας για την υποβολή εκθέσεων βιωσιμότητας από τις εταιρείες, με τις επιλέξιμες εταιρείες να υποχρεούνται να δημοσιοποιούν την έκταση της κάλυψης των συλλογικών διαπραγματεύσεων και του κοινωνικού διαλόγου σε όλο το εργατικό δυναμικό τους, δεδομένου ότι η ύπαρξη ενδυναμωμένου και ενεργά συμμέτοχου εργατικού δυναμικού που χαίρει εκτίμησης θεωρείται μία από τις βασικές αρχές της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας μιας επιχείρησης (6).

2.5.

Η οικονομική ανθεκτικότητα και βιωσιμότητα υποστηρίζουν έμμεσα την κοινωνική συνοχή, δεδομένου ότι η ανθεκτικότητα και η βιωσιμότητα μπορούν να επιτευχθούν μόνο με την ανάδειξη κατά προτεραιότητα της προστιθέμενης αξίας που παρέχει η εργασία στην οικονομία. Η προτεραιότητα αυτή κυριαρχεί σε οικονομίες όπου οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος εν γένει ανθούν και δημιουργούν ισορροπία οικονομικής ισχύος που προωθεί την καινοτομία στις επιχειρήσεις, την ανταγωνιστικότητα και την παραγωγικότητα, με βάση την τεχνολογία και το εργατικό δυναμικό.

2.6.

Παρά τη μείωση του ποσοστού συμμετοχής σε συνδικαλιστικές οργανώσεις σε ολόκληρη την ΕΕ, η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι οι αυτές εξακολουθούν να επιτελούν ουσιώδη, αν και φθίνουσα σε ορισμένα κράτη μέλη, λειτουργία στη διαμόρφωση της οικονομικής, της εργασιακής και της κοινωνικής πολιτικής. Ωστόσο, ο αριθμός των εργαζομένων που καλύπτονται από συλλογικές συμβάσεις μειώνεται. Η αντιπροσωπευτικότητα των εργοδοτικών ενώσεων προκαλεί επίσης ανησυχία σε ορισμένα κράτη μέλη. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό οι κοινωνικοί εταίροι, υποστηριζόμενοι από ευνοϊκό πλαίσιο, να βρουν τρόπους για να διασφαλίσουν ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος μπορούν να εξυπηρετήσουν τον σκοπό τους ως συναφή και ουσιαστικά μέσα, σύμφωνα με τις εθνικές συνθήκες και πρακτικές. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις αποτελούν θεμελιώδες δικαίωμα, το οποίο κατοχυρώνεται στο καταστατικό της ΔΟΕ (7). Οι συλλογικές διαπραγματεύσεις είναι επίσης ένα μέσο με το οποίο οι εργοδότες, οι ενώσεις τους και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις μπορούν να εφαρμόζουν δίκαιους μισθούς και δίκαιες συνθήκες εργασίας, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τα εθνικά οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ παραπέμπει στη σύμβαση υπ’ αριθ. 87 της ΔΟΕ περί συνδικαλιστικής ελευθερίας και προστασίας του συνδικαλιστικού δικαιώματος, που αποτελεί επίσης θεμελιώδες δικαίωμα τόσο των εργαζομένων όσο και των εργοδοτών, όπως και το δικαίωμα της μη προσχώρησης σε συνδικάτο. Οι υγιείς εργασιακές σχέσεις προϋποθέτουν επίσης ότι οι εργοδότες και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις επιθυμούν να διαπραγματευτούν. Από τα στοιχεία προκύπτει ότι αυτό δεν συμβαίνει πάντοτε (8).

2.7.

Κατά συνέπεια, σκοπός της γνωμοδότησης είναι να αναλύσει τα αίτια, και τον αντίκτυπο των τρόπων αναστροφής αυτής της πτώσης, να τονίσει τον ρόλο των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εργοδοτών και των κυβερνήσεων σε μια δυναμική αγορά εργασίας και να εντοπίσει ευκαιρίες για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας υγιών και στέρεων δομών συλλογικών διαπραγματεύσεων, με σεβασμό της αυτονομίας των κοινωνικών εταίρων, καθώς και των εθνικών εργασιακών σχέσεων.

3.   Ειδικές παρατηρήσεις

3.1.

Όπως επισημαίνεται στο έγγραφο SOC/764 Ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου (9), ο ζήλος συμμετοχής στον κοινωνικό διάλογο (και κατ’ επέκταση στις συλλογικές διαπραγματεύσεις) και η αποτελεσματικότητά τους ποικίλλουν από χώρα σε χώρα. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι εναπόκειται στους εθνικούς κοινωνικούς εταίρους να συμφωνήσουν ως προς τον σχεδιασμό των συλλογικών διαπραγματεύσεων που είναι ο πλέον κατάλληλος για τα δεδομένα της εκάστοτε χώρας.

3.2.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι οι κυβερνήσεις διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην αναγνώριση της σημασίας των συλλογικών διαπραγματεύσεων, παρέχοντας τις αναγκαίες πρόσφορες συνθήκες για τη διευκόλυνση της υλοποίησής τους, την προστασία από πρακτικές που συνεπάγονται διακρίσεις και την αποτροπή προσπαθειών περιορισμού άσκησης του νόμιμου δικαιώματος των εργαζομένων να είναι μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων. Αυτό το τριμερές πλαίσιο θα πρέπει να αντικατοπτρίζει τα κύρια σημεία που προκύπτουν από τη σύσταση της Επιτροπής για την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου, με έμφαση στη διασφάλιση της κοινωνικής δικαιοσύνης, με παράλληλη ενίσχυση της ευημερίας και της ανθεκτικότητας της Ευρώπης.

3.3.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι ο ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων (10) ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους να διαπραγματεύονται συλλογικές συμβάσεις, με παράλληλο σεβασμό της αυτονομίας τους και του δικαιώματος συλλογικής δράσης. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ ζητεί τη διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους σχετικά με τον σχεδιασμό και την εφαρμογή των οικονομικών, εργασιακών και κοινωνικών πολιτικών. Ωστόσο, εκφράζει τη λύπη της για το γεγονός ότι οι διαβουλεύσεις δεν διεξάγονται με την ίδια πεποίθηση και συμμετοχή σε ολόκληρη την ΕΕ. Η ΕΟΚΕ σημειώνει επίσης ότι, σύμφωνα με τον ΕΠΚΔ, και κατά περίπτωση, οι συμφωνίες που συνάπτονται μεταξύ των κοινωνικών εταίρων εφαρμόζονται σε επίπεδο ΕΕ και σε επίπεδο κρατών μελών της. Η αρχή αυτή προϋποθέτει την παροχή ενός ελάχιστου επιπέδου προστασίας.

3.4.

Ο κόσμος της εργασίας εξακολουθεί να αλλάζει, με τις νέες εργασιακές πρακτικές να διαμορφώνουν τον εργασιακό βίο εκατομμυρίων Ευρωπαίων. Οι νέες μορφές εργασίας εντός της οικονομίας των πλατφορμών εγείρουν εξόχως πολύπλοκα ζητήματα στις εργασιακές σχέσεις. Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι αυτή η νέα πραγματικότητα έχει επηρεάσει τόσο τις συνδικαλιστικές οργανώσεις όσο και τις ενώσεις των εργοδοτών, και ότι αμφότερες πρέπει να προσαρμοστούν γρήγορα στην πραγματικότητα αυτή, διασφαλίζοντας παράλληλα τα θεμελιώδη δικαιώματα των εργαζομένων, σύμφωνα με το πνεύμα της πρότασης οδηγίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τους εργαζομένους σε πλατφόρμες.

3.5.

Οι συλλογικές διαπραγματεύσεις είναι ζωτικής σημασίας για την ίδια την ύπαρξη και τη σημασία των συνδικαλιστικών οργανώσεων και για τη διασφάλιση ισόρροπων συσχετισμών δυνάμεων μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος εν γένει θα πρέπει επίσης να υποστηρίζουν την καινοτομία στον χώρο εργασίας με σκοπό την ενίσχυση της παραγωγικότητας και την αντιμετώπιση πιθανών αλλαγών στα εργασιακά ήθη που επηρεάζουν την ευημερία και την επαγγελματική ζωή των εργαζομένων. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι αυτό αποτελεί πρόσθετη πρόκληση για τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. Ωστόσο, οι εργοδότες θα πρέπει φυσικά να παραμένουν υπεύθυνοι για τις αποφάσεις που λαμβάνονται σε επίπεδο επιχείρησης. Αυτό που συνιστούμε είναι να αναγνωριστεί ο ρόλος των συνδικαλιστικών οργανώσεων στις διαδικασίες καινοτομίας στον χώρο εργασίας ως μέρος της σχετικής λειτουργίας του κοινωνικού διαλόγου και των συλλογικών διαπραγματεύσεων, με σεβασμό των εθνικών συστημάτων εργασιακών σχέσεων.

3.6.

Είναι σημαντικό να επισημανθούν τα πορίσματα έκθεσης του ΟΟΣΑ (11) που επαναλαμβάνει ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις αποτελούν βασικό εργασιακό δικαίωμα που μπορεί επίσης να βελτιώσει τις επιδόσεις στον χώρο εργασίας. Ωστόσο, η ίδια έκθεση καταλήγει στο ανησυχητικό συμπέρασμα ότι τα δικαιώματα αυτά υφίστανται πιέσεις από τη γενική αποδυνάμωση των εργασιακών σχέσεων σε πολλές χώρες και τη διάδοση νέων και συχνά επισφαλών μορφών απασχόλησης. Η έκθεση επιβεβαιώνει ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις σε ολόκληρη την ΕΕ βρίσκονται υπό πίεση, και το πόσο μεγάλη είναι η πολιτική ανάγκη για δράση. Η έκθεση παρέχει όλα τα αναγκαία στοιχεία για την ενίσχυση των συλλογικών διαπραγματεύσεων κατά τρόπο που να τις καθιστά πιο ευέλικτες και να ανταποκρίνονται καλύτερα στον μεταβαλλόμενο κόσμο της εργασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία όπου θα λαμβάνονται υπόψη τα αμοιβαία συμφέροντα, όπως το υψηλότερο κόστος διαβίωσης των εργαζομένων και ο εντονότερος παγκόσμιος ανταγωνισμός, με την παραδοχή ότι οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος μπορούν να τονώσουν την παραγωγικότητα μέσω της καινοτομίας στον χώρο εργασίας και μέσω της προώθησης της ανάπτυξης δεξιοτήτων. Επιπλέον, οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και ο κοινωνικός διάλογος θα μπορούσαν να στηρίξουν τη βιομηχανική στρατηγική στις μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες, με βάση τις εθνικές εργασιακές σχέσεις. Μολονότι η ευελιξία όπως συμφωνείται από τους κοινωνικούς εταίρους θα πρέπει να χρησιμεύει ως μέσο προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και εξισορρόπησης των αναγκών των εταιρειών και των εργαζομένων, αυτό δεν θα πρέπει να ενέχει τον κίνδυνο υπονόμευσης των συλλογικών δικαιωμάτων ή να αποβαίνει εις βάρος των συνθηκών εργασίας. Επιπλέον η, κατάλληλα ρυθμισμένη από τη νομοθεσία ή τις συλλογικές διαπραγματεύσεις, ευελιξία της εργασίας συνεπάγεται οφέλη τόσο για τους εργαζομένους όσο και για τους εργοδότες.

3.7.

Όσον αφορά τις συμφωνίες σε επίπεδο επιχείρησης και τις κλαδικές συμβάσεις στο πλαίσιο της διαδικασίας συλλογικών διαπραγματεύσεων, δεν υπάρχει μαθηματικός τύπος βάσει του οποίου να καθορίζεται αν η μία είναι περισσότερο εφαρμοστέα από την άλλη. Ωστόσο, για να αυξηθεί η κάλυψη από συλλογικές διαπραγματεύσεις, όπως αναφέρεται στην οδηγία για επαρκείς κατώτατους μισθούς (12), εναπόκειται στους κοινωνικούς εταίρους στα επιμέρους κράτη μέλη να προβούν σε ανάλυση των πλεονεκτημάτων και των αδυναμιών και των δύο μορφών συμφωνίας και να καθορίσουν κατά πόσον οι κλαδικές συμφωνίες, οι συμφωνίες σε επίπεδο εταιρείας ή ο συνδυασμός των δύο αποτελούν τον καλύτερο τρόπο για την αύξηση της κάλυψης από συλλογικές διαπραγματεύσεις. Για παράδειγμα, η έρευνα καταδεικνύει ότι η πιο εκτεταμένη και σταθερή κάλυψη των συλλογικών διαπραγματεύσεων στην Ευρώπη υπάρχει στις χώρες των οποίων τα συστήματα διαπραγμάτευσης χαρακτηρίζονται από διαπραγμάτευση πολλών εργοδοτών, όπου οι διαπραγματεύσεις διεξάγονται κυρίως σε κλαδικό επίπεδο ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στο Βέλγιο, ακόμη και σε διακλαδικό επίπεδο (13). Φυσικά, οι προσπάθειες για την αύξηση της κάλυψης πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε χώρα.

3.8.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι η αύξηση της συμμετοχής σε συνδικαλιστικές οργανώσεις και εργοδοτικές ενώσεις θα εξακολουθήσει να αποτελεί τεράστια πρόκληση και, παρότι ο κοινωνικός διάλογος και οι συλλογικές διαπραγματεύσεις είναι και θα πρέπει να έχουν εθελοντικό χαρακτήρα, συνιστούμε στους κοινωνικούς εταίρους στα επιμέρους κράτη μέλη να αντιμετωπίσουν την πρόκληση αυτή διερευνώντας κατάλληλες μεθόδους για τη διασφάλιση της βιώσιμης συμμετοχής στις οργανώσεις τους.

3.9.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλία εθνικών συστημάτων εργασιακών σχέσεων που αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις των κρατών μελών. Σύμφωνα με σημείωμα της Επιτροπής (14), οι συλλογικές διαπραγματεύσεις χαρακτηρίζονται από μια στροφή προς αποκεντρωμένες διαπραγματεύσεις σε επίπεδο εταιρείας. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η κάλυψη από συλλογικές διαπραγματεύσεις τείνει να είναι υψηλότερη όταν οι διαπραγματεύσεις είναι κεντρικές, όταν τα ποσοστά οργάνωσης των εργοδοτών είναι υψηλότερα, και όταν εφαρμόζεται η επέκταση των συμφωνιών σε μη υπογράφοντα μέρη.

3.10.

Η ΕΟΚΕ τονίζει επίσης το σημαντικό πόρισμα της έκθεσης του ΟΟΣΑ ότι ο συντονισμός των μισθών βοηθά σε μεγάλο βαθμό τους κοινωνικούς εταίρους να λογοδοτούν για την κατάσταση του επιχειρηματικού κύκλου και τις μακροοικονομικές επιπτώσεις των μισθολογικών συμφωνιών στην ανταγωνιστικότητα (15). Επιπλέον, η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι η διαδικασία διαπραγμάτευσης θα εξαρτηθεί από τις συνθήκες που επικρατούν σε επίπεδο επιχειρήσεων, είτε μικρών είτε μεγάλων.

3.11.

Η ΕΟΚΕ καλεί τους κοινωνικούς εταίρους να ενισχύσουν τη σημασία των συστημάτων συλλογικών διαπραγματεύσεων με την αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο οι συλλογικές διαπραγματεύσεις σε όλα τα επίπεδα θα μπορούσαν, με ισορροπημένο τρόπο, να προσπορίσουν πρόσθετα οφέλη τόσο στους εργαζομένους όσο και στους εργοδότες σε όλους τους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό, είναι σκόπιμο να σημειωθεί η πιο πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ με τίτλο «Προοπτικές για την απασχόληση», στην οποία τονίζεται ο ρόλος των δυναμικών και ισχυρών συλλογικών διαπραγματεύσεων για την προώθηση της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας και της οικονομικής ανάπτυξης.

3.12.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν ή θα μπορούσαν να διαδραματίσουν οι κυβερνήσεις στη συνεργασία με τους εργοδότες και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις για τη στενότερη συνεργασία και την υποστήριξη των μακροοικονομικών πολιτικών. Οι κυβερνήσεις είναι φυσικά οι ίδιες σημαντικοί εργοδότες και συχνά διαπραγματεύονται με συνδικαλιστικές οργανώσεις που εκπροσωπούν τους εργαζομένους, κάτι που σε ορισμένα κράτη μέλη μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για το σύνολο της οικονομίας. Επιπλέον, οι κυβερνήσεις επιτελούν σημαντική λειτουργία με την παροχή των κατάλληλων συνθηκών για την επίτευξη ομαλών εργασιακών σχέσεων, σταθερότητας των τιμών, αύξησης της παραγωγικότητας και εργασιακών ηθών που δεν συνεπάγονται διακρίσεις. Για την επίτευξη αυτών των στόχων, και με παράλληλο σεβασμό της αυτονομίας των κοινωνικών εταίρων, η ΕΟΚΕ ζητεί την ενίσχυση των συλλογικών διαπραγματεύσεων για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων για τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους. Ως ένα από τα μέτρα, συνιστούμε στις κυβερνήσεις να χρησιμοποιούν τις δημόσιες συμβάσεις σε κατάλληλες περιπτώσεις ως συμπληρωματικά μέσα για την προώθηση και τη στήριξη των συλλογικών διαπραγματεύσεων, όπως περιγράφεται σε δύο προηγούμενες γνωμοδοτήσεις της ΕΟΚΕ (16).

3.13.

Όπως προαναφέρθηκε, ενδέχεται να είναι αναγκαία η συμφωνηθείσα ευελιξία στις συλλογικές διαπραγματεύσεις. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι τυχόν συμφωνηθείσες τροποποιήσεις των συλλογικών συμβάσεων πρέπει να εξισορροπούν τα συμφέροντα και να ωφελούν και τα δύο μέρη. Παρότι θα πρέπει να προωθηθούν οι εθνικές και κλαδικές συμφωνίες, η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι, όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις σε επίπεδο επιχειρήσεων, η —κατάλληλα ρυθμισμένη από τη νομοθεσία ή τις συλλογικές διαπραγματεύσεις— ευελιξία της εργασίας μπορεί να ωφελήσει τόσο τους εργοδότες όσο και τους εργαζομένους. Οι διαπραγματεύσεις αυτές θα πρέπει να τυγχάνουν αμοιβαίας εμπιστοσύνης και να υποστηρίζονται από αποτελεσματικές διαπραγματευτικές δομές, με μέριμνα παράλληλα ότι δεν θα επιτρέπεται η επιδείνωση των συνθηκών εργασίας. Ωστόσο, στο μέτρο του δυνατού, πρέπει να βρεθεί μια μέση λύση για την ενίσχυση της οργάνωσης των αποκεντρωμένων συστημάτων και την παροχή της δυνατότητας καθορισμού στις κλαδικές συμφωνίες των γενικών συνθηκών πλαισίου, με τη διευθέτηση των λεπτομερειών των διατάξεων να εναπόκειται στις διαπραγματεύσεις σε επίπεδο επιχειρήσεων. Πράγματι, η έρευνα δείχνει ότι τα υβριδικά συστήματα συλλογικών διαπραγματεύσεων, που περιλαμβάνουν συντονισμένα κλαδικά και πολυεπίπεδα συστήματα, οδηγούν σε βελτιωμένα αποτελέσματα τόσο για τους εργαζομένους όσο και για τις επιχειρήσεις (17).

---

(1)  Αρχή 8.

(2)  Schnabel, C. (2020). Union membership and collective bargaining: trends and determinants [Τάσεις και καθοριστικοί παράγοντες στη συμμετοχή σε συνδικαλιστικές οργανώσεις και στις συλλογικές διαπραγματεύσεις] σ. 1-37. Springer International Publishing.

(3)  ΔΟΕ (2013) The informal economy and decent work: A policy resource guide supporting transitions to formality [Η άτυπη οικονομία και η αξιοπρεπής εργασία: Οδηγός μέσων πολιτικής για την υποστήριξη της μετάβασης στην επίσημη απασχόληση]. Διεθνές Γραφείο Εργασίας.

(4)  Montebello, R., Spiteri, J., & Von Brockdorff, P. (2022). Trade unions and income inequality: Evidence from a panel of European countries [Συνδικαλιστικές οργανώσεις και εισοδηματική ανισότητα: Στοιχεία από ομάδα ευρωπαϊκών χωρών], International Labour Review.

(5)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Καμία Πράσινη Συμφωνία χωρίς κοινωνική συμφωνία» (ΕΕ C 341 της 24.8.2021, σ. 23).

(6)  https://www.efrag.org/?AspxAutoDetectCookieSupport=1

(7)  Επιβεβαιώνεται επίσης ως έχει στη διακήρυξη της ΔΟΕ του 1998 σχετικά με τις θεμελιώδεις αρχές και τα δικαιώματα στην εργασία.

(8)  Pisarczyk, Ł. (2023). Towards rebuilding collective bargaining? Poland in the face of contemporary challenges and changing European social policy [Προς την αποκατάσταση των συλλογικών διαπραγματεύσεων; Η Πολωνία αντιμέτωπη με τα τρέχοντα ζητούμενα και τη μεταβαλλόμενη ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική], Industrial Relations Journal.

(9)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέματα «Πρόταση σύστασης του Συμβουλίου για την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου στην Ευρωπαϊκή Ένωση» [COM(2023) 38 final — 2023/0012 (NLE)] και «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών — Ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου στην Ευρωπαϊκή Ένωση: αξιοποίηση του πλήρους δυναμικού του για τη διαχείριση των δίκαιων μεταβάσεων» [COM(2023) 40 final] (ΕΕ C 228 της 29.6.2023, σ. 87).

(10)  Αρχή 8.

(11)  https://www.oecd.org/employment/negotiating-our-way-up-1fd2da34-en.htm

(12)  Οδηγία (ΕΕ) 2022/2041 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19ης Οκτωβρίου 2022, για επαρκείς κατώτατους μισθούς στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ L 275 της 25.10.2022, σ. 33).

(13)  https://www.etui.org/services/facts-figures/benchmarks/what-s-happening-to-collective-bargaining-in-europe

(14)  https://commission.europa.eu/system/files/2016-03/social-dialogue-involvement-of-workers_en.pdf

(15)  https://www.oecd.org/employment/negotiating-our-way-up-1fd2da34-en.htm

(16)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Αξιοπρεπείς κατώτατοι μισθοί σε ολόκληρη την Ευρώπη» (διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου/Συμβουλίου) (ΕΕ C 429 της 11.12.2020, σ. 159) και γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Οι δημόσιες συμβάσεις ως εργαλείο για τη δημιουργία αξίας και την εξασφάλιση αξιοπρέπειας κατά την εργασία στον τομέα των υπηρεσιών καθαρισμού και συντήρησης» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 429 της 11.12.2020, σ. 30).

(17)  Braakmann, N., & Brandl, B. (2016). The efficacy of hybrid collective bargaining systems: An analysis of the impact of collective bargaining on company performance in Europe [Η αποτελεσματικότητα των υβριδικών συστημάτων συλλογικών διαπραγματεύσεων: ανάλυση του αντικτύπου των συλλογικών διαπραγματεύσεων στις επιδόσεις των επιχειρήσεων στην Ευρώπη].

Εισηγητής:

ο κ. Felipe MEDINA MARTÍN

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές, κοινωνία των πληροφοριών
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	26.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	151/1/2

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Στόχος της παρούσας γνωμοδότησης της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής (ΕΟΚΕ) είναι να αξιολογήσει τον αντίκτυπο της ενεργειακής κρίσης που προκλήθηκε μετά την πανδημία COVID-19 και τον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και πλήττει τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, τους εργαζομένους τους και τους Ευρωπαίους πολίτες στο σύνολό τους. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι έχουν ανακύψει ευρέα προβλήματα σε ολόκληρη την οικονομία. Σε αυτά περιλαμβάνονται οι δυσανάλογες αυξήσεις του κόστους παραγωγής, η αναδιοργάνωση των αλυσίδων εφοδιασμού, οι δυσχέρειες στον εφοδιασμό με τρόφιμα και άλλα αγαθά, η αύξηση του επενδυτικού κόστους και η απώλεια αγοραστικής δύναμης για τα ευρωπαϊκά νοικοκυριά.

1.2.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για τα υψηλά επίπεδα του πληθωρισμού στην Ευρώπη λόγω του ενεργειακού κόστους, του κόστους των πρώτων υλών, ακολουθούμενων από τις τιμές των υπηρεσιών και των βιομηχανικών αγαθών. Ο πληθωρισμός στην Ευρώπη βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδό του από τη δημιουργία του ευρώ. Η ΕΟΚΕ καλεί τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να δημιουργήσουν μηχανισμούς ελέγχου, όπως αυτοί που προτείνονται στο έγγραφο που συνέταξε το Ευρωπαϊκό Γραφείο Ενώσεων Καταναλωτών. Αυτό θα πρέπει να περιλαμβάνει, για παράδειγμα, την πλήρη εφαρμογή των μέτρων που προβλέπονται στην πρόταση κανονισμού του Συμβουλίου, όπου προβλέπεται σημαντική μεταρρύθμιση και προσαρμογή του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) να εφαρμόσουν τις ήδη εγκριθείσες πράξεις της ΕΕ, όπως η δέσμη μέτρων για την καθαρή ενέργεια, η οποία συμβάλλει στην επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης και στην εμβάθυνση της εσωτερικής αγοράς.

1.3.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι το αναθεωρημένο προσωρινό πλαίσιο κρίσης της ΕΕ πρέπει να μεταρρυθμιστεί επειγόντως, λόγω των τεράστιων αυξήσεων του κόστους που προκύπτουν από τον πόλεμο στην Ουκρανία και την ενεργειακή κρίση. Επιπλέον, συνιστά να εφαρμοστεί το προσωρινό πλαίσιο κρίσης για τις κρατικές ενισχύσεις κατά τρόπο ώστε οι ενισχύσεις που προβλέπονται στον κανονισμό έκτακτης ανάγκης για τις τιμές της ενέργειας και στον μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας να εφαρμόζονται σε όλους τους κλάδους που πλήττονται από την ενεργειακή κρίση, με ιδιαίτερη έμφαση στους βασικούς κλάδους, ώστε να μην υπονομεύεται η ικανότητα επιβίωσης πολλών επιχειρήσεων, να αποφεύγεται ο αρνητικός αντίκτυπος στο κόστος ζωής για τους καταναλωτές και να μην επηρεάζεται αρνητικά η ικανότητά τους εξεύρεσης των βασικών προϊόντων σε καθημερινή βάση. Ακόμη, η ΕΟΚΕ ζητεί για μία ακόμη φορά να καθιερωθεί ένας «χρυσός κανόνας» που θα επιτρέπει την πραγματοποίηση των αναγκαίων δημόσιων επενδύσεων.

1.4.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι τα νοικοκυριά και οι καίριοι κλάδοι θα πρέπει να επωφεληθούν από σχέδια για τη μείωση των επιπτώσεων των υψηλών τιμών της ενέργειας. Παρότι σε ορισμένους τομείς καταγράφηκαν πολύ υψηλά κέρδη, με σημαντική αύξηση κατά 26,8 % σε σύγκριση με το προηγούμενο τρίμηνο, ο δείκτης κηρύξεων πτώχευσης στην ΕΕ ανήλθε στο 113,1, το υψηλότερο επίπεδο που έχει καταγραφεί ποτέ, σύμφωνα με δείκτη που χρησιμοποιεί η Eurostat για τη μέτρηση του επιπέδου πτώχευσης στην ΕΕ σε σύγκριση με την τιμή αναφοράς του 2015 που τοποθετείται στο 100. Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή και τα κράτη μέλη να μεριμνήσουν ώστε τα νοικοκυριά και οι καίριοι κλάδοι να μπορούν να προμηθεύονται ενέργεια κατά τρόπο σταθερό όταν εφαρμόζονται μέτρα για τη μείωση της ζήτησης στις ώρες αιχμής. Ταυτόχρονα, ορισμένες επιχειρήσεις, κυρίως στον τομέα της ενέργειας, αύξησαν τα κέρδη τους με προκάλυμμα τον υφιστάμενο πληθωρισμό, όπως επισημαίνει η ΕΚΤ (1). Τα κέρδη σε αυτόν τον τομέα εξακολούθησαν να ενισχύουν τον πληθωρισμό στην ΕΕ και αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί.

1.5.

Η ενεργειακή κρίση είχε αντίκτυπο στην οικονομία, με υψηλό πληθωρισμό, ασθενή οικονομική ανάπτυξη, έντονες πιέσεις στα δημόσια οικονομικά και την αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων, καθώς και με απώλεια της εξωτερικής οικονομικής ανταγωνιστικότητας. Με βάση τις συστάσεις της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), η ΕΟΚΕ προτείνει να καθιερωθεί το κριτήριο του «πράσινου τριπλού Τ» (Green triple-T: tailored, targeted, transition-proof) ώστε οι μελλοντικές παρεμβάσεις να είναι προσαρμοσμένες, στοχευμένες και ανθεκτικές στη μετάβαση. Τα μη επιλεκτικά μέτρα για τις τιμές, όπως ο ορισμός ανώτατου ορίου τιμών για ορισμένα τρόφιμα, το μόνο που θα μπορούσαν να επιτύχουν είναι η μακροχρόνια παράταση της περιόδου υψηλού πληθωρισμού.

1.6.

Ο συνεχιζόμενος υψηλός πληθωρισμός, ιδίως λόγω των τιμών της ενέργειας, προκαλεί γενική απώλεια αγοραστικής δύναμης των ευρωπαίων εργαζομένων, καταναλωτών και επιχειρήσεων, επηρεάζοντας τις συνθήκες διαβίωσης πολλών οικογενειών, την εσωτερική ζήτηση και την ανάπτυξη. Αυτό, σε συνδυασμό με τη διατήρηση της νομισματικής πολιτικής για την αύξηση των επιτοκίων, επηρεάζει επίσης αρνητικά πολλές επιχειρήσεις. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο κοινωνικός διάλογος στον τομέα της ενέργειας είναι σημαντικός για τη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο.

1.7.

Η ΕΟΚΕ καλεί τις κυβερνήσεις να ενθαρρύνουν την εφαρμογή μέτρων εξοικονόμησης ενέργειας και ενεργειακής απόδοσης σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά, που να μπορούν να μειώσουν μόνιμα τη ζήτηση ενέργειας. Εν προκειμένω, θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η περαιτέρω εξάπλωση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (με την έγκριση των αναγκαίων νομικών και φορολογικών προϋποθέσεων, συμπεριλαμβανομένης της εισαγωγής ενός «χρυσού κανόνα για τις επενδύσεις»), ώστε να μειωθεί η εξάρτησή μας από τα ορυκτά καύσιμα. Η τρέχουσα κατάσταση θα πρέπει να αξιοποιηθεί ως μοχλός για την επιτάχυνση της απαλλαγής της οικονομίας της ΕΕ από τις ανθρακούχες εκπομπές. Τα μέτρα αυτά θα πρέπει να συνοδεύονται από εγγυήσεις μη μετεγκατάστασης που θα συνδέονται με χρηματοδοτικές ενισχύσεις. Είναι καιρός να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες επενδύσεις (και το πλαίσιο δημοσιονομικών όρων) στον ευρωπαϊκό ενεργειακό μετασχηματισμό ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι θα πρέπει να προχωρήσουν περαιτέρω οι προταθείσες αλλαγές στο σχέδιο REPowerEU ώστε να εξορθολογιστεί και να επιταχυνθεί η χορήγηση αδειών για την εγκατάσταση υποδομών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επί του προκειμένου, η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ και τα κράτη μέλη να εξετάσουν πώς θα μπορούσε η τιμή που καταβάλλεται για την πλεονάζουσα ενέργεια που διοχετεύεται στο δίκτυο να καθιστά δυνατές τις βιώσιμες επενδύσεις για τη μεγιστοποίηση της ικανότητας παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και την από κοινού χρήση της όταν υπερβαίνει τις ανάγκες για ιδία χρήση. Η ανανέωση του σχεδιασμού της αγοράς ενέργειας θα πρέπει να συμπεριληφθεί στο μακροπρόθεσμο θεματολόγιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές διαταραχές του ενεργειακού εφοδιασμού και υπερβολικές τιμές.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Το κύμα πληθωρισμού που επικρατεί στην Ευρώπη είναι γενικό και μπορούν να διακριθούν σαφώς δύο φάσεις. Η πρώτη προήλθε από την περίοδο ανάκαμψης μετά τον περιορισμό της κυκλοφορίας του πληθυσμού λόγω της πανδημίας COVID-19. Η απότομη ανάκαμψη όλων των κλάδων προκάλεσε σημεία συμφόρησης στις αλυσίδες εφοδιασμού με αποτέλεσμα να αυξηθεί το κόστος των πρώτων υλών και των μεταφορικών ναύλων. Οι πρώτες ύλες αυξήθηκαν κατά 101 % μεταξύ Ιανουαρίου 2020 και Μαρτίου 2022 (2), οι δε ναύλοι κατά 545 % το ίδιο διάστημα (3).

2.2.

Μια δεύτερη πληθωριστική φάση πυροδοτήθηκε από τον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και τον επακόλουθο πόλεμο από τον Φεβρουάριο του 2022. Στην περίπτωση αυτή, οι κλυδωνισμοί επικεντρώθηκαν στην ενέργεια και σε ορισμένα προϊόντα των οποίων η Ρωσία και η Ουκρανία είναι σημαντικοί προμηθευτές της ΕΕ: φυσικό αέριο, σιτάρι, ηλιέλαιο και λιπάσματα. Μεταξύ Φεβρουαρίου και Απριλίου 2022, οι τιμές των εν λόγω αγαθών αυξήθηκαν κατά 18,6 %, 16,8 %, 38,6 % και 16,7 % αντιστοίχως (4). Στη συνέχεια, παρατηρήθηκε συγκράτηση των τιμών, αν και τον Μάρτιο του 2023 ο δείκτης τιμών των πρώτων υλών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) βρισκόταν κατά 40,9 % πάνω από τα επίπεδα του Ιανουαρίου του 2020 και οι ναύλοι κατά 3,6 % πάνω.

2.3.

Οι εξελίξεις αυτές αντικατοπτρίζονται στην παγκόσμια και την ευρωπαϊκή οικονομία με τη μορφή πληθωρισμού. Το ετήσιο ποσοστό μεταβολής του εναρμονισμένου δείκτη τιμών καταναλωτή (ΕνΔΤΚ) (5) της ζώνης του ευρώ έφθασε το 11,5 % (Eurostat) τον Οκτώβριο. Τέτοιες τιμές δεν είχαν καταγραφεί από τον περασμένο αιώνα και, παρά το γεγονός ότι μετριάστηκαν τους τελευταίους μήνες (τον Μάρτιο του 2023 το ποσοστό ανερχόταν σε 8,3 %), αποδεικνύεται πολύ δύσκολο να μειωθούν. Απόδειξη ότι ο κλυδωνισμός των τιμών δεν είναι παροδικός, όπως είχε αρχικά θεωρηθεί, είναι ότι ο υποκείμενος πληθωρισμός (εξαιρουμένης της ενέργειας) εξακολουθεί να παρουσιάζει ανοδική τάση στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η νομισματική πολιτική που εφαρμόζει η ΕΚΤ δεν αποφέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.

3.   Ο αντίκτυπος του πληθωρισμού στην ευρωπαϊκή οικονομία

3.1.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι οι οικονομικές προοπτικές επιδεινώθηκαν μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Σύμφωνα με τις οικονομικές προβλέψεις για τα επόμενα έτη, αναμένεται (6) οικονομική κάμψη σε σύγκριση με το 2022, αν και οι προβλέψεις αυτές βελτιώνονται με την πάροδο των μηνών. Στις χειμερινές προβλέψεις της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμούσε ότι η αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕγχΠ) στο σύνολο της ΕΕ θα ήταν μικρή για το 2023, 0,8 %, και μέτρια για το 2024, 1,6 %· στις πρόσφατες εαρινές προβλέψεις τα ποσοστά αυτά αυξήθηκαν σε 1,0 % και 1,7 % αντιστοίχως. Παράλληλα, ο πληθωρισμός αναμένεται να μειωθεί σταδιακά, αν και με βραδύτερο ρυθμό από ό,τι αναμενόταν αρχικά (9,2 % το 2022, 6,7 % το 2023, 3,1 % το 2024). Η αγορά εργασίας θα υποστεί πιέσεις λόγω της χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης, ενώ το δημόσιο χρέος αυξάνεται, μεταξύ άλλων, λόγω της ταχείας αύξησης των επιτοκίων από την ΕΚΤ, γεγονός που θα προκαλέσει πιέσεις στον προϋπολογισμό των περισσότερων κρατών μελών.

3.2.

Τα 96,5 εκατομμύρια Ευρωπαίοι που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού είναι εκείνοι που πλήττονται περισσότερο από τον υψηλό πληθωρισμό. Το 41 % των ερωτηθέντων του Ευρωβαρόμετρου αναφέρουν τις τιμές, τον πληθωρισμό και το κόστος ζωής ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα τους, μπροστά από την υγεία (32 %) και την οικονομική κατάσταση (19 %).

3.3.

Η ΕΕ γνώρισε σχεδόν πλήρη διακοπή του εφοδιασμού της με φυσικό αέριο από τη Ρωσία, ως αποτέλεσμα πολιτικών αποφάσεων, και σχεδόν τα μισά κράτη μέλη επλήγησαν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, από τη μείωση των προμηθειών. Η αύξηση του πληθωρισμού και των τιμών των βασικών προϊόντων, οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού και οι διακοπές του εφοδιασμού στις παγκόσμιες αλυσίδες επηρεάζουν αρνητικά τις αλυσίδες εφοδιασμού της Ευρώπης, είτε πρόκειται για τρόφιμα είτε για άλλα είδη. Σύμφωνα με τις οικονομικές προοπτικές του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), η παγκόσμια ανάπτυξη αναμένεται να επιβραδυνθεί απότομα, τοποθετούμενη περίπου σε 2,2 % το 2023.

3.4.

Σύμφωνα με την ΕΚΤ, η αύξηση των τιμών της ενέργειας ήταν υπεύθυνη για τα δύο τρίτα της διαφοράς πληθωρισμού στη ζώνη του ευρώ. Κατά την Επιτροπή, μεταξύ του 2019 και του 2022, η αύξηση των περιθωρίων κέρδους ήταν 54 % στον τομέα της ενέργειας, ενώ οι μισθοί αυξήθηκαν μόνο κατά 6 %. Η γενικότερη απώλεια αγοραστικής δύναμης των ευρωπαίων εργαζομένων και καταναλωτών και των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων δεν επηρεάζει μόνο τις συνθήκες διαβίωσης πολλών οικογενειών, αλλά, εάν δεν διορθωθεί, θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει την εγχώρια ζήτηση και ανάπτυξη και, ως εκ τούτου, και άλλους επιχειρηματικούς τομείς· όλα αυτά οφείλονται επίσης στη συνέχιση της νομισματικής πολιτικής της αύξησης των επιτοκίων. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο κοινωνικός διάλογος στον τομέα της ενέργειας είναι σημαντικός για τη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο.

3.5.

Ενώ οι τιμές καταναλωτή αυξήθηκαν γενικά στην Ευρώπη, οι μισθοί επέδειξαν μικρότερη αστάθεια, με αποτέλεσμα να μειωθεί η αγοραστική δύναμη των Ευρωπαίων πολιτών, ιδίως των πλέον ευάλωτων, οι οποίοι δεν διαθέτουν τα μέσα για να προστατευθούν από τον πληθωρισμό. Πράγματι, παρατηρούνται ήδη αλλαγές στη συμπεριφορά των καταναλωτών λόγω απώλειας της αγοραστικής δύναμης των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν μεγάλη κρίση του κόστους ζωής, η οποία συνδέεται με την αστρονομική αύξηση των λογαριασμών ενέργειας και τον αντίκτυπο του πληθωρισμού. Τα μέσα που εφαρμόζουν τα κράτη μέλη για την προστασία των ευάλωτων οικιακών καταναλωτών παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, σε ορισμένες περιπτώσεις δε η αποτελεσματικότητά τους ενδέχεται να είναι περιορισμένη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο να διερευνήσει ελάχιστα πρότυπα που θα πρέπει να εφαρμόζουν οι ρυθμιστικές αρχές και οι πολιτικοί ιθύνοντες για την προστασία και τη στήριξη των ευάλωτων οικιακών καταναλωτών.

3.6.

Ένας από τους κλάδους που έχουν πληγεί περισσότερο από τις συνδυασμένες επιπτώσεις της πανδημίας και του πολέμου ήταν η παραγωγή τροφίμων —γεωργία, κτηνοτροφία και βιομηχανία τροφίμων— και η διανομή τους μέχρι τον τελικό καταναλωτή. Η εγγύτητα του πολέμου και ο αντίκτυπός του στις αγορές ενέργειας και πρώτων υλών προκαλεί χάσμα στις τιμές των αγροτικών προϊόντων μεταξύ της Ευρώπης και των διεθνών αγορών, όπου οι ευρωπαϊκές τιμές έχουν αυξηθεί περισσότερο. Έτσι, σύμφωνα με τον πίνακα τιμών των βασικών προϊόντων του Απριλίου του 2023, ο ρυθμός αύξησης των τιμών για τα περισσότερα ευρωπαϊκά αγροτικά προϊόντα είναι υψηλότερος από τον αντίστοιχο ρυθμό των παγκόσμιων τιμών, ιδίως για τα προϊόντα κρέατος. Αυτό έχει τρεις σημαντικές επιπτώσεις. Η πρώτη είναι ότι ο ευρωπαϊκός πληθυσμός υφίσταται πιο έντονα τον πληθωρισμό για όλο το φάσμα των ειδών πρώτης ανάγκης. Η δεύτερη είναι ότι τα ευρωπαϊκά προϊόντα διατροφής σημειώνουν απώλεια ανταγωνιστικότητας στις διεθνείς αγορές. Η τρίτη είναι ότι οι τιμές που καταβάλλονται στους αγρότες έχουν αυξηθεί λόγω του υψηλότερου κόστους παραγωγής.

3.7.

Ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας οδήγησε σε τεράστιες προκλήσεις στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων, πέρα από τον φαύλο κύκλο του ενεργειακού κόστους: αύξηση των τιμών στις βασικές εισροές (ζωοτροφές, λιπάσματα) και ελλείψεις ορισμένων βασικών προϊόντων (π.χ. φυτικά έλαια, σιτάρι) που απαιτούνται για τη διατήρηση της αλυσίδας εφοδιασμού σε πλήρη λειτουργία. Η αλυσιδωτή επίδραση της αύξησης του κόστους οδηγεί σε αποφάσεις μείωσης της παραγωγής λιπασμάτων, γεγονός που θα οδηγήσει σε περαιτέρω αύξηση των τιμών. Οι ξηρασίες που σημειώθηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη κατά το καλοκαίρι του 2022 και το τμήμα του 2023 που έχουμε ήδη διανύσει ασκούν μεγαλύτερη πίεση στις τιμές, καθώς μειώνουν τη διαθέσιμη προσφορά.

3.8.

Ορισμένοι καίριοι κλάδοι, συμπεριλαμβανομένων επιχειρήσεων και εργαζομένων, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να διακόψουν τη δραστηριότητά τους, ανεξάρτητα από την κατάσταση, υφίστανται διπλή επιβάρυνση: λιγότεροι καταναλωτές διατεθειμένοι να πληρώσουν και αυξανόμενο κόστος, συμπεριλαμβανομένων των λογαριασμών ενέργειας που έχουν φθάσει σε αστρονομικά ύψη. Οι επιχειρήσεις τροφίμων προσπάθησαν να περιορίσουν τις αυξήσεις του κόστους για να εξασφαλίσουν ανταγωνιστικές τιμές για τους καταναλωτές και τώρα φοβούνται μια κρίση κατανάλωσης (Hidalgo, M., 2023 (7); Eurocommerce, 2023). Πρόσφατα, η ισπανική κυβέρνηση δημοσίευσε (8) στην πρώτη έκθεσή της σχετικά με το παρατηρητήριο περιθωρίων ότι τα περιθώρια στην τροφική αλυσίδα έχουν μειωθεί κατά 25 % από το 2021, με αποτέλεσμα να είναι σαφές ότι η εξέλιξη των περιθωρίων κέρδους είναι πολύ ανομοιογενής.

Ταυτόχρονα, ορισμένες επιχειρήσεις, κυρίως στον τομέα της ενέργειας, αύξησαν τα κέρδη τους με προκάλυμμα τον υφιστάμενο πληθωρισμό, όπως επισημαίνει η ΕΚΤ (9). Τα κέρδη σε αυτόν τον τομέα εξακολούθησαν να ενισχύουν τον πληθωρισμό στην ΕΕ και αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί.

3.9.

Η Τράπεζα της Ισπανίας (10) αναφέρεται στις πολύ θετικές συνέπειες που είχε η αποκαλούμενη «ιβηρική εξαίρεση» ή «ιβηρικός μηχανισμός» στο σύστημα τιμολόγησης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Αναφέρεται επίσης στον θετικό, αν και πιο περιορισμένο, αντίκτυπο της μείωσης του ΦΠΑ στις τιμές των τροφίμων και των καυσίμων, αν και προσθέτει ότι το μέτρο θα είχε χαμηλότερο κόστος εάν είχε επικεντρωθεί στην ενίσχυση των οικογενειών χαμηλότερου εισοδήματος. Η Τράπεζα της Ισπανίας αναφέρεται επίσης στον θετικό αντίκτυπο που είχαν οι αυξήσεις που επέφερε η ισπανική κυβέρνηση στον κατώτατο διεπαγγελματικό μισθό, τις συντάξεις και το ελάχιστο ζωτικό εισόδημα, προκειμένου να μετριαστούν οι επιπτώσεις του πληθωρισμού στα νοικοκυριά χαμηλότερου εισοδήματος.

4.   Ο αντίκτυπος των αυξήσεων του ενεργειακού κόστους στην αποδοτικότητα των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων

4.1.

Οι τιμές χονδρικής πώλησης ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου πολλαπλασιάστηκαν —έως και δεκαπέντε φορές— από τις αρχές του 2021, με σοβαρές επιπτώσεις στους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν αρχίσει να εφαρμόζουν μια σειρά πολιτικών για την αντιμετώπισή τους. Ένα είδος πολιτικής αποσκοπεί στον μετριασμό των επιπτώσεων του αυξημένου κόστους για τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Ένα άλλο είδος μέτρων αποσκοπεί στη σταθεροποίηση και τη μείωση των τιμών χονδρικής και στην εγγύηση της ενεργειακής ασφάλειας. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να προβούν σε ευρεία μεταρρύθμιση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και του συστήματος υπολογισμού των τιμών της ηλεκτρικής ενέργειας, σύμφωνα με τα προτεινόμενα στη γνωμοδότηση TEN/793 (11).

4.2.

Ο τρόπος με τον οποίο οι τιμές της ενέργειας μετακυλίονται στο κόστος των επιχειρήσεων ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό: πρώτον, μέσω του κόστους του ίδιου του εφοδιασμού σε ηλεκτρική ενέργεια· δεύτερον, έμμεσα, λόγω των επιπτώσεων στην υπόλοιπη αλυσίδα εφοδιασμού και, τρίτον, λόγω των χρηματοοικονομικών συνεπειών που ενδέχεται να προκύψουν από αυτές. Για παράδειγμα, σύμφωνα με μελέτη της Τράπεζας της Ισπανίας που δημοσιεύτηκε εκ των προτέρων την άνοιξη του 2022 (12), εκτιμάται ότι η σωρευτική αύξηση κατά 25 % του κόστους της ενέργειας για τις επιχειρήσεις θα είχε αντίκτυπο στη μείωση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (ΑΠΑ) κατά 1,6 % το 2023. Ωστόσο, αυτό είναι το μέσο αποτέλεσμα. Στη μελέτη διαπιστώνεται ότι ορισμένοι κλάδοι πλήττονται περισσότερο από άλλους. Ο κλάδος που επωφελείται περισσότερο είναι η βιομηχανία εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου. Οι κλάδοι που θα πληγούν περισσότερο είναι οι εξής: αλιεία και υδατοκαλλιέργεια, χερσαίες μεταφορές, θαλάσσιες και εσωτερικές πλωτές μεταφορές, εμπόριο και επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων, γεωργία και κτηνοτροφία, παιδεία, αεροπορικές μεταφορές, διαχείριση ακίνητης περιουσίας, παραγωγή οπτάνθρακα και προϊόντων διύλισης πετρελαίου, υπηρεσίες υγείας και κοινωνικές υπηρεσίες, ξενοδοχεία και εστίαση. Ορισμένοι από τους κλάδους αυτούς έχουν αποδείξει τη σημασία τους για την ομαλή λειτουργία της οικονομίας της ΕΕ κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Πολλοί από τους κλάδους που πλήττονται περισσότερο δεν είναι κλάδοι υψηλής έντασης ηλεκτρικής ενέργειας κατά την παραγωγική τους δραστηριότητα, είναι όμως μεγάλοι καταναλωτές.

4.3.

Εκτός από τον άμεσο και έμμεσο αντίκτυπο στην ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (περιθώρια), οι επιχειρήσεις επηρεάζονται και με άλλον τρόπο: λόγω αύξησης της χρηματοοικονομικής τους ευπάθειας. Στην έκθεση της Τράπεζας της Ισπανίας αναφέρονται οι κλάδοι που πλήττονται περισσότερο. Μια ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτων κλάδων, οι οποίοι φαίνεται όχι απλώς να έχουν υπερχρέωση, αλλά και να εμφανίζουν αρνητική κερδοφορία το 2023, είναι οι εξής: εμπόριο και επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων· χερσαίες μεταφορές και μεταφορές μέσω αγωγών· αλιεία και υδατοκαλλιέργεια· γεωργία και κτηνοτροφία· παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, ειδών ένδυσης και δερμάτινων προϊόντων.

4.4.

Όσο μειώνονται τα σωρευτικά αποθέματα φυσικού αερίου στην Ευρώπη —ο όγκος αποθηκευμένου φυσικού αερίου τον Μάιο του 2023 ανερχόταν σε 68 % (13) της συνολικής αποθηκευτικής ικανότητας—, θα αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε πρόσθετες προκλήσεις όσον αφορά τη διαχείριση της ενεργειακής μας πολιτικής. Η διαφορά μεταξύ των ποσοτήτων που μας προμήθευε προηγουμένως η Ρωσία και των ποσοτήτων των εναλλακτικών προμηθευτών δεν έχει ακόμη εξαλειφθεί και, συνεπώς, οι τιμές είναι μάλλον απίθανο να μειωθούν βραχυπρόθεσμα. Αυτό που όντως συνέβη είναι η σημαντική μείωση της ζήτησης. Οι υψηλές τιμές της ενέργειας μειώνουν την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας μας και των αλυσίδων εφοδιασμού μας, ευνοώντας παράλληλα τη μετεγκατάσταση δραστηριοτήτων εκτός της ΕΕ και μειώνοντας έτσι τη στρατηγική ανεξαρτησία της ΕΕ. Ο αντίκτυπος στα νοικοκυριά, ιδίως στα πλέον ευάλωτα, είναι ιδιαίτερα σημαντικός, με αυξανόμενο ποσοστό ατόμων σε κατάσταση φτώχειας ή σε κίνδυνο φτώχειας. Αυτό θα ισχύει τουλάχιστον έως το 2024 (14). Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, η ΕΟΚΕ συνιστά σειρά μέτρων, μεταξύ των οποίων εγγυήσεις τοποθεσίας που συνδέονται με χρηματοδοτική στήριξη, περαιτέρω αναγκαία μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας και ενεργειακής απόδοσης ώστε οι εταιρείες να μειώσουν τη ζήτηση, μαζικές επενδύσεις και τις αναγκαίες συνθήκες δημοσιονομικού πλαισίου για την επέκταση της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα.

4.5.

Κατά συνέπεια, λόγω της έκρηξης του ενεργειακού κόστους, πολλές επιχειρήσεις και νοικοκυριά βρίσκονται όλο και περισσότερο σε μια κατάσταση που απειλεί εν δυνάμει την ίδια τους την ύπαρξη. Παρότι ο χειμώνας ήταν σχετικά θερμός, δεν μπορούμε να ελπίζουμε ότι οι περιβαλλοντικές συνθήκες θα είναι πάντα ευνοϊκές για εμάς. Επομένως, θα πρέπει να εφαρμοστούν πολιτικές για την προστασία των ιδιαίτερα ευάλωτων νοικοκυριών, με ειδικά μέτρα για τα νοικοκυριά αυτά στον συγκεκριμένο τομέα.

4.6.

Όσον αφορά τις επιχειρήσεις, οι μαζικές αυξήσεις του επιχειρηματικού κόστους, σε συνδυασμό με την απροθυμία των καταναλωτών να προβούν σε δαπάνες, μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να οδηγήσουν ακόμη και σε υποχρεωτική μετεγκατάσταση. Αυτό όμως δεν μπορούν να το πράξουν οι επιχειρήσεις που παρέχουν βασικές υπηρεσίες για τους πελάτες και την υπόλοιπη αλυσίδα εφοδιασμού και που δεν μπορούν απλώς να διακόψουν τις δραστηριότητές τους λόγω αύξησης των τιμών της ενέργειας.

4.7.

Παρότι, κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, πολλοί κλάδοι και οι εργαζόμενοι σε αυτούς θεωρήθηκαν καίριας σημασίας, η απουσία της αναγνώρισης αυτής είναι καταφανής στην τρέχουσα ενεργειακή κρίση. Μέχρι στιγμής, πολλοί από αυτούς τους κλάδους δεν έχουν λάβει ειδική στήριξη από τα κράτη μέλη. Οι επιχειρήσεις των κλάδων αυτών και οι εργαζόμενοί τους έχουν καταβάλει προσπάθειες για την προστασία των καταναλωτών εις βάρος των δικών τους περιθωρίων κέρδους και τους είναι δύσκολο να μετακυλίσουν στους πελάτες το πλήρες κόστος της εξωφρενικής αύξησης των λογαριασμών ενέργειας. Η κατάσταση αυτή δεν μπορεί να συνεχιστεί μακροπρόθεσμα. Ομοίως, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η προστασία που παρέχουν οι κυβερνήσεις στους πολίτες δεν πραγματοποιείται με την ίδια ένταση όπως κατά την περίοδο της πανδημίας.

4.8.

Πολλές επιχειρήσεις πραγματοποιούν πολυάριθμες επενδύσεις ώστε να μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας και να αυξήσουν την ικανότητα περαιτέρω πρόσβασης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι επιχειρήσεις μπορούν επίσης να λειτουργήσουν ως επιταχυντές για τον εξηλεκτρισμό των μεταφορών και να αντικαταστήσουν το φυσικό αέριο θέρμανσης, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ενεργειακή μετάβαση και στους στόχους της ΕΕ για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με ορίζοντα το 2030. Όλα αυτά όμως θα απαιτήσουν ένα ευνοϊκό κανονιστικό πλαίσιο, όπως η χορήγηση αδειών και η καταπολέμηση των αντικινήτρων ως προς τις τιμές για την παραγωγή περισσότερης ενέργειας.

4.9.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι είναι σημαντικό οι υποχρεώσεις του σχεδίου REPowerEU και της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων να ευθυγραμμιστούν προς τη στήριξη και την ικανότητα των φορέων της αγοράς να επωμιστούν το κόστος των σημαντικών επενδύσεων που αυτές συνεπάγονται. Τα μέτρα αυτά θα είναι σημαντικά για τη μείωση της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα, αλλά οι υποχρεώσεις πρέπει να συναρτώνται με τη διαθεσιμότητα χρηματοδότησης, τόσο δημόσιας όσο και ιδιωτικής. Η ανανέωση του σχεδιασμού της αγοράς ενέργειας θα πρέπει να συμπεριληφθεί στο μακροπρόθεσμο θεματολόγιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές διαταραχές του ενεργειακού εφοδιασμού και υπερβολικές τιμές. Κατά την ανανέωση αυτή θα πρέπει να εξεταστεί και το ενδεχόμενο κατάρτισης του εργατικού δυναμικού που θα απασχολείται στον κλάδο.

Στο ίδιο πνεύμα, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι, και στα δύο προγράμματα, στις υποχρεώσεις για τους σταθμούς ταχείας φόρτισης οχημάτων ή για τις υποδομές εναλλακτικών καυσίμων, θα πρέπει να αντικατοπτρίζονται και οι πρακτικές πτυχές που σχετίζονται με τη διαθεσιμότητα εξοπλισμού και ειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Είναι αναγκαίο να εξασφαλιστεί ότι τα κονδύλια που εκταμιεύονται μέσω των νέων προτάσεων θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διασφαλιστεί ότι η μετάβαση θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί εντός των προβλεπόμενων προθεσμιών.

---

(1)  ECB study on inflation, 2023 [Μελέτη της ΕΚΤ για τον πληθωρισμό, 2023].

(2)  Δείκτης τιμών των πρώτων υλών του ΔΝΤ, διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.imf.org/en/Research/commodity-prices.

(3)  Freightos Baltic Index, διατίθεται στη διεύθυνση: https://fbx.freightos.com/.

(4)  Δείκτης τιμών των πρώτων υλών του ΔΝΤ, διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.imf.org/en/Research/commodity-prices.

(5)  Eurostat, διατίθεται στη διεύθυνση https://ec.europa.eu/.

(6)  https://economy-finance.ec.europa.eu/economic-forecast-and-surveys/economic-forecasts/spring-2023-economic-forecast-improved-outlook-amid-persistent-challenges_en

(7)  Margins and profits of Spanish food retailers in 2022 [Περιθώρια και κέρδη των Ισπανών εμπόρων λιανικής πώλησης τροφίμων το 2022].

(8)  OME Informe Trimestral 2023T3 (bde.es).

(9)  Μελέτη της ΕΚΤ για τον πληθωρισμό, 2023.

(10)  https://www.bde.es/f/webbe/SES/Secciones/Publicaciones/PublicacionesAnuales/InformesAnuales/22/Files/InfAnual_2022_En.pdf.

(11)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΕ) 2019/943 και (ΕΕ) 2019/942, καθώς και των οδηγιών (ΕΕ) 2018/2001 και (ΕΕ) 2019/944, με σκοπό τη βελτίωση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας της Ένωσης» [COM(2023) 148 final — 2023/0077 (COD)] (ΕΕ C 293 της 18.8.2023, σ. 112).

(12)  Διατίθενται στην ακόλουθη διεύθυνση: https://www.bde.es/f/webbde/Secciones/Publicaciones/InformesBoletinesRevistas/InformesEstabilidadFinancera/22/IEF_2022_1_Rec1_4.pdf.

(13)  Πληροφορίες διαθέσιμες στη διεύθυνση: https://agsi.gie.eu/data-overview/eu.

(14)   EIU (2023): Energy crisis will erode Europe’s competitiveness in 2023, Διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.eiu.com/n/energy-crisis-will-erode-europe-competitiveness-in-2023/.

Εισηγήτρια:

η κ. Milena ANGELOVA

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του εσωτερικού κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο όργανο	Ενιαία αγορά, παραγωγή και κατανάλωση
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	29.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	190/2/6

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Το νερό είναι απαραίτητο για τη ζωή, το περιβάλλον και την οικονομία και, ως εκ τούτου, είναι ένα κοινό αγαθό που πρέπει όχι μόνο να είναι προσβάσιμο και οικονομικά προσιτό για όλους, αλλά, πρωτίστως, χρήζει σεβασμού και προστασίας. Λόγω των επιπτώσεων της ανθρώπινης δραστηριότητας και της κλιματικής αλλαγής, η λειψυδρία αυξάνεται –σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς και στην Ευρώπη, όπου η καταπόνηση των υδάτινων πόρων επηρεάζει περίπου το 20 % των εδαφών και το 30 % του πληθυσμού (1). Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή. (ΕΟΚΕ) επικροτεί την ολοκληρωμένη νομοθεσία της ΕΕ που έχει θεσπιστεί σε αυτόν τον τομέα (2) και ζητεί την ταχεία και αποτελεσματική εφαρμογή της, ούτως ώστε να εξασφαλιστεί η αποδοτική κατανάλωση του νερού και η πρόσβαση κάθε πολίτη της ΕΕ σε αυτό.

1.2.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να σχεδιαστούν και να εφαρμοστούν άμεσα ειδικά μέτρα για την αύξηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με την αποδοτική κατανάλωση νερού, και για την προώθηση τεχνολογικών καινοτομιών με σκοπό να αυξηθεί η αποδοτική χρήση του νερού στα συστήματα παραγωγής, καθώς και να προωθηθούν στρατηγικές ελαχιστοποίησης και ανακύκλωσης των αποβλήτων. Παράλληλα με την εφαρμογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει», η ΕΟΚΕ παροτρύνει την ΕΕ και τα κράτη μέλη να λάβουν αποφασιστικά μέτρα για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης όλων των ενδιαφερόμενων μερών (3).

1.3.

Η ΕΟΚΕ τονίζει τη ζωτική σημασία της ενημέρωσης, της ευαισθητοποίησης, της ενθάρρυνσης και της καθοδήγησης των καταναλωτών προς την αποδοτική κατανάλωση νερού. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οι κοινωνικοί εταίροι, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη έχουν κοινή ευθύνη να ενημερώνουν σαφώς σχετικά με την αξία του νερού και του αποτυπώματός του, να προωθούν τη χρήση αποδοτικών ως προς το νερό συσκευών και να παρέχουν κίνητρα στους καταναλωτές ώστε να είναι προσηλωμένοι σε πρότυπα εξοικονόμησης νερού και να επιδιώκουν συνεχή αριστεία.

1.4.

Η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ, τα κράτη μέλη, τις αρμόδιες αρχές, τους φορείς ύδρευσης και όλα τα μέρη που συμμετέχουν στην εν λόγω διαδικασία να επιδιώκουν, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, τη συνεχή βελτίωση της διαθεσιμότητας, της προσβασιμότητας και της αποδοτικότητας του νερού. Η καλύτερη προστασία των πόρων πόσιμου νερού, η μετάβαση προς την κυκλική διαχείριση των υδάτων, η διασφάλιση της παροχής ύδρευσης από δημόσιους φορείς σε δίκαιη τιμή για τις παρεχόμενες υπηρεσίες και η πρόληψη της έλλειψης νερού αποτελούν βασικά στοιχεία αυτής της διαδικασίας.

1.5.

Προκειμένου να ενισχυθεί η αποδοτική κατανάλωση του νερού και η ευαισθητοποίηση των καταναλωτών σχετικά με το υδατικό τους αποτύπωμα και να υπάρξει συμβολή σε μια έξυπνη ως προς τη διαχείριση του νερού κοινωνία (4), η ΕΟΚΕ προτείνει να εφαρμοστούν άμεσα τα ακόλουθα μέτρα:

1.5.1.   Μέτρα που εστιάζουν στην ενθάρρυνση και την καθοδήγηση των καταναλωτών προς την αποδοτική κατανάλωση νερού

1.5.1.1.

Σαφής επικοινωνία σχετικά με την αξία του νερού (μέτρο εφαρμοζόμενο από τις αρμόδιες αρχές και τους φορείς εκμετάλλευσης υδάτων). Θα πρέπει να διεξαχθούν εκστρατείες επικοινωνίας για την αλλαγή της μακροπρόθεσμης συμπεριφοράς με στόχο τη διαπαιδαγώγηση των καταναλωτών σχετικά με την αξία του νερού και των υπηρεσιών ύδρευσης, καθώς και για την ιδιαίτερη επικέντρωση σε βραχυπρόθεσμα έκτακτα μέτρα ως απάντηση στις καταστάσεις κρίσης που επιφέρει η κλιματική αλλαγή (ξηρασία, πλημμύρες). Μια σημαντική ομάδα-στόχος είναι τα παιδιά. Η αντικατάσταση της χρήσης πόσιμου νερού από μη συμβατικές πηγές νερού θα πρέπει να αποτελεί τον κανόνα (π.χ., όποτε είναι δυνατόν, για το πότισμα των κήπων, το πλύσιμο των αυτοκινήτων κ.λπ. θα πρέπει να χρησιμοποιούνται τα συλλεγόμενα όμβρια ύδατα).

1.5.1.2.

Προώθηση συσκευών αποδοτικής χρήσης του νερού (μέτρο εφαρμοζόμενο από την ΕΕ και τα κράτη μέλη). Σήμερα, τα νοικοκυριά χρησιμοποιούν πολλές συσκευές που καταναλώνουν νερό. Με την πρόοδο της τεχνολογίας, πολλά νοικοκυριά έχουν μειώσει σημαντικά τη χρήση νερού τα τελευταία χρόνια, επιφέροντας συνολική πτωτική τάση στην κατά κεφαλήν χρήση νερού. Χρειάζονται περαιτέρω κίνητρα προκειμένου οι μεν παραγωγοί να συνεχίσουν να καινοτομούν με σκοπό τη βελτίωση της αποδοτικής χρήσης του νερού, οι δε πελάτες να αγοράζουν και να χρησιμοποιούν τα εν λόγω προϊόντα. Όλες αυτές οι συσκευές θα πρέπει να περιλαμβάνουν ετικέτα κατανάλωσης νερού.

1.5.1.3.

Ενημέρωση των καταναλωτών σχετικά με το υδατικό τους αποτύπωμα (μέτρο εφαρμοζόμενο από την ΕΕ και τα κράτη μέλη). Η πραγματική κατανάλωση νερού των ιδιωτικών νοικοκυριών υπερβαίνει κατά πολύ τη χρήση πόσιμου νερού. Κάθε προϊόν που καταναλώνεται και κάθε υπηρεσία που παρέχεται περιέχει μια ορισμένη ποσότητα νερού (5), και συχνά ένα σημαντικό μέρος του υδατικού αποτυπώματος του καταναλωτή βρίσκεται εκτός της περιοχής/χώρας διαμονής του ή ακόμη και εκτός της ΕΕ. Συνεπώς, οι επιλογές των καταναλωτών έχουν αντίκτυπο στην περιφερειακή, εθνική και παγκόσμια χρήση του νερού. Το υδατικό αποτύπωμα είναι μια αποτελεσματική παράμετρος από εκπαιδευτική άποψη — η οποία συμπεριλήφθηκε επίσης πρόσφατα στα προγράμματα για τα σχολεία που αναπτύχθηκαν από πολλές υπηρεσίες κοινής ωφέλειας. Στο διαδίκτυο διατίθενται πολλά εργαλεία για τον υπολογισμό του αποτυπώματος, μέσω των οποίων ο καταναλωτής, αφού εισαγάγει τα δεδομένα του, μπορεί να πληροφορηθεί για το αποτύπωμά του. Οι καταναλωτές θα πρέπει να ενημερώνονται σχετικά μέσω ενημερωτικών εκστρατειών.

1.5.2.   Μέτρα που εστιάζουν στη βελτίωση της διαθεσιμότητας, της προσβασιμότητας και της αποδοτικής χρήσης του νερού

1.5.2.1.

Διασφάλιση της δημόσιας ύδρευσης (μέτρο εφαρμοζόμενο από τα κράτη μέλη και τους φορείς εκμετάλλευσης των υδάτων). Στο πλαίσιο μιας ολιστικής προσέγγισης, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για τη βελτίωση της αποδοτικότητας και της ανθεκτικότητας του συστήματος παροχής και διανομής πόσιμου νερού μέσω καλύτερου ελέγχου των διαρροών, όπου απαιτείται, της ανάπτυξης εναλλακτικών πηγών πόσιμου νερού και άλλων κατάλληλων μέτρων. Σε αυτό το πλαίσιο, και με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας και ευημερίας, τα κράτη μέλη θα πρέπει να εξετάσουν τη λήψη μέτρων προκειμένου να διασφαλίσουν ότι η δημόσια ύδρευση έχει προτεραιότητα έναντι άλλων χρήσεων του νερού σε περιόδους οξείας λειψυδρίας.

1.5.2.2.

Εξασφάλιση δίκαιης τιμής για τις υπηρεσίες ύδρευσης με βάση την πλήρη ανάκτηση του κόστους, και παράλληλη διασφάλιση της οικονομικής προσιτότητας για τις ευάλωτες ομάδες (μέτρο εφαρμοζόμενο από τις αρμόδιες αρχές). Η οδηγία 2000/60/ΕΚ απαιτεί από τα κράτη μέλη να λαμβάνουν υπόψη την αρχή της ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών ύδρευσης, τουλάχιστον όσον αφορά τη βιομηχανία, τα νοικοκυριά και τη γεωργία. Σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής και του ΟΟΣΑ, πλήρης ανάκτηση του κόστους των υπηρεσιών ύδρευσης επιτυγχάνεται μόνο σε εννέα κράτη μέλη (6). Στις περισσότερες περιπτώσεις, περιορίζεται στα νοικοκυριά. Ενώ τα κράτη μέλη θα πρέπει να λάβουν μέτρα προκειμένου να διασφαλίσουν την προσβασιμότητα και την οικονομική προσιτότητα των υπηρεσιών ύδρευσης για τις πλέον ευάλωτες ομάδες (7), είναι σημαντικό το τιμολόγιο ύδρευσης να αντικατοπτρίζει το πραγματικό κόστος των υπηρεσιών ύδρευσης. Τούτο, σε συνδυασμό με την ακριβή μέτρηση της κατανάλωσης, θα εξασφαλίσει καλύτερη ενημέρωση των καταναλωτών για το κόστος των υπηρεσιών ύδρευσης. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να εξετάσουν τη δυνατότητα χρέωσης βάσει της «αξίας του νερού», ώστε να διασφαλισθεί τη διατήρηση αυτού του εν ανεπαρκεία πόρου και για τις μελλοντικές γενιές. Τα τιμολόγια ύδρευσης θα μπορούσαν να περιέχουν ενδείξεις τιμών με σκοπό την αύξηση της αποδοτικής χρήσης του νερού. Για παράδειγμα, τα τιμολόγια θα μπορούσαν να αυξάνονται σε περίπτωση υπέρβασης μιας ορισμένης κατά κεφαλήν ποσότητας κατανάλωσης σε ένα νοικοκυριό, ή όταν η παροχή νερού απειλείται από προσωρινή λειψυδρία.

1.5.2.3.

Αποδοτική μέτρηση της κατανάλωσης νερού μέσω ακριβέστερων μετρήσεων (μέτρο εφαρμοζόμενο από τα κράτη μέλη, τους δήμους και τους φορείς εκμετάλλευσης των υδάτων): — εξασφάλιση της αποδοτικής μέτρησης της κατανάλωσης νερού με ακριβείς μετρητές νερού και πολιτική ανανέωσης υδρομέτρων ώστε οι τελικοί χρήστες να γνωρίζουν την πραγματική κατανάλωσή τους· — έλεγχος της κατανάλωσης από ιδιωτικά φρεάτια για τον περιορισμό της χρήσης νερού απευθείας από τα υπόγεια ύδατα· — χρήση έξυπνων μετρήσεων για την παροχή ειδοποιήσεων στους τελικούς χρήστες σχετικά με τυχόν υψηλή ή ασυνήθη κατανάλωση, και την κατανάλωση χαμηλής ροής, η οποία θα μπορούσε να οφείλεται σε εσωτερική διαρροή.

1.5.2.4.

Καλύτερη προστασία των πόρων πόσιμου νερού (μέτρο εφαρμοζόμενο από την ΕΕ και τα κράτη μέλη). Οι πόροι πόσιμου νερού πρέπει να προστατεύονται από την ανθρωπογενή ρύπανση. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, πρέπει να εφαρμοστεί αυστηρά το σχέδιο δράσης της ΕΕ για μηδενική ρύπανση, με την εφαρμογή των αρχών της προφύλαξης και του ελέγχου στην πηγή, σύμφωνα με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», σε όλες τις επικίνδυνες ουσίες που ενδέχεται να εισέλθουν στο πόσιμο νερό. Οι ρυπαντές προέρχονται εξάλλου από βιομηχανικές πηγές [υπερ- και πολυφθοριωμένες αλκυλιωμένες ουσίες (PFAS), φαρμακευτικές ουσίες, απολυμαντικά κ.λπ.] ή από γεωργικές πηγές (φυτοφάρμακα, νιτρικά). Η ΕΕ αναθεωρεί τις σχετικές νομοθετικές πράξεις που μπορούν να αποτρέψουν τη ρύπανση στην πηγή, όπως την οδηγία 2010/75/ΕΕ (8), τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1907/2006 (9), την οδηγία 2009/128/ΕΚ (10), τον κανονισμό 726/2004 (11) και την οδηγία 2001/83/ΕΚ (12). Πρέπει να διασφαλιστεί ότι αυτοί οι μελλοντικοί κανόνες θα προστατεύουν αποτελεσματικά τους υδάτινους πόρους μας.

1.5.2.5.

Μετάβαση προς την κυκλική διαχείριση των υδάτων (μέτρο εφαρμοζόμενο από την ΕΕ, τα κράτη μέλη και τους φορείς ύδρευσης). Η αποδοτική χρήση του νερού μπορεί να αυξηθεί με την επαναχρησιμοποίηση του νερού. Από τη μια πλευρά, τα νοικοκυριά θα πρέπει να ενθαρρύνονται να συλλέγουν τα όμβρια ύδατα, όποτε είναι δυνατόν, και να τα χρησιμοποιούν για κατάλληλους σκοπούς, μεταξύ άλλων για το πότισμα των κήπων και την καθαριότητα. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να ληφθούν αποτελεσματικά μέτρα ελέγχου στην πηγή ώστε να διασφαλίζεται ότι τα λύματα που παράγουν τα νοικοκυριά δεν περιέχουν ρυπαντές που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση και άλλους σκοπούς.

1.5.2.6.

Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή (μέτρο εφαρμοζόμενο από τα κράτη μέλη, τους δήμους και τους φορείς εκμετάλλευσης λυμάτων). Οι περιφέρειες επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο από την κλιματική αλλαγή. Είναι σημαντικό να προσαρμοστούν τα μέτρα στις τοπικές συνθήκες. Γενικά, ο πολεοδομικός σχεδιασμός θα πρέπει να αναδιαμορφωθεί ώστε να μετατραπούν οι πόλεις σε «πόλεις σφουγγάρια» (13). Αυτό θα βελτιώσει το αστικό κλίμα, θα επιτρέψει την απορροή των ομβρίων υδάτων και θα μειώσει τον αριθμό των συνδυασμένων συμβάντων υπερχείλισης αποχετευτικού δικτύου.

1.5.2.7.

Διασφάλιση της χρηστής διακυβέρνησης (μέτρο εφαρμοζόμενο από τα κράτη μέλη, τις περιφέρειες και τους δήμους). Απαιτούνται σαφείς και αποτελεσματικές δομές διακυβέρνησης ώστε να επέλθουν αλλαγές. Αυτό θα ενισχύσει τη συνεργασία μεταξύ όλων των παραγόντων και θα καθορίσει τις ευθύνες. Οι δράσεις θα πρέπει να βασίζονται σε ακριβείς προβλέψεις των περιφερειακών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και στην ανάπτυξη προτύπων ζήτησης νερού (γεωργία, βιομηχανία, αύξηση του πληθυσμού κ.λπ.) για τις επόμενες δεκαετίες.

1.5.2.8.

Οι δημόσιες αρχές ως πρωτοπόροι (μέτρο εφαρμοζόμενο από τα κράτη μέλη και τους δήμους). Ως αρμόδιες για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή τόσο των μέτρων πολιτικής όσο και των πρακτικών ρυθμίσεων, οι δημόσιες αρχές, συμπεριλαμβανομένων των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων, θα πρέπει να πρωτοστατήσουν στη μείωση του υδατικού τους αποτυπώματος.

2.   Πλαίσιο

2.1.

Στο πλαίσιο της εμβληματικής πρωτοβουλίας που δρομολόγησε η ΕΟΚΕ το 2023 για την αντιμετώπιση του νερού ως σημαντικής προτεραιότητας σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, στην παρούσα γνωμοδότηση πρωτοβουλίας διερευνώνται τα μέτρα που απαιτούνται για τη διασφάλιση αποδοτικότερης κατανάλωσης νερού στην ΕΕ από τους καταναλωτές, λαμβανομένων υπόψη των περιβαλλοντικών ζητημάτων, των κενών γνώσης και της τρέχουσας κατάστασης των σχετικών τεχνολογιών. Προτείνονται ιδέες για τη βελτιστοποίηση της κατανάλωσης και της έκλυσης νερού των νοικοκυριών, με βάση ένα ολοκληρωμένο όραμα για τον ρόλο των καταναλωτών και τις ανάγκες τους όσον αφορά την ποσότητα και την ποιότητα του νερού, διατυπώνονται δε συγκεκριμένες προτάσεις για τον σκοπό αυτό.

2.2.

Το νερό είναι απαραίτητο για τη ζωή, το περιβάλλον και την οικονομία, και, ως εκ τούτου, είναι ένα κοινό αγαθό που χρήζει σεβασμού και προστασίας. Ωστόσο, οι υδάτινοι πόροι της Ευρώπης απειλούνται λόγω της κλιματικής αλλαγής –καθώς σε πολλές υδρολογικές λεκάνες (και ιδίως στη Μεσόγειο (14)) παρατηρούνται μείωση των συνολικών βροχοπτώσεων και μεγαλύτερες περίοδοι ξηρασίας, ενώ στις περισσότερες περιοχές σημειώνονται εντονότερες βροχοπτώσεις με καταστροφικές πλημμύρες. Επιπλέον, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας συνεπάγεται ότι το αλμυρό νερό μπορεί να διεισδύσει στους υδροφόρους ορίζοντες γλυκού νερού.

2.3.

Υπάρχει αυξανόμενη ανισορροπία μεταξύ της διαθεσιμότητας των τοπικών πόρων και της ζήτησης νερού από τους τελικούς χρήστες, γεγονός που δημιουργεί σημαντική απειλή λειψυδρίας στο μέλλον. Ενώ η διαθεσιμότητα του νερού καθορίζεται από βασικούς παράγοντες όπως οι βροχοπτώσεις, η γεωγραφία, οι κλιματικές τάσεις και η ρύπανση, η κατανάλωση και η ζήτηση του νερού καθορίζονται κυρίως από την ανθρώπινη συμπεριφορά. Επιπλέον, οι ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των νοικοκυριών, επηρεάζουν την ποιότητα των διαθέσιμων υδάτινων πόρων. Η ανθρωπογενής ρύπανση του υδάτινου περιβάλλοντος μειώνει τη διαθεσιμότητα χρησιμοποιήσιμων υδάτινων πόρων και αυξάνει το κόστος και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της επεξεργασίας του νερού στα επίπεδα ποιότητας που απαιτούνται για ορισμένες δραστηριότητες (πόσιμο νερό, βιομηχανική χρήση, άρδευση κ.λπ.). Σύμφωνα με μελέτες (15), η έλλειψη προηγμένης παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων στα υδατικά συστήματα της ΕΕ υποδεικνύεται ως μία από τις κύριες αιτίες οικολογικών καταστροφών λόγω της ρύπανσης των υδάτων.

2.4.

Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (ΕΟΠ), η καταπόνηση των υδάτινων πόρων επηρεάζει κάθε χρόνο περίπου το 20 % των ευρωπαϊκών εδαφών και το 30 % του συνολικού πληθυσμού, κατά μέσο όρο (16). Ο ΕΟΠ αναφέρει ότι «καταπόνηση των υδάτινων πόρων προκύπτει όταν δεν υπάρχει επαρκές διαθέσιμο νερό για την κάλυψη των απαιτήσεων του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και της οικονομίας μας, από πλευράς ποσότητας ή ποιότητας. Η καταπόνηση των υδάτινων πόρων είναι ένας γενικός όρος που περιλαμβάνει την ξηρασία, τη λειψυδρία, την υποβάθμιση της ποιότητας των υδάτων και την περιορισμένη προσβασιμότητα στο νερό» (17).

2.5.

Το νερό προς πόση αντιπροσωπεύει περίπου το 10 % της συνολικής χρήσης νερού. Η γεωργία, η δασοκομία και η αλιεία αντιπροσωπεύουν το 58 % και η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, φυσικού αερίου, ατμού και κλιματισμού το 18 % (18).

2.6.

Όσον αφορά την άντληση νερού, το νερό προς πόση αντιπροσωπεύει περίπου το 20 % της συνολικής αντλούμενης ποσότητας. Η άντληση για ψύξη στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (19) (32 %) και η άντληση για τη γεωργία (28 %) είναι οι παράγοντες που συμβάλλουν περισσότερο στη συνολική ετήσια άντληση (20).

2.7.

Δεδομένου, αφενός, ότι η ρύπανση των υδάτινων πόρων με θρεπτικά συστατικά (άζωτο και φώσφορο) και πολλές επικίνδυνες ουσίες (όπως εκείνες με σωρευτικές καρκινογόνες ή μεταλλαξιογόνες ιδιότητες) ενέχει σοβαρό κίνδυνο για την υγεία και το περιβάλλον και, αφετέρου, ότι η αναγκαία επεξεργασία για τον καθαρισμό του νερού είναι δαπανηρή και απαιτεί πόρους, η ΕΟΚΕ ζητεί την άμεση εφαρμογή του συνολικής νομοθεσίας της ΕΕ που ισχύει επί του παρόντος. Επαναλαμβάνει ότι οι βιομηχανικές και οι γεωργικές πολιτικές της ΕΕ πρέπει να μειώσουν τις εκπομπές ρύπων, στηρίζοντας παράλληλα την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα. Εφόσον το νερό αποτελεί κοινό αγαθό, η ΕΟΚΕ ζητεί να διατίθεται δωρεάν πόσιμο νερό σε όλους τους πολίτες της ΕΕ μέσω προσβάσιμων αναψυκτήρων και πηγών νερού τοποθετημένων σε δημόσιους χώρους, σύμφωνα με την οδηγία (ΕΕ) 2020/2184. Στην περίπτωση παραχωρήσεων μεταλλικού νερού, θα πρέπει να καταβάλλεται προσπάθεια για την παροχή βρύσης διαθέσιμης στο κοινό.

2.8.

Ενώ η παρούσα γνωμοδότηση επικεντρώνεται κυρίως στην κατανάλωση και τη διαθεσιμότητα των υδάτινων πόρων, αποσκοπεί επίσης στην αντιμετώπιση προβλημάτων που αφορούν την ποιότητα, καθώς αυτά επηρεάζουν την πραγματική χρηστικότητα αυτού του πόρου. Ως εκ τούτου, ο στόχος πολιτικής είναι να αποτραπεί η περαιτέρω υποβάθμιση, να προστατευθεί και να ενισχυθεί η κατάσταση των υδάτινων οικοσυστημάτων, να εξασφαλιστεί η σταδιακή μείωση της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων και να αποτραπεί η περαιτέρω ρύπανση.

2.9.

Προκειμένου να εξασφαλιστεί επαρκής ποιότητα και ποσότητα νερού για τις σημερινές και τις μελλοντικές γενιές, απαιτείται γενική επίγνωση όλων των προβλημάτων και των βαθύτερων αιτιών τους. Κάθε πολίτης/καταναλωτής πρέπει να γνωρίζει τη σημασία του νερού και την αξία του ως πεπερασμένου πόρου, πρέπει δε να καλλιεργηθεί ευρεία επίγνωση των ζητημάτων που αφορούν τους υδάτινους πόρους και να ληφθούν τα αντίστοιχα μέτρα, αρχής γενομένης από την ιδιωτική σφαίρα. Για τον ίδιο ακριβώς σκοπό, η πρόσφατη οδηγία (ΕΕ) 2020/2184 συνιστά τη λήψη μέτρων από τα κράτη μέλη με σκοπό την καλύτερη ενημέρωση σχετικά με την ποιότητα και την κατανάλωση πόσιμου νερού.

2.10.

Πρέπει να ληφθούν υπόψη πολλοί παράγοντες και πτυχές που επηρεάζουν, άμεσα και έμμεσα, τη σημασία και τον αντίκτυπο της κατανάλωσης νερού των νοικοκυριών, όπως: — οι διάφοροι σκοποί της άμεσης κατανάλωσης νερού: π.χ. πόση, πλύσιμο, πότισμα κ.λπ.· — η τοποθεσία της άμεσης κατανάλωσης νερού: π.χ. στο σπίτι, στην εργασία, στα χόμπι κ.λπ.· — τα είδη νερού που καταναλώνονται: π.χ. υπόγεια ύδατα, επιφανειακά ύδατα, επαναχρησιμοποιούμενα ύδατα κ.λπ.· — η έμμεση κατανάλωση νερού: νερό που χρησιμοποιείται για την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών· — τα άμεσα λύματα: ποσότητα και ποιότητα (θρεπτικά συστατικά, οργανικές ύλες, χημικές ουσίες κ.λπ.)· — τα έμμεσα λύματα: λύματα που παράγονται από την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών· — η γεωγραφική λειψυδρία και οι ποιοτικές πτυχές που σχετίζονται τόσο με την άμεση όσο και με την έμμεση κατανάλωση (σε τοπικό έως παγκόσμιο επίπεδο).

3.   Δείκτες χρήσης νερού

3.1.

Ενώ η συνολική προσέγγιση για τη βελτιστοποίηση της κατανάλωσης νερού θα πρέπει να είναι ολοκληρωμένη, οι δείκτες που χρησιμοποιούνται θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν λιγότεροι και απλούστεροι. Η προστιθέμενη αξία του αυξημένου αριθμού δεικτών ή της χρήσης πολύπλοκων συγκεντρωτικών δεικτών (όπως τα αποτυπώματα και οι κατάλογοι) ενδέχεται να μην είναι υψηλή σε σχέση με τους πόρους που απαιτούνται για την παρακολούθηση, την ανάλυση και την επεξεργασία τους. Ως εκ τούτου, είναι ζωτικής σημασίας να προσδιοριστούν οι πλέον συναφείς και σημαντικοί δείκτες, με γνώμονα την αποστολή των απαιτούμενων πληροφοριών. Θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ των δεικτών που χρησιμοποιούν οικονομολόγοι/επιστήμονες/υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής για τον προσδιορισμό των προβλημάτων, την ανάπτυξη στρατηγικών και τη μέτρηση της προόδου προς την επίτευξη καθορισμένων στόχων, και των δεικτών που χρησιμοποιούνται για σκοπούς επικοινωνίας με τους καταναλωτές. Για σκοπούς πολιτικής, είναι σημαντικό να αξιολογηθεί μια σειρά δεικτών που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την κατανάλωση νερού, οι οποίοι θα επιτρέψουν την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της πολιτικής, με ιδιαίτερη προσοχή στη συνέπεια και τη συνέχεια της παρακολούθησης των παραμέτρων. Οι δείκτες που χρησιμοποιεί ο ΕΟΠ συνιστούν εν προκειμένω μια αναφορά.

3.2.

Η ανάπτυξη των δεικτών του ΕΟΠ καθοδηγήθηκε από την ανάγκη να προσδιοριστεί ένας μικρός αριθμός σημαντικών για τη χάραξη πολιτικής δεικτών, σταθερών (αλλά όχι στατικών) στον χρόνο, οι οποίοι να μπορούν να δώσουν απαντήσεις σε επιλεγμένα ερωτήματα προτεραιότητας (περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονομικά κ.λπ.).

3.3.

Ο σημαντικότερος δείκτης για τη μέτρηση της χρήσης νερού από τους καταναλωτές (νοικοκυριά) είναι η κατά κεφαλήν κατανάλωση νερού σε λίτρα ανά ημέρα (L/cap/d). Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν μεγάλες διακυμάνσεις από 77 έως 220 L/cap/d (21).

3.4.

Τα μέτρα για την προώθηση της αποδοτικής κατανάλωσης νερού πρέπει να εξετάζουν τον πλήρη κύκλο του νερού και να καλύπτουν τόσο ποιοτικές όσο και ποσοτικές πτυχές. Δεν θα πρέπει να εξετάζουν απλώς και μόνο την άντληση/κατανάλωση πόσιμου νερού, αλλά θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνουν τα οφέλη της κυκλικής διαχείρισης των υδάτων (επαναχρησιμοποίηση του νερού) και να προωθούν τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι το νερό περικλείεται επίσης στα προϊόντα που καταναλώνονται και στις υπηρεσίες που παρέχονται. Τούτο θα βοηθήσει τα νοικοκυριά να κατανοήσουν καλύτερα τον αντίκτυπο των καταναλωτικών επιλογών τους στην ποιότητα και την ποσότητα των υδάτινων πόρων στην περιοχή ή τη χώρα τους, αλλά και παγκοσμίως. Θα βοηθήσει επίσης τους πολίτες να αναπτύξουν μια νοοτροπία ευαισθητοποίησης όσον αφορά κάθε πτυχή των ατομικών τους προτύπων κατανάλωσης νερού –οικιακής και μη οικιακής– και να γνωρίζουν πώς μπορούν να κάνουν την κατανάλωσή τους αποδοτική. Ο ρόλος των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών είναι καίριος για να τους βοηθηθούν να επιλέγουν και να εφαρμόζουν στρατηγικές με σκοπό την αύξηση της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας της κατανάλωσής τους.

3.5.

Αν και η αποδοτική κατανάλωση νερού είναι αναγκαία σε όλα τα μέρη της Ευρώπης, η ανάγκη είναι πιο επείγουσα σε περιοχές που πλήττονται από λειψυδρία ή συχνότερα φαινόμενα ξηρασίας. Η αποδοτικότητα του συστήματος ύδρευσης θα πρέπει να συμπεριληφθεί στη συνολική στρατηγική προκειμένου να εξασφαλιστεί μια ολιστική προσέγγιση. Πιθανές λύσεις θα πρέπει επίσης να δοθούν με την εφαρμογή πιο μακρόπνοων στρατηγικών από τους φορείς ύδρευσης, συμπεριλαμβανομένης της εκτίμησης και της διαχείρισης των κινδύνων του συστήματος ύδρευσης, της διαχείρισης των διαρροών, των εναλλακτικών πηγών νερού κ.λπ.

3.6.

Παρότι θεωρητικά προτείνεται η χρήση πληθώρας άλλων παραμέτρων δεικτών (το θέμα του νερού είναι ιδιαίτερα κατάλληλο για αυτό), θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τόσο η αναζήτηση πρόσθετων δεδομένων όσο και η επαλήθευση και η διάδοσή τους συνεπάγονται σημαντικό όγκο εργασίας. Αυτές οι περαιτέρω δραστηριότητες εμπίπτουν στην αρμοδιότητα των ευρωπαϊκών κεντρικών δομών, αλλά και των κρατών μελών και των αντίστοιχων οργανισμών τους ή εταιρειών εκμετάλλευσης που αναζητούν και παράγουν τέτοια δεδομένα. Δεν ισχύει πάντα η θεωρία ότι η προσθήκη ενός επιπλέον βιολιού σε μια ήδη μεγάλη ορχήστρα θα βελτιώσει οπωσδήποτε τη μουσική ποιότητα. Ως εκ τούτου, αντί να προστεθούν νέοι δείκτες, είναι προτιμότερο να γίνεται καλύτερη δυνατή χρήση των υφιστάμενων δεικτών.

---

(1)  Έκθεση του ΕΟΠ αριθ. 12/2021 με θέμα Water resources across Europe — confronting water stress: an updated assessment (Οι υδάτινοι πόροι στην Ευρώπη — αντιμετώπιση της καταπόνησης των υδάτινων πόρων: επικαιροποιημένη αξιολόγηση), 2021.

(2)  Δέσμη μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 %, οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα, οδηγία για το πόσιμο νερό, κανονισμός για την επαναχρησιμοποίηση των υδάτων κ.λπ.

(3)  Για παράδειγμα, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_14_1151 και https://www.politico.eu/article/italy-biggest-steel-mill-mockery-eu-environmental-rules/.

(4)  https://watereurope.eu/wp-content/uploads/WE-Water-Vision-2023_online.pdf.

(5)  Water Footprint Network, Water Footprint Assessment (Δίκτυο Υδατικού Αποτυπώματος, αξιολόγηση υδατικού αποτυπώματος), χρησιμοποιήθηκε στις 22 Μαΐου 2023.

(6)  ΟΟΣΑ, Background note: Cost recovery (Ενημερωτικό σημείωμα: Ανάκτηση κόστους), Απρίλιος 2022.

(7)  Οδηγία (ΕΕ) 2020/2184 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Δεκεμβρίου 2020, σχετικά με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (ΕΕ L 435 της 23.12.2020, σ. 1).

(8)  Οδηγία 2010/75/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 24ης Νοεμβρίου 2010, περί βιομηχανικών εκπομπών (ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχος της ρύπανσης) (ΕΕ L 334 της 17.12.2010, σ. 17).

(9)  Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1907/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18ης Δεκεμβρίου 2006, για την καταχώριση, την αξιολόγηση, την αδειοδότηση και τους περιορισμούς των χημικών προϊόντων (REACH) και για την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Χημικών Προϊόντων καθώς και για την τροποποίηση της οδηγίας 1999/45/EΚ και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 793/93 του Συμβουλίου και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1488/94 της Επιτροπής καθώς και της οδηγίας 76/769/ΕΟΚ του Συμβουλίου και των οδηγιών της Επιτροπής 91/155/ΕΟΚ, 93/67/ΕΟΚ, 93/105/ΕΚ και 2000/21/ΕΚ (ΕΕ L 396 της 30.12.2006, σ. 1).

(10)  Οδηγία 2009/128/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21ης Οκτωβρίου 2009, σχετικά με την κοινή θέση του Συμβουλίου που αφορά τον καθορισμό πλαισίου κοινοτικής δράσης με σκοπό την επίτευξη ορθολογικής χρήσης των γεωργικών φαρμάκων (ΕΕ L 309 της 24.11.2009, σ. 71).

(11)  Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 726/2004 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 31ης Μαρτίου 2004, για τη θέσπιση κοινοτικών διαδικασιών χορήγησης άδειας και εποπτείας όσον αφορά τα φάρμακα που προορίζονται για ανθρώπινη και για κτηνιατρική χρήση και για τη σύσταση Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΕ L 136 της 30.4.2004, σ. 1).

(12)  Οδηγία 2001/83/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 6ης Νοεμβρίου 2001, περί κοινοτικού κώδικος για τα φάρμακα που προορίζονται για ανθρώπινη χρήση (ΕΕ L 311 της 28.11.2001, σ. 67).

(13)  Οι «πόλεις σφουγγάρια» είναι αστικές περιοχές με άφθονες φυσικές περιοχές –όπως δάση, λίμνες και πάρκα– ή με άλλου είδους σωστό σχεδιασμό για την απορρόφηση των όμβριων υδάτων και την πρόληψη των πλημμυρών. https://climatechampions.unfccc.int/what-are-sponge-cities-and-how-can-they-prevent-floods/, τελευταία επίσκεψη στις 7 Ιουνίου 2023.

(14)  Έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) [Cross-Chapter Paper 4: Mediterranean Region.Στο Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability (έκθεση του 2022 για την κλιματική αλλαγή: επιπτώσεις, προσαρμογή και ευπάθεια — διά-κεφαλαιακή ανάλυση 4 για την περιοχή της Μεσογείου)] αναφέρεται ότι «η περιοχή της Μεσογείου είναι ένα κομβικό σημείο με ιδιαίτερα διασυνδεδεμένους κλιματικούς κινδύνους».

(15)  ΕΟΠ, Ρύπανση στους ποταμούς της Ευρώπης.

(16)  Έκθεση του ΕΟΠ αριθ. 12/2021 με θέμα Water resources across Europe — confronting water stress: an updated assessment (Οι υδάτινοι πόροι στην Ευρώπη — αντιμετώπιση της καταπόνησης των υδάτινων πόρων: επικαιροποιημένη αξιολόγηση), 2021

(17)  Ό.π.

(18)  Ειδική έκθεση 12/2021 του ΕΕΣ με τίτλο Ο ρυπαίνων πληρώνει: Ασυνεπής εφαρμογή στις περιβαλλοντικές πολιτικές και δράσεις της ΕΕ (βάσει στοιχείων του ΕΕΣ).

(19)  Ωστόσο, ο αντίκτυπος που έχει στη διαθεσιμότητα πόρων η χρήση νερού για εγκαταστάσεις ψύξης δεν είναι ιδιαίτερα σαφής. Κατά κανόνα, το νερό λαμβάνεται από επιφανειακά υδατικά συστήματα ή από τη θάλασσα, και συνήθως όλο (ή σχεδόν όλο) επιστρέφεται στα εν λόγω υδατικά συστήματα.

(20)  ΕΟΠ, Water abstraction by source and economic sector (Άντληση νερού ανά πηγή και οικονομικό τομέα), 1η Ιουνίου 2022.

(21)  Eureau, The governance of water services in Europe, 2020 (Η διακυβέρνηση των υπηρεσιών ύδρευσης στην Ευρώπη).

Εισηγήτρια:

η κ. Antje Sabine GERSTEIN

Αίτηση γνωμοδότησης	Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 20.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο όργανο	Ενιαία αγορά, παραγωγή και κατανάλωση
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	29.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	196/1/4

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) στηρίζει την προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να λάβει κυρίως ως σημείο εκκίνησης για την αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων τη δυνατότητα νέων τεχνολογιών ψηφιακής επισήμανσης, νέων τεχνολογιών ινών και της ταξινόμησής τους και νέων τεχνολογιών ανακύκλωσης και, συνεπώς, να αναγνωρίσει το συνολικό νέο, εκτενές ρυθμιστικό πλαίσιο της ΕΕ για τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα.

1.2.

Οι καταναλωτές έχουν ποικίλες προσδοκίες όσον αφορά τον βαθμό λεπτομέρειας που παρέχουν οι επισημάνσεις των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Η αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων πρέπει να ικανοποιεί αυτούς τους διαφορετικούς βαθμούς προσδοκίας, προσφέροντας, καταρχάς, βασικές και εύληπτες πληροφορίες και, παράλληλα, παρέχοντας περαιτέρω πρόσβαση σε λεπτομερέστερες πληροφορίες.

1.3.

Εάν ληφθεί υπόψη ότι ο τομέας της κλωστοϋφαντουργίας είναι ένας από τους πιο παγκοσμιοποιημένους τομείς, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι είναι ύψιστης σημασίας η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να καταβάλει προσπάθειες για μια πανευρωπαϊκή και παγκόσμια ευθυγράμμιση των απαιτήσεων επισήμανσης όσον αφορά τις ενδείξεις προέλευσης, τις οδηγίες φροντίδας, το μέγεθος και τη σύνθεση των ινών.

1.4.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να λάβει υπόψη τις ειδικές ανάγκες των ΜΜΕ στον τομέα αυτόν. Για να αποφευχθεί η περαιτέρω μετεγκατάσταση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στο εξωτερικό και δεδομένου ότι ο εν λόγω τομέας απασχολεί 1,3 εκατομμύρια εργαζομένους σε ολόκληρη την ΕΕ, οι νέες απαιτήσεις του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων πρέπει να παρέχουν αρκετή ευελιξία για την αντιμετώπιση των αναγκών και των ικανοτήτων των ΜΜΕ, με στόχο όχι μόνο τη διατήρηση της απασχόλησης και των δεξιοτήτων σε αυτόν τον τομέα της οικονομίας, αλλά και την περαιτέρω εξέλιξή τους.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Στη στρατηγική της ΕΕ για βιώσιμα και κυκλικά κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, ανακοινώθηκε η επανεξέταση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων [κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1007/2011 (1)], σύμφωνα με τον οποίο τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα που πωλούνται στην αγορά της ΕΕ πρέπει να φέρουν ετικέτα που να προσδιορίζει σαφώς τη σύνθεση των ινών και να αναφέρει τυχόν μη κλωστοϋφαντουργικά συστατικά ζωικής προέλευσης. Στο πλαίσιο αυτής της επανεξέτασης, η στρατηγική αναφέρει τη δυνατότητα να θεσπιστεί η υποχρεωτική δημοσιοποίηση άλλων ειδών πληροφοριών, όπως οι παράμετροι βιωσιμότητας και κυκλικότητας, το μέγεθος των προϊόντων και, κατά περίπτωση, η χώρα στην οποία πραγματοποιούνται οι διαδικασίες παραγωγής («made in»).

2.2.

Στην παρούσα γνωμοδότηση, η ΕΟΚΕ διερευνά τις επιλογές για τη διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής του ισχύοντος κανονισμού, με την εξέταση ορισμένων στοιχείων που ήδη απαριθμούνται στο άρθρο 24 του κανονισμού για την επανεξέταση και άλλες παραμέτρους σχετικά με τη βιωσιμότητα και την κυκλικότητα, σε συνάρτηση με τις τρέχουσες νομοθετικές προτάσεις, όπως η νομοθετική πρόταση για τις απαιτήσεις οικολογικού σχεδιασμού όσον αφορά τα βιώσιμα προϊόντα. Η γνωμοδότηση θα λάβει υπόψη τη βιομηχανική οπτική, συμπεριλαμβανομένου του κόστους και της βελτίωσης της ανταλλαγής πληροφοριών κατά μήκος της αξιακής αλυσίδας, καθώς και την οπτική των καταναλωτών, προκειμένου να διασφαλιστεί η σωστή, ακριβής και σαφής ενημέρωση.

2.3.

Η ΕΟΚΕ στηρίζει την προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να λάβει κυρίως ως σημείο εκκίνησης τη δυνατότητα νέων τεχνολογιών ψηφιακής επισήμανσης, νέων τεχνολογιών ινών και νέων τεχνολογιών ανακύκλωσης και, συνεπώς, να αναγνωρίσει το συνολικό νέο, εκτενές ρυθμιστικό πλαίσιο της ΕΕ για τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα (2).

2.4.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι πολλές πτυχές του τομέα της κλωστοϋφαντουργίας εξετάζονται ήδη σε εξαιρετικά πολύπλοκες οριζόντιες κανονιστικές προτάσεις, οι οποίες βρίσκονται ήδη στη νομοθετική διαδικασία. Η εταιρική κοινωνική ευθύνη και τα ζητήματα που σχετίζονται με την εργασία εξετάζονται στην οδηγία σχετικά με την εταιρική δέουσα επιμέλεια όσον αφορά τη βιωσιμότητα, καθώς και στον κανονισμό για την καταναγκαστική εργασία. Η οδηγία σχετικά με την ενδυνάμωση των καταναλωτών και η οδηγία για τους οικολογικούς ισχυρισμούς θα ρυθμίζουν σύντομα την κοινοποίηση των ισχυρισμών βιωσιμότητας, ενώ η αναθεωρημένη οδηγία-πλαίσιο για τα απόβλητα θα εξετάζει τις βασικές έννοιες που σχετίζονται με τη διαχείριση στο τέλος του κύκλου ζωής.

2.5.

Οι καταναλωτές έχουν ποικίλες προσδοκίες όσον αφορά τον βαθμό λεπτομέρειας που παρέχουν οι επισημάνσεις των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Η αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων πρέπει να ικανοποιεί αυτούς τους διαφορετικούς βαθμούς προσδοκίας, προσφέροντας, καταρχάς, βασικές και εύληπτες πληροφορίες και, παράλληλα, παρέχοντας περαιτέρω πρόσβαση σε λεπτομερέστερες πληροφορίες, για παράδειγμα μέσω της οικειοθελούς παροχής τυποποιημένων πληροφοριών σχετικά με τη διαδικασία παραγωγής.

2.6.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων είναι μια πρωτοβουλία στο πλαίσιο του Προγράμματος βελτίωσης της καταλληλότητας και της αποδοτικότητας του κανονιστικού πλαισίου (REFIT), με σαφή στόχο να καταστεί η νομοθεσία της ΕΕ απλούστερη, κατάλληλη για τον επιδιωκόμενο σκοπό και λιγότερο δαπανηρή για τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές. Για τις εταιρείες, αυτό πρέπει να περιλαμβάνει τη μείωση του κόστους συμμόρφωσης, καθώς και τη ρυθμιστική σαφήνεια και συνέπεια. Για τους καταναλωτές, απαιτούνται ακριβείς, πλήρεις και συγκρίσιμες πληροφορίες σχετικά με τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τη σημασία της μέγιστης δυνατής εναρμόνισης, προκειμένου να βοηθηθεί ο τομέας να πραγματοποιήσει επιτυχή μετάβαση στην πλήρη κυκλικότητα.

2.7.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να αναληφθεί επείγουσα δράση για το σύστημα ταξινόμησης ινών, καθώς το τρέχον σύστημα δεν είναι αρκετά ευέλικτο ώστε να ανταποκρίνεται στην ανάπτυξη καινοτόμων ινών, οι οποίες συχνά έχουν μικρότερο περιβαλλοντικό αντίκτυπο από ό,τι οι συμβατικές ίνες. Για πολλούς παραγωγούς νέων ινών, το ισχύον καθεστώς είναι απογοητευτικό, επειδή δεν μπορούν να επισημάνουν τις ίνες τους με ακρίβεια. Επιπλέον, αυτές οι νέες ίνες δεν μπορούν ακόμη να αναγράφονται στις επισημάνσεις των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, και, συνεπώς, ο προσδιορισμός τους παραμένει τεράστια πρόκληση για τους φορείς ανακύκλωσης, η οποία επί του παρόντος παρεμποδίζει την κυκλικότητα στον τομέα. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι αυτό το ρυθμιστικό κενό επηρεάζει επίσης αρνητικά τις αντιλήψεις των καταναλωτών, καθώς ορισμένα προϊόντα ενδέχεται να είναι στην πραγματικότητα πολύ πιο βιώσιμα από ό,τι αναγράφεται στις τρέχουσες επισημάνσεις.

2.8.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι είναι ύψιστης σημασίας η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να καταβάλει προσπάθειες για μια πανευρωπαϊκή και παγκόσμια ευθυγράμμιση των απαιτήσεων επισήμανσης όσον αφορά τις ενδείξεις προέλευσης, τις οδηγίες φροντίδας, το μέγεθος και τη σύνθεση των ινών. Ο τομέας της κλωστοϋφαντουργίας είναι ένας από τους πλέον παγκοσμιοποιημένους τομείς. Τα ενδύματα που κατασκευάζονται σε κάθε τόπο προορίζονται για πληθώρα γεωγραφικών περιοχών παγκοσμίως (ΕΕ, ΗΠΑ κ.λπ.), με πολλές διαφορετικές απαιτήσεις επισήμανσης (3). Πρέπει να εξεταστούν, κατά περίπτωση, παγκόσμιες απαιτήσεις επισήμανσης και παγκόσμια εναρμονισμένα πρότυπα.

2.9.

Η απαίτηση για τη μέγιστη δυνατή εναρμόνιση συνδέεται με ένα σαφές πολιτικό αίτημα της ΕΟΚΕ να αποτραπεί τυχόν περαιτέρω κίνδυνος για την εσωτερική αγορά, καθώς φαίνεται ότι εμφανίζονται όλο και περισσότερες διαφορετικές απαιτήσεις επισήμανσης στα κράτη μέλη. Συνεπώς, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι έχει ζωτική σημασία και είναι η κατάλληλη στιγμή να προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή την αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων το 2023, που συμπίπτει με την 30ή επέτειο της ενιαίας αγοράς.

2.10.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να λάβει υπόψη τις ειδικές ανάγκες των ΜΜΕ στον τομέα αυτόν. Για να αποφευχθεί η περαιτέρω μετεγκατάσταση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στο εξωτερικό και δεδομένου ότι ο εν λόγω τομέας απασχολεί 1,3 εκατομμύρια εργαζομένους σε ολόκληρη την ΕΕ (4), οι νέες απαιτήσεις του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων πρέπει να παρέχουν αρκετή ευελιξία για την αντιμετώπιση των αναγκών και των ικανοτήτων των ΜΜΕ, με στόχο όχι μόνο τη διατήρηση της απασχόλησης και των δεξιοτήτων σε αυτόν τον τομέα της οικονομίας, αλλά και την περαιτέρω εξέλιξή τους. Για παράδειγμα, ένας γενικευμένος έλεγχος συμμόρφωσης που διενεργείται από οργανισμό πιστοποίησης δεν είναι σκόπιμος για τις ΜΜΕ, οι οποίες αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της βιομηχανικής παραγωγής κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων στην ΕΕ. Μια λογική προσέγγιση θα ήταν να προβλεφθούν διαδικασίες «αυτοπιστοποίησης», όπως οι εσωτερικοί έλεγχοι παραγωγής που ορίζονται στο παράρτημα II της απόφασης αριθ. 768/2008/ΕΚ (5), όπου οι ΜΜΕ παρέχουν ενημέρωση και εγγυήσεις στους καταναλωτές.

3.   Ειδικές παρατηρήσεις

3.1.   Ταξινόμηση των ινών

3.1.1.

Τα τελευταία χρόνια, η κλωστοϋφαντουργία έχει αναπτύξει μια σειρά από νέες ίνες με αποδεδειγμένα μικρότερα περιβαλλοντικά αποτυπώματα σε σύγκριση με τις πιο παραδοσιακές επιλογές ινών. Αν και αυτά τα υλικά ενδέχεται να βασίζονται σε παρόμοια πρώτη ύλη, η τεχνολογία κατασκευής και οι ιδιότητές τους συχνά διαφέρουν σημαντικά από εκείνες των συμβατικών ινών. Οι νέες ίνες δεν αναγνωρίζονται επί του παρόντος από τις υφιστάμενες γενικές ταξινομήσεις ινών στο παράρτημα I. Κατά συνέπεια, οι καινοτόμοι τύποι ινών ταξινομούνται με διαφορετικές ονομασίες ινών ή ως «άλλες» ίνες. Με δεδομένη την πράσινη και την κυκλική μετάβαση, ο αναθεωρημένος κανονισμός για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων θα πρέπει να επιτρέπει οι ίνες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά να αναγνωρίζονται ως τέτοιες στο παράρτημα I. Η αναμενόμενη αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων θα πρέπει να προσαρμοστεί καλύτερα, ώστε να αντικατοπτρίζει τη δυναμική πρόοδο όσον αφορά τις καινοτόμες ίνες.

3.1.2.

Ένα ευρύ φάσμα νέων τύπων ινών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά βρίσκεται ήδη κοντά στην εμπορευματοποίηση ή θα διατεθεί στην αγορά στο μέλλον. Ωστόσο, η τρέχουσα διαδικασία επικαιροποίησης του παραρτήματος I δεν είναι διαφανής και δημιουργεί αβεβαιότητα στους αιτούντες. Συνεπώς, η ΕΟΚΕ συνιστά στις αρχές της ΕΕ να αξιολογήσουν και να αναθεωρήσουν τον τρόπο με τον οποίο η διαδικασία επικαιροποίησης θα καταστεί πιο διαφανής και τεχνικά ακριβής.

3.2.   Περιθώριο ανοχής για τη σύνθεση των ινών

3.2.1.

Με δεδομένη τη μετάβαση στην κυκλική οικονομία, η κλωστοϋφαντουργία χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο ανακυκλωμένες ίνες και υλικά για την παραγωγή ενδυμάτων. Ο ισχύων κανονισμός δεν είναι απόλυτα κατάλληλος για την ακριβή επισήμανση της σύνθεσης των ινών με ανακυκλωμένο περιεχόμενο, παρεμποδίζοντας τη μετάβαση στην κυκλική οικονομία. Το άρθρο 20 παράγραφος 3 προβλέπει μέγιστη απόκλιση 3 % μεταξύ της περιεκτικότητας σε ίνες που δηλώνεται στην επισήμανση και της σύνθεσης των ινών που καθορίζεται βάσει δοκιμής από τις αρχές. Ωστόσο, η σημερινή κατάσταση της τεχνικής ανάπτυξης στην τεχνολογία διαλογής και ανακύκλωσης κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων δημιουργεί διακύμανση στη σύνθεση των ινών που ενίοτε υπερβαίνει το επίπεδο ανοχής του 3 %. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, ιδίως στη μηχανική ανακύκλωση, δεν είναι δυνατόν να διασφαλίζεται πλήρως ότι η πρώτη ύλη για ανακύκλωση είναι απαλλαγμένη από προσμείξεις άλλων υφαντικών υλών. Αυτό δημιουργεί την ανάγκη να διερευνηθεί ένα μεγαλύτερο περιθώριο ανοχής για τη σύνθεση στον αναθεωρημένο κανονισμό για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Με βάση τη συμβολή των εμπειρογνωμόνων, η ΕΟΚΕ συνιστά το επικαιροποιημένο επίπεδο να είναι 3-5 %. Ένα αυξημένο επίπεδο ανοχής θα πρέπει να καλύπτει μόνο τους υφιστάμενους περιορισμούς στην τεχνολογία ανακύκλωσης και δεν θα πρέπει να δικαιολογεί τις ανεπαρκείς κατασκευαστικές πρακτικές. Μια μικρή αύξηση των επιπέδων ανοχής είναι ένα ευπρόσδεκτο βήμα για την άρση των φραγμών στη χρήση ανακυκλωμένων υλικών για την παραγωγή ενδυμάτων.

3.3.   Εναρμόνιση με τα παγκόσμια πρότυπα και διαδικασίες

3.3.1.   Εναρμόνιση των προτύπων δοκιμής

3.3.1.1.

Η κλωστοϋφαντουργία είναι μια εξαιρετικά παγκόσμια βιομηχανία, που συχνά εφαρμόζει διεθνή πρότυπα. Η αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων είναι μια ευκαιρία για την ευθυγράμμιση των μεθόδων δοκιμής της σύνθεσης των ινών με τα παγκόσμια πρότυπα. Επί του παρόντος, σύμφωνα με το άρθρο 19, μόνο τα πρότυπα της ΕΕ (EN) επιτρέπονται για τη δοκιμή της σύνθεσης των ινών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα πρότυπα EN είναι παρόμοια με τα διεθνή πρότυπα ISO, αλλά οι υφιστάμενες μικρές διαφορές στις παραμέτρους της μεθόδου οδηγούν σε αποκλίσεις μεταξύ των αποτελεσμάτων των δοκιμών ISO και EN. Λόγω των παγκόσμιων αξιακών αλυσίδων της βιομηχανίας, τα πρότυπα ISO εφαρμόζονται ευρέως και προτιμώνται από τον τομέα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι επιχειρήσεις να αντιμετωπίζουν αυξημένες δοκιμές για προϊόντα που προορίζονται για την ευρωπαϊκή αγορά, γεγονός που αυξάνει σημαντικά το κόστος. Συνεπώς, η ΕΟΚΕ συνιστά ο αναθεωρημένος κανονισμός για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων να αποδεχθεί τα πρότυπα ISO ως αποδεκτά πρότυπα δοκιμής. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τα άλματα που γίνονται σήμερα όσον αφορά την καινοτομία γύρω από τις νέες μεθόδους ανίχνευσης της σύνθεσης των ινών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να λάβει υπόψη αυτήν την πρόοδο κατά την αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων.

3.3.2.   Εναρμόνιση με τα διεθνή πρότυπα και τους διεθνείς εμπορικούς κανόνες

3.3.2.1.

Η ΕΟΚΕ στηρίζει την ιδέα της μετατροπής του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων σε ένα εγχειρίδιο εναρμονισμένων προτύπων για ορισμένες απαιτήσεις (ταξινόμηση των νέων ινών, δοκιμή της σύνθεσης των ινών, ταξινόμηση κατά μέγεθος, οδηγίες φροντίδας). Στο μέτρο του δυνατού, τα πρότυπα αυτά θα πρέπει να έχουν παγκόσμια εμβέλεια. Αυτό θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη εναρμόνιση των απαιτήσεων επισήμανσης, τόσο εντός της ενιαίας αγοράς όσο και με τον υπόλοιπο κόσμο.

3.3.2.2.

Με δεδομένο το παγκόσμιο εύρος του τομέα της κλωστοϋφαντουργίας, είναι κρίσιμης σημασίας να εξεταστεί η διεθνής ευθυγράμμιση και συνεργασία κατά την αναθεώρηση του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να διασφαλίσει τη συνοχή με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τελωνείων και την τρέχουσα αναθεώρηση των κωδικών εναρμονισμένου συστήματος (ΕΣ), καθώς και με τις δεσμεύσεις στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ) για τα τεχνικά εμπόδια στο εμπόριο αναφορικά με τη χρήση διεθνών προτύπων.

3.4.   Ψηφιακή επισήμανση

3.4.1.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί θερμά την πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να ψηφιοποιήσει την επισήμανση της σύνθεσης στον αναθεωρημένο κανονισμό για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Επιπλέον, στο πλαίσιο του κανονισμού για τον οικολογικό σχεδιασμό όσον αφορά τα βιώσιμα προϊόντα, η ΕΟΚΕ επικροτεί τις πρωτοβουλίες για ψηφιακή επισήμανση και επικοινωνία με τους καταναλωτές, όπως το ψηφιακό διαβατήριο προϊόντος. Ωστόσο, είναι κρίσιμης σημασίας η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ευθυγραμμίσει αυτές τις ψηφιακές πρωτοβουλίες, προκειμένου να δημιουργήσει ένα συνεκτικό και αποτελεσματικό πλαίσιο πολιτικής.

3.4.2.

Επί του παρόντος, οι φυσικές επισημάνσεις δεν είναι τόσο αποτελεσματικές όσο θα επιθυμούσαμε, για πολλούς λόγους. Οι επισημάνσεις συχνά αποκόπτονται μετά την αγορά του προϊόντος. Το κείμενο στις επισημάνσεις μπορεί να ξεθωριάσει λόγω πολλαπλών κύκλων πλύσης. Επιπλέον, η κατασκευή μεγάλων φυσικών επισημάνσεων σε πολλές διαφορετικές γλώσσες είναι δαπανηρή και συμβάλλει στη δημιουργία πλαστικών απορριμμάτων. Το κείμενο είναι μικρό και περιλαμβάνει διάφορες μεταφράσεις, γεγονός που το καθιστά επίσης δυσνόητο για τους καταναλωτές.

3.4.3.

Οι ψηφιακές επισημάνσεις θα διευκολύνουν τις εταιρείες, ενώ θα βελτιώσουν την παροχή πληροφοριών στους καταναλωτές, προσφέροντάς τους ένα σαφές κείμενο στις ανάλογες γλώσσες. Εξακολουθεί να υπάρχει ανάγκη παροχής πληροφοριών στους καταναλωτές με λιγότερες γνώσεις τεχνολογίας, αλλά υπάρχουν επιλογές, για παράδειγμα με την παροχή πληροφοριών κατόπιν αιτήματος στο σημείο πώλησης. Για λόγους ανθεκτικότητας, η τοποθέτηση μιας ανεξίτηλης σήμανσης τύπου «φορέας δεδομένων» στο προϊόν μπορεί να εξασφαλίσει εύκολη πρόσβαση σε ψηφιακές πληροφορίες.

3.4.4.

Ακόμη και αν η Επιτροπή αποφασίσει να αφήσει ορισμένες πληροφορίες στις φυσικές επισημάνσεις, η προσέγγιση αυτή θα πρέπει, ωστόσο, να οδηγήσει σε σημαντική συνολική μείωση του μεγέθους των επισημάνσεων. Η ΕΟΚΕ στηρίζει την άποψη της Επιτροπής ότι οι φυσικές επισημάνσεις ή οι φυσικοί φορείς ψηφιακών πληροφοριών θα πρέπει να είναι πιο δύσκολο να αποκόπτονται. Είναι ήδη διαθέσιμες μέθοδοι επισήμανσης που δεν προκαλούν ερεθισμούς. Οι μέθοδοι με τις οποίες οι επισημάνσεις είναι πιο δύσκολο να αποκοπούν θα πρέπει να διασφαλίζουν την ανθεκτικότητα των πληροφοριών (π.χ. οι πληροφορίες που τυπώνονται απευθείας στο υλικό μπορεί να ξεθωριάσουν με την πλύση) και δεν θα πρέπει να μειώνουν τη λειτουργικότητα του προϊόντος (π.χ. η ραφή μιας επισήμανσης εξολοκλήρου πάνω σε ένα ένδυμα θα μπορούσε να μειώσει τη λειτουργικότητά του).

3.4.5.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να αξιολογήσει τον τρόπο με τον οποίο το ψηφιακό διαβατήριο προϊόντος μπορεί να εφαρμοστεί στο πλαίσιο μιας ψηφιακής επισήμανσης βάσει του αναθεωρημένου κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Για λόγους συνέπειας και προκειμένου να διευκολυνθεί η εφαρμογή, μια ψηφιακή επισήμανση στο πλαίσιο του κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων θα μπορούσε επίσης να τοποθετείται στον ίδιο φορέα δεδομένων με το ψηφιακό διαβατήριο προϊόντος.

3.5.   Εξαίρεση από την επισήμανση για ορισμένα είδη προϊόντων

3.5.1.

Το παράρτημα V του ισχύοντος κανονισμού για την επισήμανση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων εξαιρεί 42 είδη κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων από την υποχρέωση επισήμανσης. Πρόκειται για μικρά αντικείμενα (όπως λουριά ρολογιών), όπου η προσθήκη μιας επισήμανσης θα μείωνε τη λειτουργικότητα του προϊόντος. Ωστόσο, η προσέγγιση του καταλόγου δεν παρέχει σαφή καθοδήγηση για τον τρόπο με τον οποίο οι οικονομικοί φορείς θα πρέπει να επισημαίνουν προϊόντα που δεν απαριθμούνται στο παράρτημα V, αλλά έχουν επίσης μειωμένη λειτουργικότητα με μια επισήμανση. Η ΕΟΚΕ συνιστά ο αναθεωρημένος κανονισμός να αποσαφηνίσει τον τρόπο ορθής επισήμανσης προϊόντων (όπως καλσόν και κάλτσες) όπου η υποχρεωτική επισήμανση παρεμποδίζει τη λειτουργικότητα του προϊόντος. Για παράδειγμα, η σημερινή προσέγγιση του καταλόγου θα μπορούσε να αντικατασταθεί από έναν ορισμό των προϊόντων που εξαιρούνται από την υποχρεωτική επισήμανση.

---

(1)  Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1007/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 27ης Σεπτεμβρίου 2011, για τις ονομασίες των υφανσίμων ινών και τη συναφή επισήμανση και τη σήμανση της σύνθεσης των ινών των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων και την κατάργηση της οδηγίας 73/44/EOK του Συμβουλίου και των οδηγιών 96/73/ΕΚ και 2008/121/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (ΕΕ L 272 της 18.10.2011, σ. 1).

(2)  COM(2023) 166 final — 2023/0085(COD).

(3)  Παραδείγματα τέτοιων απαιτήσεων είναι οι κανονισμοί για την επισήμανση και τη διαφήμιση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων του Καναδά και ο νόμος περί αναγνώρισης των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων των ΗΠΑ.

(4)  https://euratex.eu/wp-content/uploads/EURATEX_FactsKey_Figures_2022rev-1.pdf.

(5)  Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 762/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 9ης Ιουλίου 2008, περί των στατιστικών στοιχείων που πρέπει να υποβάλλουν τα κράτη μέλη σχετικά με την υδατοκαλλιέργεια και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 788/96 του Συμβουλίου (ΕΕ L 218 της 13.8 2008, σ. 82).

Εισηγητής:

ο κ. Miguel Ángel CABRA DE LUNA

Αίτημα της ισπανικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ	Επιστολή με ημερομηνία 8.12.2022
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Διερευνητική γνωμοδότηση
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	21.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	189/01/02

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η δημογραφική πρόκληση που αντιμετωπίζει η ευρωπαϊκή κοινωνία πρέπει να αντιμετωπιστεί με πολιτικές που να συνεπάγονται αλλαγή προτύπου: να αναδεικνύουν τους ηλικιωμένους και να απομακρύνονται από τη νοοτροπία της εξάρτησης προκειμένου να επικεντρωθούν στη χειραφέτηση των ηλικιωμένων και στην εκρίζωση των διακρίσεων λόγω ηλικίας. Η τρέχουσα δημογραφική πρόκληση απαιτεί την άρση των εμποδίων και την αξιοποίηση των ευκαιριών που ενυπάρχουν στη γήρανση του πληθυσμού.

1.2.

Οι ηλικιωμένοι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν υψηλά ποσοστά ανεργίας, αυξημένους κινδύνους διακρίσεων και απομόνωσης και ανισότητα όσον αφορά την πρόσβαση σε αξιοπρεπή εισοδήματα, γεγονός που δυσχεραίνει την ενεργό γήρανση. Δεδομένου ότι το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) παραμένει κάτω από τον μέσο όρο, απαιτούνται μέτρα για την προσαρμογή των θέσεων εργασίας, την κατάρτιση και την προώθηση της απασχόλησης έως την επίσημη ηλικία συνταξιοδότησης.

1.3.

Τα συστήματα υγείας, πρόληψης και εκπαίδευσης στα της υγείας αποτελούν βασικό παράγοντα για την παράταση της μακροζωίας σε καλή ψυχοσωματική κατάσταση. Υπό αυτή την έννοια, η προσβασιμότητα —ιδίως της κατοικίας και του περίγυρού της— αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την πρόληψη τραυμάτων και τραυματισμών που οδηγούν σε εξάρτηση, εξασθένιση των σωματικών και νοητικών λειτουργιών και εμποδίζουν την ενεργό και υγιή διαβίωση (1).

1.4.

Για την προαγωγή της υγιούς και ενεργού γήρανσης είναι απαραίτητες οι επενδύσεις στην έρευνα, την ανάπτυξη και την καινοτομία — συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης τεχνολογιών, προϊόντων και υπηρεσιών προσιτών σε όλους και που καλύπτουν το ευρύ φάσμα αναγκών των ηλικιωμένων.

1.5.

Στις 27 Ιανουαρίου 2021, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την πράσινη βίβλο για τη γήρανση. Μία από τις μεγαλύτερες αδυναμίες της πράσινης βίβλου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι η έμφαση στην ηλικία και στους ηλικιωμένους ως κόστος ή δαπάνη για την κοινωνία, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη ούτε τα κοινωνικά και οικονομικά οφέλη που θα επιτευχθούν με τη μεγαλύτερη ενεργό ένταξη των ηλικιωμένων ούτε η συναισθηματική διάσταση της γήρανσης.

1.6.

Δεδομένου ότι μέχρι σήμερα δεν έχει προταθεί καμία ολοκληρωμένη πολιτική για τη γήρανση ή που να επικεντρώνεται αποκλειστικά στους ηλικιωμένους, η ΕΕ πρέπει να εγκρίνει μια νέα ευρωπαϊκή στρατηγική για τους ηλικιωμένους, με θεμελιώδεις στόχους την προστασία όλων των δικαιωμάτων τους, καθώς και την πλήρη συμμετοχή τους στην κοινωνία και την οικονομία. Μια νέα ευρωπαϊκή στρατηγική για τους ηλικιωμένους θα συμβάλει στην αναγκαία αλλαγή εστίασης των σημερινών και των μελλοντικών πολιτικών για την ηλικία και τους ηλικιωμένους.

1.7.

Η στρατηγική αυτή θα αναπτύσσει προτάσεις και μέτρα στους τομείς της ισότητας και της απαγόρευσης των διακρίσεων, της διάστασης του φύλου, των δικαιωμάτων και της πρόσβασης σε αυτά, της συμμετοχής στην κοινωνία, της απασχόλησης, της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, του αξιοπρεπούς εισοδήματος και της κοινωνικής ένταξης. Εξάλλου, θα οδηγήσει στην ανάπτυξη από τα κράτη μέλη εθνικών σχεδίων, τα οποία θα συμπεριλαμβάνουν ειδικούς στόχους και δείκτες.

1.8.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να παρουσιάσει επειγόντως, πριν από τη λήξη της τρέχουσας θητείας, τη νέα στρατηγική, η οποία θα υποστηρίζεται από μια Εγγύηση για τους ηλικιωμένους —αντίστοιχη με τις Εγγυήσεις για τη νεολαία και την Εγγύηση για τα παιδιά— που θα χρησιμεύσει ως μέσο ώστε να καταστεί λειτουργική η νέα στρατηγική.

1.9.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να εγκρίνουν μια νέα Εγγύηση, που θα τους παρέχει τη δυνατότητα να κάνουν χρήση διαφόρων χρηματοδοτικών πλαισίων της ΕΕ, όπως το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο+ (ΕΚΤ+), για προγράμματα στήριξης των ηλικιωμένων, καθώς και να ενσωματώσουν τη δημογραφία ως καθοριστικό στοιχείο στη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και στην εκπόνηση των ειδικών ανά χώρα συστάσεων.

1.10.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να συντάξουν, να αναπτύξουν, να υπογράψουν, να εφαρμόσουν και να εποπτεύουν επειγόντως ευρωπαϊκή διακήρυξη για τους ηλικιωμένους, η οποία θα αντικατοπτρίζει τη δέσμευση για την ανάπτυξη μιας μελλοντικής ευρωπαϊκής στρατηγικής για τους ηλικιωμένους εντός της τρέχουσας θητείας (2019-2024).

1.11.

Όπως αναφέρεται στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Προς ένα νέο μοντέλο περίθαλψης των ηλικιωμένων: τα διδάγματα της πανδημίας COVID 19»  (2), η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ανακηρύξει ευρωπαϊκό έτος Ηλικιωμένων, ως αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ηλικιωμένων και της πρόσβασής τους σε αυτά, καθώς και της συμβολής τους στην κοινωνία.

1.12.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει τον ρόλο των κοινωνικών εταίρων και του κοινωνικού διαλόγου, στο ίδιο πνεύμα με την Αυτόνομη συμφωνία-πλαίσιο των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων για την ενεργό γήρανση και την αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών (3).

1.13.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει την έναρξη διαβουλεύσεων με οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, ιδίως με οργανώσεις ηλικιωμένων, τους οικείους τους και τις επαγγελματικές οργανώσεις που τους υποστηρίζουν, καθώς και με οργανώσεις ισότητας, εκπροσώπους ατόμων με αναπηρία, παρόχους υπηρεσιών, οργανώσεις της κοινωνικής οικονομίας κ.λπ.

1.14.

Η ΕΟΚΕ απευθύνει έκκληση για σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, ως συμπληρωματικό μέσο για την αξιοποίηση του δυναμικού της ενεργού συμμετοχής των ηλικιωμένων σε τομείς όπως ο πολιτισμός, η εκπαίδευση, ο αθλητισμός, ο τουρισμός κ.λπ.

1.15.

Προκειμένου να ενθαρρυνθεί η ανταλλαγή ορθών πρακτικών, η τεχνική κατάρτιση και οι συγκεκριμένες δράσεις στους τομείς της στρατηγικής, η ΕΟΚΕ ζητεί τη σύσταση Ευρωπαϊκού Οργανισμού για τους Ηλικιωμένους, τη Γήρανση και τη Δημογραφική Πρόκληση (4).

1.16.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τον συντονισμό των διαμεσολαβητών των ηλικιωμένων (ombudsmen) μεταξύ κρατών μελών και μεταξύ δημόσιας διοίκησης και ιδιωτικού τομέα. Οι διαμεσολαβητές μπορούν να βοηθούν τους ηλικιωμένους στις επαφές τους με τις δημόσιες αρχές, να λαμβάνουν καταγγελίες σχετικά με διακρίσεις λόγω ηλικίας, να διευκολύνουν την πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες ή να εξασφαλίζουν ένα ελάχιστο εισόδημα για τους ηλικιωμένους (5).

1.17.

Σε διεθνές επίπεδο, η ΕΟΚΕ ζητεί την έγκριση σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ηλικιωμένων, με στόχο την ισότιμη πρόσβαση στα ανθρώπινα δικαιώματα κατά το γήρας, σύμφωνα με το παράδειγμα της Διεθνούς σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού ή της σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (6), με εξασφάλιση της ενεργού συμμετοχής των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών που εκπροσωπούν τους ηλικιωμένους και των κατάλληλων ενδιαφερόμενων φορέων.

1.18.

Η ΕΟΚΕ χαιρετίζει τη δημιουργία μιας μονάδας στη Γενική Διεύθυνση Δικαιοσύνης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία θα ασχολείται με την ισότητα και την απαγόρευση των διακρίσεων λόγω ηλικίας, καλεί δε την Επιτροπή να συγκροτήσει υπηρεσία αρμόδια για θέματα γήρανσης και δημογραφικής πρόκλησης, η οποία θα εξασφαλίζει τον συντονισμό των πολιτικών για τους ηλικιωμένους.

1.19.

Για την προαγωγή όλων αυτών των μέτρων, και με μέλημα να αναδειχθεί η υποστήριξη της ΕΟΚΕ στην πρόοδο των πολιτικών για τους ηλικιωμένους, η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι αξίζει να εξεταστεί η συγκρότηση ειδικής ομάδας εντός του οργάνου για την ανάληψη πρωτοβουλιών σχετικών με τη γήρανση και τις δημογραφικές προκλήσεις και ευκαιρίες, σύμφωνα με τη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Προς ένα νέο μοντέλο περίθαλψης των ηλικιωμένων: τα διδάγματα της πανδημίας COVID-19» (7).

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Η δημογραφική πρόκληση (αύξηση της μακροζωίας και μείωση της γονιμότητας κατά τις τελευταίες δεκαετίες) αποτελεί κεντρικό ζήτημα για την αναδιαμόρφωση του μέλλοντος της κοινωνίας, παράλληλα με την κλιματική αλλαγή και την τεχνολογική επανάσταση που συνδέεται με την τεχνητή νοημοσύνη.

2.2.

Εκτιμάται ότι, στις χώρες της ΕΕ, ο πληθυσμός ηλικίας άνω των 65 ετών θα αυξηθεί από 90,5 εκατομμύρια άτομα στις αρχές του 2019 σε 129,8 εκατομμύρια το 2050. Κατά το διάστημα αυτό, ο αριθμός των ατόμων ηλικίας από 75 έως 84 ετών στην ΕΕ θα αυξηθεί κατά 56,1 %, ενώ ο αριθμός των ατόμων ηλικίας μεταξύ 65 και 74 ετών θα αυξηθεί κατά 16,6 %. Αντιθέτως, εκτιμάται ότι το 2050 θα υπάρχουν 13,5 % λιγότερα άτομα ηλικίας κάτω των 55 ετών που θα ζουν στην ΕΕ.

2.3.

Ωστόσο, το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας στην ΕΕ παραμένει κάτω από τον μέσο όρο. Μόνο 59,1 % των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών απασχολούνταν το 2019 έναντι 73,1 % του συνόλου των ατόμων ηλικίας 20-64 ετών. Τα άτομα πριν από την ηλικία συνταξιοδότησης (55 έως 64 ετών) εμφανίζουν ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού στην ΕΕ.

2.4.

Η μέση ηλικία συνταξιοδότησης στην ΕΕ είναι περίπου 65 έτη και το μέσο προσδόκιμο ζωής είναι περίπου 84 έτη, γεγονός που σημαίνει ότι τα περισσότερα άτομα αναμένεται να ζήσουν περίπου είκοσι έτη στη σύνταξη. Για όλους αυτούς τους λόγους, είναι αναγκαίο να προωθηθεί η μακροζωία με καλή υγεία.

2.5.

Σύμφωνα με την έκθεση του Ευρωβαρόμετρου του 2019 σχετικά με τις διακρίσεις στην ΕΕ, οι διακρίσεις λόγω ηλικίας, μαζί με τις διακρίσεις λόγω φύλου, είναι η πιο διαδεδομένη μορφή διακρίσεων στην ΕΕ.

2.6.

Οι ηλικιωμένοι είναι μια ομάδα που διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο να αποκτήσει αναπηρία, καθώς η γήρανση αυξάνει την έκθεση στην αναπηρία. Πράγματι, το 48,5 % των ατόμων με αναπηρία είναι άνω των 65 ετών.

2.7.

Ενώ το συνολικό ποσοστό αναπλήρωσης των συντάξεων στην ΕΕ ανέρχεται σε 58 % (8), εκτιμάται ότι, σε πολλές χώρες, οι ηλικιωμένοι κατέχουν το 40 % του πλούτου και ουσιαστικό μερίδιο της αγοραστικής δύναμης, με άνιση κατανομή μεταξύ γυναικών και ανδρών και μεταξύ εισοδηματικών ομάδων. Αυτό αντιπροσωπεύει σημαντικό δυναμικό για τους ηλικιωμένους ως μεγάλους καταναλωτές.

2.8.

Οι καταναλωτές μεγαλύτερης ηλικίας αντιπροσωπεύουν μεγάλο μέρος της οικονομίας, το δε μερίδιό τους στην κατανάλωση θα συνεχίσει να αυξάνεται. Η οικονομία της τρίτης ηλικίας αναμένεται να εμφανίσει ετήσια αύξηση κατά 5 % περίπου σε ολόκληρη την ΕΕ, φθάνοντας τα 5,7 τρισεκατομμύρια ευρώ το 2025 (9).

2.9.

Η ΕΕ πρέπει να θέσει σε εφαρμογή αποτελεσματικές στρατηγικές που πρέπει να ενσωματώσουν τις δημογραφικές τάσεις και την οικονομική ανάπτυξη της εκάστοτε περιοχής, με συνυπολογισμό των ευκαιριών που θα μπορούσαν να προκύψουν από την οικονομία της τρίτης ηλικίας (10).

3.   Νέα πολιτική της ΕΕ για τα δικαιώματα των ηλικιωμένων

3.1.

Το 2002, κατά την τελευταία Παγκόσμια Συνέλευση για τη Γήρανση, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) παρουσίασε στη Μαδρίτη το Διεθνές Πρόγραμμα Δράσης υπέρ των ηλικιωμένων, την πρώτη διεθνή συμφωνία που αντιμετωπίζει τους ηλικιωμένους ως άτομα που συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της κοινωνίας, και συγκρότησε την Ανοικτή Ομάδα Εργασίας για τη γήρανση.

3.2.

Στις 27 Ιανουαρίου 2021, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την Πράσινη βίβλο σχετικά με τη γήρανση: Προώθηση της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας μεταξύ των γενεών (11), θέτοντας τις βάσεις για τις μελλοντικές πολιτικές στήριξης των ηλικιωμένων.

3.3.

Η πράσινη βίβλος κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η υγιής και ενεργός γήρανση έχει θετικό αντίκτυπο στην αγορά εργασίας, στα ποσοστά απασχόλησης και στα συστήματα κοινωνικής προστασίας και, ως εκ τούτου, στην ανάπτυξη και την παραγωγικότητα της οικονομίας.

3.4.

Στην πράσινη βίβλο επιβεβαιωνόταν η ανάγκη ανάληψης συγκεκριμένης και αποφασιστικής δράσης για τη στήριξη των ηλικιωμένων σε όλους τους τομείς πολιτικής, δεν διατυπωνόταν όμως ένα καθαυτό συγκεκριμένο πρόγραμμα πρωτοβουλιών προς ανάπτυξη από την ΕΕ και τα κράτη μέλη.

3.5.

Οι νέες πολιτικές της ΕΕ πρέπει να επιφέρουν αλλαγή προτύπου: να αναδεικνύουν τους ηλικιωμένους και να απομακρύνονται από τη νοοτροπία της εξάρτησης προκειμένου να επικεντρωθούν στη χειραφέτηση των ηλικιωμένων και στην εκρίζωση των διακρίσεων λόγω ηλικίας.

4.   Προς μία ευρωπαϊκή στρατηγική

4.1.

Η πράσινη βίβλος αποτέλεσε μεν ένα ακόμη βήμα προς την υλοποίηση των δεσμεύσεων που αναλήφθηκαν στο διεθνές σχέδιο δράσης της Μαδρίτης για τη γήρανση, πριν από δύο δεκαετίες, έφερε όμως στο φως ορισμένες ελλείψεις που πρέπει να καλυφθούν, δεδομένου ότι μέχρι στιγμής δεν έχει ακόμη προταθεί μια ολοκληρωμένη πολιτική για τη γήρανση ή αποκλειστικά επικεντρωμένη στους ηλικιωμένους.

4.2.

Μία από τις μεγαλύτερες αδυναμίες της πράσινης βίβλου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι η έμφαση στην ηλικία και στους ηλικιωμένους ως δαπάνη ή κόστος για την κοινωνία, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα κοινωνικά και οικονομικά οφέλη που θα μπορούσαν να επιτευχθούν με τη μεγαλύτερη ενεργό ένταξη των ηλικιωμένων. Στην πράσινη βίβλο εξακολουθούσε να συνδέεται η ηλικία με την παρακμή, την παθητικότητα και την ευπάθεια. Για την αξιοποίηση του δυναμικού της γήρανσης, καίρια σημασία έχει μια θεώρηση που θα βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα, την καλή διαβίωση, τη συμβολή των ηλικιωμένων στην κοινωνία και την οικονομία, καθώς και τα μέσα που θα καταστήσουν δυνατή τη συμβολή αυτή.

4.3.

Τα τελευταία χρόνια, υποβλήθηκαν και συζητήθηκαν ορισμένες πρωτοβουλίες που συνδέονται στενά με την ηλικία, όπως η ευρωπαϊκή στρατηγική για τη φροντίδα, το σχέδιο δράσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία 2020-2024, το σχέδιο δράσης για τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων, οι δεσμεύσεις που ανέλαβαν τα κράτη μέλη σχετικά με την πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών για τον αντίκτυπο της νόσου COVID-19 στους ηλικιωμένους, καθώς και τα διάφορα συμπεράσματα του Συμβουλίου της ΕΕ σχετικά με: τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη συμμετοχή και την ευημερία των ηλικιωμένων στην εποχή της ψηφιοποίησης (12), την ενσωμάτωση της διάστασης της γήρανσης στις δημόσιες πολιτικές (13) ή ακόμη την ανάκαμψη μετά την πανδημία COVID-19 με γνώμονα τα ανθρώπινα δικαιώματα (14).

4.4.

Μια νέα ευρωπαϊκή στρατηγική για τους ηλικιωμένους θα συμβάλει στην απαραίτητη αλλαγή προσέγγισης των σημερινών και των μελλοντικών πολιτικών για την ηλικία και τους ηλικιωμένους, δίνοντας έμφαση στις ανθρώπινες, κοινωνικές και οικονομικές ευκαιρίες και βελτιώνοντας τις προοπτικές συμμετοχής και ενεργού άσκησης της ιδιότητας του πολίτη, καθώς οι ηλικιωμένοι διαθέτουν ένα —συχνά αναξιοποίητο— πνευματικό, οικονομικό και κοινωνικό κεφάλαιο. Η στρατηγική θα στηρίξει την αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών και μια προσέγγιση κύκλου ζωής, ώστε να προλαμβάνονται και να μειώνονται οι προκλήσεις που σχετίζονται με την ηλικία, διορθώνοντας την τρέχουσα προσέγγιση της γήρανσης ως κόστους.

4.5.

Θα καταστήσει επίσης δυνατό να εδραιωθούν οι θεμελιώδεις αρχές των πρωτοβουλιών που έχουν αναλάβει η ΕΕ και οι διεθνείς οργανισμοί μετά την υπογραφή του σχεδίου δράσης της Μαδρίτης του 2002, προτείνοντας παράλληλα συγκεκριμένες δράσεις και σχέδια για τη χάραξη πολιτικής στον τομέα των ηλικιωμένων.

4.6.

Η ευρωπαϊκή στρατηγική για τους ηλικιωμένους θα οδηγήσει στην αποκρυστάλλωση ενός συμβολαίου μεταξύ των γενεών, με βάση τον σεβασμό και την αλληλεγγύη μεταξύ γενεών και με κύριους στόχους την πρόσβαση σε ποιοτική και διά βίου εκπαίδευση, αξιοπρεπή απασχόληση και ανεπτυγμένα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας με παγκόσμια κάλυψη (15).

4.7.

Επιπλέον, η στρατηγική θα εξυπηρετεί όχι μόνο τους ηλικιωμένους αλλά και το σύνολο του πληθυσμού, μεταξύ των οποίων και τους φροντιστές ηλικιωμένων, ενώ θα προβλέπει και την προετοιμασία των νεότερων γενεών για τη δική τους γήρανση.

5.   Οι βάσεις της νέας ευρωπαϊκής στρατηγικής για τους ηλικιωμένους

5.1.

Η νέα ευρωπαϊκή στρατηγική θα πρέπει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν όλοι οι ηλικιωμένοι ως ετερογενής ομάδα και, ταυτόχρονα, να προωθήσει τις δράσεις πολιτικής που απαιτούνται για την αξιοποίηση όλων των ευκαιριών που προσφέρει η ενεργός και υγιής γήρανση.

5.2.

Η ευρωπαϊκή στρατηγική θα πρέπει να βασίζεται σε πολιτικές για την προετοιμασία, την πρόληψη και την πρόβλεψη των συνεπειών της προχωρημένης ηλικίας, καθώς και σε πολιτικές συμμετοχής και ενεργού άσκησης της ιδιότητας του πολίτη, όπως η διά βίου μάθηση, η υγιής γήρανση και η ενεργός συμμετοχή. Πρόκειται για την καλύτερη επένδυση για την ελαχιστοποίηση των ανισοτήτων λόγω ηλικίας και των κοινωνικών και οικονομικών επιβαρύνσεων που οφείλονται στη γήρανση (16). Η στρατηγική θα ενθαρρύνει τα άτομα να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπιση των συνεπειών της γήρανσής τους.

5.3.

Ως μέρος της στρατηγικής, τα κράτη μέλη θα πρέπει να αναπτύξουν τα δικά τους εθνικά σχέδια για τη γήρανση, με συγκεκριμένους στόχους και δείκτες για τη μέτρηση της αποδοτικότητας των πολιτικών στήριξης των ηλικιωμένων. Θα προτείνουν επίσης συγκεκριμένα μέτρα για τη στήριξη των στόχων και των βάσεων της ευρωπαϊκής στρατηγικής.

5.4.   Ισότητα και απαγόρευση διακρίσεων

5.4.1.

Η ισότητα και η απαγόρευση των διακρίσεων λόγω ηλικίας αποτελούν θεμελιώδεις αρχές που ορίζονται σαφώς στις Συνθήκες και στην ευρωπαϊκή νομοθεσία. Ωστόσο, οι διακρίσεις λόγω ηλικίας εξακολουθούν να υφίστανται σε πάρα πολλούς τομείς της ζωής μας, δημιουργώντας εμπόδια στην πλήρη συμμετοχή των ηλικιωμένων στην κοινωνία μας.

5.4.2.

Επομένως, η μελλοντική στρατηγική για τους ηλικιωμένους θα πρέπει να αξιοποιηθεί ώστε:

5.4.2.1.

Να εδραιωθεί η ισότητα ανεξαρτήτως ηλικίας ως θεμελιώδης αρχή και ως διάσταση που πρέπει να συμπεριλαμβάνεται σε όλες τις πολιτικές της ΕΕ, και να υποστηριχθεί η έκδοση της οδηγίας του Συμβουλίου για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης των προσώπων ανεξαρτήτως θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού (17).

5.4.2.2.

Να προταθούν συγκεκριμένες δράσεις για την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις διακρίσεις λόγω ηλικίας, με τους ηλικιωμένους και τα δικαιώματά τους και με τις ευκαιρίες που προσφέρει η ένταξή τους, καθώς και να προβληθεί μια θετική εικόνα της ηλικίας.

5.4.2.3.

Να διασφαλιστεί η αυστηρή και αμερόληπτη εφαρμογή της οδηγίας για την ισότητα στην απασχόληση από τα κράτη μέλη και τα εθνικά και ευρωπαϊκά δικαστήρια και να προταθούν κατευθυντήριες γραμμές για τον καλύτερο ορισμό της αρχής της ισότητας ανεξαρτήτως ηλικίας σε θέματα απασχόλησης.

5.4.2.4.

Να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις ηλικιωμένες γυναίκες, δεδομένου ότι έχουν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής από τους άνδρες, μπορούν να παραμείνουν ενεργές για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ενώ, από την άλλη πλευρά, είναι περισσότερο εκτεθειμένες στις διακρίσεις ή τη μοναξιά.

5.4.2.5.

Να προταθούν μέτρα για την αντιμετώπιση των πολλαπλών και διατομεακών μορφών διακρίσεων κατά το γήρας, συμπεριλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα ηλικιωμένα άτομα με αναπηρία, τα ηλικιωμένα άτομα ΛΟΑΤΚΙ+ (λεσβίες, ομοφυλόφιλοι, αμφιφυλόφιλα, τρανς, κουίρ, ίντερσεξ και μη δυαδικά άτομα), οι ηλικιωμένοι από εθνοτικές μειονότητες και οι ηλικιωμένοι μετανάστες.

5.4.2.6.

Να διορθωθεί ο σημερινός αποκλεισμός των ηλικιωμένων από τα δεδομένα, τις στατιστικές και τις δημοσκοπήσεις των δημόσιων φορέων, συμπεριλαμβανομένης της Eurostat και του Ευρωβαρόμετρου, με αντιμετώπιση των ηλικιακών περιορισμών στις έρευνες, του διαχωρισμού ανά ηλικιακές ομάδες μέσα στην κατηγορία των «ηλικιωμένων» ή της έλλειψης πληροφοριών σχετικά με τους ηλικιωμένους που ζουν σε ιδρύματα. Να εξασφαλιστεί ότι τα δεδομένα θα συλλέγονται, θα κατανέμονται, θα αναλύονται, θα χρησιμοποιούνται και θα διαδίδονται σε συνάρτηση με όλες τις ηλικίες και με άλλα χαρακτηριστικά και ότι τα κράτη μέλη θα συλλέγουν επαρκή, συγκρίσιμα και αξιόπιστα δεδομένα.

5.4.2.7.

Να εξασφαλιστεί ότι ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων θα εντάσσει καλύτερα στο έργο του τις πτυχές των διακρίσεων λόγω ηλικίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ηλικιωμένων.

5.5.   Συμμετοχή στην κοινωνία

5.5.1.

Η ενθάρρυνση της συμμετοχής των ηλικιωμένων, ειδικά στην οικονομική ζωή, θα συμβάλει καθοριστικά στην αξιοποίηση των ευκαιριών που προσφέρει η μεγαλύτερη ένταξή τους από κοινωνική και οικονομική άποψη.

5.5.2.

Με στόχο την πλήρη ενεργό συμμετοχή των ηλικιωμένων, η νέα στρατηγική θα πρέπει να προτείνει συγκεκριμένες πρωτοβουλίες, στο κατάλληλο επίπεδο δεξιοτήτων, ώστε:

5.5.2.1.

Να εξασφαλίζεται η προσβασιμότητα του δομημένου περιβάλλοντος —συμπεριλαμβανομένης της προσβασιμότητας της ίδιας της κατοικίας του ενδιαφερομένου— και των ψηφιακών αγαθών και υπηρεσιών, με τη διασφάλιση της εφαρμογής και της παρακολούθησης νομικών μέσων, όπως η ευρωπαϊκή πράξη για την προσβασιμότητα, η οδηγία για την προσβασιμότητα στον παγκόσμιο ιστό, η νομοθεσία για την προσβασιμότητα των μεταφορών ή οι διάφορες σχετικές με την προσβασιμότητα υποχρεώσεις που προβλέπονται στη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία (ΣΗΕΔΑΑ).

5.5.2.2.

Να προαχθούν πρωτοβουλίες και πολιτικές που θα συμμορφώνονται με το άρθρο 19 της ΣΗΕΔΑΑ, εξασφαλίζοντας την ανεξάρτητη διαβίωση και την ένταξη στην κοινότητα σε όλες τις ηλικίες.

5.5.2.3.

Να υποστηριχθεί η έννοια των «πόλεων για όλους», έξυπνων και οικολογικών πολεοδομικών μοντέλων χωρίς αποκλεισμούς, ως απόκριση στους κινδύνους της ανεπιθύμητης απομόνωσης και μοναξιάς, τόσο στις αστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές. Ο σχεδιασμός για όλους, η κινητικότητα και οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι καίριας σημασίας για μια κοινωνική ζωή.

5.5.2.4.

Όπου απαιτείται, να αρθούν τα εμπόδια που αποκλείουν τους ηλικιωμένους από δημοκρατικές ή καταστατικές διαδικασίες, όπως οι εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δεδομένου ότι πρόκειται για σημαντική εκλογική δύναμη με πλήρη δικαιώματα.

5.5.2.5.

Να γεφυρωθεί το «ψηφιακό χάσμα και η ψηφιακή φτώχεια», με τη χορήγηση χρηματοδοτικής στήριξης και την ανάπτυξη πρωτοβουλιών για τη βελτίωση των υποδομών, του υποστηρικτικού εξοπλισμού και της κατάρτισης με στόχο τον ψηφιακό γραμματισμό σε όλες τις ηλικίες, με παράλληλη διατήρηση της υποχρέωσης τα βασικά αγαθά και υπηρεσίες να παραμείνουν επίσης προσβάσιμα εκτός της ψηφιακής σφαίρας.

5.5.2.6.

Να εξασφαλιστούν και άλλες βασικές υπηρεσίες. πέραν των δημόσιων συγκοινωνιών, όπως η περίθαλψη, η υγεία, η στέγαση, ο πολιτισμός, η ψυχαγωγία, η ενεργός συμμετοχή στον κοινωνικό βίο κ.λπ.

5.5.2.7.

Να υποστηριχτούν οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την καταπολέμηση της ακούσιας μοναξιάς, και να εξασφαλιστεί ότι, στη σημερινή συγκυρία δημογραφικών μεταβολών, οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας, οι κοινωνικές υπηρεσίες και οι υπηρεσίες μακροχρόνιας φροντίδας θα είναι προσβάσιμες, οικονομικά προσιτές, ολοκληρωμένες, θα παρέχονται σε επίπεδο κοινότητας και θα είναι φιλικές προς τους χρήστες τους. Επίσης, να υποστηριχτούν τα κράτη μέλη μέσω της συγκέντρωσης και της μεταφοράς βέλτιστων πρακτικών με τη συνδρομή του νέου Ευρωπαϊκού Οργανισμού για τους Ηλικιωμένους, τη Γήρανση και τη Δημογραφική Πρόκληση (18).

5.5.2.8.

Να προταθούν μέτρα για την προστασία των δικαιωμάτων των ηλικιωμένων καταναλωτών, δεδομένου ότι το ευρωπαϊκό κεκτημένο τούς θεωρεί ευάλωτους καταναλωτές.

5.5.2.9.

Να προταθούν μέτρα για την προώθηση του εθελοντισμού με προστιθέμενη αξία για τους ηλικιωμένους, χάρη στην προσφορά προγραμμάτων καθοδήγησης σε ηλικιωμένους που ενδιαφέρονται να μεταδώσουν τις εργασιακές τους εμπειρίες στις νεότερες γενιές.

5.5.2.10.

Να πραγματοποιηθούν επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη για τη στήριξη της υγιούς και ενεργού γήρανσης, στην οποία θα συμπεριλαμβάνεται η ανάπτυξη τεχνολογιών, προϊόντων και υπηρεσιών προσβάσιμων σε όλους και με την άμεση συμμετοχή των ηλικιωμένων, για την αντιμετώπιση της μεγάλης ποικιλίας αναγκών των ηλικιωμένων, καθώς και η προώθηση της κοινωνικής καινοτομίας.

5.5.2.11.

Να συνεχιστεί η εφαρμογή του σχεδίου δράσης για την ψηφιακή εκπαίδευση, το οποίο θα προσφέρει στήριξη στα κράτη μέλη ώστε να δημιουργήσουν ευνοϊκές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη προηγμένων και εξειδικευμένων ψηφιακών ικανοτήτων στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης (19), και όχι αποκλειστικά σε σχέση με τη συμμετοχή στην αγορά εργασίας, και να θέσουν τις βάσεις για τη λήψη ειδικών μέτρων με στόχο τους ηλικιωμένους και το περιβάλλον τους.

5.6.   Απασχόληση, εκπαίδευση και κατάρτιση

5.6.1.

Η τρέχουσα δημογραφική πρόκληση απαιτεί την άρση των εμποδίων και την αξιοποίηση των ευκαιριών για την ένταξη των ηλικιωμένων στην αγορά εργασίας — για όσους το επιθυμούν δε, ακόμη και μετά την ηλικία συνταξιοδότησης. Η στρατηγική θα πρέπει να ενθαρρύνει την ανταλλαγή ορθών πρακτικών μεταξύ των κρατών μελών για τη βελτίωση της απασχόλησης των ηλικιωμένων.

5.6.2.

Η στρατηγική θα πρέπει να βασίζεται σε ένα ευέλικτο μοντέλο, όπου οι μεταβατικές περίοδοι μεταξύ μάθησης, εργασίας, οικογενειακής φροντίδας, αεργίας/συνταξιοδότησης θα υφίστανται αρκετές φορές και σε διαφορετικές ηλικίες του βίου ενός ατόμου, ακόμη και μετά τη νόμιμη ηλικία συνταξιοδότησης. Οι υπηρεσίες υποστήριξης και περίθαλψης για όλες τις γενιές, συμπεριλαμβανομένης της παιδικής μέριμνας και της μακροχρόνιας φροντίδας, θα πρέπει να υποστηρίζουν τις δυνατότητες των ατόμων όλων των ηλικιών, καθώς και των γυναικών και των ανδρών, για ενεργό συμμετοχή στην κοινωνία. Η στρατηγική θα πρέπει να περιλαμβάνει ειδικά μέτρα για τη στήριξη των άτυπων φροντιστών, δεδομένου του θεμελιώδους ρόλου που διαδραματίζουν με τους ηλικιωμένους που χρειάζονται φροντίδα. Επί του προκειμένου, θα μπορούσαν να εκπονηθούν ειδικές συστάσεις στους τομείς του συνδυασμού της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής, των αντισταθμιστικών μισθών ή της οικονομικής στήριξης, της ποικίλης προσφοράς διευθετήσεων για την εναλλαγή ή την υποκατάσταση των φροντιστών στο πλευρό των επικουρούμενων συγγενών, της προσβασιμότητας σε υπηρεσίες παροχής συμβουλών και υπηρεσίες κατάρτισης κ.λπ.

5.6.3.

Για τον σκοπό αυτό, η ευρωπαϊκή στρατηγική θα πρέπει, σε συνάρτηση με τις αρμοδιότητες των κρατών μελών:

5.6.3.1.

Να αξιολογήσει τις συνέπειες των παρεκκλίσεων με βάση την ηλικία που περιλαμβάνονται στην οδηγία για την ισότητα στην απασχόληση και στην οδηγία για επαρκείς κατώτατους μισθούς, να προτείνει κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή των αρχών ισότητας των ηλικιών στην απασχόληση και, όπου κρίνεται αναγκαίο, να βρει άλλους τρόπους ή ειδικές αλλαγές για τη βελτίωση της εφαρμογής των οδηγιών και να αποτρέψει τις διακρίσεις εις βάρος των ηλικιωμένων που επιθυμούν να παραμείνουν στην αγορά εργασίας.

5.6.3.2.

Να ενθαρρύνει την καθοδήγηση μεταξύ γενεών μέσω ειδικών προγραμμάτων.

5.6.3.3.

Να συμπεριλάβει στο προσεχές πλαίσιο της ΕΕ για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία την καταπολέμηση και πρόληψη των σωματικών και ψυχοκοινωνικών κινδύνων, όπως το άγχος και η επαγγελματική εξουθένωση, στο ίδιο πνεύμα με τις ισχύουσες πολιτικές.

5.6.3.4.

Να προωθήσει το επιχειρηματικό πνεύμα των ηλικιωμένων μέσω της αξιολόγησης των υφιστάμενων εμποδίων, όπως η απώλεια συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, να διευκολύνει την πρόσβαση στη χρηματοδότηση και να προαγάγει εκκολαπτήρια επιχειρήσεων για τη διαγενεακή συνεπιχειρηματικότητα ή τη μεταβίβαση επιχειρήσεων από επιχειρηματίες ή εργοδότες μεγαλύτερης ηλικίας σε νεότερους (20), ή ακόμη να προωθήσει πρωτοβουλίες κοινωνικής οικονομίας.

5.6.3.5.

Να δώσει ώθηση στην κοινωνική οικονομία ως τομέα ανθρωποκεντρικό και κοινωνικών οφελών, καθώς μπορεί να προσφέρει νέες ευκαιρίες απασχόλησης και επιχειρηματικότητας για τους ηλικιωμένους (21).

5.6.3.6.

Να προωθήσει και να βελτιώσει τη συμμετοχή στα προγράμματα Erasmus+ και τις εκπαιδευτικές τεχνολογίες για τους ηλικιωμένους, αξιοποιώντας πλήρως τη διαγενεακή τους προσέγγιση, προσφέροντας στους ηλικιωμένους ευκαιρίες μάθησης και κινητικότητας στην πανεπιστημιακή κοινότητα, μεταξύ άλλων σε χώρους όπου η πρόσβαση στην εκπαίδευση είναι δύσκολη, όπως οι δομές μακροχρόνιας φροντίδας. Θα πρέπει επίσης να αξιοποιηθούν πλήρως οι δυνατότητες που προσφέρουν τα μικρο-διαπιστευτήρια και τα ψηφιακά εργαλεία μάθησης, όπως τα ανοικτά διαδικτυακά μαθήματα.

5.6.3.7.

Να προτείνει μέτρα για τη βελτίωση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης των ηλικιωμένων, τα οποία να μπορούν να οδηγήσουν στην κινητοποίηση ανενεργών πόρων και στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων των ηλικιωμένων, ώστε να μπορούν να ενεργούν ως ενημερωμένοι επενδυτές και να αποφεύγονται άστοχες οικονομικές επενδύσεις ή κατανάλωση.

5.6.3.8.

Να αναπτύξει προτάσεις για την πρόληψη της διαρροής εγκεφάλων όλων των γενεών, είτε μεταξύ κρατών μελών είτε εκτός της ΕΕ, με βάση το ευρωπαϊκό θεματολόγιο δεξιοτήτων για βιώσιμη ανταγωνιστικότητα, κοινωνική δικαιοσύνη και ανθεκτικότητα (22).

5.7.   Αξιοπρεπές εισόδημα και κοινωνική ένταξη

5.7.1.

Το 2019, το ποσοστό των συνταξιούχων ηλικίας άνω των 65 ετών που αντιμετώπιζαν κίνδυνο φτώχειας στην ΕΕ ανερχόταν σε 15,1 %. Μεταξύ 2010 και 2019, το ποσοστό των γυναικών συνταξιούχων άνω των 65 ετών που απειλείτο από τον κίνδυνο της φτώχειας στην ΕΕ ήταν από 3 έως 4 εκατοστιαίες μονάδες υψηλότερο από το αντίστοιχο ποσοστό των ανδρών.

5.7.2.

Για να διορθωθεί η κατάσταση αυτή και να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού των ηλικιωμένων, τηρουμένων των αποκλειστικών αρμοδιοτήτων των κρατών μελών και λαμβανομένου υπόψη του ρόλου των κοινωνικών εταίρων, η στρατηγική θα πρέπει να προωθεί το αξιοπρεπές εισόδημα των ηλικιωμένων, προτείνοντας πρωτοβουλίες ώστε:

5.7.2.1.

Να καθιερωθούν συνταξιοδοτικά συστήματα για την παροχή επαρκών συντάξεων, έτσι ώστε οι συνταξιούχοι να μην χρειάζεται να βασίζονται στη στήριξη του ελάχιστου εισοδήματος, όπως αναφέρεται στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα την Πρόταση σύστασης του Συμβουλίου σχετικά με επαρκές ελάχιστο εισόδημα (23). Στο πλαίσιο αυτό, να αξιολογηθεί από κοινού με τα κράτη μέλη, η δυνατότητα να ληφθούν συγκλίνοντα μέτρα για τη διασφάλιση ελάχιστου εισοδήματος για όλους τους ηλικιωμένους και να τους δοθεί βοήθεια ώστε να παραμείνουν απασχολούμενοι, εφόσον το επιθυμούν.

5.7.2.2.

Να αναπτυχθεί μια «εγγύηση για τους ηλικιωμένους», που θα τους προστατεύει από τη φτώχεια και θα καθιστά δυνατή την αξιοπρεπή και συμμετοχική διαβίωσή τους από την ηλικία των 65 ετών και άνω, συμπεριλαμβανομένης ειδικής στήριξης ατόμων άνω των 75-80 ετών, ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες του εκάστοτε κράτους μέλους.

5.7.2.3.

Να διασφαλιστεί η επάρκεια των συντάξεων σε βάθος χρόνου, με την εξασφάλιση, κατά περίπτωση, της τιμαριθμικής αναπροσαρμογής των συντάξεων σύμφωνα με το κόστος ζωής, και με συνυπολογισμό των ειδικών δαπανών των ηλικιωμένων (όπως η υγεία, η μακροχρόνια φροντίδα κ.λπ.).

5.7.2.4.

Να μειωθεί το συνταξιοδοτικό χάσμα μεταξύ των φύλων και, όπου απαιτείται, να προαχθεί η εισαγωγή συστήματος μονάδων κατοχύρωσης του χρόνου παροχής φροντίδας στα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας ή στα φορολογικά συστήματα.

5.7.2.5.

Να δημιουργηθεί πλαίσιο καθολικής πρόσβασης στα συνταξιοδοτικά δικαιώματα, που θα συμπεριλαμβάνει άνδρες και γυναίκες, αυτοαπασχολούμενους και άτομα σε νέες μορφές απασχόλησης, όπως η κοινωνική οικονομία, άτομα με αναπηρία (συμπεριλαμβανομένων των ατόμων που εργάζονται υπό καθεστώς προστατευόμενης απασχόλησης) και άτομα που είναι αποκλεισμένα από την αγορά εργασίας.

5.7.2.6.

Να προταθούν μέτρα για την αύξηση της ευαισθητοποίησης και την καταπολέμηση της βίας και της κακομεταχείρισης των ηλικιωμένων, ιδίως των ηλικιωμένων γυναικών.

---

(1)  Όπως το παράδειγμα του προγράμματος πρόληψης των πτώσεων των ηλικιωμένων στη Γαλλία: «Plan antichute des personnes âgées».

(2)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς ένα νέο μοντέλο περίθαλψης των ηλικιωμένων: τα διδάγματα της πανδημίας COVID-19» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 194 της 12.5.2022, σ. 19).

(3)  European social partners' autonomous framework agreement on active ageing and an inter-generational approach (2017) [Αυτόνομη συμφωνία-πλαίσιο των Ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων για την ενεργό γήρανση και την αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών].

(4)  Friends of Europe.

(5)   Current and future challenges for ombudsman institutions [Τρέχουσες και μελλοντικές προκλήσεις για τους θεσμούς διαμεσολάβησης] — Network in Focus 2019 (europa.eu).

(6)  Όπως περιλαμβάνεται στο έγγραφο Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the promotion and protection of the human rights of older persons [Έκθεση της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα όσον αφορά τα κανονιστικά πρότυπα και υποχρεώσεις βάσει του διεθνούς δικαίου σχετικά με την προαγωγή και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ηλικιωμένων], του Μαρτίου του 2022.

(7)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς ένα νέο μοντέλο περίθαλψης των ηλικιωμένων: τα διδάγματα της πανδημίας COVID-19» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 194 της 12.5.2022, σ. 19).

(8)  Eurostat.

(9)  Silver Economy Study: How to stimulate the economy by hundreds of millions of Euros per year, Shaping Europe's future digital (europa.eu) [Οικονομία της τρίτης ηλικίας: πώς να τονωθεί η οικονομία κατά εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ ανά έτος | Διαμορφώνοντας το ψηφιακό μέλλον της Ευρώπης].

(10)  European Commission Atlas of Demography [Δημογραφικός Άτλαντας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής].

(11)  COM(2021) 50 final.

(12)  Συμπεράσματα του Συμβουλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη συμμετοχή και την ευημερία των ηλικιωμένων στην εποχή της ψηφιοποίησης (2020).

(13)  Συμπεράσματα του Συμβουλίου για την ενσωμάτωση της διάστασης της γήρανσης στις δημόσιες πολιτικές (2021).

(14)  Συμπεράσματα του Συμβουλίου για ανάκαμψη μετά την πανδημία COVID-19 με γνώμονα τα ανθρώπινα δικαιώματα (2021).

(15)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς ένα νέο μοντέλο περίθαλψης των ηλικιωμένων: τα διδάγματα της πανδημίας COVID-19» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 194 της 12.5.2022, σ. 19).

(16)  WHO's work on the UN Decade of Healthy Ageing (2021–2030) [Έκθεση του ΠΟΥ σχετικά με τη δεκαετία της υγιούς γήρανσης (2021-2030)].

(17)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Βελτίωση της ισότητας στην ΕΕ» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 75 της 28.2.2023, σ. 56) και γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής σχετικά με την Πρόταση οδηγίας του Συμβουλίου για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης των προσώπων ανεξαρτήτως θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού [COM(2008) 426 τελικό] (Πρόσθετη γνωμοδότηση) (ΕΕ C 182 της 4.8.2009, σ. 19).

(18)  Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με μια ολοκληρωμένη προσέγγιση της ψυχικής υγείας, COM(2023) 298 final.

(19)  Πρόταση σύστασης του Συμβουλίου σχετικά με τη βελτίωση της παροχής ψηφιακών δεξιοτήτων στην εκπαίδευση και την κατάρτιση, COM(2023) 206 final.

(20)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Οι μεταβιβάσεις επιχειρήσεων ως φορείς της βιώσιμης ανάκαμψης και ανάπτυξης στον τομέα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 486 της 21.12.2022, σ. 9).

(21)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς ένα νέο μοντέλο περίθαλψης των ηλικιωμένων: τα διδάγματα της πανδημίας COVID-19» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 194 της 12.5.2022, σ. 19).

(22)  COM(2020) 274 final.

(23)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση σύστασης του Συμβουλίου σχετικά με επαρκές ελάχιστο εισόδημα που διασφαλίζει την ενεργό ένταξη» [COM(2022) 490 final — 2022/0299 (NLE)] (ΕΕ C 184 της 25.5.2023, σ. 64) και σύσταση του Συμβουλίου της 30ής Ιανουαρίου 2023 σχετικά με επαρκές ελάχιστο εισόδημα που διασφαλίζει την ενεργό ένταξη (ΕΕ C 41 της 3.2.2023, σ. 1).

Εισηγητής:	ο κ. Andrés BARCELÓ DELGADO
Συνεισηγήτρια:	η κ. Monika SITÁROVÁ

Αίτηση γνωμοδότησης της ισπανικής Προεδρίας του Συμβουλίου	Επιστολή της 8ης Δεκεμβρίου 2022
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Διερευνητική γνωμοδότηση
Απόφαση του Προεδρείου	13.12.2022
Αρμόδιο τμήμα	Συμβουλευτική Επιτροπή Βιομηχανικών Μεταλλαγών
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	22.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	185/3/7

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ακράδαντα ότι η απαλλαγή της ενωσιακής βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές πρέπει να συνδυαστεί με ενισχυμένη ψηφιοποίηση.

1.2.

Η καινοτομία αποτελεί επιτακτική ανάγκη για την πλήρη απαλλαγή της βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές, καθώς πολυάριθμες τεχνολογίες βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της ανάπτυξης.

1.3.

Η ΕΕ δεν μπορεί να επιτύχει την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές χωρίς την ισχυρή συμμετοχή των εργαζομένων και τον κοινωνικό διάλογο, και τα προγράμματα επανειδίκευσης και αναβάθμισης δεξιοτήτων πρέπει να αποτελούν κορυφαία προτεραιότητα για την επίτευξη των στόχων. Ο κοινωνικός διάλογος και η συμμετοχή εκπροσώπων των εργαζομένων πρέπει να συμβάλλουν στα προγράμματα επανειδίκευσης και αναβάθμισης των δεξιοτήτων που θα αποτελέσουν προϋπόθεση για την επιτυχία των νέων τεχνολογιών και εργασιακών μεθόδων.

1.4.

Η ΕΕ πρέπει να προσδιορίσει τις τεχνολογίες που απαιτούν ειδική στήριξη για την ανάπτυξη μεταποιητικών δραστηριοτήτων και να προτείνει πρόσθετα μέτρα.

1.5.

Πρέπει να αναπτυχθούν τεχνικές δέσμευσης, χρήσης και αποθήκευσης του διοξειδίου του άνθρακα για τη μείωση των εκπομπών που είναι δύσκολο να μειωθούν σε κλάδους όπως η τσιμεντοβιομηχανία και τα διυλιστήρια· το ίδιο το διοξείδιο του άνθρακα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρώτη ύλη για τα συνθετικά καύσιμα.

1.6.

Ο νόμος των ΗΠΑ περί μείωσης του πληθωρισμού (IRA) αποτελεί σοβαρή πρόκληση για την ΕΕ και τη βιομηχανία της. Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για βιομηχανία μηδενικών καθαρών εκπομπών θα μπορούσε να αποτελέσει αποτελεσματική απάντηση στην απειλή της μαζικής μετεγκατάστασης βιομηχανικών δραστηριοτήτων από την ΕΕ σε τρίτες χώρες. Οι προτάσεις της ΕΕ δεν πρέπει να παραβλέπουν την κοινωνική αιρεσιμότητα του IRA.

1.7.

Οι βιομηχανικές επιχειρήσεις χρειάζονται δημόσια στήριξη κατά τη διαδικασία απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές (π.χ. αύξηση του ελάχιστου ορίου, αναθεώρηση των φορολογικών πολιτικών), αλλά πρέπει επίσης να συμμορφώνονται με τις αρχές της ενιαίας αγοράς.

1.8.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι τα σημερινά παραδείγματα ψηφιακών διδύμων στη βιομηχανία, όπως επισημαίνεται στη γνωμοδότηση CCMI/206, είναι ενθαρρυντικά όσον αφορά τη βελτίωση των βιομηχανικών επιδόσεων.

1.9.

Η ΕΟΚΕ καλεί τις ευρωπαϊκές αρχές και τα κράτη μέλη να επιταχύνουν τις διαδικασίες αδειοδότησης για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και βιομηχανικές δραστηριότητες. Τόσο η σημερινή χρονοβόρα διαδικασία αδειοδότησης όσο και η υπερβολική γραφειοκρατία αποθαρρύνουν τις νέες επενδύσεις.

1.10.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρωτοβουλία για την Τράπεζα Υδρογόνου και ελπίζει ότι θα συμβάλει στην ανάπτυξη της τεχνολογίας υδρογόνου, ιδίως στους κλάδους όπου είναι δύσκολο να μειωθούν οι εκπομπές.

1.11.

Οι υφιστάμενες υποδομές πρέπει να συντηρούνται σωστά προκειμένου να αναπτυχθούν νέες βιομηχανικές διεργασίες. Πρέπει να αναπτυχθούν ειδικά προγράμματα υποδομών που θα συνοδεύουν την απαλλαγή της βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Η επερχόμενη ισπανική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ ζήτησε από την ΕΟΚΕ να καταρτίσει διερευνητική γνωμοδότηση με θέμα την απαλλαγή της ευρωπαϊκής βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές και τον ρόλο της ψηφιοποίησης και της καινοτομίας σε αυτήν τη διαδικασία.

2.2.

Η ΕΟΚΕ έχει ήδη εκδώσει γνωμοδότηση πρωτοβουλίας σχετικά με τις τεχνολογίες απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές, με έμφαση στις βιομηχανίες που υπόκεινται στο ΣΕΔΕ (1).

2.3.

Η ευρωπαϊκή κοινωνία έχει λάβει την αναγκαία και ριζική απόφαση για επίτευξη πλήρους απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές έως το 2050. Αυτή η απόφαση θα επηρεάσει περισσότερο τη βιομηχανία και θα είναι ιδιαίτερα δύσκολη η προσαρμογή ορισμένων βιομηχανικών δραστηριοτήτων.

2.4.

Ορισμένες βιομηχανίες έχουν πραγματοποιήσει μεγάλες επενδύσεις τα τελευταία χρόνια και θα αναγκαστούν να προβούν σε ακόμη ριζικότερες αλλαγές για την επίτευξη του στόχου μηδενικών καθαρών εκπομπών. Ως εκ τούτου, η ευρωπαϊκή κοινωνία πρέπει να τις στηρίξει καθώς μεταβαίνουν από τα ορυκτά καύσιμα στην κλιματικά ουδέτερη παραγωγή.

2.5.

Σε ορισμένες βιομηχανικές δραστηριότητες στις οποίες είναι δύσκολο να μειωθούν οι εκπομπές πρέπει να υιοθετηθούν τεχνολογίες δέσμευσης και αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα. Στο μέλλον, οι εκπομπές CO2 θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή αγαθών υψηλής προστιθέμενης αξίας.

2.6.

Ο βαθμός εξάρτησης της ΕΕ από τρίτες χώρες για την προμήθεια ορισμένων καθαρών τεχνολογιών καθιστά εξαιρετικά δύσκολο για αυτή να επιτύχει τον στόχο της για 40 % ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές έως το 2030. Η Ευρώπη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές όσον αφορά τις καθαρές τεχνολογίες· ταυτόχρονα, η διάδοση των καθαρών τεχνολογιών στην ΕΕ θα πρέπει να επιταχυνθεί δραματικά προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι της δέσμης προσαρμογής στον στόχο του 55 %. Η ΕΕ πρέπει να προσδιορίσει τις τεχνολογίες που απαιτούν ειδική στήριξη για την ανάπτυξη μεταποιητικών δραστηριοτήτων και να προτείνει πρόσθετα μέτρα.

2.7.

Η ευρωπαϊκή βιομηχανία υφίσταται συνεχή πίεση από τον διεθνή ανταγωνισμό, γεγονός που απαιτεί ταχεία αντίδραση και συνεχή ανάπτυξη και προσαρμογή των επιχειρήσεων, ώστε να συνεχίσει να είναι επικερδής η παραγωγή στην ΕΕ. Αυτό αποτελεί ήδη σημαντικό παράγοντα στη σύγχρονη παραγωγή, αλλά, με τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, οι μεταποιητικές επιχειρήσεις μπορούν να επιτύχουν σημαντικές βελτιώσεις όσον αφορά την αποδοτικότητα και να αξιοποιήσουν πλήρως νέες ευκαιρίες για την ανάπτυξη προϊόντων, υπηρεσιών και επιχειρηματικών μοντέλων.

2.8.

Η ψηφιακή μετάβαση που προβλέπεται στην Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη του στόχου απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές.

2.9.

Τίποτα δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς ανθρώπους. Το ευρωπαϊκό εργατικό δυναμικό διαθέτει υψηλές δεξιότητες όσον αφορά την τρέχουσα τεχνολογία, αλλά πρέπει να επανεκπαιδευτεί ώστε να αξιοποιήσει την ευκαιρία των νέων τεχνολογιών που θα αναπτυχθούν και θα εφαρμόζονται στο εγγύς μέλλον.

2.10.

Σύμφωνα με τη γενικά αποδεκτή αρχή σύμφωνα με την οποία κανείς δεν πρέπει να μείνει στο περιθώριο, χρειάζεται να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις τοπικές κοινότητες στις οποίες εγκαθίστανται βιομηχανικές εγκαταστάσεις, δεδομένων των αλλαγών που θα επέλθουν τα επόμενα έτη και των επιπτώσεων που θα έχουν, βραχυπρόθεσμα, οι αλλαγές αυτές στην απασχόληση στις εν λόγω περιοχές.

3.   Νέο τοπίο στην ΕΕ και παγκοσμίως

3.1.

Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αντιμετωπίσει τις νέες προκλήσεις που θέτει η εφαρμογή του νέου νόμου IRA των ΗΠΑ (2), ο οποίος μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για τη μετεγκατάσταση μεγάλου μέρους της ευρωπαϊκής βιομηχανικής αλυσίδας αξίας στις ΗΠΑ, ιδίως εκείνου που σχετίζεται με τις τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών. Ο IRA προβλέπει συνδυασμό επιχορηγήσεων, φορολογικών κινήτρων και εγγυήσεων δανείων, που συνοδεύονται από διάφορες κοινωνικές και οικονομικές προϋποθέσεις. Οι εκπτώσεις φόρου εταιρειών αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της νομοθεσίας, που ανέρχεται σε περίπου 216 δισ. δολάρια ΗΠΑ.

3.2.

Είναι επίσης διαθέσιμες εκπτώσεις φόρου για την παραγωγή όσον αφορά έργα αιολικής και ηλιακής ενέργειας. Οι επιχειρήσεις που επιθυμούν πρόσβαση σε αυτές τις πιστώσεις παραγωγής πρέπει να συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις εγχώριου περιεχομένου: ο σίδηρος, ο χάλυβας και τα μεταποιημένα προϊόντα των εγκαταστάσεων ηλεκτροπαραγωγής πρέπει να παράγονται στην εγχώρια αγορά. Όλες οι διαδικασίες παραγωγής σιδήρου και χάλυβα πρέπει να πραγματοποιούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ τα μεταποιημένα προϊόντα θεωρούνται εγχώρια εάν ένα κατώτατο ποσοστό του συνολικού κόστους παραγωγής των προϊόντων προέρχεται από εξορυκτικές, παραγωγικές ή μεταποιητικές διαδικασίες που πραγματοποιούνται στις ΗΠΑ. Το όριο αυτό ανέρχεται σε 40 % και θα αυξηθεί σε 55 % το 2026.

3.3.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προτείνει νέα νομοθεσία για την αντιμετώπιση της πρόκλησης του αμερικανικού και κινεζικού ανταγωνισμού προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ΕΟΚΕ καταρτίζει γνωμοδότηση για το θέμα αυτό.

3.4.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι η πρόταση κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση· ωστόσο, δεν επαρκεί για την επίτευξη του φιλόδοξου στόχου και απαιτούνται βελτιώσεις στη νομοθετική διαδικασία.

3.5.

Το χάσμα μεταξύ των τιμών του φυσικού αερίου στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ είναι τεράστιο, ακόμη και με την πρόσφατη πτώση των ευρωπαϊκών τιμών. Ορισμένοι προμηθευτές που έχουν εναρμονίσει τις στρατηγικές τους χρησιμοποιούν την προσέγγιση του «κόστους ευκαιρίας» όσον αφορά τον εφοδιασμό με φυσικό αέριο και τις τιμές του, και η ΕΕ, η οποία έχει τώρα σχεδόν απαλλαγεί από την εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο, αντιμετωπίζει πλέον ακόμη πιο υψηλές τιμές φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτό υπονομεύει τόσο την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας της ΕΕ όσο και τη διάδοση του εξηλεκτρισμού.

3.6.

Η διαδικασία απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές θα αυξήσει τη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας· η ΕΟΚΕ ζητεί κλιματικά ουδέτερη τεχνολογία που θα δίνει προτεραιότητα στον οικονομικά προσιτό εφοδιασμό ηλεκτρικής ενέργειας χωρίς ανθρακούχες εκπομπές και στην ενεργειακή ασφάλεια.

3.7.

Οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις πρέπει να αγοράζουν πιστοποιητικά άνθρακα στο πλαίσιο του ΣΕΔΕ. Οι τιμές των πιστοποιητικών άνθρακα υπερβαίνουν τα 80 ευρώ και η προσαύξηση στις τιμές άμεσης παράδοσης ηλεκτρικής ενέργειας λόγω του αυξανόμενου κόστους των πιστοποιητικών άνθρακα είναι 40 ευρώ περίπου. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι άλλοι κύριοι εμπορικοί εταίροι της ΕΕ δεν εφαρμόζουν αυτού του είδους την τιμολόγηση του άνθρακα και, ως εκ τούτου, στο μέλλον θα είναι δύσκολο για τη βιομηχανία της ΕΕ να παραμείνει ανταγωνιστική στις διεθνείς αγορές, ακόμη και με την προστασία του μηχανισμού συνοριακής προσαρμογής άνθρακα (ΜΣΠΑ) για την ενιαία αγορά.

3.8.

Η παροχή οικονομικά προσιτής ενέργειας απαλλαγμένης από ανθρακούχες εκπομπές είναι καίριας σημασίας για την ανάπτυξη νέων βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην Ευρώπη. Ο αντίκτυπος της πράξης για τη βιομηχανία των μηδενικών καθαρών εκπομπών στις τιμές της ενέργειας θα είναι περιορισμένος βραχυπρόθεσμα ενώ ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπός της παραμένει αβέβαιος. Η φιλοδοξία να καταστεί η Ευρώπη λιγότερο εξαρτημένη από τις εισαγωγές ενέργειας και λιγότερο εκτεθειμένη στην αστάθεια της παγκόσμιας αγοράς δεν θα υλοποιηθεί εν μία νυκτί. Ωστόσο, η βιομηχανία χρειάζεται άμεσες λύσεις για να αντιμετωπίσει τις τιμές της ενέργειας που εξακολουθούν να είναι υψηλότερες στην Ευρώπη από ό,τι σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου. Το ενωσιακό βιομηχανικό σχέδιο της Πράσινης Συμφωνίας θα στεφθεί με επιτυχία μόνο εάν η ΕΕ μεταρρυθμίσει επίσης την ενεργειακή της πολιτική, ιδίως με μια αναθεωρημένη οδηγία για τον σχεδιασμό της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας που διασφαλίζει άμεσα τον εφοδιασμό με οικονομικά προσιτή ηλεκτρική ενέργεια χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών η οποία ανταποκρίνεται στην αυξανόμενη ανάγκη για εξηλεκτρισμό.

3.9.

Η ΕΕ φαίνεται να είναι παγιδευμένη μεταξύ δύο προσεγγίσεων: αφενός, προσπαθεί να συγκλίνει με τις ΗΠΑ και να διατηρήσει έντονο βιομηχανικό αποτύπωμα στην Ευρώπη, ενώ, αφετέρου, συμμορφώνεται με τους κανόνες του ΠΟΕ, οι οποίοι ενίοτε έρχονται σε πλήρη σύγκρουση με την αμερικανική προσέγγιση.

3.10.

Μια ακόμη πρόκληση που αντιμετωπίζει η ΕΕ είναι να διατηρήσει ζωντανή την ενιαία αγορά. Όπως επισήμανε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η ευελιξία όσον αφορά τις κρατικές ενισχύσεις συγκεντρώθηκε σε δύο κράτη μέλη τα οποία αντιπροσωπεύουν πάνω από το 70 % των συνολικών εξουσιοδοτήσεων που χορήγησε η Επιτροπή βάσει της μεταβατικής εξαίρεσης (στο πλαίσιο της νόσου COVID-19 και του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας).

3.11.

Τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη πρέπει να αποφεύγουν τη χορήγηση υπερβολικών κρατικών ενισχύσεων στις επιχειρήσεις προκειμένου να διαφυλαχθεί η ενιαία αγορά, η οποία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, για να μπορέσουν να ψηφιοποιηθούν οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις και να προωθηθεί η καινοτομία, θα μπορούσε να αυξηθεί το ελάχιστο όριο, καθώς ελάχιστα παρεμποδίζει τον ανταγωνισμό. Η εμπειρία του κόμβου ψηφιακής καινοτομίας (3) πρέπει να εξαπλωθεί σε ολόκληρη την ΕΕ.

4.   Ο ρόλος της καινοτομίας

4.1.

Η καινοτομία είναι καίριας σημασίας για να μπορέσει η ΕΕ να επιτύχει τους στόχους μηδενικών καθαρών εκπομπών, ενώ στην αγορά πρέπει να κυκλοφορήσουν περισσότερες εμπορικά διαθέσιμες τεχνολογίες. Ο ρόλος της καινοτομίας στις επιχειρήσεις είναι το βασικό εργαλείο για την ανάπτυξη νέων και πράσινων τεχνολογιών που είναι βιώσιμες τόσο από τεχνική όσο και από οικονομική άποψη.

4.2.

Από την άλλη πλευρά, η ανάγκη ενθάρρυνσης μιας δίκαιης αγοράς για «πραγματικά και αξιόπιστα πράσινα αγαθά», με κύρια κινητήρια δύναμη τις δημόσιες συμβάσεις, πρέπει να συμβάλει στην επέκταση της χρήσης νέων πράσινων τεχνολογιών.

4.3.

H Ευρώπη δεν διαθέτει πρώτες ύλες, αλλά ο προτεινόμενος κανονισμός για τις κρίσιμες πρώτες ύλες θα προωθήσει τις εγχώριες ανακυκλωμένες πρώτες ύλες για τη βιομηχανία. Το κύριο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα της βιομηχανίας της ΕΕ είναι οι τεχνολογικές της δυνατότητες και το εργατικό δυναμικό υψηλής ειδίκευσης, που της επιτρέπουν να κατέχει ηγετική θέση στις παγκόσμιες αγορές.

4.4.

Αυτό το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα απειλείται πλέον από τρίτες χώρες, δεδομένου ότι το μόνο εργαλείο για τη διατήρηση του ηγετικού ρόλου είναι η προστασία της καινοτομίας, η επίτευξη της κατάλληλης ισορροπίας μεταξύ της προστασίας του περιβάλλοντος, των ανθρώπων και της καινοτομίας, και η επιτάχυνση των κανονιστικών αδειών, όχι μόνο σε «ειδικούς τομείς» όπως στην πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αλλά και αλλού. Υπάρχουν προφανή παραδείγματα αδικαιολόγητων καθυστερήσεων στην παροχή εξουσιοδοτήσεων για την ανάπτυξη νέων βιομηχανικών εγκαταστάσεων.

4.5.

Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της ευρωπαϊκής μεταποίησης και, προκειμένου να δοθεί ώθηση στην απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε αυτές, με ειδικά προγράμματα για την προώθηση της αποτελεσματικής καινοτομίας και ψηφιοποίησης.

4.6.

Δεδομένου ότι η απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές θα απαιτήσει τεράστιες επενδύσεις, η ΕΟΚΕ προτείνει στα θεσμικά όργανα της ΕΕ να χρησιμοποιήσουν τόσο το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης όσο και το NextGeneration EU για την παροχή κατάλληλης στήριξης στη διαδικασία απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές.

4.7.

Οι υφιστάμενες υποδομές είναι ανεπαρκείς για τις αναγκαίες αλλαγές στη βιομηχανία και την κοινωνία, και η ΕΟΚΕ καλεί μετ’ επιτάσεως τις δημόσιες αρχές να δρομολογήσουν ένα πρόγραμμα με σκοπό τη διατήρηση και τη βελτίωση των υποδομών που απαιτούνται για την ομαλή ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών.

4.8.

Το υδρογόνο φαίνεται να είναι η καλύτερη επιλογή για την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές των κλάδων που είναι δύσκολο να μειώσουν τις εκπομπές τους και οι οποίοι δεν είναι επιλέξιμοι για πλήρη εξηλεκτρισμό. Η πρόσφατη πρωτοβουλία της ΕΕ για την Τράπεζα Υδρογόνου θα συμβάλει στην ορθή διάδοση αυτής της τεχνολογίας, από άποψη ποσότητας και τιμής. Ορισμένες περιφερειακές εμπειρίες καινοτομίας με το υδρογόνο είναι πολύ χρήσιμες, καθώς φέρνουν σε επαφή μεγάλες εταιρείες, ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια και μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

5.   Ο ρόλος της ψηφιοποίησης

5.1.

Η ψηφιοποίηση και η καινοτομία συμβάλλουν σημαντικά στην απαλλαγή της ευρωπαϊκής βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές. Μάλιστα, η βιομηχανία, στην οποία συγκλίνουν η ψηφιακή τεχνολογία και η φυσική παραγωγή αγαθών, μπορεί να θεωρηθεί βασικός παράγοντας στον ψηφιακό μετασχηματισμό και την απαλλαγή της βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές, καθώς ευνοεί τον εκσυγχρονισμό των βιομηχανικών διαδικασιών, προϊόντων και επιχειρηματικών μοντέλων, με θετικό αντίκτυπο στην παραγωγικότητα.

5.2.

Τεχνολογίες όπως οι αισθητήρες, η επικοινωνία μηχανής προς μηχανή, η ανάλυση δεδομένων και η ρομποτική δημιουργούν ευκαιρίες για τις μεταποιητικές επιχειρήσεις. Μέσω της βελτιστοποίησης της παραγωγής και της αυτοματοποίησης, οι νέες τεχνολογίες μπορούν να επιτρέψουν στις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να ανταγωνιστούν χώρες με παραδοσιακά χαμηλότερο κόστος παραγωγής.

5.3.

Πολλοί τομείς έχουν ήδη αυτοματοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό και επηρεάζονται περαιτέρω από τις ψηφιακές τεχνολογίες, για παράδειγμα η έξυπνη ρομποτική για συναρμολόγηση, οι υπολογιστές ελέγχου διαδικασιών στον τομέα των χημικών προϊόντων και η τρισδιάστατη εκτύπωση για την παραγωγή εξαρτημάτων και ανταλλακτικών. Το δεύτερο κύμα ψηφιακού μετασχηματισμού που βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη, το βιομηχανικό διαδίκτυο των πραγμάτων και τα μαζικά δεδομένα είναι πιθανό να είναι πιο ανατρεπτικό και μπορεί να προκαλέσει ανισότητες μεταξύ των εταιρειών και μεταξύ των περιφερειών της ΕΕ.

5.4.

Με τη βοήθεια της τεχνολογίας αισθητήρων, η παραγωγή μπορεί να παρακολουθείται και να βελτιστοποιείται, για παράδειγμα με τη συνεχή παρακολούθηση της χρήσης του εξοπλισμού παραγωγής, της εισροής ενέργειας, της ανάγκης για πρώτες ύλες και ανταλλακτικά, της ποιότητας των προϊόντων και των εκπομπών. Η ανάλυση των συλλεγόμενων δεδομένων μπορεί να παράσχει στην εταιρεία πληροφορίες σχετικά με το ποιες διαδικασίες λειτουργούν με τον βέλτιστο τρόπο και ποιες μπορούν να βελτιωθούν, καθώς και το κλιματικό αποτύπωμα.

5.5.

Η ψηφιοποίηση παρουσιάζει μεγάλες δυνατότητες όσον αφορά τη μείωση των επιπτώσεων της βιομηχανίας στο κλίμα, αλλά η ψηφιοποίηση και ο χειρισμός των δεδομένων πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την κλιματική σκοπιά.

6.   Επανειδίκευση και αναβάθμιση δεξιοτήτων

6.1.

Η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση πρέπει να θεωρηθούν ως ευκαιρία για τη δημιουργία και την προώθηση θέσεων εργασίας υψηλής ποιότητας, με παράλληλη προσέλκυση της πολυμορφίας στη βιομηχανία, και ιδίως με την αναζήτηση γυναικείων ταλέντων, την προώθηση του ανοίγματος σε ειδικευμένους εργαζομένους από τρίτες χώρες και την εντατική προσπάθεια να καταστεί η βιομηχανία ελκυστική για τους νέους.

6.2.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε έναν ευρύ κατάλογο πρωτοβουλιών που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού θεματολογίου δεξιοτήτων, συμπεριλαμβανομένου του ευρωπαϊκού συμφώνου για τις δεξιότητες και του ευρωπαϊκού έτους Δεξιοτήτων 2023. Θα δημιουργηθούν ή θα επεκταθούν συμπράξεις δεξιοτήτων. Θα συσταθούν ακαδημίες της βιομηχανίας των μηδενικών καθαρών εκπομπών για τη στήριξη προγραμμάτων αναβάθμισης των δεξιοτήτων και επανειδίκευσης σε στρατηγικούς κλάδους για την πράσινη μετάβαση. Οι κρατικές ενισχύσεις και τα σημαντικά έργα κοινού ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος θα πρέπει επίσης να παρέχουν πρόσθετους χρηματοδοτικούς πόρους για τη στήριξη των στόχων για τις δεξιότητες, ενώ ο προϋπολογισμός της ΕΕ και το NextGenerationEU παρέχουν ήδη 64,8 δισ. ευρώ για τη στήριξη του θεματολογίου δεξιοτήτων της ΕΕ. Ορισμένα τρέχοντα έργα, στο πλαίσιο του Erasmus+, όπως το ευρωπαϊκό θεματολόγιο δεξιοτήτων στον τομέα του χάλυβα (European Steel Skills Agenda — ESSA (4)), είναι πολύ ελπιδοφόρα.

6.3.

Ο κοινωνικός διάλογος είναι καίριας σημασίας για την ορθή διάδοση των νέων τεχνολογιών και τη διευκόλυνση της αποδοχής από την κοινωνία και τους εργαζομένους των μελλοντικών αλλαγών στις εργασιακές διαδικασίες.

6.4.

Ωστόσο, προκειμένου να αξιοποιηθούν πλήρως οι ψηφιακές τεχνολογίες στην παραγωγή, είναι σημαντικό να μην εστιάζουμε μόνο στην τεχνολογία, αλλά μάλλον να εξετάζουμε τις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς στο σύνολό τους. Για να καταστεί διαχειρίσιμη η ψηφιοποίηση απαιτούνται ψηφιακή στρατηγική και σχέδια δράσης.

6.5.

Η πρόκληση είναι να διασφαλιστεί ότι ο ψηφιακός μετασχηματισμός θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη κοινωνική πρόοδο και ότι κανείς δεν θα μείνει στο περιθώριο. Οι εργαζόμενοι πρέπει να είναι σε θέση να προβλέπουν τις συνέπειες των νέων τεχνολογικών εξελίξεων και να επηρεάζουν τις αποφάσεις των εργοδοτών μέσω βελτιωμένου δικαιώματος συμμετοχής. Οι συνέπειες των ψηφιακών τεχνολογιών πρέπει να συζητούνται και να καταλήγουν σε λύσεις κατόπιν διαπραγματεύσεων σε κάθε επίπεδο (εταιρικό, τομεακό, εθνικό και ευρωπαϊκό).

6.6.

Το εργατικό δυναμικό της ΕΕ πρέπει να επανειδικευτεί και να αναβαθμίσει τις δεξιότητές του με κατάλληλο τρόπο, προκειμένου να αποκτήσει τις νέες δεξιότητες που απαιτούνται για την κάλυψη των νέων απαιτήσεων των θέσεων εργασίας. Οι τρέχουσες δεξιότητες πρέπει να αξιολογηθούν, στο πλαίσιο του κοινωνικού διαλόγου, ως προς το κατά πόσον είναι πολύτιμες για τις μελλοντικές εξελίξεις.

6.7.

Η διατήρηση ενός ζωντανού και αποτελεσματικού κοινωνικού διαλόγου θα συμβάλει σίγουρα στην καλύτερη διάδοση και αποδοχή των νέων τεχνολογιών, ελαχιστοποιώντας το κοινωνικό κόστος.

---

(1)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ο ρόλος των τεχνολογιών απορρόφησης άνθρακα στην απαλλαγή της ευρωπαϊκής βιομηχανίας από τις ανθρακούχες εκπομπές» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (EE C 486 της 21.12.2022, σ. 53).

(2)  Νόμος του 2022 περί μείωσης του πληθωρισμού.

(3)  https://european-digital-innovation-hubs.ec.europa.eu/

(4)  https://www.estep.eu/essa/

Εισηγητής:

ο κ. Javier GARAT PÉREZ

Αίτηση γνωμοδότησης	Επιστολή της ισπανικής Προεδρίας του Συμβουλίου, 30.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	28.6.2023
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	38/6/1
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	155/0/0

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί τη στρατηγική σχετικά με την ενεργειακή μετάβαση του τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας στην ΕΕ (1). Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει την ανάγκη μείωσης των εκπομπών CO2, και υποστηρίζει πλήρως την αναζήτηση (εμπορικά ή άλλως) βιώσιμων και ανανεώσιμων ενεργειακών εναλλακτικών λύσεων, καθώς και τη μείωση της ενεργειακής εξάρτησης από τρίτες χώρες. Η ΕΟΚΕ καλεί την κοινωνία, τις επιχειρήσεις και ιδίως τον τομέα της αλιείας να συμβάλουν στην επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050.

1.2.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι ο τομέας της αλιείας αποτελεί μέρος της λύσης για τον μετριασμό των επιπτώσεων που έχει η κλιματική αλλαγή: οι αλιείς παρέχουν μία από τις υγιεινότερες ζωικές πρωτεΐνες με ένα από τα χαμηλότερα αποτυπώματα άνθρακα. Μάλιστα, σύμφωνα με τα στοιχεία της διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη, οι εκπομπές από τον τομέα ανέρχονται σε ποσοστό μεταξύ 0,1 % και 0,5 % του παγκόσμιου συνόλου το 2023. Ειδικότερα, ο ευρωπαϊκός στόλος έχει μειώσει τις εκπομπές του κατά 50 % από το 1990 (2). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποτελεί βασικό στρατηγικό τομέα για την κοινωνία μας και είναι απαραίτητος για την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού και την προώθηση της υγιεινής διατροφής. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ ζητεί να συνεχίσουν να καταβάλλονται προσπάθειες για την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης και τη μείωση των εκπομπών.

1.3.

Η ΕΟΚΕ ζητεί ένα κατάλληλο και ρεαλιστικό χρονοδιάγραμμα απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές, στο οποίο θα συμβαδίζουν οι τεχνολογικές, υλικοτεχνικές και νομοθετικές εξελίξεις. Το αντίθετο θα έχει ως αποτέλεσμα δυσανάλογη αύξηση του κόστους (το οποίο δεν μπορεί να μετακυλιστεί στις τιμές πώλησης των ιχθύων, καθώς θα τους καθιστούσε προϊόν πολυτελείας), επιχειρηματικές ζημίες, επισφάλεια και ανεργία. Το κόστος της μετάβασης δεν θα πρέπει να είναι επαχθές για τους εργοδότες και τους εργαζομένους στους διάφορους θαλάσσιους τομείς ούτε να αφήνει κανέναν στο περιθώριο.

1.4.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι η ανάπτυξη και η παγκόσμια διαθεσιμότητα εναλλακτικών και καινοτόμων πράσινων τεχνολογιών, νέων καυσίμων και πηγών ενέργειας με ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση την οποία αντιμετωπίζει ο τομέας της αλιείας. Η ανάπτυξη των εν λόγω καυσίμων και των αναγκαίων υποδομών είναι καίριας σημασίας για την επίτευξη της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές. Η ΕΟΚΕ θεωρεί τον υβριδισμό ως ενδιάμεση λύση, ακόμη και αν δεν συνεπάγεται την άμεση εγκατάλειψη των ορυκτών καυσίμων.

1.5.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι μια δέσμη ενεργειακών λύσεων μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τις ευρωπαϊκές και τις εθνικές διοικήσεις για την αντιμετώπιση των κλιματικών προκλήσεων. Σήμερα το 100 % των αλιευτικών σκαφών κινείται χάρη στο ντίζελ. Σύμφωνα με τους ειδικούς, τα ανανεώσιμα καύσιμα μη φυτικής προέλευσης και χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών είναι η πλέον βιώσιμη εναλλακτική λύση βραχυπρόθεσμα για την απομάκρυνση του αλιευτικού τομέα από τα ορυκτά καύσιμα, μολονότι σήμερα οι τιμές τους είναι ουσιαστικά διπλάσιες από του ντίζελ και η διαθεσιμότητά τους εξακολουθεί να είναι πολύ χαμηλή. Ενώ οι αερομεταφορές ακολουθούν χωριστή πορεία με την ανάπτυξη βιώσιμων καυσίμων αεροσκαφών και δεδομένου ότι άλλες τεχνολογίες, όπως το υδρογόνο και η ηλεκτρική ενέργεια, είναι καταλληλότερες για τομείς όπως η ναυτιλία και οι οδικές μεταφορές αντίστοιχα από ό,τι για τα αλιευτικά σκάφη, η ΕΟΚΕ ζητεί ένα σαφές πολιτικό μήνυμα που θα εξασφαλίζει την προτεραιότητα των αλιευτικών σκαφών σε αυτά τα υποκατάστατα καυσίμου έναντι της ναυτιλίας και των οδικών μεταφορών. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι, όσο δεν αναπτύσσονται αυτά τα εναλλακτικά καύσιμα, δεν μπορούν να επιτευχθούν οι φιλόδοξοι στόχοι που ορίζονται τόσο στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία όσο και στη δέσμη μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 % (3).

1.6.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι το τεράστιο κόστος της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές ενός τομέα που είναι δύσκολο να εξηλεκτριστεί, όπως η αλιεία, υπερβαίνει κατά πολύ το πεδίο εφαρμογής της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης. Το διακύβευμα είναι πώς να διατηρηθεί ζωντανός ο αλιευτικός τομέας και η συμβολή του στην επισιτιστική ασφάλεια. Είναι σημαντικό να υπάρχει θεσμική στήριξη και ειδικά μέτρα χρηματοδότησης και δανειοδότησης για όλα τα κράτη μέλη και τους στόλους τους. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για τους υφιστάμενους περιορισμούς του Ευρωπαϊκού Ταμείου Θάλασσας, Αλιείας και Υδατοκαλλιέργειας (ΕΤΘΑΥ), το οποίο, όπως αναγνωρίζεται από την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, δεν εξυπηρετεί την υλοποίηση αυτής της μετάβασης. Επιπλέον, προκειμένου να καλυφθεί το εν λόγω κόστος, η ΕΟΚΕ ζητεί να διερευνηθεί το ενδεχόμενο χρήσης και άλλων πηγών χρηματοδότησης, όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, η χρήση των δασμολογικών εισπράξεων για τη συνοριακή προσαρμογή άνθρακα και η κινητοποίηση πόρων που σχετίζονται με τη φορολογία της ενέργειας, με την ανακατανομή τους στον τομέα της αλιείας. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι ο ευρωπαϊκός στόλος είναι κατά μέσο όρο 31,5 ετών (4) και καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προτείνει τη δημιουργία ταμείου έκτακτης ανάγκης για την επιτάχυνση της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές. Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης μεγαλύτερη συμπληρωματικότητα μεταξύ των υφιστάμενων πολιτικών και των ταμείων συνοχής και περιφερειακής ανάπτυξης, προκειμένου να διευκολυνθεί η διοχέτευση των πόρων και να αποφευχθεί ο ανταγωνισμός μεταξύ των περιφερειών.

1.7.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι οποιαδήποτε αλλαγή στην πηγή ενέργειας θα απαιτήσει νέα σκάφη με εξολοκλήρου νέο σχεδιασμό και μεγαλύτερη χωρητικότητα επί του σκάφους («ολική χωρητικότητα») για την εγκατάσταση των νέων μηχανημάτων. Ωστόσο, ο ορισμός και τα όρια της αλιευτικής ικανότητας που καθορίζονται στην κοινή αλιευτική πολιτική παρεμποδίζουν την πρόοδο αυτή. Συνεπώς, η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επανεξετάσει τον ορισμό της αλιευτικής ικανότητας προκειμένου να είναι δυνατή η εφαρμογή νέων τεχνολογιών που σχετίζονται με την ενεργειακή μετάβαση.

1.8.

Η ΕΟΚΕ ζητεί, μέχρι να καταστούν διαθέσιμες στο εμπόριο οι νέες τεχνολογίες πρόωσης και το νομοθετικό πλαίσιο να επιτρέψει τον εκσυγχρονισμό, την εγκατάσταση και τη χρήση των τεχνολογιών αυτών, να μην επιβάλει η ΕΕ φόρους στα καύσιμα (ντίζελ) που χρησιμοποιούνται για αλιευτικές δραστηριότητες.

1.9.

Η ΕΟΚΕ συγχαίρει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την πρόταση θέσπισης της νέας πολυμερούς σύμπραξης για την ενεργειακή μετάβαση. Η ΕΟΚΕ θεωρεί απαραίτητη τη διαβούλευση όχι μόνο με τον τομέα της αλιείας, αλλά και με τις συνδικαλιστικές οργανώσεις των εργαζομένων, τους τεχνικούς εμπειρογνώμονες, τα ναυπηγεία, τους μηχανικούς και τους λιμένες για την εξεύρεση συγκεκριμένων, πρακτικών και βιώσιμων λύσεων. Η ΕΟΚΕ ζητεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ικανότητας κατασκευής αλιευτικών σκαφών φιλικών προς το περιβάλλον. Ένα τέτοιο σχέδιο θα πρέπει να προβλέπει ιδιαίτερα ευνοϊκή φορολογική μεταχείριση για τα ναυπηγεία.

1.10.

Ειδικότερα, η ΕΟΚΕ ζητεί την προώθηση πιλοτικών έργων για νέες πηγές ενέργειας, τη δημιουργία καινοτόμων αξιακών αλυσίδων του θαλάσσιου κλάδου, τη μέριμνα για την εξοικείωση των χρηστών με νέες, άγνωστες για αυτούς τεχνολογίες, τη δημιουργία βιώσιμων θέσεων εργασίας χάρη στην ανάπτυξη μιας νέας βιομηχανικής δραστηριότητας και την ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας. Η ΕΟΚΕ ζητεί επιπλέον να διατεθούν πόροι ώστε τα πληρώματα να μπορούν να χειρίζονται τις νέες τεχνολογίες επί του σκάφους με ασφαλή και αποτελεσματικό τρόπο. Ο μόνος τρόπος για τη δίκαιη αντιμετώπιση των επιπτώσεων της μετάβασης είναι να αποφευχθεί η δυσανάλογη επιβάρυνση των εργαζομένων ή των επιχειρήσεων.

1.11.

Η ΕΟΚΕ επιθυμεί να αξιοποιήσει την ευκαιρία της παρούσας διερευνητικής γνωμοδότησης για να εντάξει το πρόβλημα της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές σε ένα ευρύτερο στρατηγικό πλαίσιο. Στο τελευταίο κεφάλαιο περιγράφεται ένα όραμα για το μέλλον ενός βιώσιμου αλιευτικού τομέα στην ΕΕ, το οποίο θα πρέπει να καθοδηγεί τις μελλοντικές εργασίες της ΕΟΚΕ.

2.   Ιστορικό

2.1.

Στις 21 Φεβρουαρίου 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε τη στρατηγική για την ενεργειακή μετάβαση του τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας στην ΕΕ. Στη στρατηγική τονίζεται η ανάγκη μείωσης της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και μετάβασης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών το συντομότερο δυνατόν, σύμφωνα με τις φιλοδοξίες της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας για επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας στην ΕΕ έως το 2050.

2.2.

Η Επιτροπή επισημαίνει ότι η ενέργεια αποτελεί μία από τις κύριες συνιστώσες των λειτουργικών δαπανών του τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας στην ΕΕ. Η αύξηση των τιμών της ενέργειας είχε ως αποτέλεσμα οι τιμές του πετρελαίου εσωτερικής καύσης πλοίων να υπερδιπλασιαστούν το 2022 σε σύγκριση με τις μέσες τιμές του 2021, θέτοντας την οικονομική βιωσιμότητα του στόλου της ΕΕ και των ενωσιακών δραστηριοτήτων υδατοκαλλιέργειας υπό τεράστια πίεση. Στο πλαίσιο αυτό, περί το 40 % του στόλου παράκτιας αλιείας, το 66 % του στόλου υπερπόντιας αλιείας και το 87 % του στόλου μεγάλων αποστάσεων δεν ήταν κερδοφόρα για τις τιμές ενέργειας του 2022. Ως εκ τούτου, για να συνεχίσει να λειτουργεί, μεγάλο μέρος του τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας χρειάστηκε χρηματοδοτική στήριξη από τα κράτη μέλη και από τα διαθέσιμα χρηματοδοτικά μέσα της ΕΕ.

2.3.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπογραμμίζει, στο πλαίσιο αυτό, τη δομική τρωτότητα του τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας στην ΕΕ. Για να αλλάξει αυτή η κατάσταση, η ανακοίνωση προτείνει διάφορες γραμμές δράσης: — καινοτόμες τεχνολογίες και πρακτικές για την ενεργειακή μετάβαση, — κανονιστικό και δημοσιονομικό πλαίσιο για την αλιεία κατάλληλο για την ενεργειακή μετάβαση, — προσδιορισμό και αντιμετώπιση των προκλήσεων και των εμποδίων της ενεργειακής μετάβασης, — διευκόλυνση της ενεργειακής μετάβασης στον τομέα της αλιείας: δημιουργία πλατφορμών και κατάρτιση μελετών.

3.   Γενικές παρατηρήσεις

Εκπομπές

3.1.

Η ΕΟΚΕ συμμερίζεται τη δέσμευση για ουδέτερο αποτύπωμα άνθρακα έως το 2050 και τονίζει την ανάγκη να επιταχυνθεί η ενεργειακή μετάβαση και η απαλλαγή του αλιευτικού τομέα από τις ανθρακούχες εκπομπές. Η μετάβαση αυτή πρέπει να είναι ισορροπημένη, ώστε το βάρος της προσαρμογής να κατανεμηθεί σε όλες τις επιχειρήσεις κατά τρόπο που να μην στρεβλώνει τη λειτουργικότητα. Επιπλέον, πρέπει να μπορεί να εφαρμοστεί και να λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του στόλου (ιδίως το μέγεθος και τη λειτουργία του σκάφους), ώστε η παραγωγική δομή να έχει την ικανότητα υιοθέτησης νέων τεχνολογιών για την ένταξη νέων μεθόδων κίνησης.

3.2.

Ενώ οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από τον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών αυξήθηκαν παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια, οι εκπομπές από τον αλιευτικό στόλο της ΕΕ έχουν μειωθεί έως και κατά 50 % (5) χάρη στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης (βλέπε παραδείγματα στα σημεία 4.11 και 4.12) και στη μείωση του μεγέθους του στόλου. Όσον αφορά το τελευταίο σημείο, παρά τις διευρύνσεις της ΕΕ, ο αριθμός των σκαφών της ΕΕ το 2020 ήταν 73 716 (6) έναντι 103 834 το 1996, δηλαδή 30 000 λιγότερα αλιευτικά σκάφη μέσα σε μια εικοσιπενταετία, με μόλις 56 111 ενεργά σκάφη (75 % κάτω των 12 μέτρων). Οι αριθμοί για την Ευρώπη συρρικνώνονται ακόμη περισσότερο έναντι των παγκόσμιων, καθώς ο παγκόσμιος στόλος εκτιμάτο σε 4,1 εκατομμύρια αλιευτικά σκάφη το 2020 (7). Εκτιμάται ότι, με 564 000 σκάφη, η Κίνα διαθέτει τον μεγαλύτερο αλιευτικό στόλο στον κόσμο. Όσον αφορά την αλιευτική παραγωγή, η Κίνα αντιπροσώπευε σχεδόν το 15 % των παγκόσμιων αλιευμάτων το 2020, ενώ η ΕΕ αντιπροσωπεύει το 4 % των παγκόσμιων αλιευμάτων. Με βάση τα ανωτέρω, είναι ζωτικής σημασίας να διατηρηθεί ένας σύγχρονος και ανταγωνιστικός ευρωπαϊκός αλιευτικός στόλος.

3.3.

Για την αξιολόγηση της προόδου όσον αφορά τη μείωση των εκπομπών CO2 από τον στόλο, η ΕΟΚΕ θεωρεί απαραίτητο να καθοριστεί ένα έτος αναφοράς που δεν θα θέτει σε μειονεκτική μοίρα τον τομέα, θα αναγνωρίζει τις προσπάθειές του και θα συνεχίζει να προωθεί την ουδετερότητα. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει την πρόοδο του στόλου της ΕΕ στην πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα από το 1990. Ως εκ τούτου, θεωρεί ότι ο ορισμός του 2005 ή του 2008 ως έτους αναφοράς για τη μείωση των εκπομπών στον τομέα της αλιείας, απλώς δεν θα αναγνώριζε την πρόοδο που έχει σημειωθεί και θα έβλαπτε τον κλάδο, δεδομένων των ιδιαιτεροτήτων και των περιορισμών που συνδέονται με τον αλιευτικό κλάδο.

Μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας χαμηλών ή μηδενικών ανθρακούχων εκπομπών

3.4.

Ο τομέας της αλιείας εξαρτάται πλήρως από τα ορυκτά καύσιμα, γεγονός που σημαίνει ότι οποιαδήποτε λύση πρέπει να εξετάζεται μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Ωστόσο, δεδομένης της ανάγκης να καταπολεμηθεί η κλιματική αλλαγή και να αξιοποιηθεί η τεχνολογική πρόοδος σε άλλους τομείς, πρέπει να δρομολογηθεί επειγόντως η αναζήτηση λύσεων για τον τομέα της αλιείας, με τη στήριξη ενός ταμείου έκτακτης ανάγκης για την επιτάχυνση της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές.

3.5.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει, ως πιο ρεαλιστικά μέτρα βραχυπρόθεσμα, τις μεικτές λύσεις, όπως την εισαγωγή υβριδικών κινητήρων, τις υφιστάμενες τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ηλιακή, αιολική, ηλεκτρική) με συμπληρωματικό ή βοηθητικό τρόπο, καθώς και τη χρήση προηγμένων εναλλακτικών καυσίμων (που δεν παράγονται από καλλιέργειες τροφίμων και ζωοτροφών).

3.6.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ιδίως τα ανανεώσιμα καύσιμα χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών λόγω της συμβατότητάς τους με τους συμβατικούς κινητήρες εσωτερικής καύσης και με τα υφιστάμενα συστήματα εφοδιασμού και την παραγωγή τους. Επιπλέον, η διανομή τους μπορεί να πραγματοποιείται με τη χρήση υφιστάμενων βιομηχανικών εγκαταστάσεων, όπως τα διυλιστήρια. Επίσης, αυξάνουν την ενεργειακή ανεξαρτησία της Ευρώπης, καθώς για την παραγωγή τους χρησιμοποιούνται εγχώριες πρώτες ύλες, σε αντίθεση με το πετρέλαιο ή τα ορυκτά που απαιτούνται για την παραγωγή συσσωρευτών. Αυτά τα καύσιμα δημιουργούν επίσης μεγάλες ευκαιρίες για τη δημιουργία θέσεων εργασίας και βιομηχανικού πλούτου, ενώ ο ρόλος τους μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για την ώθηση της οικονομίας της Ευρώπης. Ωστόσο, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα ανανεώσιμα καύσιμα χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών είναι σήμερα ακριβότερα από το πετρέλαιο ντίζελ και η διαθεσιμότητά τους εξακολουθεί να είναι πολύ χαμηλή.

3.7.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι ορισμένες από τις νέες εναλλακτικές πηγές πρόωσης, όπως η ηλεκτρική ενέργεια, είχαν ακριβύνει ήδη πριν από την απρόκλητη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Συνεπώς, η ΕΕ πρέπει να λάβει υπόψη ότι η μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα σε άλλες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν οδηγεί πάντα σε χαμηλότερο κόστος.

Ανάγκη ανανέωσης του στόλου και ενδεδειγμένοι μηχανισμοί χρηματοδότησης

3.8.

Εκτός από την ανάγκη κάλυψης των κενών σε τεχνολογικές γνώσεις και καινοτομία, υπάρχει ένας περιοριστικός παράγοντας που είναι εγγενής στον σημερινό ευρωπαϊκό αλιευτικό στόλο, το γεγονός ότι οι μέσοι όροι ηλικίας των σκαφών υπερβαίνουν τα 30 έτη. Αυτό εμποδίζει τις ναυτιλιακές εταιρείες να σχεδιάσουν το μεγαλύτερο μέρος των ενδεχόμενων επενδύσεων εκσυγχρονισμού. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η απλή αλλαγή κινητήρα δεν είναι ούτε επαρκής ούτε εφικτή σε τόσο παλαιά σκάφη. Αυτό καθιστά απαραίτητη την κατάστρωση ενός σχεδίου ανανέωσης του στόλου της ΕΕ, που θα δώσει τη δυνατότητα να ολοκληρωθεί η δημιουργία μιας βιώσιμης αλιείας με σύγχρονα σκάφη, του 21ου αιώνα. Η στρατηγική αυτή θα συμβάλει επίσης στη βελτίωση των κοινωνικοοικονομικών προοπτικών του στόλου.

3.9.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την κατάρτιση ενός ειδικού οδηγού και μιας ειδικής βάσης δεδομένων σχετικά με τις χρηματοδοτήσεις και τα χρηματοδοτικά μέσα της ΕΕ για την ενεργειακή μετάβαση. Ωστόσο, το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» της ΕΕ δεν προβλέπει επί του παρόντος καμία ανακοίνωση υποβολής προτάσεων ειδικά για την αλιεία. Επιπλέον, υπάρχουν ισχυροί χρηματοδοτικοί περιορισμοί στο πλαίσιο του νέου ΕΤΘΑΥ, καθώς παρέχει μόνο χαμηλά ποσοστά στήριξης για επενδύσεις σε στόλους και οι επιδοτήσεις εξαρτώνται από το μέγεθος των σκαφών (π.χ. τα μέτρα χρηματοδότησης για την αντικατάσταση κινητήρων περιορίζονται σε σκάφη μικρότερα των 24 m). Επιπλέον, η χρηματοδότηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από παράγοντες όπως η ισορροπία του στόλου, η απουσία σοβαρών παραβάσεων και η αλιευτική ικανότητα, η οποία δυστυχώς εξακολουθεί να μη μετράται σωστά. Με βάση τα ανωτέρω, η ΕΟΚΕ θεωρεί απαραίτητη τη δημιουργία ειδικού ταμείου και πιστώσεων για τον εκσυγχρονισμό και την ανανέωση του στόλου.

Εμπόδια στην ενεργειακή μετάβαση

3.10.

Κατά γενικό κανόνα, οι εναλλακτικές πηγές ενέργειας απαιτούν περισσότερο χώρο και συνιστούν πρόσθετο κίνδυνο για την ασφάλεια επί του σκάφους. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον ναυτιλιακό κλάδο, ο τομέας της αλιείας έχει να αντιμετωπίσει περιορισμούς χωρητικότητας στην ΕΕ όσον αφορά την ολική χωρητικότητα (χώρο), γεγονός που καθιστά ακόμη δυσκολότερη την εγκατάσταση στα σκάφη νέων τεχνολογιών και την πραγματοποίηση επενδύσεων. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η εφαρμογή ορισμένων τεχνολογιών για απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές στα αλιευτικά σκάφη μικρής κλίμακας είναι ακόμη πιο δύσκολη.

3.11.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι ο ανεπαρκής ορισμός της αλιευτικής ικανότητας στην κοινή αλιευτική πολιτική (ΚΑλΠ) δυσχεραίνει όχι μόνο τον εκσυγχρονισμό του στόλου για την εγκατάσταση νέων τεχνολογιών εν γένει, αλλά και τις κοινωνικές βελτιώσεις και τις βελτιώσεις ασφαλείας. Ο χώρος επί του σκάφους που προορίζεται για την κουζίνα, τις καμπίνες, τις τουαλέτες ή τους χώρους αναψυχής, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με την ικανότητα αλίευσης ή αποθήκευσης ιχθύων, προσμετράται επί του παρόντος στην αλιευτική ικανότητα. Η ΚΑλΠ έρχεται σε σαφή αντίθεση με τις απαιτήσεις που ορίζονται στην κοινωνική νομοθεσία (8), όπως είναι η σύμβαση C188 της ΔΟΕ για την εργασία στον τομέα της αλιείας.

3.12.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η στρατηγική για την ενεργειακή μετάβαση θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τους παράγοντες αυτούς και συνεπώς να προτείνει αναθεώρηση των μέτρων για τη χωρητικότητα, ώστε να καταστεί δυνατή η εγκατάσταση νέων τεχνολογιών και ο εκσυγχρονισμός του στόλου. Τα νέα μέτρα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν είναι η «καθαρή χωρητικότητα» ή οι μεθοδολογίες που χρησιμοποιούνται στη Νορβηγία και την Ισλανδία, που αποκλείουν από τον υπολογισμό τούς χώρους που προορίζονται για αναψυχή και ανάπαυση των εργαζομένων σε συνάρτηση με παράγοντες όπως η χορηγούμενη ποσόστωση ή το μέγεθος του σκάφους. Η αναθεώρηση αυτή θα καταστήσει επιπλέον ευκολότερο το να συμπεριληφθούν οι βελτιώσεις των συνθηκών διαβίωσης που απαιτούνται για να καταστεί ο τομέας ελκυστικότερος για το νεανικό εργατικό δυναμικό, να αντιμετωπιστεί το χάσμα μεταξύ των γενεών και να διευκολυνθεί η ένταξη των γυναικών στον τομέα της αλιείας.

Φορολόγηση των παραδοσιακών καυσίμων

3.13.

Δεδομένου ότι μια νέα κατασκευή θα συνιστούσε οικονομικό κίνδυνο για τους πλοιοκτήτες της ΕΕ, η ΕΟΚΕ ζητεί την υιοθέτηση πολιτικών που θα παρέχουν ασφάλεια δικαίου στις πλοιοκτήτριες εταιρείες. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να παγώσει η θέσπιση νέων φόρων στο παραδοσιακό αλιευτικό καύσιμο (ντίζελ), μέχρι να είναι διαθέσιμες στο εμπόριο οι νέες τεχνολογίες πρόωσης και καυσίμων και να θεσπιστούν πλήρως τα νομοθετικά πλαίσια για την αντιμετώπιση των αναγκαίων ανακαινίσεων· το αντίθετο μόνο θα έβλαπτε τον τομέα.

Σύμπραξη για μια ενεργειακή μετάβαση στους τομείς της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας της ΕΕ

3.14.

Ο κλάδος δεν διαθέτει κατευθυντήριες γραμμές, ούτε από τους παρόχους τεχνολογίας ούτε από τους φορείς χάραξης πολιτικής, όσον αφορά την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσει για την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να συγκροτήσει ομάδα εμπειρογνωμόνων για την παροχή συμβουλών σχετικά με τις διάφορες διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις, τις μελλοντικές εξελίξεις, την αγορά κ.λπ. Θα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό να προσδιοριστούν οι τεχνολογίες που λειτουργούν καλύτερα για κάθε τμήμα του στόλου και κάθε περιφέρεια, καθώς ενδέχεται να είναι αναγκαίος ο συνδυασμός διαφορετικών πηγών ενέργειας. Επιπλέον, θα είναι χρήσιμο να πραγματοποιηθούν εκστρατείες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για την αλυσίδα του θαλάσσιου κλάδου με σκοπό την παροχή κινήτρων για την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές.

Γαλάζια οικονομία

3.15.

Η γαλάζια οικονομία καλύπτει όλες τις οικονομικές δραστηριότητες που εξαρτώνται από τη θάλασσα. Οι διάφοροι τομείς που απαρτίζουν τη γαλάζια οικονομία είναι αλληλεξαρτώμενοι (αλιεία, βιοτεχνολογία, ναυτιλία, θαλάσσιες μεταφορές, υδατοκαλλιέργεια, ναυπηγεία, αλυσίδα εφοδιασμού, εφοδιαστική και μεταφορές), εφόσον βασίζονται σε κοινές αρμοδιότητες και κοινές υποδομές (λιμένες, δίκτυα εφοδιαστικής και διανομή ηλεκτρικής ενέργειας) και στη βιώσιμη χρήση των θαλάσσιων πόρων. Η ΕΟΚΕ τονίζει την ανάγκη να εφαρμοστεί μια ολιστική στρατηγική απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές και να εξευρεθούν συνέργειες μεταξύ των διαφόρων κρίκων της αλυσίδας. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ ζητεί επαρκείς ανθρώπινους πόρους και δεξιότητες για τον σχεδιασμό, την κατασκευή και τη λειτουργία σύγχρονων σκαφών. Η προσέλκυση ειδικευμένου εργατικού δυναμικού είναι απαραίτητη.

4.   Ειδικές παρατηρήσεις

Προηγμένα καύσιμα

4.1.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει το δυναμικό των προηγμένων καυσίμων που δεν παράγονται από καλλιέργειες τροφίμων και ζωοτροφών στο πεδίο της κυκλικής οικονομίας, της καταπολέμησης της μείωσης του πληθυσμού στις αγροτικές παράκτιες περιοχές και, φυσικά, της ενίσχυσης της ενεργειακής ανεξαρτησίας της ΕΕ. Πράγματι, σύμφωνα με τους στόχους της ΕΕ για ουδετερότητα ως προς τις εκπομπές CO2, οι καθαρές εκπομπές CO2 των εν λόγω εναλλακτικών καυσίμων κατά την καύση εντός των κινητήρων μπορούν να γίνουν μηδενικές σε περίπτωση παραγωγής τους με ηλεκτρική ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές.

4.2.

Για διάφορους λόγους, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή περιορίζει τη χρήση βιοκαυσίμων φυτικής προέλευσης, κάτι που η ΕΟΚΕ έχει επικροτήσει σε διάφορες γνωμοδοτήσεις της. Ωστόσο, δεν υπάρχει σαφής στρατηγική για την ανάπτυξη και την καθιέρωση εναλλακτικών καυσίμων, τα οποία θα ήταν σημαντικά όχι μόνο για τον τομέα της αλιείας αλλά και για άλλους κλάδους. Υπάρχει επίσης έλλειψη ιεράρχησης ως προς το ποιοι από τους τομείς που είναι δύσκολο να απαλλαγούν από τις ανθρακούχες εκπομπές (στους οποίους συγκαταλέγεται η αλιεία) θα πρέπει να έχουν κατά προτεραιότητα πρόσβαση στα εν λόγω καύσιμα. Αυτό περιπλέκει τις προσπάθειες του αλιευτικού τομέα για την όσο το δυνατόν ταχύτερη προώθηση της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι τα ανανεώσιμα καύσιμα χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών αποτελούν μια επιλογή κοινής λογικής στην πορεία προς την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές τομέων που είναι δύσκολο να εξηλεκτριστούν, όπως η αλιεία. Τα προηγμένα εναλλακτικά καύσιμα που δεν παράγονται από καλλιέργειες τροφίμων και ζωοτροφών θα είναι πιο ακριβά, λόγω ελλείψεων και απαιτητικότερης τεχνολογίας. Προς τούτο, όπως έχει ήδη τονίσει η ΕΟΚΕ (9), η διαφορά τιμής μεταξύ των ορυκτών και των εναλλακτικών καυσίμων πρέπει να γεφυρωθεί και τα καθαρότερα καύσιμα να καταστούν οικονομικά προσιτότερα και ευρέως διαθέσιμα.

4.3.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι το βιοντίζελ που χρησιμοποιείται σήμερα προέρχεται από καλλιέργειες (φοινικελαίου, κράμβης, σόγιας και ηλίανθου) που δεν θα επαρκούσαν για πλήρη απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές· επιπλέον, δεν υπάρχει αρκετή πρώτη ύλη. Η (μη διαθέσιμη ακόμη) λύση θα ήταν η ανάμειξη του σημερινού πετρελαίου ντίζελ με αυξανόμενες ποσότητες ηλεκτροντίζελ, ενός συνθετικού καυσίμου το οποίο κατασκευάζεται από πράσινο βασισμένο στην ηλεκτρική ενέργεια υδρογόνο και δεσμευμένο CO2. Τα εν λόγω συνθετικά καύσιμα παράγονται από διοξείδιο του άνθρακα το οποίο έχει προηγουμένως δεσμευτεί από την ατμόσφαιρα ή από βιομηχανικές διεργασίες που παράγουν CO2, προτού αυτό απελευθερωθεί.

4.4.

Αρχικά, τα βιώσιμα προηγμένα καύσιμα δεν θα παράγονται σε επαρκείς ποσότητες ώστε να ανταποκρίνονται στη ζήτηση του αλιευτικού κλάδου. Εκτιμάται ότι θα παράγονται 50 μεγατόνοι παγκοσμίως το 2050 (οι θαλάσσιες μεταφορές καταναλώνουν σήμερα 300 μεγατόνους περίπου και οι βαριές οδικές μεταφορές 900 μεγατόνους περίπου). Ωστόσο, μέχρι τότε, αναμένεται ότι τα φορτηγά θα είναι ηλεκτροκίνητα, οπότε θα είναι αναμενόμενο το σύνολο να προορίζεται για τα πλοία. Το 2020, ο τομέας της αλιείας στην Ευρώπη κατανάλωσε περί τα 1 900 εκατομμύρια λίτρα πετρελαίου εσωτερικής καύσης πλοίων. Πρέπει να ληφθούν πολιτικές αποφάσεις για να διασφαλιστεί ότι θα πραγματοποιηθεί η εν λόγω ιεράρχηση προτεραιοτήτων.

4.5.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ ζητεί την επιτάχυνση της ανάπτυξης και της παραγωγής προηγμένων καυσίμων που δεν βασίζονται σε καλλιέργειες τροφίμων και ζωοτροφών (10), καθώς και τη λήψη σαφούς πολιτικής απόφασης που θα δίνει στα αλιευτικά σκάφη την κατά προτεραιότητα πρόσβαση σε αυτά τα προηγμένα καύσιμα σε προσιτή τιμή.

Εναλλακτικές της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές: εναλλακτικά προωστικά συστήματα

4.6.

Διάφορες πρωτοβουλίες στον τομέα της ενέργειας έχουν αναπτυχθεί παγκοσμίως· ωστόσο, οι περισσότερες είναι πιλοτικά έργα που έχουν ως επακόλουθο ορισμένες προκλήσεις όσον αφορά την εγκατάσταση και τη χρήση τους στον τομέα της αλιείας. Μια άλλη πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπιστεί είναι η ανάγκη ανάπτυξης υποδομών στην Ευρώπη και στους αλιευτικούς λιμένες τρίτων χωρών για την επαναφόρτιση αλιευτικών σκαφών, παρομοίως με ό,τι συμβαίνει με τα χερσαία οχήματα. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ επικροτεί τα πιλοτικά έργα που δρομολογήθηκαν για τη φόρτιση στα ανοιχτά μέσω της χρήσης πλωτήρων ή αιολικών πάρκων (11). Με τον τρόπο αυτό, ένα ηλεκτρικό ή υβριδικό σκάφος θα είναι σε θέση να επαναφορτίζει τις μπαταρίες του χωρίς να χρειάζεται να προσεγγίσει τον λιμένα.

4.7.

Το υγροποιημένο φυσικό αέριο (ΥΦΑ) ως καύσιμο πλοίων αποτελεί ήδη πραγματικότητα καθώς παράγεται και διαθέτει υποδομές, ιδίως στην Ευρώπη. Ωστόσο, μια πρόσφατη μελέτη (12) δείχνει ότι, παρόλο που οι κινητήρες ΥΦΑ εκπέμπουν 25 % λιγότερο CO2 από το πετρέλαιο ντίζελ ανά μονάδα ισχύος κινητήρα, το αέριο αυτό αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από μεθάνιο, οι επιπτώσεις του οποίου στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι πολύ υψηλότερες από αυτές του CO2. Στη μελέτη εκτιμάται ότι, σε μια περίοδο 100 ετών, τα οφέλη από τη χρήση του ΥΦΑ όσον αφορά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου θα είναι μόλις 15 %. Για τον λόγο αυτό, το ΥΦΑ αποτελεί σημαντικό βήμα προόδου, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί οριστική λύση μακροπρόθεσμα. Επιπλέον, θα πρέπει να αναμειγνύεται με βιομεθάνιο και e-μεθάνιο, ανεπαρκή και ακριβά καύσιμα. Οι δεξαμενές είναι τρεις φορές μεγαλύτερες από τις κανονικές και τοποθετούνται στο κατάστρωμα, προκαλώντας προβλήματα χωρητικότητας και ασφάλειας.

4.8.

Αν και η αμμωνία δεν αποτελεί βιώσιμη εναλλακτική λύση ως μέσο πρόωσης, η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τη σημασία της στη διαδικασία απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές. Η ψύξη με αμμωνία χρησιμοποιείται ευρέως σε μεγάλα αλιευτικά σκάφη, ιδίως σε εκείνα που καταψύχουν ή κατεργάζονται τα αλιεύματά τους επί του σκάφους. Αυτή η πηγή ενέργειας είναι φιλική προς το περιβάλλον, διότι δεν έχει γνωστή επίδραση στη στιβάδα του όζοντος. Ωστόσο, πρόκειται για αέριο και, ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να ενισχυθεί η ασφάλεια των αλιευτικών σκαφών και η πρόληψη των διαρροών.

4.9.

Ούτε η χρήση υδρογόνου (H2) φαίνεται βιώσιμη στον τομέα της αλιείας, και μάλιστα είναι δύσκολη για τα εμπορικά σκάφη. Η κύρια αιτία είναι ότι θα απαιτούνταν δεξαμενές αποθήκευσης τέσσερις φορές μεγαλύτερες απ’ ό,τι για τα ορυκτά καύσιμα. Ωστόσο, αξίζουν ιδιαίτερη μνεία οι κινητήρες με κυψέλες καυσίμου που τροφοδοτούνται με υδρογόνο. Πρόκειται για μια ηλεκτροχημική διάταξη που μετατρέπει άμεσα τη χημική ενέργεια σε ηλεκτρική. Η ηλεκτροχημική διεργασία είναι εξαιρετικά αποδοτική και έχει ελάχιστες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ιδίως εάν η ηλεκτρόλυση (που απαιτεί ενέργεια) παράγεται από ηλιακές ή αιολικές πηγές. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι έχει ενδιαφέρον να μελετηθούν οι δυνατότητες ανάπτυξης αυτής της τεχνολογίας για τα αλιευτικά σκάφη, ακόμα και για τη χρήση της ως βοηθητικής ενέργειας στο σκάφος.

4.10.

Όσον αφορά τα νεότευκτα σκάφη, η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τη διερεύνηση και την εφαρμογή τεχνολογικών λύσεων κατάλληλων για τα εμπορικά πλοία. Για παράδειγμα, φαίνεται ότι η μεθανόλη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε κινητήρες διπλού καυσίμου με την προσδοκία να χρησιμοποιείται ντίζελ και να προστίθεται βαθμιαία μείγμα μεθανόλης, εφόσον αρχίζει να υπάρχει πράσινη μεθανόλη. Άλλες τεχνολογίες και τομείς βελτίωσης που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν είναι τα υποβοηθούμενα από ιστία αλιευτικά σκάφη, η βελτιωμένη υδροδυναμική, τα βελτιωμένα ενεργειακά συστήματα, όπως η μετάβαση σε ηλεκτρικούς μηχανισμούς από μηχανικούς/υδραυλικούς μηχανισμούς, και η ελαφριά κατασκευή και τα υλικά (π.χ. μη μεταλλικές θύρες τράτας).

4.11.

Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο αλιευτικός κλάδος συνεργάζεται επί δεκαετίες με την επιστημονική κοινότητα για τη βελτίωση του σχεδιασμού και της αποδοτικότητας των αλιευτικών εργαλείων. Έχει ήδη επιτευχθεί μεγάλη τεχνική πρόοδος με πολλές καινοτόμες αλιευτικές τεχνικές ως αποτέλεσμα της αύξησης της επιλεκτικότητας, της μείωσης της επαφής με τον θαλάσσιο πυθμένα και/ή της αντίστασης στην πλοήγηση, καθώς και της μείωσης της χρήσης καυσίμων (13). Ένα παράδειγμα καινοτόμου εργαλείου είναι οι θύρες ημιπελαγικής τράτας που μπορούν να αποτρέπουν την επαφή με τον θαλάσσιο πυθμένα λειτουργώντας σε απόσταση 2-5 μέτρων από τον βυθό. Η τεχνική αυτή έχει σημαντικά μικρότερο αντίκτυπο στα βενθικά οικοσυστήματα και οδηγεί σε λιγότερα παρεμπίπτοντα αλιεύματα. Η νέα αυτή τεχνολογία μειώνει επίσης την κατανάλωση καυσίμων και, ως εκ τούτου, τη ρύπανση και τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.

4.12.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η μείωση του οικολογικού αποτυπώματος της αλιείας δεν θα εξαρτηθεί μόνο από δράσεις που σχετίζονται με την πρόωση. Για τον σκοπό αυτό, η ΕΕ θα πρέπει να επενδύσει σε νέες εμπορικές χρήσεις των θαλάσσιων προϊόντων (φαρμακευτικά προϊόντα, καλλυντικά κ.λπ.) για τη μέγιστη δυνατή χρήση των αλιευμάτων. Η ΕΕ θα πρέπει επίσης παράλληλα να παράσχει κίνητρα στις επιχειρήσεις για την αγορά ανακυκλώσιμων υλικών, να προωθήσει πρωτοβουλίες κυκλικής οικονομίας επί των σκαφών για την επαναχρησιμοποίηση των αποβλήτων και να χρηματοδοτήσει προγράμματα συλλογής θαλάσσιων απορριμμάτων όπως το «Fishing for litter» (14). Η βελτίωση της κατάστασης των ιχθυαποθεμάτων οδήγησε επίσης σε μείωση της αλιευτικής προσπάθειας και, συνεπώς, του χρόνου αλιείας, καθώς και της κατανάλωσης καυσίμων. Ομοίως, μπορούν να επιτευχθούν μειώσεις των εκπομπών μέσω της βελτιστοποίησης της διαχείρισης και της εφοδιαστικής του στόλου (5-50 % μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου) και της βελτιστοποίησης των αλιευτικών εξορμήσεων (1-10 % μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου) (15).

4.13.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι ορισμένες νέες τεχνολογίες προσφέρουν περιορισμένη αυτονομία στα αλιευτικά σκάφη. Για παράδειγμα, τα υφιστάμενα πιλοτικά μοντέλα ηλεκτρικής ενέργειας προσφέρουν αυτονομία 5-6 ωρών που δεν επαρκεί για μια ολόκληρη ημέρα αλιείας (η οποία μπορεί να διαρκέσει έως 12-14 ώρες), χωρίς να αναφερθούμε στα αλιευτικά ταξίδια αρκετών εβδομάδων. Εξίσου σημαντική είναι η βελτίωση του σχεδιασμού και της αποδοτικότητας του σκάφους.

5.    «Μια φιλική προσέγγιση προς τα αλιεύματα και τους αλιείς»: ένα όραμα για το μέλλον ενός βιώσιμου αλιευτικού τομέα στην ΕΕ

5.1.

Τα τελευταία χρόνια, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή έχει αναπτύξει στρατηγικά οράματα σε διάφορους τομείς: στην ολοκληρωμένη πολιτική για τα τρόφιμα (16), στη βιώσιμη αγροτική και αστική ανάπτυξη (17), καθώς και στην οικονομία της ευημερίας (18). Είναι καιρός η ΕΟΚΕ να αναπτύξει επίσης ένα μακροπρόθεσμο ολοκληρωμένο όραμα για έναν βιώσιμο αλιευτικό τομέα της ΕΕ, ένα όραμα το οποίο, σε συνδυασμό με όλες τις προσπάθειες στους τομείς της βιοποικιλότητας, της βιώσιμης πολιτικής για τα τρόφιμα, της υγείας και της ευημερίας, των καλών εργασιακών συνθηκών, της βιώσιμης αγροτικής και αστικής ανάπτυξης και της στρατηγικής αυτονομίας, θα πρέπει να δεσμεύσει την ΕΕ για την απαλλαγή του τομέα από τις ανθρακούχες εκπομπές, προκειμένου να διασφαλιστεί η οικονομική βιωσιμότητα που απαιτείται για την υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και την εφαρμογή της Ατζέντας του 2030. Σύμφωνα με τη στρατηγική του FAO για τη γαλάζια μετάβαση και στο πλαίσιο της ευρύτερης έκκλησης της ΕΟΚΕ για μια Γαλάζια Συμφωνία της ΕΕ, η ΕΟΚΕ τονίζει την ανάγκη να διασφαλιστεί και να αυξηθεί με βιώσιμο τρόπο η συμβολή των συστημάτων θαλάσσιων διατροφικών προϊόντων στην ασφαλή, θρεπτική και οικονομικά προσιτή υγιεινή διατροφή για όλους, με απώτερο στόχο τη μείωση της εξάρτησης της αγοράς της ΕΕ από τις εισαγωγές ψαριών.

5.2.

Η ΕΟΚΕ επιθυμεί να αξιοποιήσει την ευκαιρία της παρούσας διερευνητικής γνωμοδότησης για να εντάξει το πρόβλημα της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές σε ένα ευρύτερο στρατηγικό πλαίσιο. Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για έναν βιώσιμο αλιευτικό τομέα θα πρέπει να εφαρμοστεί με βάση τους ακόλουθους έξι άξονες:

5.2.1.   Βιοποικιλότητα

Σύμφωνα με τον ΣΒΑ 14 για τη «ζωή στο νερό» και σε συνδυασμό με την ιστορική συμφωνία COP15 για τη βιοποικιλότητα (19), η ΕΟΚΕ επιβεβαιώνει την αταλάντευτη δέσμευσή της για τη διατήρηση υγιών και παραγωγικών ιχθυαποθεμάτων, καθώς και για την προώθηση άλλων πτυχών που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα στον τομέα της αλιείας. Όλα τα είδη που αποτελούν αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης θα πρέπει να επιτύχουν κατ’ ελάχιστον επίπεδα μέγιστης βιώσιμης απόδοσης (ΜΒΑ) εντός των συντομότερων δυνατών χρονικών ορίων που είναι συμβατά με τη διατήρηση της μακροπρόθεσμης οικονομικής βιωσιμότητας των διαφόρων αλιευτικών στόλων. Στο πλαίσιο αυτό, οι επιστήμονες που διενεργούν τις αξιολογήσεις του Διεθνούς Συμβουλίου για την Εξερεύνηση της Θάλασσας (ICES) και της Επιστημονικής, Τεχνικής και Οικονομικής Επιτροπής Αλιείας (ΕΤΟΕΑ) θα πρέπει να διαθέτουν τους αναγκαίους πόρους ώστε να είναι σε θέση να συγκεντρώσουν τα δεδομένα που λείπουν. Ελλείψει επαρκών επιστημονικών δεδομένων, η αρχή της προφύλαξης εφαρμόζεται συστηματικά στη διαχείριση των ιχθυαποθεμάτων, συμπεριλαμβανομένης της μείωσης των αλιευμάτων όταν συνιστάται από επιστήμονες. Όπου απαιτείται, τα προγράμματα παύσης αλιευτικών δραστηριοτήτων με επαρκείς δημοσιονομικούς πόρους για την προσαρμογή του μεγέθους του στόλου στις διαθέσιμες αλιευτικές δυνατότητες θα περιλαμβάνουν επιλογές επανειδίκευσης για τα μέλη των πληρωμάτων.

5.2.2.   Απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές

Ο αλιευτικός τομέας της ΕΕ θα πρέπει να δεσμευτεί για την επίτευξη ουδέτερης ως προς το CO2 ισορροπίας το 2050, μέσω της επίτευξης των στόχων ενεργειακής μετάβασης που έχουν τεθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση και υποστηρίζονται από την καινοτομία και την τεχνολογία. Μια ολοκληρωμένη μελέτη σχετικά με τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις διαθέσιμες τεχνολογίες αποτελεί το πρώτο βήμα για την εξεύρεση εξατομικευμένης λύσης (αντί της εφαρμογής ενιαίων μέτρων) για κάθε τμήμα του στόλου.

5.2.3.   Δίκαιη αμοιβή, ασφάλεια και εργασιακές συνθήκες

Οι αλιείς θα λάβουν τα απαραίτητα εργαλεία και την καθοδήγηση ώστε να επικεντρωθούν στην επικείμενη μετάβαση που θα πρέπει να πραγματοποιηθεί, θα πρέπει όμως να υποστηριχθούν τόσο κατά τη διάρκεια των διαδικασιών απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές όσο και κατά τις ευρύτερες διαδικασίες διαρθρωτικού μετασχηματισμού. Είναι θέμα προτεραιότητας η ανανέωση των αλιευτικών σκαφών προκειμένου να βελτιωθούν οι συνθήκες παραμονής και διαβίωσης, καθώς και η ασφάλεια επί του σκάφους, ώστε να καταστεί ελκυστικότερος ο τομέας και, ως εκ τούτου, να υπάρχει δυνατότητα ηλικιακής ανανέωσης. Άλλες αναγκαίες βελτιώσεις που σχετίζονται με την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές περιλαμβάνουν τη μετάβαση από τα συστήματα πρόωσης και τα βοηθητικά συστήματα σε πιο προηγμένα και αποδοτικά συστήματα, και τη χρήση σύγχρονων, ενεργειακά αποδοτικών και επιλεκτικών αλιευτικών εργαλείων που δεν έχουν αρνητικό ή έχουν αμελητέο αντίκτυπο στην υγεία και τη βιοποικιλότητα του ευρύτερου οικοσυστήματος. Αυτό απαιτεί ολοκληρωμένη μελέτη σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με τις διαθέσιμες τεχνολογίες για την ενεργειακή μετάβαση στον τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας, καθώς και σχετικά με το κόστος και τα οφέλη τους για κάθε τμήμα του στόλου και εθνική ιδιαιτερότητα. Η επανειδίκευση και η αναβάθμιση των δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού είναι εξίσου σημαντικές για την κατάρτιση και την προετοιμασία των εργαζομένων στον ναυτιλιακό κλάδο για την ενεργειακή μετάβαση (σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Θεματολόγιο δεξιοτήτων για βιώσιμη ανταγωνιστικότητα, κοινωνική δικαιοσύνη και ανθεκτικότητα). Δεδομένης της επισφαλούς οικονομικής κατάστασης του αλιευτικού κλάδου σε πολλά μέρη της Ευρώπης και της συνεχούς μείωσης του στόλου, θα πρέπει να αναπτυχθούν στρατηγικά σχέδια και μέσα για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τομέα, τα οποία θα στηρίζουν την ανάπτυξη και την καινοτομία του ώστε να συμβάλουν σε ένα δίκαιο βιοτικό επίπεδο για όσους εξαρτώνται από τις αλιευτικές δραστηριότητες.

5.2.4.   Αγροτικές και απομακρυσμένες παράκτιες περιοχές

Μολονότι η διαφοροποίηση και η μερική μετάβαση σε άλλους τομείς δραστηριότητας, όπως στην ερασιτεχνική αλιεία ή σε άλλους τομείς βιώσιμου τουρισμού, μπορεί να δρομολογούνται όταν το επιτρέπει ο χωροταξικός σχεδιασμός, είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο τομέας της αλιείας παραμένει η κύρια πηγή απασχόλησης και εισοδήματος σε πολλές παράκτιες περιοχές και περιφέρειες, όχι μόνο για το πλήρωμα επί των σκαφών αλλά και για τους εργαζομένους σε όλους τους συναφείς κλάδους και τις υπηρεσίες. Η εγκατάλειψη της αλιείας θα σήμαινε όχι μόνο τη φθίνουσα πορεία και τη σταδιακή αραίωση του πληθυσμού των περιοχών αυτών, αλλά και μια ανεπανόρθωτη απώλεια της πολιτιστικής κληρονομιάς που (καθ)ορίζει την ίδια την ουσία των ευρωπαϊκών κοινωνιών μας. Όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς πρέπει να εργαστούν κατά τρόπο που να οδηγεί σε μια πιο θετική έκβαση για τον τομέα της αλιείας. Επιπλέον, η υδατοκαλλιέργεια εσωτερικών υδάτων μπορεί να προσφέρει νέες οικονομικές ευκαιρίες στις αγροτικές περιοχές.

5.2.5.   Υγιεινή και βιώσιμη διατροφή

Η βιώσιμη αλιεία παρέχει ζωικές πρωτεΐνες όχι μόνο με χαμηλότερο αποτύπωμα άνθρακα, αλλά και με εξαιρετικές διατροφικές ιδιότητες. Ενώ τα σημερινά πρότυπα κατανάλωσης κρέατος των Ευρωπαίων θα πρέπει να δίνουν προτεραιότητα στην ποιότητα έναντι της ποσότητας, αυτό δεν ισχύει στην περίπτωση της κατανάλωσης ψαριών, η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις είναι χαμηλότερη από τις διατροφικές συστάσεις. Οι δημόσιες αρχές θα πρέπει να δώσουν προτεραιότητα στην προώθηση της κατανάλωσης ιχθύων σε προσιτές τιμές για τον πληθυσμό στο σύνολό του, προωθώντας για παράδειγμα την αναγνώριση της γευστικότητας λιγότερο γνωστών ειδών. Ως ακρογωνιαίος λίθος μιας υγιεινής και ισορροπημένης διατροφής (20), τα ψάρια θα πρέπει να υπόκεινται σε μειωμένο ΦΠΑ.

5.2.6.   Στρατηγική αυτονομία και ρόλος της υδατοκαλλιέργειας

Η Ευρωπαϊκή Ένωση εισάγει τα τρία τέταρτα των ψαριών που καταναλώνει. Πέρα από την εμπορική ανισορροπία, το πρόβλημα που προκύπτει είναι οι άνισες εγγυήσεις υγειονομικής ασφάλειας των εν λόγω εισαγωγών, οι οποίες δεν υπόκεινται σε ιχνηλασιμότητα «από τα δίχτυα έως το πιάτο». Για την αντιμετώπιση αυτής της ανεπάρκειας, η ΕΕ θα πρέπει να χρησιμοποιήσει διμερή και πολυμερή εμπορικά μέσα για την εισαγωγή αποκλειστικά βιώσιμων θαλάσσιων προϊόντων που παράγονται σε τρίτες χώρες τα πρότυπα των οποίων είναι αντίστοιχα με εκείνα της ΕΕ, εξασφαλίζοντας θεμιτό ανταγωνισμό επί ίσοις όροις. Ομοίως, ο τομέας της υδατοκαλλιέργειας έχει αδιαμφισβήτητες δυνατότητες να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της αγοράς αλιείας της ΕΕ. Η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να επιτευχθεί με την παροχή χώρου για νέες επιχειρήσεις μέσω κατάλληλου χωρικού σχεδιασμού και με τον εξορθολογισμό της διαδικασίας αδειοδότησης, η οποία συχνά εξαρτάται από διάφορες υπηρεσίες ή ακόμη και διαφορετικά επίπεδα (εθνικό, περιφερειακό, τοπικό) των δημόσιων διοικήσεων. Για να διασφαλίσει η ΕΕ την επισιτιστική της κυριαρχία, πρέπει να αξιοποιηθεί κάθε ευκαιρία για βιώσιμη αύξηση της παραγωγής ψαριών και θαλασσινών.

---

(1)  COM(2023) 100 final.

(2)  Βλέπε ετήσια δεδομένα σχετικά με τις εκπομπές που διαβιβάζονται ετησίως από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στη σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή (πρωτόκολλο του Κιότο) σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές της IPCC, τα οποία καταγράφουν την εξέλιξη των εκπομπών μεταξύ 1990 και 2020 σε τόνους CO2, CH4 και N2O για τον αλιευτικό τομέα της ΕΕ (πρβλ. πίνακες 1.A(a)s4, 3s1 και 3s2, 1.A(a)s3, 1.D).

(3)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη χρήση ανανεώσιμων καυσίμων και καυσίμων χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών στις θαλάσσιες μεταφορές και για την τροποποίηση της οδηγίας 2009/16/ΕΚ» [COM(2021) 562 final — 2021/0210 (COD)] (ΕΕ C 152 της 6.4.2022, σ. 145).

(4)  https://oceans-and-fisheries.ec.europa.eu/facts-and-figures/facts-and-figures-common-fisheries-policy/fishing-fleet_el

(5)  https://ebcd.org/wp-content/uploads/2021/11/Je%CC%81ro%CC%82me-UAPF.pptx

(6)  https://op.europa.eu/el/publication-detail/-/publication/bba413d1-484c-11ed-92ed-01aa75ed71a1

(7)  https://www.fao.org/3/cc0461en/online/sofia/2022/capture-fisheries-production.html

(8)  Μελέτη κοινωνικού αντίκτυπου των περιορισμών στην ολική χωρητικότητα και την προωστήρια ισχύ, και πιθανές εναλλακτικές λύσεις που υλοποιούνται στο πλαίσιο ενός σχεδίου κοινωνικού διαλόγου.

(9)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη χρήση ανανεώσιμων καυσίμων και καυσίμων χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών στις θαλάσσιες μεταφορές και για την τροποποίηση της οδηγίας 2009/16/ΕΚ» [COM(2021) 562 final — 2021/0210 (COD)] (ΕΕ C 152 της 6.4.2022, σ. 145).

(10)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών — Προς έναν ισχυρό και βιώσιμο τομέα των φυκών της ΕΕ» [COM(2022) 592 final] (ΕΕ C 228 της 29.6.2023, σ. 126).

(11)  https://www.maersksupplyservice.com/2022/01/25/maersk-supply-service-launches-venture-company-stillstrom/

(12)  https://theicct.org/sites/default/files/publications/LNG%20as%20marine%20fuel%2C%20working%20paper-02_FINAL_20200416.pdf

(13)  https://www.ices.dk/news-and-events/news-archive/news/Pages/InnovativeFishingGear.aspx

(14)  https://fishingforlitter.org/

(15)  Γνωμοδοτικό Συμβούλιο Βόρειας Θάλασσας (NSAC), γνωμοδότηση αριθ. 17-2122. NSAC Advice on Decarbonisation of the Fishing Fleet (Γνωμοδότηση του NSAC σχετικά με την απαλλαγή του αλιευτικού στόλου από τις ανθρακούχες εκπομπές).

(16)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η συμβολή της κοινωνίας πολιτών στην ανάπτυξη μιας σφαιρικής πολιτικής για τα τρόφιμα στην ΕΕ» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 129 της 11.4.2018, σ. 18).

(17)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς μια συνολική στρατηγική βιώσιμης αγροτικής και αστικής ανάπτυξης» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 105 της 4.3.2022, σ. 49).

(18)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «H βιώσιμη οικονομία που χρειαζόμαστε» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 106 της 31.3.2020, σ. 1).

(19)  Απόφαση 15/4 — παγκόσμιο πλαίσιο για τη βιοποικιλότητα Κουνμίνγκ-Μόντρεαλ.

(20)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προώθηση μιας υγιεινής και βιώσιμης διατροφής στην ΕΕ» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 190 της 5.6.2019, σ. 9).

Εισηγητής:

ο κ. Florian MARIN

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Οικονομική και νομισματική ένωση, οικονομική και κοινωνική συνοχή
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	27.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	13.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	181/6/5

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι η πρόσβαση σε ασφαλές, καθαρό και ποιοτικό νερό αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα και θεωρεί εντελώς απαράδεκτο το γεγονός ότι εξακολουθούν να υπάρχουν άνθρωποι στην ΕΕ που δεν έχουν πρόσβαση σε νερό.

1.2.

Η ανάπτυξη της υδατικής οικονομίας στην ΕΕ θα πρέπει να είναι συμπεριληπτική, ορθά ρυθμιζόμενη, διαφανής, εξαιρετικά ψηφιοποιημένη, ανθεκτική, βιώσιμη, προβλέψιμη και ασφαλής, να δίνει προτεραιότητα στους ανθρώπους και να δημιουργεί προστιθέμενη αξία. Είναι μείζονος σημασίας να επωμιστούν όλες οι βιομηχανίες το κοινωνικό κόστος της κατανάλωσης νερού με δίκαιο τρόπο.

1.3.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να αποδώσουν την ίδια σημασία και έμφαση στη Γαλάζια Συμφωνία της ΕΕ, όπως συνέβη όσον αφορά την Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ, καθώς είναι αμφότερες πλήρως συμπληρωματικές.

1.4.

Το μελλοντικό κανονιστικό πλαίσιο της γαλάζιας οικονομίας της ΕΕ πρέπει: — να βασίζεται στην αρχή της οικονομίας της ευημερίας, — να ενσωματώνει εγκάρσια τις κοινωνικές προϋποθέσεις και την εδαφική αλληλεγγύη, — να επιτυγχάνει ισορροπία μεταξύ περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονομικών ανησυχιών, — να χρησιμοποιεί καινοτόμα μοντέλα διακρατικής διακυβέρνησης που ενθαρρύνουν τη χρηματοδότηση, ρυθμίζουν τη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα, βελτιώνουν τη διαχείριση των υδάτινων πόρων και τονώνουν την ανταγωνιστικότητα της ΕΕ, — να υιοθετεί συνεργατικά επιχειρηματικά μοντέλα και αρχές της συνεργατικής οικονομίας, — να διαθέτει θεσμικό πλαίσιο το οποίο δεν θα επιβαρύνει την ανταγωνιστικότητα των οικονομικών δραστηριοτήτων της ΕΕ στην παγκόσμια αγορά, — να προσφέρει μεγαλύτερη διαφάνεια όσον αφορά τις πρωτοβουλίες για τη βιωσιμότητα.

1.5.

Η EOKE ζητεί: — αλλαγή του τρέχοντος οικονομικού μοντέλου προς ένα πιο βιώσιμο μοντέλο που θα φορολογεί την υπερκατανάλωση και θα συνάδει πλήρως με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ), — υπολογισμό των τιμών του νερού σε όλα τα κράτη μέλη σύμφωνα με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», — αναπροσαρμογή βασικών οικονομικών εννοιών, όπως οι κανόνες της αγοράς, η οικονομική βιωσιμότητα ή η παραγωγικότητα, ώστε να ληφθούν υπόψη τα πολυσχιδή οφέλη του νερού, — συνεκτική νομοθεσία σε όλα τα κράτη μέλη σχετικά με μηχανισμό της ΕΕ για την αποθήκευση νερού κατά τις υγρές περιόδους, — μακροπρόθεσμη στρατηγική για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας έναντι της λειψυδρίας, — επέκταση της διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού (ΔΕΠ) στη διαχείριση των λυμάτων, — αντιμετώπιση του ζητήματος του μη ανταποδοτικού νερού (1) μέσω της ιεράρχησης των τρεχουσών πρωτοβουλιών συντήρησης που αποσκοπούν στη σημαντική μείωση των διαρροών νερού και στην έρευνα σχετικά με νέες τεχνολογίες ανίχνευσης διαρροών, — διεξοδική και άμεση αξιολόγηση των υπόγειων συστημάτων αποχέτευσης σε όλα τα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένης της συγκέντρωσης δεδομένων σε επίπεδο ΕΕ, — προσαρμογή των κανόνων για τις κρατικές ενισχύσεις στα χαρακτηριστικά των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων, — τιμές στις οποίες λαμβάνεται υπόψη η μακροπρόθεσμη ασφάλεια των υδάτων, — επενδύσεις σε συνθήκες εργασίας, ποιοτικές θέσεις εργασίας και κατάρτιση, καθώς και σε συγκεκριμένες δραστηριότητες σε αυτόν τον τομέα, ιδίως με αποδέκτη τη νεότερη γενιά.

1.6.

Αναγνωρίζοντας ότι η επίτευξη προόδου προς κλιματικά ουδέτερες βιομηχανίες θα πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη τις βιομηχανικές εκπομπές στα ύδατα, τις δυσμενείς επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και το συνακόλουθο κοινωνικό κόστος που προκύπτει για την κοινωνία, η ΕΟΚΕ ζητεί την ανάπτυξη ειδικών προτύπων για τη χρήση του νερού σε διάφορους οικονομικούς τομείς, όπως η γεωργία ή η βιομηχανία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της σύστασης ομάδας εμπειρογνωμόνων επιφορτισμένης με την κατάρτιση τομεακών κατευθυντήριων γραμμών για τη χρήση του νερού.

1.7.

Η ΕΟΚΕ προτείνει: — να εκπονηθεί μια Γαλάζια συμφωνία και ένα θεματολόγιο της ΕΕ για το νερό, σε στενή συνέργεια με το αστικό θεματολόγιο της ΕΕ (2), τη συμφωνία της Λιουμπλιάνας (3) και το μακρόπνοο όραμα για τις αγροτικές περιοχές (4), — να εξορθολογιστεί η κατανάλωση νερού μέσω της εφαρμογής των ακόλουθων μέτρων: — διαφοροποίηση των τιμών μεταξύ της κατανάλωσης για οικιακή χρήση και βασικές δημόσιες υπηρεσίες, αφενός, και της κατανάλωσης για παραγωγικούς σκοπούς, αφετέρου, — εφαρμογή συστήματος τιμολόγησης που θα αποθαρρύνει αποτελεσματικά τη μη βιώσιμη κατανάλωση, ενώ παράλληλα θα παρέχει κίνητρα προς όφελος της κατανάλωσης για παραγωγικούς σκοπούς, — να συμπεριληφθεί στον καθορισμό της τιμής μια ελάχιστη απαίτηση δωρεάν παροχής νερού για τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, — να εξασφαλιστεί πλήρης διαφάνεια όσον αφορά το κόστος και την τιμή του νερού για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, — να εφαρμοστεί δημόσιος σχεδιασμός αποκλειστικά σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού (συμπεριλαμβανομένων των υπόγειων υδάτων) κατά τρόπον ώστε να προστατεύεται το γενικό συμφέρον της ΕΕ και να εξασφαλίζεται η διατήρηση της απαιτούμενης οικολογικής ροής υδάτων στο αρχικό υδατικό σύστημα, — να υιοθετηθούν και να ενισχυθούν ρυθμιστικά πλαίσια σχετικά με τις συμβάσεις παραχώρησης ύδατος για τη διαχείριση του νερού ως δημόσιου αγαθού, και δη περισσότερο από ό,τι ως εμπορεύματος που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εμπορίας. Οι τιμές για τον πληθυσμό θα πρέπει να αντικατοπτρίζουν το γεγονός ότι το νερό αποτελεί δημόσιο αγαθό, — να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή και χρηματοδότηση σε διασυνοριακά έργα στον τομέα των υδάτων, — να καθιερωθεί η ανταλλαγή σημαντικών καινοτομιών στον τομέα των υδάτων μεταξύ των κρατών μελών και η ενθάρρυνση του πειραματισμού από τη βάση προς την κορυφή, λαμβανομένης υπόψη της ιδιαιτερότητας και της πολυπλοκότητας του νερού.

1.8.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι τα κονδύλια της ΕΕ είναι ζωτικής σημασίας για τη μετάβαση προς τη βιώσιμη χρήση του νερού και ζητεί: — αντιμετώπιση των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων ως υψηλή προτεραιότητα από τα κράτη μέλη κατά τις ανακατανομές πιστώσεων στο πλαίσιο των διαφόρων προγραμμάτων, — αυξημένη συμπληρωματικότητα μεταξύ των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών και Επενδυτικών Ταμείων (ΕΔΕΤ) (5), του Μηχανισμού Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, των προγραμμάτων InvestEU και Interreg Europe και άλλων ταμείων, — ειδική πρόσκληση υποβολής προτάσεων για την κατάρτιση προτάσεων και κατευθυντήριων γραμμών με συνεκτίμηση της πολυπλοκότητας και της ιδιαιτερότητας του νερού, — εκπόνηση ειδικού επιχειρησιακού προγράμματος για το νερό και τις ολοκληρωμένες εδαφικές επενδύσεις (ΟΕΕ) για τη γαλάζια οικονομία, — αναγνώριση των τομέων των υδάτων ως στρατηγική προτεραιότητα κατά την περίοδο προγραμματισμού 2028-2034 και, κατά περίπτωση, ως ειδικό επιχειρησιακό πρόγραμμα για το νερό, — σύσταση Ταμείου Γαλάζιας Μετάβασης, — εξασφάλιση τεχνικής βοήθειας στα κράτη μέλη για την υλοποίηση έργων στον τομέα των υδάτων.

1.9.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί καίριας σημασίας την ενσωμάτωση της ανθεκτικότητας στα κριτήρια αξιολόγησης των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων διότι η ανθεκτικότητα, όταν συνδυάζεται με βέλτιστες επενδύσεις σε μέτρα περιορισμού του κινδύνου, μπορεί να μειώσει τις δαπάνες που συνδέονται με την ανάκαμψη από απρόβλεπτα γεγονότα.

1.10.

Θα πρέπει να υπάρχει αποτελεσματικός συντονισμός και συμπληρωματικότητα μεταξύ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ) όσον αφορά τη χρηματοδότηση επενδύσεων στον τομέα των υδάτων, σε συνδυασμό με κοινούς βασικούς δείκτες επιδόσεων εντός του ευρωπαϊκού στρατηγικού πλαισίου.

2.   Πλαίσιο πολιτικής και στρατηγικής

2.1.

Η ανάπτυξη της υδατικής οικονομίας θα πρέπει να είναι συμπεριληπτική, ορθά ρυθμιζόμενη και διαφανής, λαμβανομένων υπόψη των πολυάριθμων διαφορών μεταξύ των περιφερειών και των κοινοτήτων. Θα πρέπει να είναι εξαιρετικά ψηφιοποιημένη, ανθεκτική, βιώσιμη, προβλέψιμη και ασφαλής, διασφαλίζοντας τη συμπληρωματικότητα μεταξύ των βιομηχανικών κλάδων και παραγόντων, δίνοντας προτεραιότητα στους πολίτες, προστατεύοντας τη ζωή και δημιουργώντας προστιθέμενη αξία μέσω μιας ειδικά προσαρμοσμένης προσέγγισης σε ένα βιώσιμο και δίκαιο οικοσύστημα.

2.2.

Η ΕΟΚΕ τονίζει τη σημασία νέων προοπτικών όσον αφορά τα πλαίσια πολιτικής, τις θεσμικές ρυθμίσεις και τον επενδυτικό σχεδιασμό, συμπεριλαμβανομένης της μεγαλύτερης διαφάνειας ως προς τις πρωτοβουλίες για τη βιωσιμότητα και της δημιουργίας συγκεκριμένων κατευθυντήριων γραμμών και ταξινομήσεων για βιώσιμες και καινοτόμες επενδύσεις. Δεδομένου ότι η βιώσιμη χρήση και η προστασία των υδάτινων και των θαλάσσιων πόρων είναι ένας από τους έξι περιβαλλοντικούς στόχους που καθορίζονται στον κανονισμό για την ταξινόμηση (6), απαιτείται συγκεκριμένη κατ’ εξουσιοδότηση πράξη για τη βιώσιμη χρήση των υδάτων (οικολογικά σήματα, αποκατάσταση οικοσυστημάτων). H ΕΟΚΕ εφιστά την προσοχή στις κοινές ενωσιακές αξίες που διέπουν τις υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος κατά την έννοια του άρθρου 14 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), όπως ορίζονται στο πρωτόκολλο αριθ. 26 σχετικά με τις υπηρεσίες γενικού συμφέροντος που προσαρτάται στη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) και στη ΣΛΕΕ (7).

2.3.

Η ιδιαιτερότητα του νερού απαιτεί τη ρύθμιση της υδατικής οικονομίας με πλήρη σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με εγκάρσια ενσωμάτωση των κοινωνικών προϋποθέσεων, της ισότιμης αντιμετώπισης και των βασικών ανθρώπινων και κοινωνικών αναγκών. Η ΕΟΚΕ ζητεί ένα ειδικά προσαρμοσμένο δικαστικό σύστημα για τον τομέα των υδάτων, το οποίο θα βασίζεται σε συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς και θα περιλαμβάνει ταχείες διαδικασίες για την επίλυση διαφορών όσον αφορά το νερό. Θα πρέπει να δημιουργηθούν ειδικές υπερεθνικές και πολυτομεακές δομές παρακολούθησης και όργανα διακυβέρνησης για τον αποτελεσματικότερο και καταλληλότερο έλεγχο των επιχειρήσεων στον τομέα των υδάτων και της χρήσης του νερού εν γένει. Ο ρόλος του δημόσιου τομέα στη διαχείριση των υδάτων θα πρέπει να ενισχυθεί, όταν η αγορά δεν είναι σε θέση να εγγυηθεί σε όλους δίκαιη πρόσβαση στο νερό.

2.4.

Η ΕΟΚΕ συμπεραίνει ότι θα πρέπει να συσταθούν ειδικά θεσμικά όργανα σε όλα τα κράτη μέλη, με στόχο να διασφαλιστεί η λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων σχετικά με τη χρήση του νερού, καθώς και η υπεύθυνη και αποδοτική χρήση του. Για να μπορούν οι πολίτες να ασκούν πλήρως δημοκρατικό έλεγχο, είναι αναγκαίο να διασφαλιστεί ότι γνωρίζουν τον κύκλο του νερού και την τιμή του. Η ΕΟΚΕ ζητεί να δοθεί η ίδια σημασία και προσοχή στη Γαλάζια Συμφωνία της ΕΕ, όπως συνέβη όσον αφορά την Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ.

3.   Η γαλάζια οικονομία

3.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι το μέλλον της υδατικής οικονομίας θα πρέπει να βασίζεται στην αρχή της οικονομίας της ευημερίας και ζητεί να λαμβάνονται υπόψη τα διάφορα οφέλη του νερού σε βασικές οικονομικές έννοιες, όπως οι κανόνες της αγοράς, η οικονομική βιωσιμότητα ή η παραγωγικότητα. Η ανταγωνιστικότητα θα πρέπει να επαναπροσδιοριστεί, ώστε να δημιουργεί ευημερία, ενώ, παράλληλα, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι ανθρώπινες ανάγκες και η δίκαιη πρόσβαση των πολιτών, των κοινοτήτων και των κλάδων στο νερό. Οι κοινωνικές πτυχές θα πρέπει να ενσωματωθούν εγκάρσια στην υδατική οικονομία.

3.2.

Υπάρχει σαφής ανάγκη αλλαγής υποδείγματος διακυβέρνησης για την ενοποίηση της υδατικής οικονομίας, συμπεριλαμβανομένης της επίτευξης ισορροπίας μεταξύ περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονομικών ανησυχιών. Απαιτούνται καινοτόμα μοντέλα διακρατικής διακυβέρνησης τα οποία θα ενθαρρύνουν τη χρηματοδότηση, θα ρυθμίζουν τη δεοντολογική συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα, θα βελτιώνουν τη διαχείριση των υδάτινων πόρων και θα τονώνουν την ανταγωνιστικότητα της ΕΕ.

3.3.

Η πίεση που ασκείται στα επιχειρηματικά μοντέλα της υδατικής οικονομίας τροφοδοτείται από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, την ταχεία αστικοποίηση, τη μετανάστευση, την αύξηση του πληθυσμού στις εκβιομηχανισμένες αστικές περιοχές και τις βιομηχανικές δραστηριότητες, αλλά και από καινοτόμους τομείς, όπως η γαλάζια βιοοικονομία, η βιοτεχνολογία και η αφαλάτωση. Οι επιχειρήσεις θα πρέπει να ενσωματώσουν συνεργατικά επιχειρηματικά μοντέλα και αρχές της συνεργατικής οικονομίας, προκειμένου να ανταποκριθούν αποτελεσματικότερα στις σημερινές κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις στον τομέα των υδάτων. Η αλληλεπίδραση και η συνεργασία μεταξύ τοπικών, περιφερειακών, εθνικών και διεθνών οργανισμών πρέπει να εντατικοποιηθούν, λαμβανομένων υπόψη των πολλών ειδών ενδιαφερόμενων μερών που δραστηριοποιούνται στον τομέα των υδάτων, και το ίδιο ισχύει και όσον αφορά τον διατομεακό διάλογο.

3.4.

Η ΕΟΚΕ προτρέπει την Επιτροπή να θεσπίσει ένα πλαίσιο θεμιτού ανταγωνισμού για τις εταιρείες που εδρεύουν στην ΕΕ, σε σχέση με τις αντίστοιχες εταιρείες παγκόσμιας εμβέλειας, και να ενισχύσει την εφαρμογή των διεθνών συμφωνιών για την οικονομική συνεργασία, τις συνθήκες εργασίας και την προστασία του περιβάλλοντος.

4.   Οικονομικά στοιχεία όσον αφορά το νερό

4.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι το τρέχον οικονομικό μοντέλο που ενθαρρύνει την κατανάλωση νερού μέσω φόρων και κινήτρων θα πρέπει να αντιστραφεί, ώστε να καταστεί πιο βιώσιμο και να συνάδει πλήρως με τους ΣΒΑ. Η χρήση του νερού δεν πρέπει μόνο να είναι βιώσιμη, αλλά και να συμβάλλει στην αποκατάσταση της φύσης βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Η ΕΟΚΕ ζητεί μια παγκόσμια δημοσιονομική συμφωνία για τη χρηματοδότηση των προσπαθειών για το κλίμα και των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων.

4.2.

Θα πρέπει να διευκολυνθεί η σαφής και αποτελεσματική συνοχή μεταξύ των διαφόρων φόρων που επιβάλλονται στο νερό σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Η EOKE ζητεί: — την ανάπτυξη συστήματος φορολόγησης για τα υπόγεια και τα επιφανειακά ύδατα, βάσει εκπτώσεων για τη διευκόλυνση της πρόσβασης κάθε ατόμου και κλαδικού φορέα στο νερό, — υπολογισμό των τιμών του νερού σε όλα τα κράτη μέλη σύμφωνα με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», — την επιβολή φόρων και πρόσθετων τελών για τη μη βιώσιμη χρήση του νερού, με παράλληλη παροχή κινήτρων για τη βιώσιμη χρήση του, — αναθεώρηση της οδηγίας της ΕΕ περί βιομηχανικών εκπομπών (8) όσον αφορά τον αντίκτυπο στο υδατικό οικοσύστημα της ΕΕ.

4.3.

Η ΕΕ αντιμετωπίζει αυξημένη ζήτηση νερού, η οποία θα καταστεί πιο εμφανής στο μέλλον. Οι διαφορές μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης νερού μπορεί να οφείλονται είτε σε λειψυδρία είτε σε πλημμύρες, με δυνητικές καταστροφικές επιπτώσεις. Η ύπαρξη ανισορροπιών μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης νερού επηρεάζουν αρνητικά τις βιομηχανίες, τους καταναλωτές και τους πολίτες. Η επίτευξη προόδου προς κλιματικά ουδέτερες βιομηχανίες θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις βιομηχανικές εκπομπές στα ύδατα (9), καθώς και τις δυσμενείς επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και το συνακόλουθο κοινωνικό κόστος που προκύπτει για την κοινωνία. Είναι μείζονος σημασίας να επωμιστούν οι βιομηχανίες το κοινωνικό κόστος των εκπομπών τους στα ύδατα.

4.4.

Η ΕΟΚΕ ζητεί τη θέσπιση συνεκτικής νομοθεσίας σε όλα τα κράτη μέλη σχετικά με έναν μηχανισμό της ΕΕ για την αποθήκευση νερού κατά τις υγρές περιόδους, ειδικότερα μέσω της κατασκευής δεξαμενών αποθήκευσης και συστημάτων επαναφόρτισης των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων. Η ΕΟΚΕ ζητεί μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας έναντι της λειψυδρίας, λαμβανομένων υπόψη των περιφερειακών κλιματικών ιδιαιτεροτήτων και των βιομηχανικών χαρακτηριστικών.

4.5.

Στην αναδιάρθρωση του καθορισμού της τιμής του νερού στην Ευρώπη πρέπει να ληφθεί υπόψη η κατανομή των βαρών για τις υπηρεσίες οικοσυστήματος μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών, καθώς και μια διαφοροποιημένη προσέγγιση κατά την εφαρμογή της αρχής της τιμολόγησης για την ανάκτηση του πλήρους κόστους (τιμολόγηση πλήρους κόστους). Μια από τις προσεγγίσεις προκρίνει ότι το νερό για οικιακή χρήση και βασικές δημόσιες υπηρεσίες θα πρέπει να έχει σημαντικά χαμηλότερη τιμή από το νερό που χρησιμοποιείται για παραγωγικές δραστηριότητες. Στα κίνητρα όσον αφορά τις τιμές θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η σχέση μεταξύ της τιμολόγησης βάσει του οριακού κόστους και της οικονομικής αποδοτικότητας, της ισότιμης αντιμετώπισης και της βιωσιμότητας, και τα κίνητρα αυτά θα πρέπει να περιλαμβάνονται σε μια ευρύτερη δέσμη που θα ενθαρρύνει τη βιώσιμη κατανάλωση νερού.

4.6.

Η ΕΟΚΕ ζητεί πλήρη διαφάνεια όσον αφορά το κόστος και την τιμή του νερού για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Η ΕΟΚΕ ζητεί διοικητικά καθοριζόμενες τιμές σε ορισμένες σαφώς προσδιορισμένες καταστάσεις και αιτείται προσεκτική παρακολούθηση, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι οικιακοί καταναλωτές λαμβάνουν τις υπηρεσίες για τις οποίες πληρώνουν. Η εμπορική κερδοσκοπία όσον αφορά το νερό είναι αποφευκτέα.

4.7.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι επιπτώσεις της ρύπανσης και της υπερεκμετάλλευσης των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων επιβαρύνουν δυσανάλογα τους φτωχούς και κοινωνικά ευάλωτους πολίτες. Τα τιμολόγια ύδρευσης πρέπει να διαμορφώνονται με μεγάλη προσοχή, διότι μπορούν να έχουν στρεβλωτικές επιπτώσεις και να προκαλέσουν έλλειψη νερού (υδάτινη φτώχεια) κοινωνική δυσφορία στον πληθυσμό. Η ΕΟΚΕ ζητεί την έναρξη εποικοδομητικής συζήτησης σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με τον καθορισμό μιας δίκαιης τιμής του νερού. Στον καθορισμό της τιμής θα πρέπει να συμπεριληφθεί μια ελάχιστη απαίτηση δωρεάν παροχής νερού για τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στη διάρθρωση των τιμών θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι τρέχουσες και οι μελλοντικές κοινωνικές, κλιματικές και βιομηχανικές προκλήσεις. Η ΕΟΚΕ προτείνει στον καθορισμό των τιμών να λαμβάνεται εγκάρσια υπόψη η μακροπρόθεσμη ασφάλεια των υδάτων.

4.8.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η διευρυμένη ευθύνη του παραγωγού θα πρέπει να επεκταθεί στη διαχείριση των λυμάτων και υποστηρίζει την τρέχουσα αναθεώρηση της οδηγίας για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων (10) (11). Θα πρέπει να επιτευχθεί συνέργεια μεταξύ των προγραμμάτων διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού και των απαιτήσεων οικολογικού σχεδιασμού και παροχής πληροφοριών. Θα πρέπει να δρομολογηθούν ειδικές εκστρατείες ευαισθητοποίησης των καταναλωτών, οι οποίες θα συνδέουν ανόμοιους και διαφορετικούς ενδιαφερόμενους φορείς, με στόχο την κατανόηση και τη συνειδητοποίηση της βιώσιμης χρήσης του νερού.

4.9.

Προκειμένου να εξασφαλιστεί η επαρκής συντήρηση των συστημάτων ύδρευσης και να ενθαρρυνθεί η βελτίωση της υδροδότησης, είναι ζωτικής σημασίας να αντιμετωπιστεί το ζήτημα του μη ανταποδοτικού νερού, μέσω της ιεράρχησης των τρεχουσών πρωτοβουλιών συντήρησης που αποσκοπούν στη σημαντική μείωση των διαρροών νερού. Για τη δέουσα χρηματοδότηση τέτοιων πρωτοβουλιών, απαιτείται η θέσπιση «χρυσού κανόνα» για τις δημόσιες επενδύσεις. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι η κακοδιαχείριση και η υποχρηματοδότηση της συντήρησης, σε συνδυασμό με την ανεπαρκή διαχείριση περιουσιακών στοιχείων, προκαλούν σημαντικές οικονομικές απώλειες. Χρειάζεται να αναπτυχθούν άμεσα νέες τεχνολογίες για την ανίχνευση διαρροών και να προβλεφθεί ειδική υποστήριξη για αυτόν τον σκοπό.

4.10.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για τις ανεπαρκείς αξιολογήσεις της κατάστασης των υπόγειων συστημάτων αποχέτευσης σε πολλά κράτη μέλη και αιτείται διεξοδική και άμεση αξιολόγηση, συμπεριλαμβανομένης της συγκέντρωσης δεδομένων σε επίπεδο ΕΕ. Το κόστος της μη παρέμβασης είναι πολύ μεγαλύτερο από το κόστος των επισκευών στα δίκτυα αποχέτευσης.

5.   Περιφερειακές επιπτώσεις όσον αφορά το νερό

5.1.

Η πρόσβαση σε ασφαλές, καθαρό και ποιοτικό νερό αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα και είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία, την αξιοπρέπεια και την ευημερία όλων. Η ΕΟΚΕ θεωρεί εντελώς απαράδεκτο το γεγονός ότι εξακολουθούν να υπάρχουν άνθρωποι στην ΕΕ που δεν έχουν πρόσβαση σε νερό.

5.2.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι είναι ζωτικής σημασίας να ενσωματωθεί το νερό σε όλες τις συναφείς πολιτικές (ενέργεια, εμπόριο, βιομηχανία, γεωργία κ.λπ.) και τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν συνέργειες μεταξύ των επενδύσεων σε διάφορους τομείς που γειτνιάζουν με τον τομέα των υδάτων, όπως η αστική ανάπτυξη, τα τρόφιμα, η γεωργία και η ενέργεια. Το νερό είναι ζωτικής σημασίας για την αστική και την αγροτική ανάπτυξη.

5.3.

Η ΕΟΚΕ προτείνει να εκπονηθεί μια Γαλάζια Συμφωνία και ένα θεματολόγιο της ΕΕ με βάση την εταιρική σχέση για τις επενδύσεις στον τομέα των υδάτων, σε στενή συνέργεια με το αστικό θεματολόγιο της ΕΕ, παράλληλα με μια θεματική εταιρική σχέση για το νερό δυνάμει της συμφωνίας της Λιουμπλιάνας και σε πλήρη συμπληρωματικότητα με το μακρόπνοο όραμα για τις αγροτικές περιοχές. Η διασφάλιση εδαφικής αλληλεγγύης, οι προσαρμοσμένες δομές πολυμερούς διακυβέρνησης για την αντιμετώπιση των διαφορών μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών και η ενοποίηση των περιφερειακών παρόχων νερού είναι σημαντικά στοιχεία.

5.4.

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να επιδειχθεί στα νησιά της Μεσογείου και στις εξόχως απόκεντρες περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα λειψυδρίας κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων περιόδων ξηρασίας λόγω της γεωγραφικής τους θέσης. Στις περιοχές αυτές, η απαιτούμενη υδροδότηση πρέπει να εξασφαλίζεται μέσω ενός συστήματος που θα εγγυάται τον εφοδιασμό τόσο των οικογενειών όσο και των οικονομικών φορέων.

5.5.

Η ΕΟΚΕ προτείνει να εφαρμοστεί δημόσιος σχεδιασμός αποκλειστικά σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού (συμπεριλαμβανομένων των υπόγειων υδάτων) κατά τρόπον ώστε να προστατεύεται το γενικό συμφέρον της ΕΕ και να εξασφαλίζεται η διατήρηση της απαιτούμενης οικολογικής ροής υδάτων στο αρχικό υδατικό σύστημα· Τα μέτρα και οι επενδύσεις στον τομέα των υδάτων για την προστασία των περιοχών από πλημμύρες ή για την πρόβλεψη ξηρασιών και την προστασία της πλοϊμότητας, έχουν ως στόχο τη συγκράτηση περισσότερων υδάτων και θα πρέπει να αποσκοπούν ταυτόχρονα στην ενίσχυση της βιοποικιλότητας και στον σεβασμό των γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών της λεκάνης απορροής ποταμού.

5.6.

Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι το νερό είναι δημόσιο αγαθό, η ΕΟΚΕ προτείνει τον σαφή καθορισμό, τη μέτρηση και την παρακολούθηση του δικαιώματος χρήσης του νερού, με συνυπολογισμό όλων των νομικών μορφών, όπως οι παραχωρήσεις, οι εγκρίσεις, οι άδειες, τα συμβατικά δικαιώματα και η απόλυτη κυριότητα, παράλληλα με τον σεβασμό του νερού ως δημόσιου αγαθού. Τα δικαιώματα χρήσης θα πρέπει να είναι εύκολα μετρήσιμα με σαφώς καθορισμένους όρους.

5.7.

Η ΕΟΚΕ συνιστά στην ΕΕ να υιοθετήσει και να ενισχύσει ρυθμιστικά πλαίσια σχετικά με τις συμβάσεις παραχώρησης ύδατος για τη διαχείριση του νερού ως δημόσιου αγαθού, πέραν και περισσότερο από ό,τι ως εμπορεύματος που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εμπορίας. Οι τιμές για τον πληθυσμό θα πρέπει επίσης να αντικατοπτρίζουν το γεγονός ότι το νερό αποτελεί δημόσιο αγαθό, με πλήρη τήρηση του άρθρου 14 της ΣΛΕΕ και του πρωτοκόλλου αριθ. 26 που προσαρτάται στη ΣΕΕ και στη ΣΛΕΕ. Η ΕΟΚΕ ζητεί τη θέσπιση περιοριστικών κανόνων για την προστασία των υδάτινων πόρων της ΕΕ από τη χρήση τους προς όφελος ενδιαφερόμενων φορέων τρίτων χωρών.

6.   Ταμεία της ΕΕ

6.1.

Η ΕΟΚΕ ζητεί μεγαλύτερη συνέργεια όσον αφορά την πρόσκληση υποβολής προτάσεων και τα επιχειρησιακά προγράμματα για την αντιμετώπιση των ιδιαιτεροτήτων των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων και τη μεγιστοποίηση της ποιοτικής απορρόφησης των κονδυλίων της ΕΕ που προορίζονται για το νερό και τη γαλάζια οικονομία. Τα εποχικά και κυκλικά χαρακτηριστικά των δραστηριοτήτων στον τομέα των υδάτων θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην πρόσκληση υποβολής προτάσεων και στον προγραμματισμό. Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να αντιμετωπίζουν τις επενδύσεις στον τομέα των υδάτων ως υψηλή προτεραιότητα κατά τις ανακατανομές πιστώσεων στο πλαίσιο των διαφόρων προγραμμάτων και να προσαρμόζουν τους κανόνες για τις κρατικές ενισχύσεις στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων.

6.2.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας, Αλιείας και Υδατοκαλλιέργειας (12) δεν επαρκεί για τη στήριξη της ανάπτυξης και της μετάβασης της γαλάζιας οικονομίας. Είναι επείγον να διαφοροποιηθούν οι επιλέξιμες δραστηριότητες, να ενισχυθεί η συμπληρωματικότητα μεταξύ των ΕΔΕΤ (13), του Μηχανισμού Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, των προγραμμάτων InvestEU και Interreg Europe και άλλων ταμείων. Επιπλέον, κατά την εφαρμογή της αρχής του ανταγωνισμού στα υδρολογικά έργα των ΕΔΕΤ θα πρέπει να συνυπολογίζονται οι βασικές ανάγκες που καλύπτει το νερό.

6.3.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η τοπική ανάπτυξη με πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων, οι ομάδες τοπικής δράσης για την αλιεία και οι ολοκληρωμένες εδαφικές επενδύσεις (ΟΕΕ) αποτελούν μέσα που καλύπτουν μόνο εν μέρει τις επενδυτικές ανάγκες στον τομέα των υδάτων. Η ΕΟΚΕ ζητεί ένα ειδικό επιχειρησιακό πρόγραμμα για το νερό και μια ΟΕΕ για τη γαλάζια οικονομία, μια συσχέτιση μεταξύ των διαφόρων προσκλήσεων υποβολής προτάσεων και μια εκτίμηση επιπτώσεων των επενδύσεων που χρηματοδοτούνται με κονδύλια της ΕΕ προοριζόμενα στις υποδομές στον τομέα των υδάτων. Η ΕΟΚΕ προτείνει να συσταθεί ένα Ταμείο Γαλάζιας Μετάβασης είτε με τη διασφάλιση της θεματικής συγκέντρωσης των υφιστάμενων κονδυλίων είτε με την προσθήκη νέων κονδυλίων. Το εν λόγω Ταμείο θα πρέπει να εστιάζει στις περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα λειψυδρίας και να καλύπτει τη μετάβαση προς τη βιώσιμη διαχείριση των υδάτων, αποτρέποντας τις ανισότητες όσον αφορά την πρόσβαση σε νερό και υποστηρίζοντας την πλήρη συμπληρωματικότητα των στόχων της ΕΕ για το 2050 με το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης.

6.4.

Η ΕΟΚΕ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι τομείς των υδάτων θα πρέπει να αναγνωριστούν ως στρατηγικής σημασίας κατά την περίοδο προγραμματισμού 2028-2034 του επόμενου ΠΔΠ και, δεδομένου του αναγνωρισμένου ρόλου της ως φωνή της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών της ΕΕ, η ΕΟΚΕ θα πρέπει να συμμετάσχει στην Πλατφόρμα έξυπνης εξειδίκευσης για βιώσιμη γαλάζια οικονομία (14). Η ΕΟΚΕ προτείνει την προσθήκη υποχρεωτικών εκ των προτέρων προϋποθέσεων για την περίοδο προγραμματισμού 2028-2034.

7.   Χρηματοδότηση της μετάβασης σε νέα βιώσιμα επιχειρηματικά μοντέλα

7.1.

Η ΕΟΚΕ συνιστά στα κράτη μέλη να διερευνήσουν τον τρόπο με τον οποίο οι δημόσιοι προϋπολογισμοί και τα εργαλεία μετριασμού του κινδύνου, όπως οι εγγυήσεις και τα μέσα πιστωτικής ενίσχυσης, μπορούν να χρησιμοποιηθούν στρατηγικά για τη βελτίωση των χαρακτηριστικών κινδύνου-απόδοσης των επενδύσεων και την προσέλκυση εμπορικής χρηματοδότησης, πληθοχρηματοδότησης και επενδύσεων μετοχικού κεφαλαίου. Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για το γεγονός ότι η χορήγηση δημόσιας χρηματοδότησης θα είναι προβληματική σε ορισμένα κράτη μέλη λόγω του τρέχοντος επιπέδου του δημόσιου χρέους, των αυξημένων επιτοκίων και της επιδείνωσης των κρατικών πιστώσεων. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η χρηματοδότηση ιδιωτικών επενδύσεων για την κατασκευή δικτύων ύδρευσης μπορεί να αποθαρρυνθεί από τον κίνδυνο να έρθει αντιμέτωπη με τη διαφθορά και την κανονιστική αβεβαιότητα, καθώς και από το γεγονός ότι οι συγκεκριμένες επενδύσεις έχουν μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα.

7.2.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι βιώσιμες επενδύσεις στον τομέα των υδάτων θα πρέπει να ενισχυθούν με τη χρήση βιώσιμων χρηματοδοτικών μέσων, όπως τα πράσινα ομόλογα, τα κοινωνικά ομόλογα και τα πράσινα δάνεια, συνοδευόμενων από συνεκτικούς ορισμούς της βιωσιμότητας σε διάφορες περιοχές δικαιοδοσίας, καθώς και από μεγαλύτερο βαθμό τυποποίησης και διαφάνειας των δεδομένων. Η ΕΟΚΕ προτείνει τη ρύθμιση των μπλε ομολόγων για επενδύσεις στον τομέα των υδάτων σε επίπεδο ΕΕ, καθώς και επενδυτικά μέσα στον τομέα των υδάτων ειδικά προσαρμοσμένα για τις ΜΜΕ (π.χ. μέσω εποχικών πιστώσεων). Η ΕΟΚΕ καλεί επίσης την Eurostat να παράσχει ειδικό κεφάλαιο και στατιστικά στοιχεία για τα δεδομένα της υδατικής οικονομίας.

7.3.

Η ενσωμάτωση παραγόντων ΠΚΔ (15) στη διαδικασία λήψης επενδυτικών αποφάσεων καθιστά δυνατό ένα ευρύτερο φάσμα επενδυτικών ευκαιριών και προωθεί τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Η ΕΟΚΕ ζητεί επενδύσεις σε υποδομές, συνθήκες εργασίας, ποιοτικές θέσεις εργασίας και κατάρτιση, καθώς και ζητεί συγκεκριμένες δράσεις και εκστρατείες για τον γραμματισμό όσον αφορά το νερό, ι ιδίως με αποδέκτη τη νεότερη γενιά. Η εξασφάλιση μιας προβλέψιμης και μακροπρόθεσμης σταδιοδρομίας και επαρκών μισθών είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση των ανθρώπινων πόρων στον τομέα των υδάτων.

7.4.

Τα κράτη μέλη πρέπει να κατανοήσουν, να προωθήσουν και να στηρίξουν τις επενδύσεις στον τομέα των υδάτων, μεταξύ άλλων με τη χρήση κονδυλίων τεχνικής βοήθειας, και η Επιτροπή θα πρέπει να παράσχει ειδική στήριξη, εν προκειμένω, ιδίως όσον αφορά τις ευκαιρίες επαναχρησιμοποίησης των υδάτων. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ζωτικής σημασίας τη διοχέτευση χρηματοδοτικών πόρων σε έργα που μειώνουν την κατανάλωση νερού και ενθαρρύνουν τη σε επαναχρησιμοποίηση των υδάτων σε όλα τα κράτη μέλη, σύμφωνα με το άρθρο 9 της οδηγίας-πλαισίου για τα ύδατα (16).

7.5.

Θα πρέπει να υπάρχει αποτελεσματικός συντονισμός και συμπληρωματικότητα μεταξύ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της ΕΤΕπ και της ΕΤΑΑ όσον αφορά τη χρηματοδότηση επενδύσεων στον τομέα των υδάτων, συμπεριλαμβανομένης τόσο της ανάπτυξης κοινών βασικών δεικτών επιδόσεων (ΒΔΕ) εντός του στρατηγικού πλαισίου της ΕΕ όσο και της κυκλικής επίβλεψης στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου. Οι δημόσιες τράπεζες σε ολόκληρη την ΕΕ διαδραματίζουν επίσης σημαντικό ρόλο όσον αφορά τις επενδύσεις στον τομέα των υδάτων, ενώ η συνεργασία των ενδιαφερόμενων μερών με ιδιωτικές τράπεζες θα πρέπει να εδραιωθεί.

8.   Επενδύσεις

8.1.

Οι επενδυτικές αποφάσεις στην ΕΕ πρέπει να απορρέουν από ενδελεχή αξιολόγηση της μακροπρόθεσμης ζήτησης νερού, της διαθεσιμότητας υδάτινων πόρων και των επιλογών χρηματοδότησης, λαμβανομένων επίσης υπόψη των προκλήσεων που θέτει η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο μακροπρόθεσμος προγραμματισμός των επενδύσεων θα πρέπει επίσης να ποσοτικοποιεί συγκεκριμένες δημογραφικές τάσεις και να ευθυγραμμίζεται με πρωτοβουλίες σε άλλους τομείς, όπως ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η χρήση γης ή η γεωργία. Κατά τη βελτίωση των εγκαταστάσεων ύδρευσης θα πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη η μεγιστοποίηση της αποθήκευσης γαλάζιου άνθρακα. Η ΕΟΚΕ προτρέπει τα κράτη μέλη να υλοποιήσουν συγχρονισμένες πρωτοβουλίες χωροταξικού σχεδιασμού και συστήματα ανάλυσης μαζικών δεδομένων. Στις επενδύσεις και στη χρηματοδότηση στον τομέα των υδάτων θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι λειτουργικές δαπάνες με ολοκληρωμένο τρόπο.

8.2.

Η ΕΟΚΕ ζητεί την ανάπτυξη ειδικών προτύπων για τη χρήση του νερού σε διάφορους οικονομικούς τομείς, π.χ. στους τομείς της γεωργίας και της βιομηχανίας, μέσω της σύστασης ομάδας εμπειρογνωμόνων επιφορτισμένης με την κατάρτιση τομεακών κατευθυντήριων γραμμών για τη χρήση του νερού, στην οποία θα συμμετέχει και η ΕΟΚΕ.

8.3.

Η καινοτομία και η τεχνολογία είναι καίριας σημασίας για την αποδοτική διαχείριση των υδάτων. Η ανταλλαγή σημαντικών καινοτομιών που σχετίζονται με το νερό μεταξύ των κρατών μελών και η ενθάρρυνση του πειραματισμού από τη βάση προς την κορυφή είναι ζωτικής σημασίας. Απαιτούνται πρόσθετες προσπάθειες για την αξιολόγηση του οικονομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού κόστους και των αντίστοιχων οφελών των διαφόρων επενδυτικών οδών, από το τοπικό επίπεδο έως το επίπεδο λεκάνης, το εθνικό, το διασυνοριακό, ακόμη και το παγκόσμιο επίπεδο. Η εφαρμογή καινοτόμων τεχνολογιών, όπως τα χαμηλού κόστους συστήματα δορυφορικής παρακολούθησης που εντοπίζουν κρίσιμες παραμέτρους των υδάτων, μπορεί να ενισχύσει τη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων για τα ύδατα. Η συμμετοχή των κρατών μελών θα πρέπει να ληφθεί υπόψη εν προκειμένω.

8.4.

Για την άντληση επαρκών μακροπρόθεσμων κεφαλαίων ευθυγραμμισμένων με τους ΣΒΑ, τα έργα φυσικού κεφαλαίου που σχετίζονται με το νερό και αντιμετωπίζουν υψηλότερους διαρθρωτικούς κινδύνους συχνά απαιτούν ελαχιστοποίηση των κινδύνων. Πρέπει να εξεταστούν προσεκτικά το υψηλότερο κόστος, τα χαμηλότερα έσοδα και οι οικονομικές ζημίες που σχετίζονται με κινδύνους συναφείς με το νερό. Εν προκειμένω, θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν επίσης τα παραδοσιακά δάνεια και οι επιχορηγήσεις, τα επιχειρηματικά κεφάλαια, τα ιδιωτικά και δημόσια ίδια κεφάλαια, καθώς και τα συνταξιοδοτικά και τα επενδυτικά ταμεία. Η πιθανότητα προβολής ψευδοοικολογικής ταυτότητας παραμένει, λόγω της έλλειψης συνεκτικών προτύπων για τα πράσινα ομόλογα και τα επενδυτικά κεφάλαια ΠΚΔ.

8.5.

Η Επιτροπή πρέπει να ενθαρρύνει τη χρήση όλων των σχετικών κονδυλίων της ΕΕ και την αξιοποίηση όλων των ευκαιριών εταιρικής σχέσης μέσω των κοινωνικών εταίρων και των δικτύων των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών για την προσέγγιση όλων των ενδιαφερόμενων μερών, με ιδιαίτερη έμφαση στις ΜΜΕ. Η μεικτή χρηματοδότηση μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο λόγω της χαμηλής απόδοσης των έργων υποδομής στον τομέα των υδάτων, ωστόσο οι εταιρείες παροχής υπηρεσιών ύδρευσης εξακολουθούν να αποτελούν καλό επενδυτικό μέσο.

8.6.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί καίριας σημασίας την ενσωμάτωση της ανθεκτικότητας στα κριτήρια αξιολόγησης των επενδύσεων στον τομέα των υδάτων. Η ανθεκτικότητα, όταν συνδυάζεται με βέλτιστες επενδύσεις σε μέτρα μείωσης των κινδύνων, μπορεί να μειώσει τις δαπάνες που συνδέονται με την ανάκαμψη από απρόβλεπτα γεγονότα όπως καταιγίδες, πλημμύρες, πυρκαγιές, ξηρασίες, επιθέσεις στον κυβερνοχώρο ή πανδημίες. Ιδιαίτερη προσοχή και χρηματοδότηση θα πρέπει να δοθεί σε διασυνοριακά έργα στον τομέα των υδάτων.

8.7.

Η ανεπάρκεια επενδύσεων και η έλλειψη αποδοτικότητας των δαπανών για έργα στον τομέα των υδάτων είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο η ΕΕ και ο υπόλοιπος κόσμος δεν σημειώνουν σημαντική πρόοδο στην επίτευξη του ΣΒΑ 6 για την ύδρευση και την αποχέτευση. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι η Ευρώπη έχει την ευκαιρία να μετατρέψει τις προκλήσεις που τίθενται στον τομέα των υδάτων σε νέες προοπτικές για τεχνολογική εξέλιξη, κοινωνική πρόοδο και επιχειρηματική ανάπτυξη, με απώτερο στόχο την επίτευξη μιας ασφαλούς και ανθεκτικής υδάτινης οικονομίας, που θα παρέχει ευκαιρίες πλήρους και παραγωγικής απασχόλησης και ποιοτικές θέσεις εργασίας για όλους. Η ΕΕ μπορεί να καταστεί παγκόσμιος ηγέτης στον τομέα της επαναχρησιμοποίησης του νερού.

---

(1)  Το μη ανταποδοτικό νερό είναι το νερό που χάνεται μέσα στο σύστημα διανομής νερού και δεν φτάνει ποτέ στον τελικό του προορισμό. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει νερό που δεν χρησιμοποιείται ή δεν πληρώνεται, γεγονός που επηρεάζει τις τοπικές οικονομίες και τους διαθέσιμους τοπικούς πόρους.

(2)  Αστικό θεματολόγιο της ΕΕ.

(3)  Συμφωνία της Λιουμπλιάνας και πολυετές πρόγραμμα εργασίας της — Ανανέωση του αστικού θεματολογίου της ΕΕ.

(4)  Μακρόπνοο όραμα για τις αγροτικές περιοχές: για ισχυρότερες, συνδεδεμένες, ανθεκτικές και ευημερούσες αγροτικές περιοχές της ΕΕ.

(5)  Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία 2014-2020.

(6)  Κανονισμός (ΕΕ) 2020/852 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18ης Ιουνίου 2020, σχετικά με τη θέσπιση πλαισίου για τη διευκόλυνση των βιώσιμων επενδύσεων και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2019/2088 (ΕΕ L 198 της 22.6.2020, σ. 13).

(7)   ΕΕ C 202 της 7.6.2016, σ. 307.

(8)  Οδηγία 2010/75/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 24ης Νοεμβρίου 2010 , περί βιομηχανικών εκπομπών (ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχος της ρύπανσης) (ΕΕ L 334 της 17.12.2010, σ. 17).

(9)  Industrial pollutant releases to water in Europe (Απορρίψεις βιομηχανικών ρύπων στα ύδατα στην Ευρώπη), Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος.

(10)  Πρόταση αναθεωρημένης οδηγίας για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων.

(11)  Οδηγία 91/271/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 21ης Μαΐου 1991, για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων (ΕΕ L 135 της 30.5.1991, σ. 40).

(12)  Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας, Αλιείας και Υδατοκαλλιέργειας.

(13)  Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία 2014-2020.

(14)  https://s3platform.jrc.ec.europa.eu/blue-growth

(15)  Περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί και σχετικοί με τη διακυβέρνηση (ΠΚΔ).

(16)  Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Οκτωβρίου 2000, για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων (ΕΕ L 327 της 22.12.2000, σ. 1).

Εισηγητές:

ο κ. Kinga JOÓ και ο κ. Carlos Manuel TRINDADE

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	21.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	13.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	171/19/22

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) επικροτεί πλήρως τα ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών που επιβεβαιώνουν ότι το νερό αποτελεί βασικό ανθρώπινο δικαίωμα (1) το οποίο είναι θεμελιώδες για τη ζωή και την άσκηση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (2). Οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) των Ηνωμένων Εθνών, στον στόχο 6, και ο ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων (ΕΠΚΔ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην αρχή 20, καθιερώνουν τις γενικές αρχές του δικαιώματος πρόσβασης στο νερό. Στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής η έλλειψη νερού αποκτά μεγαλύτερη σημασία και απαιτούνται δημόσιες πολιτικές για την καταπολέμησή της. Σε περίπτωση λειψυδρίας, ο ευάλωτος πληθυσμός είναι εκείνος που πλήττεται περισσότερο.

1.2.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν μια προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα σε όλες τις πολιτικές για τα ύδατα και να αντιμετωπίσουν την έλλειψη νερού, ευθυγραμμιζόμενα κατ’ αυτόν τον τρόπο και με τον ΕΠΚΔ. Οι υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης θα πρέπει να είναι βιώσιμες, δίκαιες, αποτελεσματικές, υψηλής ποιότητας και οικονομικά προσιτές για όλους, ενώ επίσης θα πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.

1.3.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η καθολική πρόσβαση σε πόσιμο νερό και αποχέτευση υψηλής ποιότητας σε δίκαιες τιμές για τον πληθυσμό θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως δημόσιο αγαθό και όχι απλώς ως εμπόρευμα, για τον λόγο δε αυτό η διαχείρισή της δεν πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους κανόνες της ενιαίας αγοράς.

1.4.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προωθήσει μια κοινή προσέγγιση για την κατανόηση της έλλειψης νερού σε επίπεδο ΕΕ και να αναπτύξει έναν ολοκληρωμένο ορισμό της έλλειψης νερού ο οποίος θα επιτρέπει τη σαφή και κοινή αντίληψή της (3) και στο πλαίσιο του οποίου κάθε κράτος μέλος θα μπορεί να αναπτύξει τον δικό του ορισμό ανάλογα με τις συγκεκριμένες περιστάσεις του, σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό ορισμό.

1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναπτύξει κοινές κατευθυντήριες γραμμές για την παρακολούθηση της πρόσβασης σε ποιοτικές και οικονομικά προσιτές υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης (4), καθώς και των σχετικών χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων, όπως και των ανισοτήτων μεταξύ των φύλων, σε επίπεδο κρατών μελών και ΕΕ, όπως επίσης να χαρτογραφήσει την τρέχουσα κατάσταση και να παρακολουθεί τακτικά τις εξελίξεις. Τα δεδομένα θα πρέπει να είναι αξιόπιστα, έγκυρα και διαθέσιμα στο κοινό. Αυτό είναι επίσης απαραίτητο για τη συμμόρφωση με το άρθρο 16 στοιχείο α) της οδηγίας (ΕΕ) 2020/2184 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Δεκεμβρίου 2020, σχετικά με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (αναδιατύπωση) (5) (εφεξής: οδηγία για το πόσιμο νερό), η δε ΕΟΚΕ προσδοκά ότι θα εγκριθεί η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αναδιατύπωση της οδηγίας για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων (6), με την οποία εισάγεται το άρθρο 19 σχετικά με την πρόσβαση στην αποχέτευση.

1.6.

Η ΕΟΚΕ προτείνει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή η επικείμενη αναθεώρηση της οδηγίας για το πόσιμο νερό να περιλαμβάνει τη διασφάλιση της καθολικής πρόσβασης στις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης, όπως ορίζεται στον ΣΒΑ 6 των Ηνωμένων Εθνών. Η ΕΟΚΕ συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υιοθετήσει κοινές κατευθυντήριες γραμμές για την τιμολόγηση της ύδρευσης και της αποχέτευσης στο πλαίσιο των οποίων τα κράτη μέλη θα μπορούν να αναπτύξουν τα ρυθμιστικά τους πλαίσια ανάλογα με τις περιστάσεις τους. Οι εν λόγω κατευθυντήριες γραμμές θα πρέπει να σέβονται το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό και την αρχή της μη υποβάθμισης, παρομοίως με όσα συνιστά ο ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την πρόσβαση σε πόσιμο νερό και αποχέτευση.

1.7.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι η πληρωμή των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης δεν θα πρέπει να θέτει σε κίνδυνο την ικανοποίηση άλλων κοινωνικών αναγκών. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προβεί σε επισκόπηση των μέτρων που εφαρμόζονται σε όλα τα κράτη μέλη όσον αφορά την οικονομική προσιτότητα και ιδίως τους ευάλωτους καταναλωτές. Με βάση την επισκόπηση αυτή, καλούμε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναπτύξει κοινές κατευθυντήριες γραμμές για τα κράτη μέλη, προκειμένου να εντοπιστούν τα νοικοκυριά με προβλήματα οικονομικής προσιτότητας, και ειδικότερα οι ευάλωτοι καταναλωτές, καθώς και μέτρα για την αντιμετώπισή τους. Οι εν λόγω κατευθυντήριες γραμμές θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι δεν θα διακόπτεται η παροχή νερού σε κανέναν χρήστη που βρίσκεται σε ευάλωτη κατάσταση (7). Τα μέτρα θα πρέπει να βασίζονται σε μια ολιστική θεώρηση της κατάστασης των πληττόμενων νοικοκυριών, θα πρέπει δε να εφαρμόζονται μέσα κοινωνικής πολιτικής, μέτρα στεγαστικής πολιτικής και ειδικά μέτρα σχετικά με τις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης ανάλογα με το εκάστοτε πλαίσιο. Η αρχή της αλληλεγγύης πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά τη χρηματοδότηση τέτοιων μέτρων· εκτός από τη δημόσια χρηματοδότηση, πρέπει να διερευνηθούν καινοτόμες μορφές χρηματοδότησης, π.χ. η δημιουργία ειδικών ταμείων ενσωματωμένων στους λογαριασμούς ύδρευσης.

1.8.

Η ΕΟΚΕ συνιστά στην ΕΕ να υιοθετήσει και να ενισχύσει ρυθμιστικά πλαίσια σχετικά με τις συμβάσεις παραχώρησης ύδατος για τη διαχείριση του νερού ως δημόσιου αγαθού και όχι ως εμπορεύματος που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εμπορίας. Τα εν λόγω ρυθμιστικά πλαίσια πρέπει: α) να ευθυγραμμίζονται με τα ανθρώπινα δικαιώματα· β) να προωθούν τη βιωσιμότητα των υδάτινων οικοσυστημάτων· γ) να καθορίζονται και να εφαρμόζονται με διαφάνεια και με τη συμμετοχή του κοινού· δ) να συμπληρώνουν το πλαίσιο των δικαιωμάτων παραχώρησης με δημόσιους φορείς για την ανάκτηση των δικαιωμάτων χρήσης ύδατος έναντι δίκαιης αποζημίωσης και να τα ανακατανέμουν σε χρήστες σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης κατά τη διάρκεια κρίσεων ξηρασίας.

1.9.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι υπάρχει θεμελιώδης διαφορά μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής διαχείρισης των υδάτων και ότι, και στις δύο περιπτώσεις, υπάρχουν καλά παραδείγματα και παραδείγματα προς αποφυγή. Ωστόσο, η ιδιωτική διαχείριση, λόγω της επικέντρωσής της στο κέρδος, ενδεχομένως να αντιμετωπίσει δυσκολίες κατά την ανταπόκριση στη θεμελιώδη απαίτηση περί καθολικότητας της υπηρεσίας, δηλαδή στην εξυπηρέτηση του 100 % του πληθυσμού. Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η δημόσια διαχείριση των υδάτων μπορεί να διασφαλίσει καλύτερα την καθολική πρόσβαση σε συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης σε δίκαιη τιμή και με κατάλληλα πρότυπα ποιότητας, καθώς και την αποκατάσταση και την προστασία των οικοσυστημάτων.

1.10.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η ΕΕ και όλα τα κράτη μέλη θα πρέπει να υιοθετήσουν ένα περιβαλλοντικό όραμα και να αναπτύξουν προγράμματα για τη χρηματοδότηση των διανομέων νερού με στόχο τη μείωση των διαρροών και των απωλειών, μία από τις μεγαλύτερες πληγές στη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να εξετάσουν και να υποστηρίξουν νέες και καινοτόμες τεχνικές λύσεις για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, όπως η αυξημένη χρήση των οικιακών και των επεξεργασμένων λυμάτων, καθώς και οι αποκεντρωμένες, μικρής κλίμακας, εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων.

1.11.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να παράσχουν δημόσια χρηματοδότηση για την ανάπτυξη υποδομών, με ιδιαίτερη έμφαση στους ιδιοκτήτες ακίνητης περιουσίας με περιορισμένους πόρους και στις κοινωνικά υποβαθμισμένες αστικές και αγροτικές συνοικίες με επιτακτικές ανάγκες ανακαίνισης των υποδομών. Θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο ανάπτυξης των υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης που σχετίζονται με το κύμα ανακαινίσεων. Επιπλέον, στον χωροταξικό σχεδιασμό, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά βιώσιμη παροχή υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης.

1.12.

Επισημαίνοντας με προσοχή την ύπαρξη πολυάριθμων λεκανών απορροής ποταμών στην Ευρώπη που εκτείνονται σε πλείονα κράτη μέλη, η ΕΟΚΕ συνιστά την υιοθέτηση ενός πολιτικού και τεχνικού πλαισίου διακυβέρνησης και τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών για καθεμία από τις υφιστάμενες λεκάνες απορροής στην ΕΕ (βλέπε σημεία 6.4 και 6.5). Η ΕΟΚΕ προτείνει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αξιολογήσει τις επιδόσεις της διαχείρισης των λεκανών απορροής ποταμών και να δημιουργήσει πολιτικούς, τεχνικούς και συμμετοχικούς μηχανισμούς για τη βελτίωσή τους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να συστήσει ένα συμβούλιο για τις λεκάνες απορροής ποταμών που θα εκπροσωπεί όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς, ως όργανο που θα επικουρεί την αρχή για τις λεκάνες απορροής ποταμών και θα αναλαμβάνει ρόλο διαμεσολαβητή σε διασυνοριακές συγκρούσεις.

1.13.

Η ΕΟΚΕ συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή: — να ρυθμίσει τα γεωργικά και βιομηχανικά έργα υψηλής χρήσης ύδατος όσον αφορά τα επακόλουθα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να καταρτίσει μια φάση σταδιακής κατάργησης αυτών των έργων, να βρει λύσεις για τις επιχειρήσεις, τους εργαζομένους και τις περιοχές που σχετίζονται με αυτά, και να διαθέσει τα αναγκαία κονδύλια για την επίτευξη ισορροπίας στην επιλεγείσα λύση, — να θεσπίσει νομοθεσία για τη διασφάλιση της ελάχιστης ροής που καταλήγει στη θάλασσα, — να διασφαλίσει ότι η ΕΕ θα εγκρίνει σχέδια έκτακτης ανάγκης που δίνουν προτεραιότητα στην πρόσβαση σε νερό για ανθρώπινη κατανάλωση σε περίπτωση κρίσης λειψυδρίας.

1.14.

Η ΕΟΚΕ προτείνει στην ΕΕ να καταρτίσει πολιτικές για την προστασία των καταναλωτών, διασφαλίζοντας ότι όλοι έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό σε δίκαιη τιμή και σε επαρκή συστήματα αποχέτευσης. Οι πολιτικές αυτές θα πρέπει να περιλαμβάνουν τη συμμετοχή των διαφόρων ενδιαφερόμενων φορέων (καταναλωτών, εργαζομένων, επιχειρήσεων) στα συμβουλευτικά όργανα.

1.15.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να λάβουν μέτρα για τη βελτίωση της ευαισθητοποίησης των κατοίκων της ΕΕ σχετικά με την αξία του νερού και τη σημασία της πρόσβασης σε νερό και αποχέτευση για όλους. Οι δυνατότητες της επικοινωνίας και της εκπαίδευσης για ενίσχυση της ευαισθητοποίησης θα πρέπει να αξιοποιηθούν για την προώθηση πιο βιώσιμης χρήσης των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης (8), τα δε παιδιά και οι νέοι θα πρέπει να αποτελέσουν βασικούς παράγοντες για τη βιώσιμη χρήση των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης στο μέλλον, ωστόσο, η ευαισθητοποίηση θα πρέπει να περιλαμβάνει όλες τις ηλικιακές ομάδες. Στην περίπτωση νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν έλλειψη νερού, η ευαισθητοποίηση θα πρέπει να ενταχθεί σε άλλα μέτρα για τη βελτίωση της πρόσβασης των νοικοκυριών σε ποιοτικές και οικονομικά προσιτές υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης.

1.16.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι πολιτικές της ΕΕ και των κρατών μελών για τα ύδατα θα πρέπει να συνοδεύονται από συστηματικές έρευνες των απαιτήσεων προσωπικού που απασχολείται στον τομέα των υδάτων, συμπεριλαμβανομένων των απαραίτητων προσόντων, της ανάπτυξης του εργατικού δυναμικού και της διαχείρισης της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία. Αυτές θα πρέπει να πραγματοποιούνται από κοινού με τους κοινωνικούς εταίρους του τομέα.

2.   Εισαγωγή και πεδίο εφαρμογής της γνωμοδότησης

2.1.

Το νερό έχει θεμελιώδη σημασία για όλες τις πτυχές της ζωής. Αποτελεί επίσης βασικό στοιχείο της βιώσιμης ανάπτυξης και είναι ουσιαστικής σημασίας για την ειρήνη του πολιτισμού μας. Η κλιματική αλλαγή έχει ήδη επιδεινώσει τα προβλήματα που σχετίζονται με το νερό και θα συνεχίσει να το πράττει σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα στο μέλλον. Η ανεπαρκής παροχή πόσιμου νερού ασκεί αυξανόμενη πίεση στις ανθρώπινες κοινότητες, ιδίως στις ευάλωτες ομάδες.

2.2.

Το 2010 (9), η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών αναγνώρισε ρητά το ανθρώπινο δικαίωμα στην ύδρευση και την αποχέτευση, το οποίο επιβεβαιώθηκε εκ νέου στη διάσκεψη του 2023 των Ηνωμένων Εθνών για τα ύδατα (10). Τα Ηνωμένα Έθνη αναγνωρίζουν επίσης ότι το καθαρό πόσιμο νερό και η αποχέτευση είναι απαραίτητα για την πραγμάτωση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι 17 διεθνώς συμφωνημένοι ΣΒΑ των Ηνωμένων Εθνών περιλαμβάνουν τον στόχο 6: «Διασφάλιση της διαθεσιμότητας και της βιώσιμης διαχείρισης του νερού και της αποχέτευσης για όλους». Παράλληλα με αυτές τις παγκόσμιες δεσμεύσεις, η αρχή 20 του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων ορίζει ότι «κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες καλής ποιότητας, στις οποίες περιλαμβάνονται η ύδρευση και η αποχέτευση».

2.3.

Η ΕΕ έχει θεσπίσει ένα ολοκληρωμένο νομικό πλαίσιο και πλαίσιο διακυβέρνησης για τη διασφάλιση της βιώσιμης διαχείρισης των υδάτινων πόρων της και έχει σημειώσει πρόοδο στην εφαρμογή του (11), (12). Σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις της, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τη σύνδεση των προκλήσεων που συνδέονται με το νερό με τα μέτρα για την αντιμετώπιση της φτώχειας και τον στόχο της εξάλειψής της (13), την προώθηση της παροχής νερού και αποχέτευσης ως δημόσιων υπηρεσιών ζωτικής σημασίας για όλους (14) και τη διευκόλυνση της πρόσβασης σε πόσιμο νερό για τις ευάλωτες ομάδες και τα άτομα που ζουν σε απομονωμένες περιοχές και σε μειονεκτούσες ή περιφερειακές αγροτικές περιοχές (15).

2.4.

Η παρούσα γνωμοδότηση πρωτοβουλίας εφιστά την προσοχή στις τρέχουσες προκλήσεις όσον αφορά την πρόσβαση σε καθαρό νερό και αποχέτευση. Διερευνά επίσης τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο και τον ρόλο της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στην αντιμετώπιση της έλλειψης νερού και των επιπτώσεών της, ιδίως στους πλέον ευάλωτους. Τέλος, εξετάζει τρόπους μετριασμού των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών επιπτώσεων της έλλειψης νερού και των επιπτώσεών της στην ανθρώπινη υγεία.

2.5.

Η έλλειψη νερού είναι πραγματικότητα στην ΕΕ, παρά τη σχετικά καλή θέση της ΕΕ σε παγκόσμιο επίπεδο. Η έλλειψη πρόσβασης σε καλής ποιότητας και οικονομικά προσιτό νερό και αποχέτευση, μια κατάσταση που μπορεί να περιγραφεί ως έλλειψη νερού, αποτελεί καθημερινή πραγματικότητα για εκατομμύρια πολίτες της ΕΕ. Με άλλα λόγια, εκατομμύρια Ευρωπαίοι στερούνται το δικαίωμα πρόσβασης σε οικονομικά προσιτό και καλής ποιότητας νερό και αποχέτευση.

2.6.

Ωστόσο, η έλλειψη νερού έχει εκτεταμένες κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες, συμπεριλαμβανομένων των κινδύνων για την υγεία σε ατομικό και κοινοτικό επίπεδο, της μειωμένης απασχολησιμότητας και της επιδείνωσης της τοπικής οικονομίας, του κοινωνικού αποκλεισμού, της περιβαλλοντικής ρύπανσης, των μετακινήσεων/της μετανάστευσης του πληθυσμού και της πολιτικής αστάθειας. Οι συνέπειες αυτές είναι εξαιρετικά δυσανάλογες με το μερίδιο των νοικοκυριών στη χρήση νερού και την παραγωγή λυμάτων σε σύγκριση με τη βιομηχανία και τη γεωργία. Αυτό αντικατοπτρίζεται στο γεγονός ότι η πρώτη επιτυχημένη Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών αφορούσε την πρόσβαση σε ύδρευση και αποχέτευση, ζητώντας εγγυημένες υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης για όλους στην ΕΕ, προτεραιότητα στα ανθρώπινα δικαιώματα έναντι των συμφερόντων της αγοράς στον τομέα της ύδρευσης και μεγαλύτερες προσπάθειες εκ μέρους της ΕΕ με σκοπό τη διασφάλιση καθολικής πρόσβασης σε ύδρευση και αποχέτευση (16). Η αντιμετώπιση της έλλειψης νερού είναι απαραίτητη για την επίτευξη των πολιτικών προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με ιδιαίτερη έμφαση στην Πράσινη Συμφωνία και την υπόσχεσή της να μην μείνει κανείς στο περιθώριο.

2.7.

Η οδηγία για το πόσιμο νερό καθιερώνει υποχρέωση των κρατών μελών να λάβουν όλα τα αναγκαία μέτρα για την εξασφάλιση της πρόσβασης σε πόσιμο νερό για τις ευάλωτες και περιθωριοποιημένες ομάδες. Ωστόσο, δεν αναγνωρίζει το καθολικό δικαίωμα πρόσβασης σε ασφαλές πόσιμο νερό και αποχέτευση, όπως προβλέπεται στους ΣΒΑ. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συμπεριλάβει την αναγνώριση αυτή στην επόμενη αναθεώρηση της οδηγίας για το πόσιμο νερό.

2.8.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει με λύπη ότι τα διαθέσιμα στοιχεία είναι περιορισμένα και κατακερματισμένα, γεγονός που δυσχεραίνει τη συνολική επισκόπηση της κλίμακας και των χαρακτηριστικών του φαινομένου.

3.   Πρόσβαση σε ποιοτικό νερό και αποχέτευση

3.1.

Το 2,2 % του πληθυσμού της ΕΕ, δηλαδή περίπου 9,8 εκατομμύρια άτομα, δεν χρησιμοποιεί ασφαλώς διαχειριζόμενο πόσιμο νερό από βελτιωμένη πηγή, στο οποίο μπορεί να έχει πρόσβαση στον ιδιωτικό του χώρο (17). Ένα επιπλέον 2 %, περίπου 9,4 εκατομμύρια άτομα, μπορεί να έχει πρόσβαση μόνο σε βασικές υπηρεσίες πόσιμου νερού εκτός του ιδιωτικού του χώρου (18). Περίπου 450 000 άτομα που κατοικούν στην ΕΕ (19) δεν έχουν πρόσβαση ούτε σε βασικές υπηρεσίες πόσιμου νερού. 6,7 εκατομμύρια άνθρωποι στην ΕΕ, το 1,5 % του πληθυσμού, ζουν χωρίς εγκαταστάσεις υγιεινής, δηλαδή σε νοικοκυριό χωρίς μπάνιο, ντους ή αποχωρητήριο εσωτερικού χώρου με καταιονισμό νερού, ενώ 84,5 εκατομμύρια άνθρωποι, το 19 % του πληθυσμού, ζουν χωρίς πρόσβαση σε τουλάχιστον δευτερογενή επεξεργασία λυμάτων (20).

3.2.

Η έλλειψη νερού πλήττει ιδιαίτερα τα ευάλωτα άτομα και νοικοκυριά. — Τα φτωχά νοικοκυριά είναι πάνω από τρεις φορές πιθανό να μην έχουν εγκαταστάσεις υγιεινής (21). — Η έλλειψη πρόσβασης σε νερό, αποχέτευση και υγιεινή έχει δυσανάλογο αντίκτυπο στις γυναίκες με πολλούς τρόπους, για παράδειγμα λόγω του δυσανάλογου ρόλου τους στην εκτέλεση οικιακών εργασιών και λόγω ζητημάτων που συνδέονται με τη διαχείριση της εμμηνόρροιας. — Τα παιδιά πλήττονται δυσανάλογα, καθώς είναι πιο επιρρεπή στις συνέπειες της κακής υγιεινής. — Τα άτομα με αναπηρία ή ειδικές ανάγκες αντιμετωπίζουν επίσης αυξημένη έκθεση στις συνέπειες της έλλειψης νερού. — Οι άστεγοι, ιδίως όσοι διαμένουν στο δρόμο, πλήττονται σοβαρά από την έλλειψη νερού, αποχέτευσης και υγιεινής, λόγω της ακραίας έλλειψης στέγασης. — Η μεγαλύτερη εθνοτική μειονότητα της Ευρώπης, οι Ρομά, πλήττεται σε μεγάλο βαθμό από την έλλειψη πρόσβασης σε ασφαλές και οικονομικά προσιτό πόσιμο νερό και αποχέτευση. Ένας στους τρεις Ρομά ζει σε κατοικίες χωρίς νερό από βρύση (22), ενώ λίγο περισσότεροι από τους μισούς έχουν αποχωρητήριο με καταιονισμό νερού ή ντους εσωτερικού χώρου (23). Υπάρχουν παραδείγματα περιθωριοποιημένων κοινοτήτων, στις οποίες οι Ρομά υπερεκπροσωπούνται, όπου τα άτομα στερούνται ακόμη και τις βασικές υπηρεσίες πόσιμου νερού, λόγω της φραγής δημόσιων βρυσών (24), και ζουν σε περιοχές που επηρεάζονται από τη ρύπανση των υπόγειων υδάτων λόγω οικονομικών δραστηριοτήτων (25). — Οι μετανάστες, ιδίως εκείνοι χωρίς επίσημα έγγραφα σε καταλύματα έκτακτης ανάγκης και σε άτυπη στέγαση, μπορεί να είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένοι στην περιορισμένη πρόσβαση σε ύδρευση και αποχέτευση. — Η έλλειψη πρόσβασης σε οικονομικά προσιτή ύδρευση και αποχέτευση μπορεί να επηρεάσει τις οικογενειακές επιχειρήσεις των ευάλωτων νοικοκυριών, δημιουργώντας κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα.

3.3.

Οι χωρικές ανισότητες στις υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης αποτελούν σημαντικό —αν και όχι τον μοναδικό— παράγοντα κοινωνικής άνισης πρόσβασης. Σε πολλούς τομείς, τα προβλήματα υποδομών και τα κοινωνικά προβλήματα διαπλέκονται. Οι περιθωριοποιημένες αγροτικές κοινότητες μπορεί να βρίσκονται σε ιδιαίτερα μειονεκτική θέση. Επιπλέον, στις φτωχές από πλευράς πόρων συνοικίες με μόνιμες ανάγκες ανακαίνισης, οι υποδομές χαμηλής ποιότητας επιτείνουν την έλλειψη νερού και τα περιβαλλοντικά προβλήματα.

3.4.

Παράλληλα, οι δημογραφικές αλλαγές επηρεάζουν τη χωρική κατανομή της ζήτησης για υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης. Η αστικοποίηση αυξάνει την πίεση στις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης σε πολλές πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές. Σε άλλα μέρη της ΕΕ, ιδίως —αλλά όχι αποκλειστικά— στις αγροτικές περιοχές, η μείωση του πληθυσμού θέτει προκλήσεις για τη λειτουργία των δικτύων.

3.5.

Ενώ τα προαναφερθέντα προβλήματα σε σχέση με την έλλειψη πρόσβασης στις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης επηρεάζουν κυρίως κοινωνικές ομάδες, ένα πολύ υψηλότερο ποσοστό του πληθυσμού της ΕΕ —30 % κατά μέσο όρο— επηρεάζεται από κάποια μορφή καταπόνησης των υδάτινων πόρων, δηλαδή αναντιστοιχία μεταξύ ζήτησης και προσφοράς νερού (26). Οι άνθρωποι στη νότια Ευρώπη αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα καταπόνησης των υδάτινων πόρων καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Σε άλλα μέρη της Ευρώπης, η λειψυδρία παρατηρείται περιστασιακά και σε συγκεκριμένα κομβικά σημεία. Συνολικά, 8 εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη ζουν σε περιοχές με υψηλή συχνότητα ξηρασίας ή καταπόνησης των υδάτινων πόρων (27). Η κλιματική αλλαγή αναμένεται να προκαλέσει περαιτέρω εποχική μείωση της διαθεσιμότητας νερού στις περισσότερες περιοχές της Ευρώπης.

3.6.

Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή, με τη μεταβολή των υδρολογικών κύκλων, τη μεταβολή της κατανομής των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων και την αύξηση των θερμοκρασιών, αποτελεί σημαντικό παράγοντα που επηρεάζει την καταπόνηση των υδάτινων πόρων και έχει άμεσο αντίκτυπο στο νερό, την αποχέτευση και την υγιεινή με πολλαπλούς τρόπους. Οι ξηρασίες, η αύξηση της θερμοκρασίας, ακόμη και οι ακραίες βροχοπτώσεις, μειώνουν τη διαθεσιμότητα και την ποιότητα των υδάτων και προκαλούν ζημίες στις υποδομές, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η διατήρηση συμπεριφορών υγιεινής και αποχέτευσης. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας μπορεί να μειώσει τη διαθεσιμότητα πόσιμου νερού λόγω πλημμυρών και εισροής αλμυρού νερού. Τα στοιχεία που αφορούν ειδικά την Ευρώπη είναι σπάνια· ωστόσο, με βάση τις παγκόσμιες τάσεις, μπορεί εύλογα να υποστηριχθεί ότι η κλιματική αλλαγή έχει δυσανάλογες επιπτώσεις στα ευάλωτα άτομα, νοικοκυριά και κοινότητες (28).

3.7.

Η ποσότητα νερού που χρησιμοποιούν τα νοικοκυριά διαφέρει σημαντικά ανάλογα με το κράτος μέλος και κυμαίνεται από 77 έως 220 λίτρα κατά κεφαλήν ημερησίως (29). Στα ανατολικά κράτη μέλη, η κατανάλωση τείνει να είναι χαμηλότερη από ό,τι στα δυτικά κράτη μέλη, με ορισμένα νότια κράτη μέλη να είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές· ωστόσο, υπάρχουν εξαιρέσεις (30).

3.8.

Μολονότι η ποιότητα των υδάτων στην ΕΕ είναι γενικά καλή, εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα ποιότητας σε ορισμένες περιοχές, όπως καταδεικνύεται από τις υποθέσεις μη συμμόρφωσης κατόπιν άσκησης προσφυγής κατά ορισμένων κρατών μελών βάσει της οδηγίας για το πόσιμο νερό. Επιπλέον, η έλλειψη πρόσβασης σε ασφαλώς διαχειριζόμενο πόσιμο νερό, ιδίως σε βασικές υπηρεσίες ύδρευσης, ενέχει υψηλό κίνδυνο μη ασφαλούς χρήσης του πόσιμου νερού.

3.9.

Η ικανοποίηση από την ποιότητα του πόσιμου νερού είναι γενικά υψηλή, αν και όχι καθολική. Τα στοιχεία ερευνών από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 δείχνουν ότι το 82 % των κατοίκων της ΕΕ θεωρούσαν την ποιότητα του πόσιμου νερού στην περιοχή όπου ζουν καλή (31), με το 7 % περίπου να διαφωνεί. Η γενική αξιολόγηση του πόσιμου νερού στην ΕΕ ήταν πολύ λιγότερο θετική, με μόλις το 27 % να συμφωνεί με τη δήλωση ότι υπάρχει καλή πρόσβαση σε υγιεινό και καθαρό νερό στην ΕΕ συνολικά.

3.10.

Ενώ η συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων της ΕΕ χρησιμοποιεί νερό της βρύσης για πλύσιμο, προσωπική υγιεινή και μαγείρεμα, το ποσοστό των ατόμων που χρησιμοποιούν το νερό της βρύσης ως πόσιμο είναι κάπως χαμηλότερο. Στα μέσα της δεκαετίας του 2010, πάνω από το 90 % ανέφερε ότι χρησιμοποιούσε το νερό της βρύσης για το μαγείρεμα, ενώ μόνο το 55 % δήλωνε ότι χρησιμοποιεί πάντοτε απευθείας το νερό της βρύσης για πόση, ενώ ένα επιπλέον 10 % κατανάλωνε πάντα το νερό της βρύσης έπειτα από φιλτράρισμα.

3.11.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες το νερό υπέστη εμπορευματοποίηση, οι δε υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης υποβλήθηκαν σε διαδικασία ιδιωτικοποίησης και χρηματιστικοποίησης. Τα τελευταία χρόνια οι διαδικασίες αυτές έχουν τεθεί υπό αμφισβήτηση και υπάρχουν ήδη παραδείγματα δήμων που έχουν αναλάβει εκ νέου τις υπηρεσίες ύδρευσης. Το νερό είναι απαραίτητο για τη ζωή· είναι κοινό αγαθό και ανθρώπινο δικαίωμα. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ φρονεί ότι, ως υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος, οι υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης θα πρέπει να υπόκεινται σε σαφή ρύθμιση που να εγγυάται τις υποχρεώσεις παροχής υπηρεσιών, προκειμένου να διασφαλίζεται ότι η διαχείριση των υδάτων και των λυμάτων επιτυγχάνεται καθολικά σε προσιτή τιμή και με επαρκή ποιότητα υπηρεσιών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να διατηρήσει τις εξαιρέσεις για το νερό και τα λύματα στην οδηγία για τις συμβάσεις παραχώρησης (2014/23/ΕΕ) (32) οι οποίες χορηγήθηκαν χάρη στην επιτυχημένη Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών «Right2Water» για το δικαίωμα στο νερό. Η ΕΟΚΕ συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εξαιρέσει τις υπηρεσίες ύδρευσης από τους κανόνες της ενιαίας αγοράς.

4.   Οικονομική προσιτότητα

4.1.

Η οικονομική προσιτότητα των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης προκαλεί ολοένα μεγαλύτερη ανησυχία για τους κατοίκους της ΕΕ —μεταξύ άλλων, λόγω της πρόσφατης αύξησης των τιμών της ενέργειας— οι δε δαπάνες για τις υπηρεσίες αυτές αναμένεται να αυξηθούν. Αν και, σε γενικές γραμμές, το κόστος των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης δεν επιβαρύνει υπερβολικά τα νοικοκυριά, συχνά η υπερβολική επιβάρυνση αφορά τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος και ο αριθμός των νοικοκυριών που επηρεάζονται είναι πιθανό να αυξηθεί. Χρησιμοποιώντας ένα όριο 3 %, σε 13 χώρες της ΕΕ το φτωχότερο 5 % του πληθυσμού αντιμετωπίζει προβλήματα οικονομικής προσιτότητας όσον αφορά τις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης, ενώ σε ορισμένες χώρες πλήττεται ακόμη και το φτωχότερο 10 % του πληθυσμού (33). Πάντως, μια τέτοια προσέγγιση για τον υπολογισμό των προβλημάτων οικονομικής προσιτότητας επιδέχεται συζήτηση, είναι μάλλον δύσκολα μετρήσιμη και ενδέχεται να μην καταδεικνύει την πλήρη κλίμακα του προβλήματος, εφόσον δεν λαμβάνει υπόψη τα νοικοκυριά που υποκαταναλώνουν, τις διαφορές στην τιμολόγηση του νερού (34) και τη σχετική εισοδηματική κατάσταση των νοικοκυριών.

4.2.

Η τιμολόγηση των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης παρουσιάζει υψηλό βαθμό χωρικής ανισότητας εντός των χωρών και μεταξύ τους (35), ενώ, λόγω της έλλειψης λεπτομερών στατιστικών στοιχείων, δεν μπορεί να υπάρξει ολοκληρωμένη επισκόπηση. Ωστόσο, τα συστήματα διανομής στις αγροτικές περιοχές χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερα δίκτυα και υψηλότερο κόστος λειτουργίας, γεγονός που οδηγεί σε υψηλότερα τιμολόγια.

4.3.

Εκτός από το χαμηλότερο εισόδημα, τα ευάλωτα νοικοκυριά μπορεί να είναι πιο επιρρεπή σε ζητήματα οικονομικής προσιτότητας λόγω της χαμηλότερης ποιότητας, του λιγότερο αποδοτικού εξοπλισμού και του περισσότερου χρόνου που δαπανάται στο σπίτι. Οι περιθωριοποιημένες γυναίκες, τα παιδιά και οι νέοι, καθώς και οι άνεργοι, πλήττονται δυσανάλογα.

4.4.

Ενώ τα κύρια προβλήματα οικονομικής προσιτότητας απαιτούν στοχευμένα και αποτελεσματικά κοινωνικά μέτρα, επί του παρόντος δεν μπορεί να υπάρξει ολοκληρωμένη εικόνα των μέτρων που υιοθετούν τα κράτη μέλη προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα οικονομικής προσιτότητας, συμπεριλαμβανομένων των μέτρων που αφορούν τους ευάλωτους καταναλωτές. Επιπλέον, δεν υπάρχει ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με τη δυνατότητα —ή μη— διακοπής της υπηρεσίας και σχετικά με την ελάχιστη υπηρεσία. Ωστόσο, κάποιες πληροφορίες είναι διαθέσιμες για ορισμένες χώρες (36), από τις οποίες προκύπτει ποικιλία τέτοιων μέτρων για την αντιμετώπιση ζητημάτων οικονομικής προσιτότητας.

4.5.

Η οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα εμβαθύνει την έννοια της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» μέσω του στόχου της πλήρους ανάκτησης του κόστους για τη διασφάλιση της υγείας των οικοσυστημάτων. Ωστόσο, η εφαρμογή της αρχής αυτής έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της καθολικής πρόσβασης σε πόσιμο νερό υψηλής ποιότητας σε προσιτές τιμές και στην πράξη έχει σοβαρές κοινωνικές συνέπειες, ιδίως την αύξηση των ανισοτήτων, δεδομένου ότι οι φτωχότεροι πληθυσμοί είτε αντιμετωπίζουν αναλογικά υψηλότερα τιμολόγια είτε δεν υπόκεινται στην προαναφερθείσα αρχή. Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η αρχή της καθολικής πρόσβασης σε πόσιμο νερό υψηλής ποιότητας σε προσιτές τιμές θα πρέπει να είναι θεμελιώδης και να λαμβάνεται υπόψη σε συνδυασμό με τις περιβαλλοντικές ανησυχίες τις οποίες συνεπάγονται η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» και η αρχή της πλήρους ανάκτησης του κόστους.

4.6.

Προκειμένου να διασφαλισθούν ο σεβασμός του ανθρωπίνου δικαιώματος στο νερό, η προστασία των οικοσυστημάτων και η συνεκτίμηση των κοινωνικών ανησυχιών, η τιμολογιακή διάρθρωση του νερού αποτελεί σημαντικό μοχλό για την οικονομική προσιτότητα, την αποδοτικότητα, την ισότητα και τη διατήρηση των υδάτων. Για τον πολλαπλό αυτό σκοπό, υπάρχουν διάφορες τιμολογιακές διαρθρώσεις, συμπεριλαμβανομένης αυτής του Ειδικού εισηγητή (37) για το ανθρώπινο δικαίωμα στο πόσιμο νερό και στην αποχέτευση κατά την 76η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (38).

5.   Βιωσιμότητα

5.1.

Στο πλαίσιο της παρούσας γνωμοδότησης δεν εξετάζουμε περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως η εισροή αλμυρού νερού ή η ρύπανση, τα οποία ενδέχεται τελικά να ευθύνονται για κοινωνικά προβλήματα. Δίνεται έμφαση στις ανθρώπινες δραστηριότητες που οδηγούν σε υπερεκμετάλλευση και προκαλούν συγκρούσεις χρήσης. Το πιο γνωστό πρόβλημα αυτού του είδους είναι όταν η χρήση του νερού από μέρους μιας ομάδας εμποδίζει τη χρήση του νερού από κάποια άλλη ομάδα. Η ενωσιακή και η εθνική νομοθεσία προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα αυτό μέσω της διαχείρισης των λεκανών απορροής ποταμών (39), η οποία χαρακτηρίζεται από διαφορετικά επίπεδα εφαρμογής και επίτευξης σε ολόκληρη την Ευρώπη.

5.2.

Η υπερεκμετάλλευση οδηγεί σε αύξηση της λειψυδρίας και υποβάθμιση της ποιότητας των υδάτων και της ποιότητας των υπηρεσιών. Ωστόσο, η υποβάθμιση της ποιότητας του νερού αυξάνει επίσης τη λειψυδρία, όχι λόγω έλλειψης της ίδιας της ποσότητας νερού, αλλά μέσω της μείωσης της ποσότητας νερού που είναι κατάλληλη για οποιονδήποτε σκοπό ή, τουλάχιστον, της αύξησης των πόρων που απαιτούνται για την επαναφορά του νερού σε αποδεκτά πρότυπα. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της υπερεκμετάλλευσης, πρέπει να επικεντρωθούμε στις αιτίες και όχι στις συνέπειες, οι οποίες συζητήθηκαν στο προηγούμενο σημείο. Η υπερεκμετάλλευση προκαλεί περιβαλλοντικά προβλήματα, τα οποία ευθύνονται για κοινωνικά προβλήματα, δεδομένου ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες εξαρτώνται από τα οικοσυστήματα, ιδίως τα υγιή οικοσυστήματα.

5.3.

Ένα ιδιαίτερο πρόβλημα είναι η ανάπτυξη εξαιρετικά εντατικών γεωργικών και βιομηχανικών έργων σε περιοχές φτωχές σε νερό, όπου τα έργα αυτά είναι εφικτά μόνο με τη μεταφορά υδάτων από άλλες λεκάνες και με την υπερεκμετάλλευση των επιφανειακών υδάτων, γεγονός που οδηγεί σε επακόλουθα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα. Για παράδειγμα, η υπερεκμετάλλευση ενός ποταμού οδηγεί σε μείωση των ιζημάτων και των θρεπτικών ουσιών που φθάνουν στη θάλασσα, αυξάνοντας την υποβάθμιση των παράκτιων περιοχών και μειώνοντας τα αποθέματα αλιευμάτων. Συνολικά, η υπερεκμετάλλευση οδηγεί στην εξάντληση των οικοσυστημάτων, η οποία επηρεάζει περισσότερο τους πλέον ευάλωτους πληθυσμούς.

5.4.

Από τη μείωση της αλιείας και, ενδεχομένως, από τη μείωση του τουρισμού στις ακτές προκύπτουν κοινωνικά προβλήματα. Ενώ μπορούμε να μετριάσουμε τα προβλήματα υποβάθμισης των ακτών προκειμένου να διατηρήσουμε τον τουρισμό μέσω μεγάλων επενδύσεων, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τα αποθέματα αλιευμάτων. Από την άλλη πλευρά, εάν η ΕΕ νομοθετήσει προκειμένου να σταματήσει τα έργα που ευθύνονται για την υπερεκμετάλλευση, θα πρέπει να αντιμετωπίσει την ανεργία των οικείων εργαζομένων.

5.5.

Οι διαρροές και οι απώλειες (40) δεν εμπίπτουν στην υπερεκμετάλλευση, αλλά συνιστούν αναποτελεσματική και απαράδεκτη χρήση του νερού. Ωστόσο, πρόκειται για ένα ζήτημα που απαιτεί ένα μοναδικό όραμα. Όσον αφορά τις διαρροές και τις απώλειες, το κύριο όραμα των διανομέων νερού για ανθρώπινη κατανάλωση είναι οικονομικό (41). Οι διαρροές και οι απώλειες αντιμετωπίζονται όταν η αντιμετώπισή τους δεν είναι πιο δαπανηρή από το να συνεχίζουμε να ζούμε με αυτές. Κατά κανόνα, αυτό αντιστοιχεί περίπου στο 15 % των διαρροών και των απωλειών (42). Μπορεί να υπάρξει και ένα άλλο όραμα και, σήμερα, με την αύξηση της λειψυδρίας, ένα τέτοιο όραμα είναι επίσης ιδιαιτέρως αναγκαίο για την υπέρβαση του 15 %.

6.   Διακυβέρνηση

6.1.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η διανομή νερού και η αποχέτευση σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελούν δημοτική αρμοδιότητα, με διάφορους τύπους διανομέων (εταιρείες ή δημοτικές υπηρεσίες) που εξυπηρετούν έναν ή περισσότερους δήμους, καθώς και το ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση και σε ολόκληρο τον κόσμο η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων εξυπηρετείται από δημόσιες εταιρείες ύδρευσης. Εκτός από τις διάφορες μορφές που μπορούν να λάβουν οι διανομείς νερού, υπάρχει μια βασική διάκριση: δημόσια και ιδιωτική διαχείριση. Σε καθεμία από αυτές, μπορούμε να βρούμε διάφορα είδη διαχείρισης. Μπορούμε επίσης να βρούμε καλά και κακά παραδείγματα δημόσιας και ιδιωτικής διαχείρισης. Ωστόσο, η ιδιωτική διαχείριση, με την επικέντρωσή της στο κέρδος, ενδέχεται να δυσκολευτεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της καθολικότητας της υπηρεσίας, μια διάσταση την οποία οι δημόσιες υπηρεσίες μπορούν να επιτύχουν αποτελεσματικά σε προσιτή τιμή και με επαρκή ποιότητα υπηρεσιών. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται από τα παραδείγματα εκ νέου ανάθεσης των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης στους δήμους κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες.

6.2.

Για τη διασφάλιση της ποιότητας των υπηρεσιών, της οικονομικής προσιτότητας και των καθολικών υπηρεσιών, η συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων μερών, σε επίπεδο διοίκησης και σε ρυθμιστικούς φορείς, αποτελεί το καλύτερο μέσο για τη διατήρηση της διανομής νερού και της αποχέτευσης σε τροχιά συμμόρφωσης με τον ΣΒΑ 6 σε ένα σενάριο αυξανόμενης λειψυδρίας και αύξησης των τιμών. Σε επίπεδο διανομέων νερού, υπάρχει ένα επιτυχημένο παράδειγμα στην Κόρδοβα, όπου η δημοτική εταιρεία EMACSA διαθέτει ένα κοινό συμβούλιο με τη συμμετοχή ενδιαφερόμενων μερών, γεγονός που αποτελεί υπόδειγμα συμμετοχικής διαχείρισης (43). Οι ρυθμιστικοί φορείς, αντί να διοικούνται από ένα μόνον πρόσωπο, πρέπει να διαθέτουν ένα συμβούλιο στο οποίο θα συμμετέχουν τα ενδιαφερόμενα μέρη, προκειμένου να διασφαλίζεται η αποτελεσματικότερη ρύθμιση.

6.3.

Οι διεθνείς ποταμοί και τα υδατικά συστήματα μπορούν να αποτελέσουν πηγή εντάσεων και, τελικά, συγκρούσεων μεταξύ κρατών, ακόμη και εντός της ΕΕ. Η ΕΟΚΕ θεωρεί και προτείνει να συμμετάσχει η ΕΕ στο τμήμα της διακυβέρνησης των λεκανών απορροής ποταμών στο οποίο συμμετέχουν πολλά κράτη μέλη, καθορίζοντας γενικές αρχές, απτούς στόχους και εξειδικευμένη παρακολούθηση, ως τον καλύτερο τρόπο συμβολής στη διαχείριση των υδάτων σε περιόδους λειψυδρίας, οι οποίες προκαλούν κρίσεις διαφόρων ειδών.

6.4.

Επί του παρόντος, το μοντέλο διαχείρισης των υδάτων (διασπορά και έλλειψη ιεραρχικών εποπτικών οργάνων και γραφειοκρατική αδιαφάνεια) είναι αναποτελεσματικό. Υπάρχει επείγουσα ανάγκη να εξευρεθεί ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης για τα υδραυλικά οικοσυστήματα, ιδίως εκείνα στα οποία συμμετέχουν πολλά κράτη μέλη. Υπάρχουν πλείστες αρχές στον τομέα των υδάτων με αρμοδιότητες σε διάφορα στάδια του κύκλου του νερού, με αντικρουόμενα οράματα και στόχους και, ενίοτε, με αλληλεπικαλυπτόμενες αρμοδιότητες. Η ΕΟΚΕ προτείνει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να θεσπιστεί πλαίσιο διακυβέρνησης των λεκανών απορροής ποταμών με πολιτικούς και τεχνικούς φορείς στο επίπεδο των λεκανών απορροής, ώστε να διασφαλιστεί, με τη μέγιστη δυνατή αποδοτικότητα, η γενική πολιτική καθοδήγηση και η τεχνική διαχείριση, καθώς και η συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων φορέων μέσω αποτελεσματικών μηχανισμών συμμετοχής.

6.5.

Συγκεκριμένα, η ΕΟΚΕ προτείνει ένα πολιτικό και τεχνικό, δημοκρατικό και ανοικτό μοντέλο διακυβέρνησης, με στόχο την εφαρμογή στην πράξη της αρχής της καθολικής πρόσβασης σε ποιοτικό πόσιμο νερό σε προσιτές τιμές για τους πολίτες. Η ΕΟΚΕ προτείνει να συγκροτηθούν «επιτροπές διακυβέρνησης», αποτελούμενες από μέλη από όλες τις ενδιαφερόμενες χώρες, με καθήκον την εξασφάλιση πολιτικής διαχείρισης και την επίλυση τυχόν συγκρούσεων συμφερόντων μεταξύ των χωρών. Οι εν λόγω επιτροπές διακυβέρνησης των λεκανών απορροής ποταμών πρέπει να επικουρούνται από τεχνική επιτροπή εμπειρογνωμόνων και να εξασφαλίζουν την τεχνική διαχείριση των λεκανών απορροής των ποταμών. Η «επιτροπή διακυβέρνησης» πρέπει να καθορίζει δημόσια και αυστηρά την ιεράρχηση των αρμοδιοτήτων μεταξύ της ίδιας και των διαφόρων οντοτήτων που υπάρχουν στις χώρες που συμμετέχουν στις λεκάνες απορροής των ποταμών, ώστε να μην υπάρχουν ασυμβατότητες ούτε σύγχυση όσον αφορά τις ευθύνες. Παράλληλα με την επιτροπή διακυβέρνησης των λεκανών απορροής των ποταμών θα πρέπει να λειτουργεί ένα «γνωμοδοτικό συμβούλιο». Το συμβούλιο αυτό θα αποτελείται από οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, ιδίως περιβαλλοντικές, κλιματικές και καταναλωτικές οργανώσεις, καθώς και από τους κοινωνικούς εταίρους, θα έχει ως ρόλο τη διεξαγωγή διαρθρωμένου κοινωνικού διαλόγου με την «επιτροπή διακυβέρνησης» και θα συμβάλλει στην επίλυση πιθανών συγκρούσεων συμφερόντων.

---

(1)  https://www.ohchr.org/en/water-and-sanitation

(2)  https://digitallibrary.un.org/record/687002

(3)  Βλέπε επίσης γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και ανθεκτικότητα της ΕΕ: προκλήσεις από οικονομική και κοινωνική σκοπιά» (διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος της Τσεχικής Προεδρίας) (EE C 486 της 21.12.2022, σ. 88).

(4)  Συμπληρώνοντας την παρακολούθηση που προβλέπεται στην οδηγία για το πόσιμο νερό [οδηγία (ΕΕ) 2020/2184].

(5)   ΕΕ L 435 της 23.12.2020, σ. 1. «Εντοπίζουν άτομα χωρίς πρόσβαση, ή με περιορισμένη πρόσβαση, σε νερό ανθρώπινης κατανάλωσης, περιλαμβανομένων ευάλωτων και περιθωριοποιημένων ομάδων, και λόγους για αυτή την έλλειψη πρόσβασης», https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32020L2184.

(6)   Πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων (αναδιατύπωση), COM(2022) 541 final, 2022/0345 (COD).

(7)  Βλέπε επίσης: https://www.aquapublica.eu/article/news/access-water-and-sanitation-must-be-priority-commission-action-plan-implement-pillar.

(8)  Όπως τονίστηκε επίσης, μεταξύ άλλων, στα μηνύματα και τις συστάσεις πολιτικής της συνόδου κορυφής της Βουδαπέστης του 2016 για τα ύδατα (https://www.budapestwatersummit.hu/hu/Vilagtalalkozo/Letoltheto_dokumentumok) και στην έκκληση που απευθύνθηκε στο πλαίσιο της συνόδου κορυφής της Βουδαπέστης του 2019 για τα ύδατα (https://www.budapestwatersummit.hu/en/Summit/Budapest_Appeal).

(9)  Ψήφισμα 64/292: « The human right to water and sanitation » (Το ανθρώπινο δικαίωμα στην ύδρευση και την αποχέτευση, 2010), https://www.un.org/waterforlifedecade/human_right_to_water.shtml.

(10)  https://sdgs.un.org/sites/default/files/2023-03/Closing%20press%20release_waterconference_FINAL_24Mar.pdf

(11)  Αναδιατύπωση της οδηγίας για το πόσιμο νερό (2018).

(12)  Πρόταση αναθεώρησης της οδηγίας για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων (2022).

(13)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η ενσωμάτωση της πολιτικής για τα ύδατα σε άλλες συναφείς πολιτικές» (διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήσεως της ουγγρικής προεδρίας) (ΕΕ C 248 της 25.8.2011, σ. 43).

(14)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ανακοίνωση της Επιτροπής για την πρωτοβουλία ευρωπαίων πολιτών “Η ύδρευση και η αποχέτευση είναι ανθρώπινο δικαίωμα! Το νερό είναι δημόσιο αγαθό, όχι εμπόρευμα” » [COM(2014) 177 final] (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (ΕΕ C 12 της 15.1.2015, σ. 33).

(15)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (αναδιατύπωση)» [COM(2017) 753 final — 2017/0332(COD)] (ΕΕ C 367 της 10.10.2018, σ. 107).

(16)  https://right2water.eu/

(17)  https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.SMDW.ZS?locations=EU (έτος αναφοράς: 2020). Το ποσοστό των ατόμων που δεν χρησιμοποιούν πόσιμο νερό από βελτιωμένη πηγή, στο οποίο μπορεί να έχουν πρόσβαση στον ιδιωτικό τους χώρο, το οποίο είναι διαθέσιμο όταν το χρειάζονται και απαλλαγμένο από περιττώματα και χημική ρύπανση προτεραιότητας. Στις βελτιωμένες πηγές νερού περιλαμβάνονται το νερό με αγωγούς, οι γεωτρήσεις ή τα φρεάτια σωλήνων, τα προστατευμένα φρεάτια, οι προστατευμένες πηγές και το συσκευασμένο ή παραδιδόμενο νερό.

(18)  https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.BASW.ZS?locations=EU (έτος αναφοράς: 2020). Ο δείκτης αυτός περιλαμβάνει τόσο τα άτομα που χρησιμοποιούν βασικές υπηρεσίες ύδρευσης όσο και εκείνα που χρησιμοποιούν ασφαλώς διαχειριζόμενες υπηρεσίες ύδρευσης. Οι βασικές υπηρεσίες πόσιμου νερού ορίζονται ως η πόση νερού από βελτιωμένη πηγή, υπό την προϋπόθεση ότι ο χρόνος για την προμήθειά του δεν υπερβαίνει τα 30 λεπτά για μια διαδρομή μετ’ επιστροφής. Στις βελτιωμένες πηγές νερού περιλαμβάνονται το νερό με αγωγούς, οι γεωτρήσεις ή τα φρεάτια σωλήνων, τα προστατευμένα φρεάτια, οι προστατευμένες πηγές και το συσκευασμένο ή παραδιδόμενο νερό.

(19)  Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_06_10/default/table?lang=en. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_pjan/default/table?lang=en.

(20)  Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_06_20/default/table?lang=en. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_pjan/default/table?lang=en.

(21)  https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ilc_mdho05/default/table?lang=en

(22)  https://fra.europa.eu/el/content/fra-opinions-eu-midis-ii-roma

(23)  https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/society/20200918STO87401/to-ek-zita-ischurotera-metra-gia-tin-katapolemisi-tis-perithoriopoiisis-ton-roma

(24)  http://www.errc.org/uploads/upload_en/file/thirsting-for-justice-march-2017.pdf

(25)  https://eeb.org/wp-content/uploads/2020/04/Pushed-to-the-Wastelands.pdf

(26)  https://www.eea.europa.eu/publications/water-resources-across-europe-confronting

(27)  Πρώτη ακρόαση με θέμα «Ώρα για μια Γαλάζια Συμφωνία», 27 Φεβρουαρίου 2023.

(28)  https://www.preventionweb.net/understanding-disaster-risk/risk-drivers/poverty-inequality

(29)  EUREAU, The governance of water services in Europe (Η διακυβέρνηση των υπηρεσιών ύδρευσης στην Ευρώπη), 2020 https://www.eureau.org/resources/publications/5268-the-governance-of-water-services-in-europe-2020-edition-2/file.

(30)  https://smartwatermagazine.com/news/locken/water-ranking-europe-2020

(31)  https://circabc.europa.eu/sd/a/0070b535-5a6c-4ee4-84ba-6f6eb1682556/Public%20Consultation%20Report.pdf

(32)  Οδηγία 2014/23/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 26ης Φεβρουαρίου 2014 , σχετικά με την ανάθεση συμβάσεων παραχώρησης (ΕΕ L 94 της 28.3.2014, σ. 1).

(33)  https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/blue_deal_fiasconaro.pdf

(34)  https://www.oecd-ilibrary.org/sites/e1b8a4b6-en/index.html?itemId=/content/component/e1b8a4b6-en

(35)  https://www.eureau.org/resources/publications/eureau-publications/5824-europe-s-water-in-figures-2021/file

(36)  https://www.wareg.org/documents/affordability-in-european-water-systems/, https://www.oecd.org/env/resources/15425332.pdf

(37)  Η πρότασή του είναι ένα κλιμακωτό τιμολόγιο, σύμφωνα με το οποίο η πρώτη βαθμίδα θα πρέπει να είναι οικονομικά προσιτή, ακόμη και δωρεάν σε ορισμένες περιπτώσεις, σε συμμόρφωση με το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό· η δεύτερη βαθμίδα θα πρέπει να είναι ένα τιμολόγιο ανάκτησης του κόστους και η τρίτη βαθμίδα θα πρέπει να έχει πολύ υψηλότερες τιμές, ώστε οι χρήσεις πολυτελείας να επιδοτούν έμμεσα τις βασικές χρήσεις και να αποτρέπεται η υπερεκμετάλλευση. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι ο καθορισμός των τιμών κάθε βαθμίδας θα πρέπει να πραγματοποιείται από κάθε κράτος μέλος ή ακόμη και από κάθε υπηρεσία ύδρευσης και αποχέτευσης.

(38)   «Risks and impacts of the commodification and financialisation of water on the human rights to safe drinking water and sanitation» (Κίνδυνοι και επιπτώσεις της εμπορευματοποίησης και της χρηματιστικοποίησης του νερού για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε ασφαλές πόσιμο νερό και αποχέτευση), έκθεση που υποβλήθηκε στην 76η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών από τον Ειδικό εισηγητή για το ανθρώπινο δικαίωμα στο πόσιμο νερό και στην αποχέτευση, Pedro Arrojo Agudo, A/76/159.

(39)  Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Οκτωβρίου 2000, για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων (οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα) (ΕΕ L 327 της 22.12.2000, σ. 1).

(40)  Συνολικά, οι διαρροές και οι απώλειες αναφέρονται σε φυσικά απολεσθέντα ύδατα και σε νερό που δεν χρεώνεται, λαμβανομένου υπόψη ότι ένα μέρος του νερού που δεν χρεώνεται είναι παρ’ όλα αυτά εγκεκριμένο. Για περισσότερες λεπτομέρειες, συμβουλευτείτε ένα ισοζύγιο νερού.

(41)  Για την παράγραφο αυτή, στην περίπτωση ζημιών δεν γίνεται λόγος για μη τιμολογημένη εγκεκριμένη κατανάλωση.

(42)  Αυτή είναι η τυπική τιμή στόχου που χρησιμοποιείται στην Πορτογαλία. Άλλες χώρες της ΕΕ μπορούν να έχουν διαφορετικές τιμές-στόχους, αλλά η ίδια η αξία δεν έχει σημασία για την ανάπτυξη της ιδέας μας.

(43)  Enrique Ortega de Miguel και Andrés Sanz Mulas, «Water Management in Córdoba (Spain): A Participative, Efficient and Effective Public Model» [«Διαχείριση των υδάτων στην Κόρδοβα (Ισπανία): Ένα συμμετοχικό, αποδοτικό και αποτελεσματικό δημόσιο μοντέλο»] στο βιβλίο Reclaiming Public Water, εκδ. TNI, 2005.