Με την υπογραφή της συμφωνίας Σένγκεν στις 14 Ιουνίου 1985, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία, οι Κάτω Χώρες και το Λουξεμβούργο συμφώνησαν την προοδευτική κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορά τους, καθώς και τη θέσπιση καθεστώτος ελεύθερης κυκλοφορίας όλων των υπηκόων των χωρών οι οποίες την έχουν υπογράψει, των υπόλοιπων κρατών μελών της ΕΕ και ορισμένων τρίτων χωρών.
Η σύμβαση Σένγκεν συμπληρώνει τη συμφωνία και καθορίζει τις προϋποθέσεις εφαρμογής και τις εγγυήσεις για την υλοποίηση ενός χώρου χωρίς ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα. Υπογράφηκε από τις εν λόγω πέντε χώρες στις 19 Ιουνίου 1990 και τέθηκε σε ισχύ το 1995. Η συμφωνία και η σύμβαση Σένγκεν, μαζί με τις συναφείς συμφωνίες και κανόνες αποτελούν το «κεκτημένο Σένγκεν», το οποίο ενσωματώθηκε στο πλαίσιο της ΕΕ το 1999 και αποτελεί μέρος της ενωσιακής νομοθεσίας. Η Συνθήκη της Λισαβόνας κατέστησε τον «χώρο χωρίς εσωτερικά σύνορα, στον οποίο διασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων» στόχο της ΕΕ.
Επί του παρόντος, 27 ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένων 23 εκ των 27 κρατών μελών της ΕΕ και των τεσσάρων χωρών της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν, τη Νορβηγία και την Ελβετία, αποτελούν μέρος του χώρου Σένγκεν.
Από την 1η Ιανουαρίου 2023, καταργήθηκαν οι έλεγχοι των προσώπων στα εσωτερικά χερσαία και θαλάσσια σύνορα μεταξύ της Κροατίας και των υπόλοιπων χωρών του χώρου Σένγκεν και το κεκτημένο του Σένγκεν εφαρμόζεται πλήρως στην Κροατία [Απόφαση (ΕΕ) 2022/2451 του Συμβουλίου]. Οι έλεγχοι των προσώπων στα εσωτερικά εναέρια σύνορα θα καταργηθούν από τις 26 Μαρτίου 2023, δεδομένης της ανάγκης εναρμόνισης με τις ημερομηνίες της καλοκαιρινής/χειμερινής περιόδου προγραμματισμού της Διεθνούς Ένωσης Αεροπορικών Μεταφορών.
Η Βουλγαρία, η Κύπρος και η Ρουμανία, σύμφωνα με τις αντίστοιχες πράξεις προσχώρησής τους, θα γίνουν σύντομα μέρος του χώρου Σένγκεν.
Η Ιρλανδία είναι το μόνο κράτος μέλος που δεν συμμετέχει στον χώρο Σένγκεν. Αν και συμμετέχει στην αστυνομική συνεργασία και στη δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις στο πλαίσιο του Σένγκεν, δεν συμμετέχει στον χώρο Σένγκεν στον οποίο δεν γίνονται έλεγχοι στα εσωτερικά σύνορα και διατηρεί τους ελέγχους στα σύνορα με τις χώρες του Σένγκεν.
Οι τέσσερις χώρες του ΕΖΕΣ επίσης συνδέονται με το κεκτημένο Σένγκεν μέσω των αντίστοιχων συμφωνιών σύνδεσης Σένγκεν με την ΕΕ και, ως εκ τούτου, συμμετέχουν και στον χώρο Σένγκεν.
Οι χώρες που είναι υποψήφιες για προσχώρηση στην ΕΕ πρέπει να αποδεχθούν πλήρως το κεκτημένο Σένγκεν κατά την προσχώρησή τους. Ωστόσο, ο έλεγχος στα εσωτερικά σύνορα αίρεται (με ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου) μόνο κατόπιν αξιολόγησης η οποία:
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ