1.

Περί τα τέλη του 20ού αιώνα, η Ευρωπαϊκή Ένωση ασχολήθηκε, στο πλαίσιο της προωθηθείσας, αρχικώς, από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ ( 2 ) και, εν συνεχεία, από τη Συνθήκη του Άμστερνταμ ( 3 ), δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις, με τα προβλήματα οικογενειακού δικαίου που συνδέονται με το φαινόμενο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

2.

Όσον αφορά τη διεθνή δικαιοδοσία σε γαμικές διαφορές, μετά από μια πρώτη σύμβαση που δεν ετέθη τελικώς σε ισχύ ( 4 ) εκδόθηκε ο κανονισμός (ΕΚ) 1347/2000 ( 5 ), ο οποίος καταργήθηκε από τον κανονισμό (ΕΚ) 2201/2003 ( 6 ). Ο τελευταίος αποτελεί την ισχύουσα πράξη ( 7 ).

3.

Το Δικαστήριο έχει ερμηνεύσει το άρθρο 3 του κανονισμού 2201/2003 στο πλαίσιο διαφόρων προδικαστικών παραπομπών ( 8 ). Καμία εξ αυτών δεν αφορούσε, εάν δεν απατώμαι, τις συνέπειες που, ως προς την ερμηνεία του, θα μπορούσε να έχει η αποδοχή διπλής, ή πολλαπλής, «συνήθους διαμονής» του ενός από τους συζύγους (ή αμφοτέρων).

4.

Η υπό κρίση προδικαστική παραπομπή παρέχει, συνεπώς, στο Δικαστήριο τη δυνατότητα να εξετάσει ένα ζήτημα που, αν και έχει τεθεί σε άλλους τομείς ( 9 ), δεν έχει ακόμη επιλυθεί στον εξεταζόμενο τομέα. Για να δοθεί απάντηση, θα πρέπει προηγουμένως να οριοθετηθεί η έννοια της «συνήθους διαμονής», καθόσον αποτελεί κριτήριο για τον καθορισμό της διεθνούς δικαιοδοσίας σε διαφορές διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού ή ακύρωσης γάμου.

5.

Κατά την αιτιολογική σκέψη 1:

«Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα έχει θέσει ως στόχο τη δημιουργία ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, μέσα στον οποίο εξασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων. Προς τον σκοπό αυτό, η Κοινότητα πρέπει να θεσπίσει, μεταξύ άλλων, μέτρα στον τομέα της δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις, τα οποία είναι αναγκαία για την καλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς.»

6.

Η αιτιολογική σκέψη 8 επισημαίνει τα εξής:

«Όσον αφορά τις αποφάσεις διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού ή ακύρωσης γάμου, ο παρών κανονισμός θα πρέπει να εφαρμόζεται μόνο στη λύση του συζυγικού δεσμού και δεν θα πρέπει να επηρεάζει θέματα όπως οι λόγοι του διαζυγίου, οι περιουσιακές συνέπειες του γάμου ή άλλα συναφή ζητήματα.»

7.

Κατά το άρθρο 3:

«1.   Δικαιοδοσία για θέματα διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου έχουν τα δικαστήρια του κράτους μέλους:

[…]»

8.

Η FA, Ιρλανδή υπήκοος, και ο IB, Γάλλος υπήκοος, συνήψαν γάμο στην Ιρλανδία το 1994. Έχουν τρία, ενήλικα πλέον, τέκνα.

9.

Στις 28 Δεκεμβρίου 2018, ο IB άσκησε αγωγή διαζυγίου ενώπιον του tribunal de grande instance de Paris (πολυμελούς πρωτοδικείου Παρισιού, Γαλλία).

10.

Με διάταξη της 11ης Ιουλίου 2019, ο juge aux affaires familiales du tribunal de grande instance de Paris (δικαστής οικογενειακών υποθέσεων του πολυμελούς πρωτοδικείου Παρισιού, Γαλλία) έκρινε ότι τα γαλλικά δικαστήρια δεν έχουν διεθνή δικαιοδοσία να αποφανθούν επί του διαζυγίου. Στήριξε την απόφασή του στα ακόλουθα πραγματικά περιστατικά:

11.

Ο IB άσκησε έφεση κατά της διατάξεως του δικαστή του πολυμελούς πρωτοδικείου ενώπιον του cour d’appel de Paris (εφετείου Παρισιού, Γαλλία), ζητώντας να εξαφανισθεί η διάταξη αυτή και να κριθεί ότι τα γαλλικά δικαστήρια έχουν διεθνή δικαιοδοσία να αποφανθούν επί του διαζυγίου. Συγκεκριμένα, αρνήθηκε ότι είχε την πρόθεση να ορίσει στη Γαλλία «το μόνιμο ή σύνηθες κέντρο των συμφερόντων του με τη βούληση να του προσδώσει σταθερό χαρακτήρα».

12.

Η FA ζήτησε από το εφετείο να επικυρώσει την εκκαλούμενη διάταξη.

13.

Κατά το cour d’appel de Paris (εφετείο Παρισιού), τουλάχιστον έξι μήνες πριν από την άσκηση της αγωγής του διαζυγίου, ο IB διέμενε στη Γαλλία σταθερά και μόνιμα, χωρίς, ωστόσο, να εγκαταλείψει τον τόπο διαμονής του στην Ιρλανδία όπου διατηρούσε οικογενειακούς δεσμούς και διέμενε για προσωπικούς λόγους στην ίδια τακτική βάση με το παρελθόν.

14.

Κατά συνέπεια, εκτιμά ότι ο IB έχει στη Γαλλία σταθερή και μόνιμη διαμονή, χαρακτηριστικά τα οποία την καθιστούν συνήθη διαμονή, και, ταυτόχρονα, διαμονή με τα ίδια χαρακτηριστικά στην Ιρλανδία.

15.

Εξ αυτού συνάγει ότι τόσο τα γαλλικά όσο και τα ιρλανδικά δικαστήρια θα μπορούσαν, κατά το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, πέμπτη και έκτη περίπτωση, του κανονισμού 2201/2003, να έχουν διεθνή δικαιοδοσία να αποφανθούν επί του διαζυγίου.

16.

Υπό τις συνθήκες αυτές, κρίνει επιβεβλημένη την ερμηνεία της έννοιας «συνήθης διαμονή» και, για τον λόγο αυτόν, υποβάλλει στο Δικαστήριο το ακόλουθο προδικαστικό ερώτημα:

«Μπορεί να γίνει δεκτό, κατά την έννοια του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003 και για την εφαρμογή του, σε περίπτωση κατά την οποία, όπως εν προκειμένω, από τις πραγματικές περιστάσεις προκύπτει ότι ένας εκ των συζύγων διαβιοί σε δύο κράτη μέλη, ότι ο εν λόγω σύζυγος έχει τη συνήθη διαμονή του σε δύο κράτη μέλη, με αποτέλεσμα, εάν οι προϋποθέσεις που απαριθμούνται στο συγκεκριμένο άρθρο πληρούνται σε δύο κράτη μέλη, τα δικαστήρια αμφοτέρων των κρατών αυτών να έχουν διεθνή δικαιοδοσία να αποφανθούν επί του διαζυγίου;»

17.

Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως περιήλθε στο Δικαστήριο στις 30 Ιουνίου 2020.

18.

Γραπτές παρατηρήσεις κατέθεσαν η FA, η Γερμανική, η Γαλλική, η Ιρλανδική και η Πορτογαλική Κυβέρνηση, καθώς και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

19.

Στις 17 Φεβρουαρίου 2021, ο IB υπέβαλε αιτιολογημένη αίτηση διεξαγωγής επ’ ακροατηρίου συζητήσεως. Συναίνεσε, ωστόσο, λόγω της υγειονομικής κρίσης, αντί να διεξαχθεί επ’ ακροατηρίου συζήτηση, να υποβληθούν γραπτές παρατηρήσεις, όπως και έγινε. Στο πλαίσιο αυτό, παρατηρήσεις κατέθεσαν, πέραν του IB, η Γαλλική και η Ιρλανδική Κυβέρνηση, καθώς και η Επιτροπή.

20.

Το προδικαστικό ερώτημα στηρίζεται στην προκείμενη ότι ένα πρόσωπο «διαβιοί σε δύο κράτη μέλη» ( 10 ). Το αιτούν δικαστήριο ζητεί να μάθει ποια είναι η σημασία του παράγοντα αυτού κατά τον καθορισμό του δικαστηρίου που έχει διεθνή δικαιοδοσία να αποφανθεί επί αγωγής διαζυγίου.

21.

Για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να αποσαφηνιστεί η έννοια της «συνήθους διαμονής» ενηλίκου, για τους σκοπούς του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003. Εάν επιβεβαιωθεί ότι ο IB δύναται να έχει τη συνήθη διαμονή του, κατά την έννοια του άρθρου αυτού, σε δύο κράτη μέλη, θα πρέπει να εξεταστεί εάν τα δικαστήρια αμφοτέρων των κρατών αυτών έχουν εξίσου δικαιοδοσία να αποφανθούν επί του διαζυγίου.

22.

Για την καλύτερη κατανόηση του εφαρμοστέου κανόνα, θα αναφερθώ καταρχάς στο ιστορικό θεσπίσεώς του.

23.

Ο κανονισμός 2201/2003 ρυθμίζει τη διεθνή δικαιοδοσία σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων και τη συνεργασία μεταξύ αρχών για όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πλην της Δανίας.

24.

Δεν πρόκειται για την πρώτη πράξη στον τομέα αυτόν. Όπως έχω ήδη αναφέρει, το 1998 συνήφθη σύμβαση επί των ίδιων θεμάτων (αν και πιο περιορισμένη όσον αφορά τη γονική μέριμνα). Συνοδεύτηκε από εισηγητική έκθεση η οποία δίδει μια περιγραφή του λόγου ύπαρξης των κανόνων της ( 11 ).

25.

Η Σύμβαση του 1998 δεν ετέθη σε ισχύ. Όταν, λίγο αργότερα, η Κοινότητα απέκτησε αρμοδιότητα στον τομέα της δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις, τα άρθρα της Σύμβασης ενσωματώθηκαν στον κανονισμό 1347/2000, η αιτιολογική σκέψη 6 του οποίου αναφέρεται στη συνέχεια μεταξύ πράξεων.

26.

Τρία έτη αργότερα, ο κανονισμός 2201/2003 αντικατέστησε τον κανονισμό 1347/2000, επεκτείνοντας το πεδίο εφαρμογής του σε διαδικασίες και αποφάσεις σχετικά με τη γονική μέριμνα που δεν συνδέονται με γαμικές διαφορές. Αντιθέτως, διατήρησε ανέπαφους τους κανόνες περί διεθνούς δικαιοδοσίας σε διαφορές διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού ή ακύρωσης γάμου.

27.

Η ισχύς του κανονισμού 2201/2003 λήγει την 1η Αυγούστου 2022, καθόσον στις 25 Ιουνίου 2019 εκδόθηκε ο κανονισμός (ΕΕ) 2019/1111 ( 12 ) προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα ελλείμματα κατά την εφαρμογή του πρώτου κανονισμού σε διαδικασίες στις οποίες εμπλέκονται ανήλικοι. Οι δωσιδικίες ως προς τις γαμικές διαφορές παραμένουν αμετάβλητες.

28.

Η ταυτότητα των κανόνων διεθνούς δικαιοδοσίας σε θέματα διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου στις μεταγενέστερες πράξεις, σε συνδυασμό με την έλλειψη επεξήγησής τους στον κανονισμό 2201/2003, καθιστά τις προγενέστερες πράξεις (εξ αντανακλάσεως, και την έκθεση Borrás) κεντρικό στοιχείο, αν και όχι το μόνο, για την κατανόηση της έννοιας «συνήθης διαμονή» που χρησιμοποιεί το άρθρο 3 του εν λόγω κανονισμού ( 13 ).

29.

Το άρθρο 3 του κανονισμού 2201/2003 εντάσσεται σε πράξη η οποία αποσκοπεί να διασφαλίσει, εντός του πεδίου εφαρμογής της, την ελευθερία κυκλοφορίας των προσώπων στον ευρωπαϊκό χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης ( 14 ).

30.

Κατ’ ορθή ερμηνεία της ελευθερίας κυκλοφορίας, τα κράτη μέλη οφείλουν να απέχουν τόσο από την επιβολή άμεσων περιορισμών στην άσκησή της όσο και από την παρεμβολή εμποδίων που, εμμέσως, έχουν παρόμοια αποτρεπτικά αποτελέσματα.

31.

Οι αποκλίσεις μεταξύ των κρατών μελών όσον αφορά το οικογενειακό δίκαιο, ή οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένα πρόσωπο για την αναγνώριση της προσωπικής κατάστασής του εκτός του κράτους μέλους δημιουργίας της, είναι ικανές να αναπτύξουν αποτρεπτικά αποτελέσματα.

32.

Έχοντας επίγνωση της πραγματικότητας αυτής, ο Ευρωπαίος νομοθέτης θέσπισε ένα ομοιόμορφο κανονιστικό πλαίσιο για να διευκολυνθεί η πρόσβαση στα δικαστήρια των κρατών μελών σε διαφορές διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου που εμπεριέχουν κάποιο στοιχείο αλλοδαπότητας, καθώς και για την αμοιβαία αναγνώριση των εκδιδόμενων αποφάσεων ( 15 ).

33.

Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003 αναφέρεται, επανειλημμένως, στη συνήθη διαμονή του ενός ή και των δύο συζύγων ως κριτήριο καθορισμού των δικαστηρίων που έχουν διεθνή δικαιοδοσία να τάμουν τις διαφορές αυτές.

34.

Διάφορες πράξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα της δικαστικής συνεργασίας σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου, στην ίδια κατεύθυνση με ορισμένες πολυμερείς διεθνείς συμβάσεις ( 16 ), αναφέρονται στη συνήθη διαμονή του/των ενδιαφερόμενου/ενδιαφερόμενων μερών ως κριτήριο διεθνούς δικαιοδοσίας (άμεσης ή στο πλαίσιο της αναγνώρισης αποφάσεων) και ως συνδετικό στοιχείο των κανόνων σύγκρουσης ( 17 ).

35.

Η συνήθης διαμονή αποτελεί κριτήριο που χρησιμοποιείται συχνά και σε άλλους τομείς του δικαίου της Ένωσης ( 18 ) καθώς και σε διεθνείς συμβάσεις ( 19 ). Κοινή συνισταμένη των αντίστοιχων κειμένων είναι ότι, κατά κανόνα, δεν ορίζουν την έννοια αυτή ούτε παραπέμπουν, για την ερμηνεία της, στις έννομες τάξεις των κρατών μελών (ή των συμβαλλόμενων κρατών) ( 20 ).

36.

Στην καθομιλουμένη, η έκφραση «συνήθης διαμονή» υποδηλώνει κανονική ή σταθερή διαμονή σε συγκεκριμένο τόπο. Ωστόσο, η υπό νομικούς όρους χρήση της απαιτεί κάτι παραπάνω από μια ερμηνεία η οποία περιορίζεται στη συνήθη έννοια των όρων ( 21 ).

37.

Οι αιτιολογικές σκέψεις, οι εισηγητικές εκθέσεις, οι προπαρασκευαστικές εργασίες και η νομολογία του Δικαστηρίου έχουν την τάση να ταυτίζουν τη συνήθη διαμονή με το «κέντρο συμφερόντων» του προσώπου. Για τον αφηρημένο προσδιορισμό του, χρησιμοποιείται μια ομάδα συνδετικών παραγόντων, ενώ για τον συγκεκριμένο προσδιορισμό του, οι παράγοντες αυτοί εκτιμώνται υπό το πρίσμα των περιστάσεων κάθε υπόθεσης ( 22 ).

38.

Η φύση των συμφερόντων, καθώς και οι κρίσιμες πτυχές και ενδείξεις (σε τελική ανάλυση, οι συνδετικοί παράγοντες) βάσει των οποίων καθορίζεται η συνήθης διαμονή ενός προσώπου, προκύπτουν από το πλαίσιο της διάταξης στην οποία περιέχεται το κριτήριο αυτό απονομής διεθνούς δικαιοδοσίας. Πρέπει, επιπλέον, να λαμβάνεται υπόψη ο σκοπός της διάταξης αυτής, καθώς και το κανονιστικό σύνολο στο οποίο αυτή εντάσσεται.

39.

Η έννοια της συνήθους διαμονής και η ερμηνεία της, στο πλαίσιο του κανονισμού 2201/2003, είναι αυτοτελείς, όπως επανειλημμένως έχει κρίνει το Δικαστήριο ( 23 ). Το πλαίσιο και ο σκοπός των άρθρων του κανονισμού αυτού θέτουν, συνεπώς, τα όρια στη χρήση της αναλογίας και των συσχετισμών μεταξύ νομικών τομέων ( 24 ).

40.

Στο πλαίσιο διαφορών γονικής μέριμνας, το Δικαστήριο εξομοιώνει τη συνήθη διαμονή των ανηλίκων με το κέντρο των ζωτικών συμφερόντων τους, το οποίο αναγνωρίζει βάσει ορισμένων ενδείξεων:

41.

Αντιθέτως, το Δικαστήριο αρνείται να υιοθετήσει το δίχως άλλο ορισμούς ή ερμηνείες της εν λόγω έννοιας που έχουν δοθεί σε άλλους τομείς του δικαίου της Ένωσης (συγκεκριμένα, σε ζητήματα κοινωνικής ασφάλισης και δημόσιας διοίκησης). Ακριβώς διότι το πλαίσιο είναι διαφορετικό, «δεν μπορ[ούν] να εφαρμοστ[ούν] άμεσα στο πλαίσιο της εκτιμήσεως της συνήθους διαμονής των παιδιών, κατά την έννοια του άρθρου 8, παράγραφος 1, του κανονισμού [2201/2003]» ( 28 ).

42.

Η ίδια αυτή προσέγγιση εφαρμόζεται, τηρουμένων των αναλογιών, όσον αφορά τον καθορισμό της συνήθους διαμονής του θανόντος κατά τον κανονισμό (ΕΕ) 650/2012 ( 29 ).

43.

Στις αιτιολογικές σκέψεις του, ο τελευταίος αυτός κανονισμός αναφέρεται στη διαμονή αυτή ως το «επίκεντρο της οικογενειακής και κοινωνικής […] ζωής» του κληρονομούμενου και προτείνει τον προσδιορισμό της με βάση τη «συνολική εκτίμηση των περιστάσεων του βίου του κληρονομουμένου κατά τη διάρκεια των ετών που προηγούνται του θανάτου και κατά το χρόνο του θανάτου, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα σχετικά πραγματικά στοιχεία, ιδίως τη διάρκεια και την κανονικότητα της παρουσίας του κληρονομουμένου στο συγκεκριμένο κράτος καθώς και τις συνθήκες και τους λόγους της παρουσίας αυτής». Η κατ’ αυτόν τον τρόπο προσδιοριζόμενη συνήθης διαμονή «θα πρέπει να μαρτυρεί στενό και σταθερό δεσμό [μεταξύ διαδοχής και κράτους μέλους], λαμβανομένων υπόψη των ειδικών στόχων του παρόντος κανονισμού» ( 30 ).

44.

Τέλος, η συνήθης διαμονή αποτελεί (έμμεσο) κριτήριο διεθνούς δικαιοδοσίας και, κατ’ επέκταση, συνδετικό στοιχείο του κανόνα σύγκρουσης στον κανονισμό (ΕΕ) 2015/848, περί των διαδικασιών αφερεγγυότητας ( 31 ).

45.

Το άρθρο του 3, παράγραφος 1, τεκμαίρει ότι το «κέντρο των κύριων συμφερόντων» του οφειλέτη, όταν πρόκειται για ιδιώτη, είναι η συνήθης διαμονή του. Στο πεδίο αυτό, κρίσιμα είναι τα οικονομικά και χρηματοπιστωτικά συμφέροντα· οι ενδείξεις που πρέπει να εκτιμώνται είναι όσες επιτρέπουν σε τρίτους να αναγνωρίσουν ευχερώς το εν λόγω «κέντρο συμφερόντων» ( 32 ).

46.

Λόγω της ευελιξίας της, η περιγραφείσα προσέγγιση είναι κατάλληλη για τον προσδιορισμό της συνήθους διαμονής του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, ούτως ώστε να καθίσταται δυνατή η απονομή διεθνούς δικαιοδοσίας στα δικαστήρια κράτους μέλους σε υποθέσεις διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου.

47.

Δεν υφίσταται κάποια πρόβλεψη στον κανονισμό ως προς το περιεχόμενο, ή τον τρόπο προσδιορισμού της «συνήθους διαμονής» ενηλίκου σε γαμικές διαφορές, ούτε και παραπομπή, προς τον σκοπό αυτόν, στις εθνικές έννομες τάξεις. Η απουσία αυτή αποτελεί συνειδητή επιλογή (και κοινή στις προηγούμενες πράξεις).

48.

Τούτο επισημαίνει η έκθεση Borrás, καθ’ ο μέρος αναφέρει ότι:

49.

Λαμβανομένης υπόψη της συνέχειας μεταξύ της Σύμβασης του 1998 και του ισχύοντος κανονισμού, μπορεί να συναχθεί ότι τα υφιστάμενα κριτήρια απονομής διεθνούς δικαιοδοσίας σε διαφορές διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου διαπνέονται από τον ίδιον αυτό σκοπό.

50.

Η αποσαφήνιση των συμφερόντων που είναι κρίσιμα για τον προσδιορισμό της συνήθους διαμονής των συζύγων, καθώς και η επιλογή των συνδετικών παραγόντων που, κατόπιν από κοινού αξιολόγησής τους, επιτρέπουν τον κατά περίπτωση καθορισμό της, πρέπει, όπως έχω ήδη εκθέσει, να πραγματοποιούνται αυτοτελώς, υπό το πρίσμα του πλαισίου της διάταξης και του σκοπού του κανονισμού 2201/2003 ( 37 ).

51.

Δεν πρέπει να λησμονείται, επιπλέον, ότι, στις υποθέσεις αυτές, η κατάσταση μπορεί να μεταβληθεί τάχιστα λόγω, ακριβώς, της συζυγικής κρίσης. Όταν πρόκειται για συζύγους διαφορετικής ιθαγένειας, είναι συχνή η μεταφορά της συνήθους διαμονής, ακολουθούμενη, ενδεχομένως, από επιστροφή του ενός συζύγου στο κράτος μέλος προέλευσής του.

52.

Η συνήθης διαμονή και η ιθαγένεια κράτους μέλους αποτελούν κρίσιμα στοιχεία του τμήματος 1 («Διαζύγιο, δικαστικός χωρισμός και ακύρωση γάμου») του κεφαλαίου II («Δικαιοδοσία») του κανονισμού 2201/2003.

53.

Τα στοιχεία αυτά επιτελούν δύο λειτουργίες: απονέμουν διεθνή δικαιοδοσία σε γαμικές διαφορές, σύμφωνα με το άρθρο 3· και οριοθετούν την έκταση του εν λόγω τμήματος, κατά τα άρθρα 6 και 7 ( 38 ).

54.

Η έννοια της «συνήθους διαμονής» είναι η ίδια σε αμφότερες τις περιπτώσεις, και, ως εκ τούτου, ο ορισμός που υιοθετείται στο πλαίσιο του άρθρου 3, παράγραφος 1, είναι κρίσιμος για τα άρθρα 6 και 7. Τούτο συνάγεται από την αιτιολογική σκέψη 8 του κανονισμού 1347/2000, πρόδρομου του ισχύοντος κανονισμού, καθ’ ο μέρος επεκτείνει την εφαρμογή του έναντι υπηκόων τρίτων κρατών «οι οποίοι συνδέονται με επαρκώς ισχυρούς δεσμούς με το έδαφος ενός κράτους μέλους, σύμφωνα με τα κριτήρια διεθνούς δικαιοδοσίας που προβλέπει ο κανονισμός» ( 39 ).

55.

Στις γαμικές διαφορές, το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχεία αʹ και βʹ, του κανονισμού 2201/2003 θεσπίζει δωσιδικίες συναρτώμενες με τις προσωπικές περιστάσεις του ενός ή αμφοτέρων των συζύγων. Πρόκειται για αποκλειστικές δωσιδικίες οι οποίες δεν τελούν σε ιεραρχική σχέση μεταξύ τους ( 40 ).

56.

Ο κατάλογος δωσιδικιών αναπαράγει τα κριτήρια του άρθρου 3 του κανονισμού 1347/2000 και το άρθρο, από πλευράς του, τα κριτήρια του άρθρου 2 της Σύμβασης του 1998. Όσον αφορά τη συνήθη διαμονή, τα κριτήρια αυτά λαμβάνουν υπόψη:

57.

Η έκθεση Borrás εξηγεί την επιλογή των δωσιδικιών και τη δυνατότητα εναλλαγής μεταξύ τους: ανταποκρίνονται στα συμφέροντα των μερών, εμπεριέχουν μία ευέλικτη ρύθμιση προσαρμοσμένη στην κινητικότητα των προσώπων, και παρουσιάζουν εγγύτητα, νοούμενη ως πραγματικός δεσμός μεταξύ του προσώπου και ορισμένου κράτους μέλους. Επιδιώκουν, σε τελική ανάλυση, «να διευκολύνουν τα πρόσωπα χωρίς να χάνεται η νομική ασφάλεια» ( 42 ).

58.

Το Δικαστήριο υιοθέτησε τις εξηγήσεις αυτές με διάφορες αποφάσεις που εξέδωσε όσον αφορά το άρθρο 3, παράγραφος 1, του κανονισμού 2201/2003 ( 43 ).

59.

Η έκθεση Borrás αναφέρει επίσης ότι η δυνατότητα άσκησης αγωγής μόνο στον τόπο του κέντρου των συμφερόντων του ενός εκ των συζύγων, όταν αυτός δεν είναι ο τόπος του εναγομένου ούτε παρεμβάλλεται συμφωνία μεταξύ των συζύγων, περιελήφθη στο κείμενο διότι αποτελούσε όρο εκ των ων ουκ άνευ για την αποδοχή της Σύμβασης του 1998 από ορισμένα κράτη ( 44 ).

60.

Αποτυπώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο η ανησυχία για τη συγκεκριμένη περίπτωση μετακίνησης του συζύγου ο οποίος, λόγω της συζυγικής κρίσης, μεταβαίνει σε άλλο κράτος μέλος, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως ( 45 ). Η μετακίνηση αυτή συνεπάγεται, συχνά, την επιστροφή, ακόμη και άμεση, στον τόπο που αποτελούσε την κατοικία του πριν από τη σύναψη του γάμου, ή στον τόπο της ιθαγένειάς του. Στις περιπτώσεις αυτές, είναι δυνατόν να διαπιστωθεί δεσμός μεταξύ του ατόμου και του δικάζοντος δικαστηρίου ακόμη και αν δεν έχει ακόμη παγιωθεί μια αντικειμενική γεωγραφική εγγύτητα.

61.

Η έννοια στην οποία στηρίζονται οι δωσιδικίες του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003:

62.

Ο χαρακτηρισμός της διαμονής ενός ενηλίκου ως «συνήθους» δεν εξαρτάται κατ’ ανάγκην από τη μεσολάβηση συγκεκριμένου χρόνου. Ούτε, επίσης, από το εάν, κατά το διάστημα αυτό, παγιώνεται η αντικειμενική γεωγραφική εγγύτητα μεταξύ του υποκειμένου και του δικαστηρίου που επιλαμβάνεται του διαζυγίου, του δικαστικού χωρισμού ή της ακύρωσης γάμου.

63.

Το γεγονός ότι το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, πέμπτη και έκτη περίπτωση, του κανονισμού 2201/2003 απαιτεί, πέραν της συνήθους διαμονής, να συντρέχουν ορισμένες χρονικής φύσεως προϋποθέσεις οφείλεται στο ότι οι τελευταίες δεν είναι ουσιώδεις για τον χαρακτηρισμό της ίδιας της διαμονής ως «συνήθους» ( 46 ).

64.

Η απαίτηση παρέλευσης ενός έτους στο κράτος της συνήθους διαμονής του ενάγοντος, ή έξι μηνών όταν πρόκειται για το κράτος της ιθαγένειάς του (κατά περίπτωση, το «domicile»), αμβλύνουν τη βαρύτητα του παράγοντα «χρόνος» ως δηλωτικού του συνήθους χαρακτήρα της διαμονής.

65.

Συνεπώς, μπορεί βασίμως να γίνει δεκτό ότι, για τους σκοπούς του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, υφίσταται η δυνατότητα άμεσης σχεδόν απόκτησης (ή μετά από βραχεία περίοδο) συνήθους διαμονής από τον ένα σύζυγο, συνεπεία της μετακίνησης που έπεται της συζυγικής κρίσης.

66.

Υπό τις συνθήκες αυτές, η διάρκεια, η κανονικότητα ή η σταθερότητα της φυσικής παρουσίας, οι οποίες, κατά κανόνα, συνδέονται με τη «συνήθη διαμονή», μπορούν να συμπληρωθούν, ή ακόμη και να αντικατασταθούν, από την πρόθεση του ενήλικου ατόμου να εγκατασταθεί και να ενταχθεί σε άλλο κράτος (ή να επανεγκατασταθεί και να επανενταχθεί στο κράτος προέλευσης), αποκτώντας νέα συνήθη διαμονή και εγκαταλείποντας την προηγούμενη ( 47 ).

67.

Η πρόθεση αυτή μπορεί να υφίσταται εξ αρχής ή να διαμορφώνεται σταδιακά. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, για να ληφθεί υπόψη, πρέπει να είναι αναγνωρίσιμη μέσω απτών στοιχείων ή εξωτερικών σημείων ( 48 ). Ειδάλλως, η εφαρμογή του κανόνα απονομής διεθνούς δικαιοδοσίας θα περιπλεκόταν υπερβολικά, έως του σημείου να καταστεί αδύνατη.

68.

Προκειμένου να αναγνωριστεί, για τους σκοπούς του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003, το κέντρο των ζωτικών συμφερόντων ενός προσώπου (ή, κατά περίπτωση, η πρόθεση δημιουργίας του) σε ορισμένο τόπο πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, όπως σε άλλους συναφείς τομείς ( 49 ), όσοι παράγοντες είναι ικανοί να καταδείξουν τη ζωτική σύνδεση του προσώπου με τον τόπο αυτόν.

69.

Συγκεκριμένα, τον χαρακτήρα αυτόν μπορούν να έχουν οι συνθήκες και οι λόγοι της διαμονής του στο οικείο έδαφος και, υπό τις επιφυλάξεις που εξέθεσα προηγουμένως, η διάρκεια και η κανονικότητά της. Παραδείγματος χάριν, μεταξύ των ενδείξεων αυτών περιλαμβάνονται οι εξής:

70.

Η σημασία αυτών ή παρόμοιων ενδείξεων (που δεν εξαντλούν, επαναλαμβάνω, τον κατάλογο δυνητικών ενδείξεων) ( 50 ) επιβεβαιώνεται από τη νομολογία του Δικαστηρίου σχετικά με τη συνήθη διαμονή νεαρού ανηλίκου ή βρέφους. Ο ζωτικός πυρήνας του συνάγεται από την ένταξη σε ορισμένο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, αυτό του γονέα από τον οποίον εξαρτάται ο ανήλικος, βάσει των στοιχείων που το ίδιο το Δικαστήριο υποδεικνύει για την αναγνώριση του περιβάλλοντος αυτού ( 51 ).

71.

Ο προσδιορισμός της συνήθους διαμονής ενός ενηλίκου και ο επί τη βάσει αυτής καθορισμός του δικαστηρίου που έχει δικαιοδοσία να επιληφθεί της αγωγής διαζυγίου αποτελούν έργο που εναπόκειται στο δικαστήριο ενώπιον του οποίου ασκείται η αγωγή. Μέριμνα του δικαστηρίου αυτού θα πρέπει να είναι ο εντοπισμός μίας (ήτοι, της) συνήθους διαμονής, είτε του ενός είτε αμφοτέρων των συζύγων.

72.

Είναι αληθές ότι το άρθρο 3, παράγραφος 1, του κανονισμού 2201/2003 δεν αποκλείει την αναγνώριση διεθνούς δικαιοδοσίας σε περισσότερα δικαστήρια ή την παρέκταση δικαιοδοσίας (forum shopping) για διαφορές που αφορούν, αποκλειστικά, το διαζύγιο, τον δικαστικό χωρισμό ή την ακύρωση του δεσμού. Η ύπαρξη παράλληλων διαδικασιών προβλέπεται, και επιλύεται, από το άρθρο 19, παράγραφοι 1 και 3, του κανονισμού.

73.

Φρονώ, ωστόσο, ότι το επιχείρημα αυτό δεν δικαιολογεί τον περαιτέρω πολλαπλασιασμό των δωσιδικιών, όπερ θα συνέβαινε εάν, για τους σκοπούς του άρθρου 3, παράγραφος 1, του κανονισμού 2201/2003, γινόταν, γενικώς, δεκτό ότι ένα πρόσωπο μπορεί να έχει ταυτοχρόνως τη συνήθη διαμονή του σε διάφορους τόπους.

74.

Κατά της ερμηνείας αυτής συνηγορούν το γράμμα του άρθρου αυτού, ο σκοπός του και λοιπές συστηματικής φύσεως εκτιμήσεις.

75.

Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003 αναφέρεται στα δικαστήρια του κράτους μέλους της συνήθους διαμονής πάντοτε στον ενικό αριθμό.

76.

Παρομοίως, κατά το άρθρο 66 του ίδιου κανονισμού, το οποίο διέπει την εφαρμογή των δωσιδικιών σε κράτη μέλη με δύο ή περισσότερα συστήματα δικαίου, «κάθε αναφορά στη συνήθη διαμονή στο οικείο κράτος μέλος αφορά τη συνήθη διαμονή σε μια εδαφική ενότητα» ( 52 ).

77.

Κατά τα λοιπά, εάν η συνήθης διαμονή εξομοιωνόταν με το κέντρο των ζωτικών συμφερόντων του ατόμου, τότε θα ήταν ανακόλουθη η αποδοχή τέτοιου είδους παράλληλων τόπων διαμονής.

78.

Αντιθέτως, ουδόλως εμποδίζεται η ύπαρξη πολλών τόπων «απλής» διαμονής ( 53 ), ήτοι ένα πρόσωπο να έχει, παράλληλα με τη συνήθη ή κύρια διαμονή του, έναν ή περισσότερους τόπους δευτερεύουσας διαμονής (για διακοπές, για επαγγελματικούς ή άλλους παρόμοιους λόγους). Οι τελευταίοι δεν αναπτύσσουν κανένα αποτέλεσμα στο πλαίσιο του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003.

79.

Η αποδοχή περισσότερων τόπων συνήθους διαμονής δεν θα ανταποκρινόταν ούτε στον σκοπό που, μέσω του άρθρου του 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, επιδιώκει ο κανονισμός 2201/2003.

80.

Όπως έχω ήδη εξηγήσει ( 54 ), ο σκοπός αυτός συνίσταται:

81.

Τα προβλεπόμενα συνδετικά στοιχεία επιδιώκουν την εξισορρόπηση των δύο αυτών σκοπών: εξυπηρετούν τόσο τα συμφέροντα των ενδιαφερόμενων μερών όσο και την απονομή της δικαιοσύνης. Στην εξισορρόπηση αυτή συμβάλλει το γεγονός ότι τα βασιζόμενα στη συνήθη διαμονή κριτήρια διεθνούς δικαιοδοσίας δεν παρέχουν τόσες εναλλακτικές επιλογές όσες περιπτώσεις προβλέπονται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003, παρά τα όσα ενδεχομένως φαίνονται εκ πρώτης όψεως ( 55 ).

82.

Μια ελαστική ερμηνεία όσον αφορά τον αριθμό παράλληλων τόπων συνήθους διαμονής του ίδιου ατόμου θα μπορούσε, εκ των πραγμάτων, να διαρρήξει την ισορροπία μεταξύ των μερών, διευρύνοντας τις δυνατότητες προσφυγής στα δικαστήρια του τόπου διαμονής του ενάγοντος (forum actoris). Επιπλέον, θα επέτεινε τις δυσκολίες εκ των προτέρων προσδιορισμού των δικαστηρίων που θα μπορούσαν να επιληφθούν του διαζυγίου, του δικαστικού χωρισμού ή της ακύρωσης γάμου εντός της Ένωσης ( 56 ).

83.

Οι σκέψεις αυτές, σε συνδυασμό με αυτές που εκθέτω εν συνεχεία, συνηγορούν υπέρ της στενής ερμηνείας της έννοιας της συνήθους διαμονής του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, ανεξαρτήτως του εάν ένα πρόσωπο διαβιοί σε περισσότερα κράτη μέλη.

84.

Εάν το γράμμα, το περιεχόμενο και ο σκοπός του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003 αντιτίθενται στην αναγνώριση των προβλεπόμενων σε αυτό έννομων συνεπειών σε περισσότερους του ενός τόπους συνήθους διαμονής, τότε η παραδοχή αυτή βαίνει πέραν των γαμικών διαφορών, παρά τα όσα υποδεικνύει η αιτιολογική σκέψη 8 του εν λόγω κανονισμού ( 57 ).

85.

Ο Ευρωπαίος νομοθέτης χρησιμοποίησε το ίδιο κριτήριο διεθνούς δικαιοδοσίας σε μεταγενέστερες πράξεις οι οποίες διέπουν: α) το εφαρμοστέο δίκαιο στο διαζύγιο και τον δικαστικό χωρισμό ( 58 )· β) τη διεθνή δικαιοδοσία για αγωγές σχετικά με την υποχρέωση διατροφής ( 59 )· και γ) τη διεθνή δικαιοδοσία για αξιώσεις σχετικά με τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων οι οποίες συνδέονται με τις αγωγές διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού ή ακύρωσης γάμου ( 60 ).

86.

Όσο περισσότερο διευρύνεται η έννοια της «συνήθους διαμονής» του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, τόσο περισσότερα δικαστήρια θα έχουν δυνητικώς διεθνή δικαιοδοσία και στους άλλους αυτούς τομείς, εις βάρος της προβλεψιμότητας για τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα ( 61 ).

87.

Θα επικεντρωθώ, συγκεκριμένα, στα αποτελέσματα επί του δικαίου που έχει εφαρμογή στο διαζύγιο και τον δικαστικό χωρισμό.

88.

Ο κανονισμός 1259/2010 επιδιώκει «να διασφαλίσει στους πολίτες ενδεδειγμένες λύσεις από άποψη ασφάλειας δικαίου, προβλεψιμότητας, ευελιξίας» ( 62 ). Η επίτευξη του σκοπού αυτού προϋποθέτει ότι το εφαρμοστέο επί της ουσίας δίκαιο θα είναι, πάντοτε, ένα και μόνον, ανεξαρτήτως του δικαστηρίου κράτους μέλους που καλείται να επιληφθεί του διαζυγίου ή του δικαστικού χωρισμού. Εξ ου, τα συνδετικά στοιχεία που περιλαμβάνει ο κανονισμός 1259/2010, αν και πολλά είναι, εντούτοις, διαρθρωμένα «κλιμακωτά» και όχι εναλλακτικά.

89.

Αν και σε μικρότερο βαθμό ( 63 ), ο περιγραφείς σκοπός βασίζεται, επιπλέον, στη συσχέτιση μεταξύ δικαστηρίου (forum) και δικαίου (jus) την οποία κατοχυρώνει το άρθρο 8 του κανονισμού 1259/2010, καθ’ ο μέρος ρυθμίζει το δίκαιο που έχει εφαρμογή ελλείψει επιλογής των μερών:

90.

Η διασταλτική εφαρμογή της έννοιας «συνήθης διαμονή» του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, η οποία θα επέτρεπε τον επί τη βάσει του κριτηρίου αυτού διπλασιασμό ή πολλαπλασιασμό των βάσεων της διεθνούς δικαιοδοσίας, θα έθετε σε κίνδυνο τον σκοπό του κανονισμού 1259/2010, τούτο δε με δύο τρόπους:

91.

Η στενή ερμηνεία την οποία προτείνω δεν αντιτίθεται σε αυτήν που υιοθέτησε το Δικαστήριο με την απόφαση Hadadi ( 65 ), καθ’ ο μέρος αναγνώρισε, στο πλαίσιο του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο βʹ, του κανονισμού 2201/2003, ότι δικαστήρια διαφορών κρατών μελών μπορούν να έχουν διεθνή δικαιοδοσία όταν οι ενδιαφερόμενοι έχουν περισσότερες της μίας ιθαγένειες ( 66 ).

92.

Οι διαφορές μεταξύ της υπόθεσης επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Hadadi και της υπό κρίση είναι σημαντικές. Με την απόφαση Hadadi, το Δικαστήριο έκρινε ότι το συνδετικό στοιχείο «ιθαγένεια» δεν περιορίζεται στην «ενεργή ιθαγένεια», περίσταση απολύτως ξένη προς την υπό κρίση διαφορά:

93.

Το τελευταίο θα ήταν επίσης πιθανό κατά την εφαρμογή του συνδετικού στοιχείου «συνήθης διαμονή». Φρονώ, ωστόσο, ότι η δυσκολία αυτή κάθε άλλο παρά θα μπορούσε να αρθεί με την αποδοχή ότι, σε περίπτωση αμφιβολιών, είναι προτιμότερο να αναγνωρίζεται η ύπαρξη περισσοτέρων του ενός τόπων συνήθους διαμονής.

94.

Η προσέγγιση αυτή δεν διασφαλίζει λιγότερες συγκρούσεις μεταξύ των μερών ως προς το ποια διαμονή, μεταξύ πλειόνων, είναι κρίσιμη από δικονομικής απόψεως. Αντιθέτως, προσθέτει στη διαμάχη έναν νέο παράγοντα περιπλοκής: κάθε φορά που ένα μέρος θα παρουσιάζει δύο ή περισσότερους τόπους διαμονής ως συνήθη διαμονή, θα πρέπει να διαπιστώνεται εάν όλοι τους έχουν τον χαρακτήρα αυτόν. Τέλος, θα επέτεινε τον κίνδυνο μια «απλή» διαμονή (και όχι η συνήθης του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003) να καταλήγει να καθορίσει τη διεθνή δικαιοδοσία.

95.

Ο κανονισμός 2201/2003 προβλέπει λύσεις για την περίπτωση που είναι αδύνατον να προσδιοριστεί η συνήθης διαμονή ενός ανηλίκου, όχι όμως όταν πρόκειται για ενήλικο.

96.

Η σιωπή αυτή δεν είναι τυχαία. Από θετικής απόψεως, αποκλείει την ύπαρξη προσώπων των οποίων η συνήθης διαμονή δεν μπορεί να διαπιστωθεί (ακόμη και με αποδεικτικές δυσκολίες). Από αρνητικής απόψεως, επιβεβαιώνει, κατά την κρίση μου, ότι, για τους σκοπούς του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, δεν αναγνωρίζονται σε ενήλικο δύο ή περισσότεροι τόποι συνήθους διαμονής σε διάφορα κράτη μέλη.

97.

Εάν υποτεθεί, χάριν επιχειρηματολογίας, ότι αυτό δεν ισχύει, και ότι καθίσταται πραγματικά αδύνατον να διαπιστωθεί ( 71 ), μεταξύ πλειόνων, η συνήθης διαμονή κατά την έννοια του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003, δύο διέξοδοι θα ήταν δυνατές:

98.

Στηριζόμενος στα επιχειρήματα που ανέπτυξα προηγουμένως, στο πλαίσιο του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003, αντί να υιοθετήσω την άποψη περί πολλών παράλληλων τόπων συνήθους διαμονής για το ίδιο άτομο, προκρίνω τη δεύτερη λύση ως τη λιγότερο βλαπτική για το σύνολο του συστήματος.

99.

Η δεύτερη αυτή λύση (η οποία έχει εξαιρετικό χαρακτήρα) θα επιβεβαίωνε την αδυναμία του συνδετικού στοιχείου «συνήθης διαμονή» να καθορίσει τη διεθνή δικαιοδοσία. Κάτι τέτοιο δεν θα στερούσε κατ’ ανάγκην από τα μέρη τη δικαστική προστασία εντός της Ένωσης, εάν κάποιο από τα υπόλοιπα κριτήρια του άρθρου 3, παράγραφος 1, του κανονισμού 2201/2003 είχε εφαρμογή ( 73 ), ή εάν εφαρμόζονταν οι δωσιδικίες που θεσπίζει το δίκαιο εκάστου κράτους μέλους ( 74 ), την εναλλακτική εφαρμογή των οποίων προβλέπει το άρθρο 7.

100.

Μόνον επικουρικώς (ήτοι, εάν έχουν εξαντληθεί ή αποκλειστεί οι εν λόγω δυνατότητες) και κατά τρόπο εξαιρετικό, εφόσον καθίστατο επιβεβλημένο προς αποφυγή αρνησιδικίας, θα ήταν, κατά τη γνώμη μου, αποδεκτό να απονεμηθεί διεθνής δικαιοδοσία στα δικαστήρια με έδρα σε οποιοδήποτε από τα κράτη μέλη της διαμονής του ενός συζύγου, όταν κανένας από τους τόπους αυτούς διαμονής δεν μπορεί να αναγνωριστεί ως ο τόπος της συνήθους διαμονής κατά την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003.

101.

Βάσει των προεκτεθέντων, προτείνω να δοθεί η ακόλουθη απάντηση στο προδικαστικό ερώτημα του cour d’appel de Paris (εφετείου Παρισιού, Γαλλία):

«Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού (ΕΚ) 2201/2003 του Συμβουλίου, της 27ης Νοεμβρίου 2003, για τη διεθνή δικαιοδοσία και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας ο οποίος καταργεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1347/2000, έχει την έννοια ότι, για τους σκοπούς της απονομής διεθνούς δικαιοδοσίας, μπορεί να αναγνωριστεί μια μόνο συνήθης διαμονή σε κάθε σύζυγο.

Όταν ο ένας σύζυγος διαβιοί σε δύο ή περισσότερα κράτη μέλη, με αποτέλεσμα να μην είναι επ’ ουδενί δυνατόν να αναγνωριστεί η μία εξ αυτών ως η συνήθης διαμονή του κατά την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003, η διεθνής δικαιοδοσία πρέπει να καθοριστεί σύμφωνα με τα κριτήρια του κανονισμού αυτού και, κατά περίπτωση, με τα ισχύοντα στα κράτη μέλη επικουρικά κριτήρια.

Στην ίδια αυτή περίπτωση, θα μπορούσε, όλως εξαιρετικώς, να απονεμηθεί διεθνής δικαιοδοσία στα δικαστήρια των κρατών μελών της μη συνήθους διαμονής του ενός συζύγου, όταν, κατ’ εφαρμογήν του κανονισμού 2201/2003 και των επικουρικών δωσιδικιών, δεν προκύπτει διεθνής δικαιοδοσία για κανένα κράτος μέλος.»