ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Βρυξέλλες, 24.1.2017
COM(2017) 32 final
ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ
ΚΑΤ’ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 25 ΣΛΕΕ
σχετικά με την πρόοδο που σημειώθηκε την περίοδο 2013-2016 για την επίτευξη πραγματικής ιθαγένειας της ΕΕ
1.Εισαγωγή
Το άρθρο 25 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) ορίζει ότι η Επιτροπή υποβάλλει έκθεση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή κάθε τρία έτη σχετικά με την εφαρμογή των διατάξεων (του δεύτερου μέρους της Συνθήκης) που αφορούν την απαγόρευση των διακρίσεων και την ιθαγένεια της Ένωσης 1 . Η παρούσα όγδοη έκθεση, η οποία υποβάλλεται σύμφωνα με το άρθρο 25 της ΣΛΕΕ, καλύπτει την περίοδο από την 1η Ιανουαρίου 2013 έως τις 30 Ιουνίου 2016 2 .
Στην παρούσα έκθεση εξετάζονται οι διατάξεις του δεύτερου μέρους της ΣΛΕΕ σχετικά με την ιθαγένεια της Ένωσης, την απαγόρευση των διακρίσεων, την ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή στο έδαφος των κρατών μελών, το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις δημοτικές εκλογές και στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο κράτος μέλος κατοικίας, το δικαίωμα προξενικής προστασίας, το δικαίωμα αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το δικαίωμα υποβολής καταγγελιών στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή. Η έκθεση συνοδεύει την έκθεση 2016 για την ιθαγένεια της ΕΕ – Ενίσχυση των δικαιωμάτων των πολιτών σε μια Ένωση δημοκρατικής αλλαγής.
2.Απαγόρευση των διακρίσεων λόγω ιθαγένειας (άρθρο 18 της ΣΛΕΕ)
Το άρθρο 18 της ΣΛΕΕ 3 απαγορεύει τις διακρίσεις λόγω ιθαγένειας εντός του πεδίου εφαρμογής των Συνθηκών 4 .
Στην υπόθεση Rüffer 5 το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (το «Δικαστήριο») διευκρίνισε ότι τα άρθρα 18 και 21 της ΣΛΕΕ (σχετικά με την ελεύθερη κυκλοφορία) αντιτίθενται σε εθνική ρύθμιση η οποία παρέχει το δικαίωμα χρήσεως γλώσσας άλλης από την επίσημη στις αστικές υποθέσεις των οποίων επιλαμβάνονται τα δικαστήρια κράτους μέλους, τα οποία εδρεύουν σε συγκεκριμένη διοικητική περιφέρεια του κράτους αυτού, μόνον στους πολίτες του που κατοικούν εντός της συγκεκριμένης περιφέρειας.
3.Καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω φύλου, φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού (άρθρο 19 της ΣΛΕΕ)
3.1. Εισαγωγή
Το άρθρο 19 της ΣΛΕΕ ορίζει ότι η ΕΕ μπορεί να αναλάβει δράση για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω φύλου, φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού 6 .
Τον Ιανουάριο του 2014 η Επιτροπή υπέβαλε κοινή έκθεση 7 σχετικά με την εφαρμογή της οδηγίας για τη φυλετική ισότητα 8 και της οδηγίας για την ισότητα στην απασχόληση 9 . Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλα τα κράτη μέλη είχαν μεταφέρει τις οδηγίες στο εθνικό τους δίκαιο και ότι οι κυριότερες εναπομείνασες προκλήσεις ήταν να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση σχετικά με την ήδη παρεχόμενη προστασία και να βελτιωθεί η εκτέλεση και η εφαρμογή στην πράξη, ενώ επισήμανε ότι η ενίσχυση του ρόλου των εθνικών φορέων ισότητας θα μπορούσε να είναι καίριας σημασίας στο πλαίσιο αυτό.
Τον Μάιο του 2015 η Επιτροπή υπέβαλε έκθεση 10 σχετικά με την εφαρμογή της οδηγίας για την ισότητα των φύλων 11 όσον αφορά την πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες. Η έκθεση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλα τα κράτη μέλη είχαν λάβει μέτρα για τη μεταφορά της οδηγίας στο εθνικό τους δίκαιο και για τη δημιουργία διαδικασιών και οργάνων για την εφαρμογή της, και ότι η κυριότερη πρόκληση ήταν να καθοριστεί ο τρόπος με τον οποίο τα κράτη μέλη θα εξασφαλίζουν ότι οι διοικητικές και δικαστικές τους αρχές και οι φορείς ισότητας παρέχουν συστηματικά στα θύματα πλήρη προστασία στην πράξη.
Τον Δεκέμβριο του 2015 η Επιτροπή δημοσίευσε κατάλογο δράσεων για την προώθηση της ισότητας για τα άτομα ΛΟΑΔΜ 12 .
Η Επιτροπή υποστηρίζει την ίση μεταχείριση των Ρομά, οι οποίοι αποτελούν τη μεγαλύτερη εθνοτική μειονότητα στην ΕΕ. Το 2013, κατόπιν πρωτοβουλίας της Επιτροπής, το Συμβούλιο εξέδωσε σύσταση για αποτελεσματικά μέτρα ένταξης των Ρομά στα κράτη μέλη 13 .
Η Επιτροπή δημοσίευσε ετήσιες εκθέσεις αξιολόγησης σχετικά με την υλοποίηση του πλαισίου της ΕΕ για τις εθνικές στρατηγικές ένταξης των Ρομά 14 , οι οποίες βασίστηκαν σε πληροφορίες τις οποίες παρείχαν τα κράτη μέλη, ΜΚΟ, διεθνείς οργανισμοί και ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (FRA).
3.2.Εξελίξεις όσον αφορά τη νομολογία
Σε τρεις αποφάσεις το Δικαστήριο ερμήνευσε την οδηγία για την ισότητα στην απασχόληση ως έχουσα εφαρμογή στην απαγόρευση των διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού και στην έννοια της αναπηρίας.
Στην υπόθεση Accept 15 το Δικαστήριο έκρινε ότι η δημόσια δήλωση ενός «παράγοντα» ποδοσφαιρικού συλλόγου ότι δεν θα προσλάμβανε ποτέ ομοφυλόφιλο παίκτη θα μπορούσε να στοιχειοθετήσει πιθανολογούμενο τεκμήριο διάκρισης λόγω γενετήσιου προσανατολισμού. Για να αντικρούσει το τεκμήριο αυτό, δεν απαιτούνταν ο ποδοσφαιρικός σύλλογος, ως εργοδότης, να αποδείξει ότι είχε προσλάβει πρόσωπα συγκεκριμένου γενετήσιου προσανατολισμού, καθώς παρόμοια απαίτηση θα έθιγε το δικαίωμα στον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής, αλλά θα μπορούσε να παραπέμψει, για παράδειγμα, σε διατάξεις περί ισότητας όσον αφορά την πολιτική του για τις προσλήψεις, ή να αποστασιοποιηθεί σαφώς από τη δήλωση.
Στην υπόθεση Kaltoft 16 το Δικαστήριο αρνήθηκε να κάνει δεκτό ότι το δίκαιο της ΕΕ θα μπορούσε να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι κατοχυρώνει γενική αρχή περί απαγορεύσεως των δυσμενών διακρίσεων λόγω παχυσαρκίας, σε ό,τι αφορά την απασχόληση και την εργασία. Ωστόσο, η έννοια της αναπηρίας στην οδηγία για την ισότητα στην απασχόληση πρέπει να ερμηνευθεί με την έννοια ότι η παχυσαρκία εργαζομένου συνιστά «αναπηρία» όταν συνεπάγεται μειονεκτικότητα, οφειλόμενη ιδίως σε μόνιμη σωματική, διανοητική ή ψυχική πάθηση, η οποία σε συνδυασμό με διάφορους περιορισμούς μπορεί να παρακωλύσει την πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή του ενδιαφερομένου στον επαγγελματικό βίο σε ισότιμη βάση με τους λοιπούς εργαζομένους.
Επιπλέον, στην υπόθεση Nikolova 17 το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η απαγόρευση των διακρίσεων λόγω εθνοτικής καταγωγής δυνάμει της οδηγίας για τη φυλετική ισότητα μπορούσε να προστατεύσει ενάγοντα ο οποίος δεν ήταν Ρομά εφόσον το επίμαχο μέτρο έθιγε τόσο τα άτομα καταγωγής Ρομά όσο και άλλα άτομα που κατοικούσαν στην ίδια περιοχή.
4.Ιθαγένεια της Ένωσης (άρθρο 20 παράγραφος 1 της ΣΛΕΕ)
4.1.Εισαγωγή
Το άρθρο 20 της ΣΛΕΕ ορίζει ότι κάθε πρόσωπο που έχει την υπηκοότητα χώρας της ΕΕ είναι επίσης πολίτης της Ένωσης. Η ιθαγένεια της Ένωσης προστίθεται και δεν αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια. Παρότι ο καθορισμός των προϋποθέσεων κτήσης και απώλειας της ιθαγένειας, σύμφωνα με το δίκαιο της Ένωσης, εμπίπτει στην αρμοδιότητα κάθε κράτους μέλους 18 , η χορήγηση της ιθαγένειας ενός κράτους μέλους συνεπάγεται επίσης τη χορήγηση της ιθαγένειας της ΕΕ και των δικαιωμάτων που τη συνοδεύουν, τα οποία μπορούν να ασκούνται σε ολόκληρη την Ένωση. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή θεωρεί ότι τα κράτη μέλη θα πρέπει να χρησιμοποιούν το προνόμιο της χορήγησης ιθαγένειας σε πνεύμα ειλικρινούς συνεργασίας, όπως απαιτούν οι Συνθήκες.
Στο πλαίσιο αυτό, η Επιτροπή εξέτασε εθνικά «συστήματα για επενδυτές» στο πλαίσιο των οποίων χορηγούνται δικαιώματα ιθαγένειας σε υπηκόους τρίτων χωρών με αντάλλαγμα την πραγματοποίηση επενδύσεων. Τα περισσότερα κράτη μέλη εφαρμόζουν συστήματα τα οποία επιτρέπουν σε επενδυτές οι οποίοι είναι υπήκοοι τρίτων χωρών να κατοικούν στην επικράτειά τους.
Η Επιτροπή παρενέβη στην περίπτωση ενός κράτους μέλους το οποίο είχε χορηγήσει ιθαγένεια σε επενδυτές με αντάλλαγμα μόνο την πραγματοποίηση επενδύσεων. Το κράτος μέλος τροποποίησε το σύστημά του προκειμένου να προστεθεί απαίτηση περί πραγματικής διαμονής ενός έτους πριν από την κτήση της ιθαγένειας 19 . Η Επιτροπή βρίσκεται σε διάλογο και με άλλο κράτος μέλος το οποίο χορηγεί ιθαγένεια με αντάλλαγμα μόνο την πραγματοποίηση επενδύσεων.
Κατά την περίοδο αναφοράς, η Επιτροπή εξέτασε 14 καταγγελίες, 56 επιστολές/μεμονωμένες αιτήσεις παροχής πληροφοριών, 23 ερωτήσεις και 7 αναφορές από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επί του ζητήματος αυτού, οι οποίες σχετίζονταν κυρίως με την παροχή πληροφοριών σχετικά με τον τρόπο κτήσης της ιθαγένειας ενός κράτους μέλους και με τη φύση της ιθαγένειας της ΕΕ. Αφορούσαν επίσης τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει τα κράτη μέλη να ασκούν την αρμοδιότητά τους όσον αφορά τη χορήγηση της ιθαγένειάς τους με δέουσα τήρηση του δικαίου της ΕΕ.
4.2.Εξελίξεις όσον αφορά τη νομολογία
Στην υπόθεση Alokpa 20 το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι υπήκοοι τρίτων χωρών οι οποίοι έχουν πράγματι την επιμέλεια τέκνου που είναι πολίτης της ΕΕ μπορούν να διαμείνουν με το τέκνο τους στο κράτος μέλος υποδοχής δυνάμει του άρθρου 20 της ΣΛΕΕ, εάν η μη παροχή δικαιώματος διαμονής θα στερούσε από τον εν λόγω πολίτη της ΕΕ τη δυνατότητα να ασκεί αποτελεσματικά, κατά το ουσιώδες μέρος τους, τα δικαιώματα που του παρέχει η ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης.
5.Δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών (άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο α) και άρθρο 21 της ΣΛΕΕ)
5.1.Εισαγωγή
Σύμφωνα με το άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο α) και το άρθρο 21 της ΣΛΕΕ, οι πολίτες της Ένωσης έχουν το δικαίωμα να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών, υπό την επιφύλαξη των περιορισμών και με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στις Συνθήκες και στις διατάξεις που θεσπίζονται για την εφαρμογή τους.
Οι περισσότεροι πολίτες θεωρούν το δικαίωμα αυτό ως ένα από τα κυριότερα οφέλη της συμμετοχής στην ΕΕ 21 . Η απόλυτη πλειοψηφία των Ευρωπαίων σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ θεωρούν ότι η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων εντός της ΕΕ αποφέρει συνολικά οφέλη στην οικονομία της χώρας τους 22
Το 2015 περισσότεροι από 15 εκατομμύρια πολίτες της ΕΕ ζούσαν ή εργάζονταν σε χώρα της ΕΕ που δεν ήταν η χώρα ιθαγένειάς τους. Ένας κατά πολύ μεγαλύτερος αριθμός πολιτών της ΕΕ πραγματοποίησε προσωρινές επισκέψεις σε άλλα κράτη μέλη για διακοπές, επισκέψεις σε φίλους και συγγενείς και για επαγγελματικούς σκοπούς.
Κατά την περίοδο αναφοράς, η Επιτροπή εξέτασε 613 καταγγελίες από πολίτες, 309 επιστολές/μεμονωμένες αιτήσεις παροχής πληροφοριών, 75 ερωτήσεις και 46 αναφορές από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σχετικά με την άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας. Πολλές αφορούσαν το δικαίωμα εισόδου και διαμονής μελών των οικογενειών πολιτών της ΕΕ τα οποία είναι υπήκοοι τρίτων χωρών (όροι έκδοσης θεωρήσεων και δελτίων διαμονής, πρόσθετες διατυπώσεις) και τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες οι πολίτες της ΕΕ μπορούν να ασκούν το δικαίωμά τους στην ελεύθερη κυκλοφορία.
Μετακινούμενοι πολίτες της ΕΕ οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με περιπτώσεις εσφαλμένης εφαρμογής της νομοθεσίας της ΕΕ μπορούν να λαμβάνουν βοήθεια από το SOLVIT 23 , το οποίο έχει δημιουργηθεί με σκοπό την ταχεία αντίδραση και την εξεύρεση λύσεων σε εθνικό επίπεδο. Από το 2013 έως το 2015, το SOLVIT χειρίστηκε 979 υποθέσεις σχετικά με την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων 24 .
Οι πολίτες της ΕΕ μπορούν επίσης να συμβουλεύονται τη διαδικτυακή πύλη της Επιτροπής Europe Direct 25 (EDCC), η οποία παρέχει στους Ευρωπαίους πολίτες γενικές πληροφορίες σχετικά με την ΕΕ καθώς και συμβουλές για τα δικαιώματα των πολιτών της Ένωσης. Κατά την περίοδο αναφοράς, η EDCC έλαβε συνολικά 14 549 αιτήματα σχετικά με την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων.
5.2.Εξελίξεις όσον αφορά τη νομολογία
Το Δικαστήριο έχει ερμηνεύσει το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας σε διάφορες πρόσφατες αποφάσεις. Ειδικότερα, έχει διευκρινίσει περαιτέρω τον τρόπο εφαρμογής του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας σε περιπτώσεις οι οποίες αφορούν πολίτες της ΕΕ που δεν ασκούν οικονομική δραστηριότητα, πολίτες της ΕΕ που αναζητούν εργασία και μέλη των οικογενειών πολιτών της ΕΕ τα οποία είναι υπήκοοι τρίτων χωρών.
5.2.1 Πρόσβαση σε παροχές και/ή κοινωνική πρόνοια για τους πολίτες της ΕΕ που δεν ασκούν οικονομική δραστηριότητα
Το Δικαστήριο αποφάνθηκε στην υπόθεση Brey 26 ότι το δίκαιο της ΕΕ δεν αντιτίθεται σε εθνική νομοθετική διάταξη η οποία εξαρτά τη χορήγηση παροχών κοινωνικής πρόνοιας σε πολίτη της ΕΕ που δεν ασκεί οικονομική δραστηριότητα από την εκπλήρωση των προϋποθέσεων απόλαυσης του δικαιώματος διαμονής στο κράτος μέλος υποδοχής, οι οποίες καθορίζονται στην οδηγία για την ελεύθερη κυκλοφορία 27 . Ωστόσο, η οδηγία επιβάλλει στα κράτη μέλη την υποχρέωση να επιδεικνύουν έναν βαθμό οικονομικής αλληλεγγύης, ειδικότερα στην περίπτωση προσωρινών δυσκολιών, και ως εκ τούτου να μην αρνούνται αυτομάτως παροχές κοινωνικής πρόνοιας σε πολίτες της ΕΕ που αντιμετωπίζουν προσωρινές δυσκολίες ενώ διαμένουν νόμιμα σε άλλο κράτος μέλος. Το κράτος μέλος υποδοχής πρέπει να λαμβάνει υπόψη όλες τις περιστάσεις της εκάστοτε περίπτωσης ώστε να αξιολογεί αν ο πολίτης της ΕΕ που δεν ασκεί επαγγελματική δραστηριότητα έχει καταστεί υπέρμετρο βάρος για το οικείο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας.
Στην υπόθεση Dano 28 το Δικαστήριο εξέτασε την υπόθεση ενός μη έχοντος οικονομική δραστηριότητα πολίτη της ΕΕ ο οποίος δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις που καθορίζονται στην οδηγία για την ελεύθερη κυκλοφορία (κατοχή επαρκών πόρων) προκειμένου να ζητήσει την αναγνώριση δικαιώματος διαμονής κατά την άφιξή του στο έδαφος του κράτους μέλους υποδοχής. Το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν αντιβαίνει προς το δίκαιο της ΕΕ εθνική νομοθετική διάταξη η οποία απαγορεύει τη χορήγηση ειδικών μη ανταποδοτικού τύπου παροχών σε χρήμα, οι οποίες συνιστούν παροχές κοινωνικής πρόνοιας, σε υπηκόους άλλων κρατών μελών οι οποίοι τελούν στην ίδια κατάσταση. Προκειμένου να καθοριστεί αν ένας μη έχων οικονομική δραστηριότητα πολίτης της ΕΕ διαθέτει επαρκείς πόρους, πρέπει να διενεργείται ακριβής έλεγχος της οικονομικής κατάστασης κάθε ενδιαφερόμενου, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ζητούμενες κοινωνικές παροχές.
5.2.2 Πρόσβαση των αναζητούντων εργασία σε κοινωνικές παροχές
Στην υπόθεση Alimanovic 29 το Δικαστήριο έκρινε ότι υπήκοοι άλλου κράτους μέλους οι οποίοι αναζητούν εργασία και έχουν εργαστεί σε άλλο κράτος μέλος για λιγότερο από ένα έτος, ενώ εν συνεχεία αναζήτησαν ανεπιτυχώς εργασία τους επόμενους έξι μήνες, διατηρούν την ιδιότητα του εργαζομένου για διάστημα που δεν μπορεί να είναι μικρότερο του εξαμήνου – στο διάστημα αυτό τυγχάνουν ίσης μεταχείρισης και δικαιούνται παροχές κοινωνικής πρόνοιας. Μετά την παρέλευση της περιόδου αυτής, το κράτος μέλος υποδοχής δύναται να αναστείλει τη χορήγηση των εν λόγω παροχών χωρίς ατομική εξέταση.
Στην υπόθεση Garcia-Nieto 30 το Δικαστήριο διευκρίνισε ότι υπήκοοι άλλων κρατών μελών οι οποίοι αναζητούν εργασία μπορεί να αποκλειστούν από τη χορήγηση παροχών κοινωνικής πρόνοιας κατά τους πρώτους τρεις μήνες της αναζήτησης εργασίας, χωρίς ατομική εξέταση, εκτός εάν έχουν προηγουμένως εργαστεί στο κράτος μέλος υποδοχής (πρόσωπα που αναζητούν εργασία για πρώτη φορά).
5.2.3 Διαμονή μελών των οικογενειών πολιτών της ΕΕ τα οποία είναι υπήκοοι τρίτων χωρών στο κράτος μέλος υποδοχής
Το Δικαστήριο διευκρίνισε ειδικές πτυχές του δικαιώματος διαμονής στο κράτος μέλος υποδοχής για τους υπηκόους τρίτων χωρών οι οποίοι είναι μέλη των οικογενειών πολιτών της Ένωσης.
Στην υπόθεση Alokpa 31 το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι πολίτες τρίτων χωρών οι οποίοι έχουν πράγματι την επιμέλεια τέκνου που είναι πολίτης της ΕΕ μπορούν να διαμείνουν με το τέκνο τους στο κράτος μέλος υποδοχής δυνάμει του άρθρου 21 της ΣΛΕΕ εφόσον ο πολίτης της ΕΕ πληροί τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στην οδηγία για την ελεύθερη κυκλοφορία.
Στην υπόθεση McCarthy 32 το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι ένα κράτος μέλος δεν μπορεί να απαιτήσει από υπήκοο τρίτης χώρας, ο οποίος είναι μέλος της οικογένειας πολίτη της ΕΕ και κάτοχος δελτίου διαμονής που έχει εκδοθεί από άλλο κράτος μέλος 33 , να λάβει πρώτα θεώρηση προκειμένου να εισέλθει στο έδαφός του.
5.2.4 Διαμονή μελών της οικογένειας πολίτη της ΕΕ τα οποία είναι υπήκοοι τρίτης χώρας στο κράτος μέλος ιθαγένειας του εν λόγω πολίτη της ΕΕ
Το Δικαστήριο διευκρίνισε περαιτέρω τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες τα μέλη των οικογενειών πολιτών της ΕΕ τα οποία είναι υπήκοοι τρίτων χωρών δύνανται να απολαύουν παρεπόμενου δικαιώματος διαμονής στα κράτη μέλη των οποίων την ιθαγένεια έχουν οι πολίτες, όταν οι πολίτες επιστρέφουν με τα μέλη της οικογένειάς τους αφού έχουν ασκήσει πραγματικά και αποτελεσματικά το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας.
Στην υπόθεση S και G 34 το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι πολίτες της ΕΕ που κατοικούν στο κράτος μέλος του οποίου έχουν την ιθαγένεια αλλά μεταβαίνουν τακτικά για επαγγελματικούς λόγους σε άλλο κράτος μέλος εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 45 της ΣΛΕΕ και, ως εκ τούτου, ασκούν το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας ως εργαζόμενοι. Μέλος της οικογένειας το οποίο είναι υπήκοος τρίτης χώρας αποκτά παρεπόμενο δικαίωμα διαμονής στο κράτος μέλος καταγωγής ενός πολίτη της ΕΕ ο οποίος κατοικεί σε αυτό το κράτος μέλος αλλά μεταβαίνει τακτικά σε άλλο κράτος μέλος για να εργαστεί, εφόσον η άρνηση παροχής δικαιώματος διαμονής θα είχε αποτρεπτικές συνέπειες όσον αφορά την αποτελεσματική άσκηση του δικαιώματος του μετακινούμενου πολίτη της ΕΕ στην ελεύθερη κυκλοφορία ως εργαζόμενου.
Στην υπόθεση O και B 35 το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι όταν οι πολίτες ασκούν το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας δυνάμει του άρθρου 21 της ΣΛΕΕ, η «πραγματική διαμονή» τους στο κράτος μέλος υποδοχής θεμελιώνει κατά την επιστροφή τους παρεπόμενο δικαίωμα διαμονής (στη βάση του άρθρου 21 της ΣΛΕΕ) για τον υπήκοο τρίτου κράτους με τον οποίο οι εν λόγω πολίτες διήγαγαν οικογενειακή ζωή. Καταρχήν, αυτό ισχύει όταν ο πολίτης της ΕΕ και το μέλος της οικογένειάς του το οποίο είναι υπήκοος τρίτης χώρας έχουν διαμείνει στο κράτος μέλος υποδοχής για τουλάχιστον τρεις μήνες σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που καθορίζονται στην οδηγία για την ελεύθερη κυκλοφορία 36 και με τον τρόπο αυτό έχουν συνάψει ή συσφίξει οικογενειακούς δεσμούς στη συγκεκριμένη χώρα.
5.2.5 Διαμονή πρώην μελών των οικογενειών πολιτών της ΕΕ
Το Δικαστήριο αποφάνθηκε επίσης σε υποθέσεις διαζυγίου μεταξύ πολίτη της ΕΕ και υπηκόου τρίτης χώρας ο οποίος διέμενε σε κράτος μέλος. Στην υπόθεση Singh 37 , πολίτης της ΕΕ αναχώρησε από το κράτος μέλος υποδοχής και στη συνέχεια κίνησε διαδικασία έκδοσης διαζυγίου, ενώ ο σύζυγος ο οποίος είναι υπήκοος τρίτης χώρας συνέχισε να διαμένει στο εν λόγω κράτος. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι ο τελευταίος διατηρεί το δικαίωμα διαμονής μόνον εφόσον το δικαίωμα αυτό υφίστατο κατά τον χρόνο κίνησης της διαδικασίας έκδοσης διαζυγίου. Η ερμηνεία αυτή επιβεβαιώθηκε στην υπόθεση NA 38 .
5.2.6 Άρνηση αναγνώρισης ονοματεπώνυμων μετακινούμενων πολιτών της ΕΕ
Στην υπόθεση Bogendorff von Wolffersdorff 39 το Δικαστήριο έκρινε ότι η άρνηση των γερμανικών αρχών να αναγνωρίσουν ονοματεπώνυμο τα οποίο είχε επιλεχθεί ελεύθερα και αποκτηθεί νομίμως στο Ηνωμένο Βασίλειο από πρόσωπο με διπλή –γερμανική και βρετανική– ιθαγένεια, το οποίο ωστόσο περιείχε πλείονα στοιχεία δηλωτικά τίτλου ευγενείας, συνιστά περιορισμό της ελευθερίας κυκλοφορίας και διαμονής σε ολόκληρη την ΕΕ. Ωστόσο, το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι ο περιορισμός θα μπορούσε να δικαιολογηθεί στην περίπτωση αυτή για λόγους δημόσιας τάξης, εφόσον είναι κατάλληλος και αναγκαίος για να διασφαλιστεί η αρχή της ισότητας ενώπιον του νόμου (στη Γερμανία), και παρείχε λεπτομερή καθοδήγηση στο εθνικό δικαστήριο προκειμένου να σταθμίσει τα πραγματικά και νομικά στοιχεία.
5.3.Η δράση της Επιτροπής
5.3.1 Παροχή στήριξης στα κράτη μέλη και στους πολίτες
Η Επιτροπή ανέπτυξε διάφορα εργαλεία για την ενημέρωση των πολιτών και των εθνικών αρχών σχετικά με το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και τους τρόπους ορθής εφαρμογής του. Ειδικότερα, δρομολογεί εργαλείο ηλεκτρονικής μάθησης το οποίο θα βοηθήσει τις εθνικές διοικήσεις που είναι αρμόδιες για θέματα πολιτών της ΕΕ να κατανοήσουν και να εφαρμόζουν καλύτερα τους κανόνες για την ελεύθερη κυκλοφορία 40 .
Το 2014 η Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση με τίτλο Υποστήριξη των εθνικών αρχών για την πάταξη των καταχρήσεων του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας 41 καθώς και Εγχειρίδιο σχετικά με τους εικονικούς γάμους μεταξύ πολιτών της Ένωσης και υπηκόων τρίτων χωρών, στο πλαίσιο της νομοθεσίας της ΕΕ σχετικά με την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών της Ένωσης 42 , των οποίων βασικός σκοπός ήταν να διευκολύνουν τις εθνικές αρχές στην καταπολέμηση ενδεχόμενης κατάχρησης του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας.
Επιπλέον, η Επιτροπή συνέχισε να συνεργάζεται με εμπειρογνώμονες των κρατών μελών στο πλαίσιο της ομάδας εμπειρογνωμόνων για το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων, με στόχο τον εντοπισμό δυσκολιών και την αποσαφήνιση ζητημάτων ερμηνείας της νομοθεσίας της ΕΕ για την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών της ΕΕ, καθώς και την ανταλλαγή, αφενός, πληροφοριών σχετικά με καταχρήσεις και πράξεις απάτης και, αφετέρου, βέλτιστων πρακτικών.
Το 2013 και το 2014 στο πλαίσιο δύο μελετών αξιολογήθηκε ο τρόπος εφαρμογής των κανόνων της ΕΕ για την ελεύθερη κυκλοφορία στην πράξη και ο αντίκτυπος των κανόνων αυτών σε τοπικό επίπεδο 43 , ενώ τον Φεβρουάριο του 2014 πραγματοποιήθηκε διάσκεψη για να συζητηθεί ο αντίκτυπος της κινητικότητας της ΕΕ σε τοπικό επίπεδο και να πραγματοποιηθεί ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών 44 .
Τον Νοέμβριο του 2013 η Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση με τίτλο Ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών της ΕΕ και των οικογενειών τους: Πέντε δράσεις καίριας σημασίας 45 , στην οποία εξηγούνται τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που συνοδεύουν την ελεύθερη κυκλοφορία, καθορίζονται οι προϋποθέσεις και οι περιορισμοί βάσει της νομοθεσίας της ΕΕ και εξετάζονται οι ανησυχίες που διατυπώθηκαν από ορισμένα κράτη μέλη. Οι «πέντε δράσεις» έχουν σχεδιαστεί για να βοηθήσουν τα κράτη μέλη κατά την εφαρμογή της νομοθεσίας και των εργαλείων της ΕΕ με στόχο την αξιοποίηση του πλήρους δυναμικού τους, μεταξύ άλλων και μέσω της πλήρους χρήσης των διαρθρωτικών και επενδυτικών κονδυλίων της ΕΕ.
Το 2013 η Επιτροπή δημοσίευσε φιλικές προς τον χρήστη πληροφορίες στον τομέα αυτόν στο έγγραφο με τίτλο Ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή στην Ευρώπη: Οδηγός για τα δικαιώματα του πολίτη της ΕΕ 46 .
5.3.2 Ζητήματα που σχετίζονται με την εφαρμογή του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας
Η Επιτροπή συνέχισε να μεριμνά ενεργά για την αποτελεσματική μεταφορά στο εθνικό δίκαιο του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας από όλα τα κράτη μέλη. Προσδιόρισε και έθεσε μια σειρά ζητημάτων, τα οποία στη συντριπτική πλειονότητά τους διασαφηνίστηκαν ή επιλύθηκαν από τα κράτη μέλη μέσω τροποποίησης της νομοθεσίας τους ή ανάληψης δέσμευσης για τροποποίηση.
Έως το τέλος του 2013 η Επιτροπή είχε ολοκληρώσει διαδικασίες επί παραβάσει σε βάρος τεσσάρων κρατών μελών 47 . Το 2014 και το 2015 άλλα πέντε κράτη μέλη 48 θέσπισαν νέα νομοθεσία. Η Επιτροπή συνεχίζει τον διάλογο μαζί τους προκειμένου να διασφαλίζεται η κατάλληλη αντιμετώπιση των εκκρεμών ανησυχιών.
Τα κυριότερα ζητήματα που τέθηκαν στις διαδικασίες αφορούν τα δικαιώματα εισόδου και διαμονής για μέλη των οικογενειών πολιτών της Ένωσης τα οποία είναι υπήκοοι τρίτων χωρών, συμπεριλαμβανομένων των συζύγων ή συντρόφων ιδίου φύλου 49 , ειδικότερα τις προϋποθέσεις για την έκδοση θεωρήσεων και δελτίων διαμονής σε μέλη της οικογένειας πολίτη της ΕΕ τα οποία είναι υπήκοοι τρίτης χώρας, καθώς και τις ουσιαστικές και διαδικαστικές εγγυήσεις έναντι της απέλασης πολιτών της ΕΕ.
Η Επιτροπή συνέχισε τις εργασίες της με σκοπό τη διαφύλαξη του δικαιώματος των πολιτών της ΕΕ στην απαγόρευση των διακρίσεων και την άρση των εμποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία σε περιπτώσεις που σχετίζονται με την αναγνώριση, σε ένα κράτος μέλος, ονομάτων προσώπων που έχουν δοθεί ή αλλαχθεί βάσει της νομοθεσίας άλλου κράτους μέλους. Το 2014 το Βέλγιο θέσπισε νέο νόμο για την τροποποίηση του αστικού του κώδικα ανταποκρινόμενο στα θέματα που έθεσε η Επιτροπή. Βάσει του νόμου αυτού οι γονείς μπορούν να δίνουν σε νεογέννητο ή υιοθετημένο τέκνο το όνομα του πατέρα, της μητέρας ή και τα δύο.
Η Επιτροπή συνεχίζει να παρακολουθεί την εφαρμογή των κανόνων για την ελεύθερη κυκλοφορία και συνεργάζεται με τα οικεία κράτη μέλη για την αντιμετώπιση των εκκρεμών ζητημάτων.
5.3.3 Άλλες δράσεις ή πρωτοβουλίες της Επιτροπής για τη διευκόλυνση της άσκησης του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας 50
(a)Διευκόλυνση της ελεύθερης κυκλοφορίας δημόσιων εγγράφων
Ευρωπαίοι οι οποίοι ζουν σε άλλη χώρα της ΕΕ ή απλώς επιθυμούν να επωφεληθούν από κάποιο δικαίωμα ή να συμμορφωθούν με κάποια υποχρέωση σε άλλη χώρα της ΕΕ ενδέχεται να υποχρεούνται να προσκομίσουν δημόσιο έγγραφο. Κατόπιν πρότασης 51 την οποία υπέβαλε η Επιτροπή το 2013, θεσπίστηκε το 2016 ο κανονισμός (EE) 2016/1191 για τη βελτίωση της κυκλοφορίας των δημόσιων εγγράφων.
(b)Διευκόλυνση της ζωής των διασυνοριακών οικογενειών
Ο κανονισμός για την κληρονομική διαδοχή 52 , ο οποίος θεσπίστηκε το 2012 και τέθηκε σε ισχύ στις 17 Αυγούστου 2015, απλουστεύει τις διεθνείς κληρονομικές διαδοχές (δηλαδή διαδοχές με διασυνοριακά στοιχεία: π.χ. ο θανών διέμενε σε χώρα της ΕΕ η οποία δεν ήταν η χώρα καταγωγής του ή είχε περιουσιακά στοιχεία σε διάφορες χώρες ή οι κληρονόμοι του θανόντος διαμένουν σε άλλη χώρα). Ο κανονισμός καθορίζει το κράτος μέλος που επιλαμβάνεται της κληρονομικής διαδοχής, το εφαρμοστέο εθνικό δίκαιο, τη διαδικασία εκτέλεσης και την αποδεικτική διαδικασία σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω του ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου. Το 2014 η Επιτροπή εξέδωσε εκτελεστικό κανονισμό 53 για την εφαρμογή του κανονισμού για την κληρονομική διαδοχή καθιερώνοντας μια σειρά εντύπων, ειδικότερα το έντυπο του ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου.
Όσον αφορά το διαζύγιο και τον δικαστικό χωρισμό, ο κανονισμός ο οποίος καθορίζει ποιας χώρας οι κανόνες θα πρέπει να εφαρμόζονται σε ένα διεθνές διαζύγιο ή δικαστικό χωρισμό 54 εφαρμόζεται πλέον σε 16 κράτη μέλη. Ο κανονισμός εκδόθηκε το 2010 στο πλαίσιο της ενισχυμένης συνεργασίας από 14 κράτη μέλη 55 . Η Λιθουανία προσχώρησε το 2014 56 και η Ελλάδα το 2015 57 . Οι πολίτες που ζουν στα 16 αυτά κράτη μέλη μπορούν να επιλέξουν αν το εφαρμοστέο δίκαιο στο διαζύγιο ή στον δικαστικό χωρισμό τους θα είναι το δίκαιο της χώρας στην οποία έχουν τη συνήθη διαμονή τους, ή της χώρας στην οποία είχαν την τελευταία συνήθη διαμονή τους, ή της χώρας της οποίας έχει την ιθαγένεια οποιοσδήποτε από τους συζύγους, ή της χώρας στην οποία λαμβάνει χώρα η διαδικασία διαζυγίου ή δικαστικού χωρισμού.
Όσον αφορά τις γαμικές διαφορές και τις διαφορές γονικής μέριμνας, η Επιτροπή εξέδωσε το 2014 έκθεση αξιολόγησης σχετικά με την εφαρμογή του αποκαλούμενου κανονισμού «Βρυξέλλες ΙΙα» 58 , έπειτα από σχεδόν 10 έτη εφαρμογής. Η Επιτροπή έδωσε συνέχεια εν προκειμένω προτείνοντας, στις 30 Ιουνίου 2016, αλλαγές στον κανονισμό «Βρυξέλλες ΙΙα» προκειμένου να βελτιωθούν οι κανόνες της ΕΕ που προστατεύουν τα παιδιά στο πλαίσιο διασυνοριακών διαφορών γονικής μέριμνας οι οποίες σχετίζονται με την επιμέλεια, το δικαίωμα επικοινωνίας και την απαγωγή ανήλικων τέκνων. Ο προτεινόμενες αναθεωρήσεις αναμένεται να μειώσουν το κόστος και να οδηγήσουν σε αποτελεσματικότερες διαδικασίες βάσει σαφέστερων κανόνων 59 . Η Επιτροπή δημοσίευσε επίσης επικαιροποιημένο οδηγό για τους πολίτες και τους ασκούντες νομικά επαγγέλματα σχετικά με την εφαρμογή του κανονισμού αυτού, στο πλαίσιο του οποίου προσδιορίζονται τα αρμόδια δικαστήρια των κρατών μελών για υποθέσεις διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού ή ακύρωσης γάμου και διαφορές γονικής μέριμνας όπως η επιμέλεια, το δικαίωμα επικοινωνίας και η απαγωγή ανήλικων τέκνων, σε διασυνοριακές περιπτώσεις 60 .
Όσον αφορά τη διαμεσολάβηση σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου, η Επιτροπή δημιούργησε το 2015 στη διαδικτυακή πύλη της ευρωπαϊκής ηλεκτρονικής δικαιοσύνης ειδική ενότητα για τη διασυνοριακή οικογενειακή διαμεσολάβηση. Σκοπός της ενότητας αυτής είναι να προωθηθεί η χρήση της διαμεσολάβησης.
(c)Αποτελεσματικότερη άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζομένων
Τον Απρίλιο του 2014 εκδόθηκε οδηγία για τη βελτίωση της άσκησης των δικαιωμάτων των εργαζομένων 61 κατόπιν πρότασης την οποία υπέβαλε η Επιτροπή τον Απρίλιο του 2013 62 . Η οδηγία αυτή επιβάλλει στα κράτη μέλη την υποχρέωση να διασφαλίζουν ότι ένας ή περισσότεροι φορείς σε εθνικό επίπεδο είναι αρμόδιοι για την παροχή συμβουλών, στήριξης και συνδρομής σε διακινούμενους εργαζόμενους της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων που αναζητούν εργασία, όσον αφορά την άσκηση των δικαιωμάτων τους. Τα κράτη μέλη μπορούν επίσης να επεκτείνουν την αρμοδιότητα των φορέων αυτών σε όλους τους πολίτες της ΕΕ που ασκούν το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας. Στοχεύει επίσης στη βελτίωση της προσβασιμότητας σε σφαιρικές, επικαιροποιημένες πληροφορίες σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο σχετικά με τα δικαιώματα των μετακινούμενων εργαζομένων.
Επίσης, η έκδοση της οδηγίας για τη δυνατότητα μεταφοράς των δικαιωμάτων συμπληρωματικής συνταξιοδότησης 63 , τον Απρίλιο του 2014, αποτελεί σημαντικό βήμα για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων συμπληρωματικής συνταξιοδότησης των προσώπων που ασκούν το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας.
Κατόπιν πρότασης της Επιτροπής 64 , τον Απρίλιο του 2016 εκδόθηκε νέος κανονισμός για το δίκτυο EURES 65 . Στόχος του είναι να παρέχει σε εργαζομένους και εργοδότες εύκολη διαδικτυακή πρόσβαση σε όλες τις κενές θέσεις εργασίας στην Ευρώπη και σε αιτήσεις/βιογραφικά σημειώματα (πύλη EURES), σαφείς πληροφορίες σχετικά με το πού και πώς μπορούν να βρουν θέσεις εργασίας σε άλλες χώρες της ΕΕ, και υπηρεσίες παροχής ελάχιστης στήριξης για αναζήτηση απασχόλησης. Αποσκοπεί επίσης στη βελτίωση της ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών σχετικά με ελλείψεις και πλεονάσματα εργατικού δυναμικού με στόχο τη βελτίωση του συντονισμού της αντιστοίχισης εργατικού δυναμικού και θέσεων εργασίας εντός της ΕΕ.
Η οδηγία για την εφαρμογή της οδηγίας σχετικά με την απόσπαση εργαζομένων 66 θέσπισε νέα και ενισχυμένα μέσα για την καταπολέμηση και την επιβολή κυρώσεων σε περιπτώσεις καταστρατήγησης των κανόνων, απάτης και καταχρήσεων. Αντιμετωπίζει προβλήματα τα οποία προκαλούν ορισμένες εταιρείες και αυξάνει την ικανότητα των κρατών μελών να παρακολουθούν τις συνθήκες εργασίας και να επιβάλλουν τους κανόνες. Στις 8 Μαρτίου 2016 η Επιτροπή υπέβαλε πρόταση οδηγίας για την τροποποίηση της οδηγίας σχετικά με την απόσπαση εργαζομένων 67 με στόχο τη διευκόλυνση της παροχής διασυνοριακών υπηρεσιών σε πλαίσιο θεμιτού ανταγωνισμού και σεβασμού των δικαιωμάτων των αποσπασμένων εργαζομένων οι οποίοι εργάζονται σε ένα κράτος μέλος και αποσπώνται προσωρινά από τον εργοδότη τους σε άλλο κράτος μέλος, εξασφαλίζοντας ειδικότερα δίκαιους μισθολογικούς όρους και ισότιμους όρους ανταγωνισμού μεταξύ των εταιρειών αποστολής και των τοπικών εταιρειών της χώρας υποδοχής.
Επί τη βάσει πρότασης της Επιτροπής 68 , δημιουργήθηκε ευρωπαϊκή πλατφόρμα 69 για την αντιμετώπιση των διαφόρων μορφών αδήλωτης εργασίας και της ψευδώς δηλωθείσας εργασίας η οποία συνδέεται με την αδήλωτη εργασία, συμπεριλαμβανομένης της εικονικής αυτοαπασχόλησης. Η πλατφόρμα άρχισε να λειτουργεί στις 27 Μαΐου 2016. Οι δραστηριότητές της μπορούν να περιλαμβάνουν την ανάπτυξη κοινών ορισμών και εννοιών, την ανταλλαγή τεκμηριωμένων ορθών πρακτικών, την αμοιβαία μάθηση, την ανταλλαγή προσωπικού και τις κοινές επιθεωρήσεις σε διασυνοριακό επίπεδο.
6.Δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις δημοτικές εκλογές και στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο β) και άρθρο 22 της ΣΛΕΕ)
6.1.Εισαγωγή
Σύμφωνα με το άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο β) και το άρθρο 22 της ΣΛΕΕ, κάθε πολίτης της Ένωσης που κατοικεί σε κράτος μέλος του οποίου δεν είναι υπήκοος έχει το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καθώς και στις δημοτικές εκλογές στο κράτος μέλος κατοικίας του, υπό τους ίδιους όρους με τους υπηκόους του εν λόγω κράτους.
Η Επιτροπή απάντησε σε 32 καταγγελίες, 71 επιστολές/μεμονωμένες αιτήσεις παροχής πληροφοριών, 58 ερωτήσεις και 13 αναφορές από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επί των ζητημάτων αυτών, οι οποίες σχετίζονταν κυρίως με τη «στέρηση του δικαιώματος ψήφου» και με τα εκλογικά δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία. Η «στέρηση του δικαιώματος ψήφου» στο πλαίσιο αυτό προκύπτει από την πρακτική ορισμένων κρατών μελών να στερούν από τους πολίτες τους το δικαίωμα ψήφου στις εθνικές εκλογές εφόσον έχουν διαμείνει στην αλλοδαπή, ακόμη και αν πρόκειται για άλλο κράτος μέλος, για δεδομένη χρονική περίοδο. Κατά συνέπεια, οι πολίτες αυτοί δεν μπορούν να συμμετάσχουν καθόλου σε εθνικές εκλογές, ούτε στο κράτος μέλος καταγωγής τους ούτε στο κράτος μέλος κατοικίας τους.
6.2.Εξελίξεις όσον αφορά τη νομολογία
Στην υπόθεση Delvigne 70 ζητήθηκε από το Δικαστήριο να εξετάσει αν αντέβαινε στο δίκαιο της Ένωσης η μόνιμη αποστέρηση ενός Γάλλου πολίτη ο οποίος είχε καταδικαστεί για σοβαρό ποινικό αδίκημα από το δικαίωμα ψήφου του στις ευρωπαϊκές εκλογές. Η απόφαση βασίστηκε σε προηγούμενη νομολογία, ειδικότερα στην απόφαση Eman και Sevinger 71 , στην οποία κρίθηκε ότι εναπόκειται μεν στα κράτη μέλη να καθορίζουν το δικαίωμα του εκλέγειν αλλά πρέπει, στο πλαίσιο του καθορισμού αυτού, να τηρούν το δίκαιο της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των γενικών αρχών του. Το Δικαστήριο διευκρίνισε ότι οι εθνικοί κανόνες που ρυθμίζουν τη διεξαγωγή των ευρωπαϊκών εκλογών πρέπει να συμμορφώνονται με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του άρθρου 39 παράγραφος 2, το οποίο εγγυάται το δικαίωμα ψήφου των πολιτών της ΕΕ στις ευρωπαϊκές εκλογές. Αποφάνθηκε ότι στην επίδικη υπόθεση η αναστολή πολιτικών δικαιωμάτων ήταν σύμφωνη με την αρχή της αναλογικότητας, λαμβανομένης υπόψη της σοβαρότητας του ποινικού αδικήματος που διέπραξε το εν λόγω πρόσωπο και του γεγονότος ότι το γαλλικό δίκαιο επιτρέπει στους πολίτες να αιτηθούν την αποκατάσταση των εκλογικών τους δικαιωμάτων, και ως εκ τούτου ήταν επιτρεπτή.
6.3.Εξελίξεις στον τομέα των εκλογικών δικαιωμάτων και ενέργειες στις οποίες προέβη η Επιτροπή
Κατά την περίοδο αναφοράς υπήρξαν σημαντικές εξελίξεις όσον αφορά το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις δημοτικές εκλογές και στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
6.3.1 Προώθηση του συστήματος υποψηφίων για την προεδρία όσον αφορά την Προεδρία της Επιτροπής και αντιμετώπιση των συνεπειών της στέρησης του δικαιώματος ψήφου
Στις 12 Μαρτίου 2013 η Επιτροπή εξέδωσε σύσταση για την ενίσχυση του δημοκρατικού και αποτελεσματικού τρόπου διεξαγωγής των εκλογών για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 72 , στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λισαβόνας, η οποία ενίσχυσε τον ρόλο του Κοινοβουλίου σε σχέση με την Επιτροπή 73 . Ζήτησε από τα ευρωπαϊκά πολιτικά κόμματα να προτείνουν υποψηφίους για το αξίωμα του προέδρου της Επιτροπής.
Δύο μήνες πριν από τις εκλογές του 2014 για την ανάδειξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου η Επιτροπή εξέδωσε προκαταρκτική έκθεση 74 σχετικά με την εφαρμογή των συστάσεών της, στο πλαίσιο της οποίας επανεξέτασε τη σύστασή της προς τα ευρωπαϊκά και εθνικά πολιτικά κόμματα να ορίζουν, πριν από τις εκλογές, τον υποψήφιό τους για το αξίωμα του προέδρου της Επιτροπής και να περιγράφουν το πρόγραμμα του υποψηφίου, ενώ επισήμανε ότι έξι ευρωπαϊκά πολιτικά κόμματα είχαν ακολουθήσει τη σύσταση.
Παράλληλα, η Επιτροπή συνέχισε να συνεργάζεται με εμπειρογνώμονες των κρατών μελών στο πλαίσιο της ομάδας εμπειρογνωμόνων για τα εκλογικά δικαιώματα με στόχο να διασφαλιστεί η ομαλή διεξαγωγή των εκλογών του 2014 για την ανάδειξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ειδικότερα μέσω της ανταλλαγής δεδομένων και της ανάπτυξης εργαλείων ΤΠ για την αποτροπή της διπλής ψηφοφορίας πολιτών της ΕΕ στις εκλογές αυτές.
Στην έκθεση σχετικά με τις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου 2014 75 , επισημάνθηκε ότι η άμεση σύνδεση μεταξύ των αποτελεσμάτων των εκλογών και της επιλογής του προέδρου της Επιτροπής συνέβαλε στην ενίσχυση της δημοκρατικής νομιμότητας της νέας Επιτροπής.
Στις 11 Νοεμβρίου 2015 το Κοινοβούλιο πρότεινε νομοθετική πρωτοβουλία 76 για την ενσωμάτωση του συστήματος των υποψηφίων για την προεδρία (Spitzenkandidaten) στην εκλογική νομοθεσία της ΕΕ.
Τον Ιανουάριο του 2014 η Επιτροπή εξέδωσε σύσταση για την αντιμετώπιση των συνεπειών της στέρησης του δικαιώματος ψήφου των πολιτών της Ένωσης που ασκούν το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας 77 .
6.3.2 Ζητήματα που αντιμετωπίστηκαν όσον αφορά την εφαρμογή του δικαιώματος του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι
Προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι πολίτες της ΕΕ οι οποίοι είναι υπήκοοι τρίτων χωρών μπορούν να ιδρύουν ή να μετέχουν ως μέλη σε πολιτικά κόμματα στο κράτος μέλος υποδοχής, η Επιτροπή συνέχισε την κίνηση διαδικασιών επί παραβάσει σε βάρος επτά κρατών μελών που δεν παρείχαν αυτή τη δυνατότητα. Σε τρεις περιπτώσεις, η διαδικασία περατώθηκε αφού τα κράτη μέλη παρείχαν ικανοποιητικές διευκρινίσεις σχετικά με το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο 78 ή θέσπισαν νέα νομοθεσία 79 . Η διαδικασία είναι σε εξέλιξη σε βάρος τεσσάρων κρατών μελών 80 .
7.Δικαίωμα διπλωματικής ή προξενικής προστασίας (άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο γ) και άρθρο 23 της ΣΛΕΕ)
7.1.Εισαγωγή
Σύμφωνα με το άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο γ) και το άρθρο 23 της ΣΛΕΕ, οι πολίτες της ΕΕ έχουν το δικαίωμα να απολαύουν, στο έδαφος τρίτης χώρας στην οποία δεν αντιπροσωπεύεται το κράτος μέλος καταγωγής τους, της διπλωματικής και προξενικής προστασίας οποιουδήποτε άλλου κράτους μέλους, υπό τους ίδιους όρους που ισχύουν και έναντι των υπηκόων του κράτους αυτού. Οι πολίτες της ΕΕ γνωρίζουν σε μικρότερο βαθμό το δικαίωμα αυτό σε σύγκριση με άλλα δικαιώματα που απορρέουν από την ιθαγένεια της Ένωσης 81 .
Κατά την περίοδο αναφοράς η Επιτροπή απάντησε σε τέσσερις καταγγελίες, δέκα επιστολές/μεμονωμένες αιτήσεις παροχής πληροφοριών και τρεις ερωτήσεις από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σχετικά με το ζήτημα αυτό, οι οποίες αφορούσαν την έκδοση προσωρινών ταξιδιωτικών εγγράφων για την επιστροφή στη χώρα καταγωγής, την έλλειψη προξενικής προστασίας ή τη μη αμερόληπτη προξενική προστασία.
7.2.Εξελίξεις στον τομέα της προξενικής προστασίας
Το 2015 το Συμβούλιο εξέδωσε οδηγία για τη διευκόλυνση της προξενικής προστασίας για μη αντιπροσωπευόμενους πολίτες της ΕΕ στην αλλοδαπή 82 , στην οποία ορίζονται σαφείς και νομικά δεσμευτικοί κανόνες σχετικά με τη συνεργασία και τον συντονισμό μεταξύ των προξενικών αρχών των κρατών μελών με στόχο να διασφαλιστεί ότι οι μη αντιπροσωπευόμενοι πολίτες της ΕΕ σε τρίτες χώρες μπορούν να τυγχάνουν αμερόληπτης προξενικής προστασίας από άλλα κράτη μέλη. Τα κράτη μέλη έχουν προθεσμία έως την 1η Μαΐου 2018 για τη μεταφορά της οδηγίας στο εθνικό τους δίκαιο.
Το 2015 η Επιτροπή συγκρότησε ομάδα εμπειρογνωμόνων για την προξενική προστασία με σκοπό να συζητηθεί η εφαρμογή του άρθρου 23 της ΣΛΕΕ και της οδηγίας, καθώς και να πραγματοποιηθεί ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών με τους εμπειρογνώμονες των κρατών μελών.
Διάφορες διμερείς συμφωνίες 83 , οι οποίες περιέχουν ρήτρες συγκατάθεσης για την παροχή προξενικής προστασίας, αποτέλεσαν αντικείμενο διαπραγματεύσεων μεταξύ της ΕΕ και τρίτων χωρών με στόχο την πλήρη εφαρμογή του δικαιώματος των μη αντιπροσωπευόμενων πολιτών της ΕΕ σε αμερόληπτη προξενική προστασία.
8.Δικαίωμα αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και προσφυγής στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή (άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο δ) και άρθρο 24 παράγραφοι 2, 3 και 4 της ΣΛΕΕ)
8.1.Εισαγωγή
Το άρθρο 20 παράγραφος 2 στοιχείο δ) και το άρθρο 24 παράγραφοι 2, 3 και 4 αναφέρονται σε άλλα δικαιώματα βάσει των οποίων οι πολίτες της ΕΕ δύνανται να απευθύνονται στα θεσμικά όργανα της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και του δικαιώματος προσφυγής στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή. Κάθε πολίτης της ΕΕ δύναται να απευθύνεται γραπτώς σε οποιοδήποτε από τα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς σε μία από τις επίσημες γλώσσες της ΕΕ 84 και να λαμβάνει απάντηση στην ίδια γλώσσα 85 .
8.2.Δικαίωμα αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
Σύμφωνα με το άρθρο 24 παράγραφος 2 της ΣΛΕΕ, οι πολίτες της ΕΕ έχουν δικαίωμα να υποβάλλουν αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε οποιαδήποτε από τις γλώσσες της Συνθήκης, για θέματα της Ένωσης που τους θίγουν και να λαμβάνουν απάντηση στην ίδια γλώσσα. Το πρώτο εξάμηνο του 2016 η Επιτροπή Αναφορών του ΕΚ έλαβε 779 αναφορές. Το 2015 η Επιτροπή Αναφορών του ΕΚ έλαβε 1 400 αναφορές, δηλαδή λιγότερες σε σύγκριση με τις 2 714 που έλαβε το 2014 και τις 2 891 που έλαβε το 2013. Τα συνηθέστερα ζητήματα για τα οποία υποβάλλονταν αναφορές άπτονταν του τομέα της δικαιοσύνης και των θεμελιωδών δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της ιθαγένειας της Ένωσης και της ελεύθερης κυκλοφορίας, και ακολουθούσαν ζητήματα σχετικά με το περιβάλλον και την εσωτερική αγορά.
Από το 2014 είναι διαθέσιμη η «διαδικτυακή πύλη αναφορών» 86 η οποία καθιστά δυνατή τη φιλική προς τον χρήστη διαδικτυακή υποβολή αναφορών. Η πύλη παρέχει επίσης στους πολίτες τη δυνατότητα να υποστηρίξουν διαδικτυακά ανοικτές αναφορές οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί παραδεκτές. Η διαδικτυακή αυτή διαδικασία έχει μειώσει τον αριθμό αναφορών στο ήμισυ μέσω της εισαγωγής ερωτήσεων φιλτραρίσματος ώστε να πραγματοποιείται εκ των προτέρων έλεγχος του παραδεκτού των αναφορών.
8.3.Δικαίωμα προσφυγής στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή
Σύμφωνα με το άρθρο 24 παράγραφος 3 της ΣΛΕΕ οι πολίτες της ΕΕ έχουν το δικαίωμα να απευθύνονται στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή ο οποίος εξετάζει καταγγελίες των πολιτών σχετικά με τα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της ΕΕ. Τα προβλήματα ποικίλλουν – από συμβατικές διαφορές μέχρι παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων, έλλειψη διαφάνειας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και άρνηση πρόσβασης σε έγγραφα.
Κατά την περίοδο αναφοράς το Γραφείο του Διαμεσολαβητή καταχώρισε 6 506 καταγγελίες και κίνησε 953 υποθέσεις. Σε καθένα από τα τρία έτη, η πλειονότητα των καταγγελιών αφορούσαν εικαζόμενη έλλειψη διαφάνειας. Η συμμόρφωση με τις προτάσεις του Διαμεσολαβητή αυξήθηκε από 80 % το 2013 σε 90 % το 2014. Το Γραφείο του Διαμεσολαβητή παρείχε συνδρομή σε περισσότερους από 63 300 πολίτες στη διάρκεια της τριετούς περιόδου, κινώντας έρευνες, απαντώντας σε αιτήματα παροχής πληροφοριών ή παρέχοντας συμβουλές στον διαδραστικό ηλεκτρονικό οδηγό του.
Οι βασικές αυτές δραστηριότητες διαχείρισης καταγγελιών συμπληρώθηκαν κατά τα έτη 2013–2014 με στρατηγικές έρευνες ιδίας πρωτοβουλίας, με στόχο να επωφεληθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι πολίτες μέσω της εξέτασης ζητημάτων τα οποία φαινόταν να είναι συστημικά, και όχι μεμονωμένα. Στο πλαίσιο των ερευνών εξετάστηκε ο τρόπος λειτουργίας της ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας πολιτών (2013), η διαφάνεια στις διαπραγματεύσεις για τη διατλαντική εταιρική σχέση εμπορίου και επενδύσεων (2014), η διαφάνεια στους τριμερείς διαλόγους (2015) κ.λπ.
9.Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία πολιτών (άρθρο 24 της ΣΛΕΕ, άρθρο 11 παράγραφος 4 της ΣΕΕ)
Σύμφωνα με το άρθρο 11 παράγραφος 4 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), το οποίο εφαρμόστηκε με τον κανονισμό 211/2011/ΕΕ, πολίτες της Ένωσης, εφόσον συγκεντρωθεί αριθμός τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου, υπήκοοι από τουλάχιστον επτά κράτη μέλη, μπορούν να λαμβάνουν την πρωτοβουλία να καλούν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, να υποβάλλει κατάλληλες προτάσεις επί θεμάτων στα οποία οι εν λόγω πολίτες θεωρούν ότι απαιτείται νομική πράξη της Ένωσης για την εφαρμογή των Συνθηκών.
Από την έναρξη ισχύος του κανονισμού 211/2011 έχουν δρομολογηθεί 36 πρωτοβουλίες 87 σχετικά με διάφορα ζητήματα και εκτιμάται ότι οι διοργανωτές έχουν συλλέξει έξι εκατομμύρια δηλώσεις στήριξης. Τρεις πρωτοβουλίες κατόρθωσαν να συμπληρώσουν το κατώτατο όριο του ενός εκατομμυρίου υπογραφών:
η πρωτοβουλία «Right2Water» 88 ζητεί να θεσπιστεί νομοθεσία η οποία θα στηρίξει το δικαίωμα των ανθρώπων στην ύδρευση και την αποχέτευση, και θα προωθήσει την παροχή ύδρευσης και αποχέτευσης ως βασικές δημόσιες υπηρεσίες για όλους. Σε ανακοίνωση την οποία εξέδωσε η Επιτροπή τον Μάρτιο του 2014 89 , η Επιτροπή δεσμεύτηκε να λάβει σειρά μέτρων ως απάντηση στα αιτήματα των διοργανωτών·
η πρωτοβουλία «One of us» 90 ζητεί από την ΕΕ να θέσει τέρμα στη χρηματοδότηση δραστηριοτήτων που συνεπάγονται την καταστροφή ανθρώπινων εμβρύων. Στις 28 Μαΐου 2014 η Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση 91 στην οποία εξήγησε ότι δεν σκόπευε να υποβάλει νομοθετική πρόταση διότι το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο της ΕΕ θεωρούνταν κατάλληλο· και
η πρωτοβουλία «Stop vivisection» 92 ζητεί να θεσπιστεί νομοθεσία για την κατάργηση των δοκιμών σε ζώα. Στις 3 Ιουνίου 2015 η Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση 93 στην οποία δεσμεύτηκε να λάβει διάφορα μέτρα για τη σταδιακή κατάργηση των δοκιμών σε ζώα.
Η Επιτροπή εξέτασε την εφαρμογή του κανονισμού και στις 31 Μαρτίου 2015 εξέδωσε έκθεση 94 στην οποία κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ΕΠΠ είναι πλήρως λειτουργική. Αναγνωρίζει ότι υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης του εργαλείου προκειμένου να καταστεί περισσότερο φιλικό προς τον χρήστη και προσβάσιμο στους πολίτες. Η Επιτροπή δεσμεύεται να συνεχίσει να παρακολουθεί και να συζητά ευρύ φάσμα ζητημάτων ΕΠΠ σε στενή συνεργασία και συντονισμό με τους διάφορους ενδιαφερόμενους φορείς και τα όργανα, καθώς και να βελτιώσει το μέσο.