ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ - Προς μία ευρωπαϊκή στρατηγική για τη νανοτεχνολογία

Εκτενής περίληψη

Οι νανοεπιστήμες και οι νανοτεχνολογίες αποτελούν νέες προσεγγίσεις προς την έρευνα και ανάπτυξη (Ε&A), που αποσκοπούν σε πλήρη έλεγχο της βασικής δομής και συμπεριφοράς της ύλης σε επίπεδο ατόμων και μορίων. Τα πεδία αυτά ανοίγουν τη δυνατότητα κατανόησης νέων φαινομένων και ανάδειξης νέων ιδιοτήτων προς χρησιμοποίηση σε επίπεδο μικροκλίμακας και μακροκλίμακας. Οι νεοεμφανιζόμενες εφαρμογές της νανοτεχνολογίας θα επηρεάσουν τη ζωή κάθε πολίτη.

Στη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας η Ευρωπαϊκή Ένωση θεμελίωσε μια στέρεα γνωστική βάση στο πεδίο των νανοεπιστημών. Η ικανότητά μας να διατηρήσουμε αυτή τη θέση αμφισβητείται αφού η Ευρωπαϊκή Ένωση επενδύει σε αναλογική βάση λιγότερο από τους κύριους ανταγωνιστές της και στερείται διεθνούς επιπέδου υποδομές («πόλους αριστείας») όπου να συγκεντρώνεται η απαραίτητη κρίσιμη μάζα. Και η υστέρηση αυτή παρατηρείται παρά το γεγονός ότι οι επενδύσεις στα εθνικά προγράμματα των χωρών της ΕΕ αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς αλλά ανεξάρτητα μεταξύ τους.

Η ευρωπαϊκή αριστεία στις νανοεπιστήμες πρέπει να μετατραπεί σε προϊόντα και διεργασίες εμπορικώς βιώσιμα. Η νανοτεχνολογία αναδύεται ως ένα από τα πλέον ελπιδοφόρα και ταχέως αναπτυσσόμενα πεδία έρευνας και ανάπτυξης (Ε&A) που θα δώσουν νέα ώθηση προς την κατεύθυνση των δυναμικών γνωσιοκεντρικών στόχων της διαδικασίας της Λισαβόνας. Ωστόσο, καθοριστική σημασία έχει η δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για την καινοτομία,ειδικά με σκοπό να επωφεληθούν οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ).

Η νανοτεχνολογία πρέπει να αναπτύσσεται κατά τρόπο ασφαλή και υπεύθυνο. Απαιτείται προς τούτο να οριστούν δεοντολογικές αρχές και να εξετάζονται επιστημονικώς οι δυνητικοί κίνδυνοι για την υγεία, την ασφάλεια και το περιβάλλον, με σκοπό και την εκπόνηση πιθανών νομοθετικών ρυθμίσεων. Πρέπει επίσης να εξετάζονται και να συνεκτιμώνται οι κοινωνικές επιπτώσεις. Ουσιαστική σημασία έχει και ο διάλογος με το κοινό ώστε το κέντρο βάρους να πέφτει σε ζητήματα πραγματικού ενδιαφέροντος παρά σε σενάρια επιστημονικής φαντασίας.

Στην παρούσα ανακοίνωση προτείνονται δράσεις ενταγμένες σε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη διατήρηση και ενίσχυση της ευρωπαϊκής Ε&A στα πεδία των νανοεπιστημών και των νανοτεχνολογιών. Στην ανακοίνωση εξετάζονται τα ζητήματα εκείνα που ενδιαφέρουν από πλευράς δημιουργίας και εκμετάλλευσης της γνώσης που παράγεται μέσω της έρευνας και ανάπτυξης προς όφελος της κοινωνίας. Με την έννοια αυτή, η στιγμή είναι κατάλληλη για να εγκαινιαστεί δημόσιος διάλογος σε θεσμικό επίπεδο ενόψει της ανάληψης δράσεως με σκοπό:

- να αυξάνονται οι επενδύσεις και ο συντονισμός της Ε&A ώστε να ενισχύεται η βιομηχανική εκμετάλλευση των νανοτεχνολογιών και να διατηρούνται παράλληλα η επιστημονική αριστεία και ο ανταγωνισμός.

- να αναπτύσσονται πρώτης τάξεως ανταγωνιστικές υποδομές Ε&A (πόλοι αριστείας) που θα συνεκτιμούν τις ανάγκες τόσο της βιομηχανίας όσο και των ερευνητικών φορέων.

- να προάγεται η διεπιστημονική εκπαίδευση και κατάρτιση του ερευνητικού προσωπικού καθώς και ένα ισχυρότερο επιχειρηματικό πνεύμα.

- να εξασφαλίζονται ευνοϊκές συνθήκες για μεταφορά τεχνολογίας και καινοτομία ως εγγύηση ότι η ευρωπαϊκή αριστεία στην Ε&A θα καταλήγει σε προϊόντα και διεργασίες που παράγουν πλούτο.

- να ενσωματώνονται εγκαίρως τα κοινωνικά κριτήρια στη διαδικασία της Ε&A.

- να αντιμετωπίζονται κατά πρόσωπο τυχόν δυνητικοί κίνδυνοι για τη δημόσια υγεία, την ασφάλεια, το περιβάλλον και τους καταναλωτές, με παραγωγή των δεδομένων που απαιτούνται για εκτίμηση των κινδύνων, ενσωμάτωση της εκτίμησης των κινδύνων σε κάθε βήμα του κύκλου ζωής των προϊόντων της νανοτεχνολογίας, προσαρμογή των μεθοδολογιών που υπάρχουν και, εφόσον κρίνεται αναγκαίο, ανάπτυξη νέων.

- να συμπληρώνονται οι ανωτέρω δράσεις με την κατάλληλη συνεργασία για ενδεδειγμένες πρωτοβουλίες σε διεθνές επίπεδο.

Οι δράσεις που περιγράφονται στην παρούσα ανακοίνωση συμβαδίζουν επίσης με τις δεσμεύσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Λισαβόνας 2000 για οικοδόμηση μιας δυναμικής γνωσιοκεντρικής οικονομίας και κοινωνίας, του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Γκέτενμποργκ 2001 υπέρ της αειφόρου ανάπτυξης, τέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Βαρκελόνης 2002 για αύξηση της χρηματοδότησης της έρευνας σε 3% του ΑΕΠ [1]. Οι δράσεις συντελούν επίσης στην ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Χώρου της Έρευνας [2] αλλά και επωφελούνται απ'αυτόν.

[1] Τα συμπεράσματα της προεδρίας διατίθενται στη διεύθυνση http://ue.eu.int/en/Info/eurocouncil/ index.htm

[2] "The European Research Area: Providing new momentum - Strengthening - Reorienting - Opening up new perspectives" COM(2002) 565 final.

1. Εισαγωγή

1.1. Τι είναι η νανοτεχνολογία

Στην επιστήμη και την τεχνολογία, το πρόθεμα «νανο» (από την ελληνική λέξη νάνος) σημαίνει 10-9 = 0,000000001. Ένα νανόμετρο (nm) ισούται με ένα δισεκατομμυριοστό του μέτρου, είναι δηλαδή δεκάδες χιλιάδες φορές μικρότερο από το πάχος μιας ανθρώπινης τρίχας. Ο όρος νανοτεχνολογία χρησιμοποιείται εδώ ως περιληπτικός όρος, και καλύπτει τους διαφόρους κλάδους νανοεπιστημών και νανοτεχνολογιών.

Θεωρητικά, η νανοτεχνολογία αναφέρεται στην επιστήμη και τεχνολογία που αναπτύσσονται σε κλίμακα ατόμων και μορίων (νανοκλίμακα). αναφέρεται επίσης σε επιστημονικές αρχές και νέες ιδιότητες που μπορούμε να κατανοήσουμε και να γνωρίσουμε σε βάθος εργαζόμενοι σ'αυτό το πεδίο. Τέτοιες ιδιότητες μπορούμε εν συνεχεία να τις παρατηρούμε και να τις εκμεταλλευόμαστε σε μικροκλίμακα ή μακροκλίμακα για την ανάπτυξη π.χ. υλικών και εφευρέσεων με νεωτεριστικές λειτουργίες και επιδόσεις.

1.2. Πού έγκειται η σημασία της νανοτεχνολογίας

Η νανοεπιστήμη χαρακτηρίζεται συχνά ως οριζόντια, νευραλγική ή επιτρεπτική αφού ουσιαστικά μπορεί να εισχωρεί σε όλους τους τομείς της τεχνολογίας. Συχνά συμβάλλει στην προσέγγιση διαφόρων πεδίων της επιστήμης και επωφελείται η ίδια από τη διεπιστημονική προσέγγιση, ενώ αναμένεται να οδηγήσει σε καινοτομίες που θα συμβάλουν στην αντιμετώπιση πολλών από τα προβλήματα με τα οποία βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη η κοινωνία:

- Ιατρικές εφαρμογές συμπεριλαμβανομένων π.χ. μικροσκοπικών διαγνωστικών μέσων που θα μπορούν να εμφυτεύονται για την έγκαιρη διάγνωση ασθενειών. Νανοτεχνολογικές επιστρώσεις θα μπορούν να βελτιώνουν τη διαδραστικότητα και βιοσυμβατότητα των εμφυτευμάτων. Τα ικριώματα που διαθέτουν την ικανότητα αυτοοργάνωσης ανοίγουν τον δρόμο για νέες γενιές υλικών μηχανικής των ιστών και βιομιμητικών υλικών, από τα οποία μακροπρόθεσμα θα μπορούν να κατασκευάζονται τεχνητά όργανα. Υπό ανάπτυξη βρίσκονται νεωτεριστικά συστήματα για στοχοθετημένη χορήγηση φαρμάκων. Προσφάτως, νανοσωματίδια διοχετεύθηκαν σε καρκινικά κύτταρα για θεραπευτικούς σκοπούς (θερμική ίαση).

- Τεχνολογίες της πληροφορίας συμπεριλαμβανομένων μέσων για την αποθήκευση δεδομένων με πολύ μεγάλες πυκνότητες καταγραφής (π.χ. 1 Terabit/inch2) και νέων τεχνολογιών απεικόνισης σε πολύ ευέλικτα πλαστικά υλικά. Μακροπρόθεσμα, η επίτευξη μοριακής ή βιομοριακής νανοηλεκτρονικής, σπιντρονικής και κβαντικής τεχνολογίας ηλεκτρονικών υπολογιστών θα μπορούσαν να ανοίξουν νέους δρόμους πέρα από τη σημερινή τεχνολογία των υπολογιστών.

- Η παραγωγή και αποθήκευση ενέργειας μπορούν για παράδειγμα να έχουν οφέλη από τις νέες κυψέλες καυσίμου ή από νανοδομημένα στερεά πολύ μικρού βάρους και υψηλού δυναμικού αποθήκευσης υδρογόνου. Υπό ανάπτυξη βρίσκονται επίσης αποτελεσματικοί και χαμηλού κόστους φωτοβολταϊκοί ηλιακοί συλλέκτες. Επισπεύδεται η εξοικονόμηση ενέργειας μέσω της ανάπτυξης νανοτεχνολογικών λύσεων που οδηγούν σε βελτίωση των μονώσεων, των μεταφορών και του φωτισμού.

- Αξιοποίηση της νανοτεχνολογίας στην επιστήμη των υλικών με εφαρμογές μεγάλου εύρους αναμένεται να επηρεάσουν ουσιαστικά όλους τους τομείς. Νανοσωματίδια χρησιμοποιούνται ήδη για την ισχυροποίηση υλικών και για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα των καλλυντικών. Με τη βοήθεια της νανοτεχνολογίας μπορούν να τροποποιούνται διάφορες επιφάνειες έτσι ώστε να μην χαράσσονται, να γίνονται αδιάβροχες, καθαρές ή αποστειρωμένες. Η επιλεκτική μεταμόσχευση οργανικών μορίων μέσω νανοδομημένων επιφανειών αναμένεται ότι θα επηρεάσει την παραγωγή βιοαισθητήρων και μοριακών ηλεκτρονικών συσκευών. Οι επιδόσεις των υλικών σε ακραίες συνθήκες μπορούν να βελτιωθούν σε σημαντικό βαθμό προς όφελος π.χ. της βιομηχανίας αεροναυτικής και διαστήματος.

- Η βιομηχανική παραγωγή σε επίπεδο νανοκλίμακας προαπαιτεί μια νέα διεπιστημονική προσέγγιση σε ό,τι αφορά τόσο την έρευνα όσο και την παραγωγή. Θεωρητικά, δύο είναι οι κύριες προσεγγίσεις: η πρώτη, με αφετηρία τα μικροσυστήματα, καταλήγει στην ελάχιστη δυνατή κλίμακα (κατιούσα προσέγγιση) και η δεύτερη μιμείται τη φύση μέσω της δημιουργίας δομών που εκκινούν από το ατομικό και το μοριακό επίπεδο (ανιούσα πορεία). Η πρώτη μπορεί να συσχετιστεί με συναρμολόγηση, η δεύτερη με σύνθεση. Η ανιούσα προσέγγιση βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, η δυναμική της όμως έχει μεγάλη εμβέλεια έτσι ώστε να μπορεί να επιφέρει ανατροπές στις τρέχουσες διεργασίας παραγωγής.

- Η χρήση επιστημονικών οργάνων για τη μελέτη των ιδιοτήτων της ύλης σε επίπεδο νανοκλίμακας επηρεάζει ήδη σημαντικά τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, και δίνει έτσι ώθηση για πρόοδο σε ευρύ φάσμα τομέων. Η εφεύρεση του Scanning Tunnelling Microscope υπήρξε ορόσημο στη γέννηση της νανοτεχνολογίας. Τα επιστημονικά όργανα διαδραματίζουν επίσης ουσιαστικό ρόλο για την ανάπτυξη ανιουσών και κατιουσών διεργασιών παραγωγής.

- Η έρευνα με αντικείμενο τα είδη διατροφής, τους υδάτινους πόρους και το περιβάλλον μπορεί να προχωρήσει μέσω των εξελίξεων της νανοτεχνολογίας, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται εργαλεία ανίχνευσης και εξουδετέρωσης της παρουσίας μικροοργανισμών και φυτοφαρμάκων. Η καταγωγή εισαγόμενων ειδών διατροφής μπορεί να ανιχνεύεται με τη βοήθεια νανοσήμανσης σε ελάχιστη κλίμακα. Η ανάπτυξη διορθωτικών μεθόδων με βάση τη νανοτεχνολογία (π.χ. φωτοκαταλυτικές τεχνικές) μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα για την αντιμετώπιση της επιβάρυνσης και ρύπανσης του περιβάλλοντος (π.χ. διείσδυση πετρελαίου στους υδάτινους πόρους και στο έδαφος).

- Η ασφάλεια αναμένεται να ενισχυθεί με τη βοήθεια π.χ. νεωτεριστικών συστημάτων ανίχνευσης τα οποία εξασφαλίζουν έγκαιρη προειδοποίηση έναντι βιολογικών ή χημικών παραγόντων μέχρι το επίπεδο του μορίου. Βελτιωμένη προστασία της ιδιοκτησίας (π.χ. τραπεζογραμματίων) θα μπορούσε να επιτευχθεί με νανοετικέτες. Σε εξέλιξη βρίσκεται επίσης η ανάπτυξη νέων κρυπτογραφικών τεχνικών για την κοινοποίηση δεδομένων.

Στην αγορά κυκλοφορούν ήδη αρκετά προϊόντα βασισμένα στη νανοτεχνολογία: ιατρικά προϊόντα (π.χ. επίδεσμοι, καρδιακές βαλβίδες κ.ά.), ηλεκτρονικά εξαρτήματα, βαφές που δεν χαράσσονται, αθλητικά είδη, υφάσματα που δεν τσαλακώνουν και δεν λεκιάζουν, αντιηλιακές κρέμες. Οι αναλυτές εκτιμούν ότι η αγορά αυτών των προϊόντων ανέρχεται σήμερα σε 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ με προοπτική να ανέλθει σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ μέχρι το 2010 και ένα τρισεκατομμύριο ευρώ αργότερα [3].

[3] Βλ. π.χ. τα στοιχεία που περιέχονται στο "New Dimensions for Manufacturing: A UK Strategy for Nanotechnology" DTI (2002) σελίδα 24.

Με την προοπτική επίτευξης βελτιωμένων επιδόσεων με λιγότερες πρώτες ύλες, συγκεκριμένα μέσω της ανιούσας προσέγγισης στην παραγωγή, η νανοτεχνολογία περικλείει μια δυναμική για μείωση των αποβλήτων στη διάρκεια του κύκλου ζωής των προϊόντων. Η νανοτεχνολογία μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης [4] καθώς και στην επίτευξη των στόχων της «Agenda 21» [5] και του σχεδίου δράσης για την τεχνολογία του περιβάλλοντος (Environmental Technology Action Plan) [6].

[4] "Αειφόρος ανάπτυξη της Ευρώπης για έναν καλύτερο κόσμο: Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αειφόρο ανάπτυξη" COM(2001) 264. Βλ. επίσης τη δήλωση των Ηνωμένων Εθνών για τη νέα χιλιετία (http://www.un.org/millennium/ )

[5] Βλ. http://www.un.org/esa/sustdev/documents/ agenda21/index.htm

[6] Βλ. http://europa.eu.int/comm/research/ environment/etap_en.html

1.3. Ποια προσέγγιση εγγυάται την αξιοπιστία της νανοτεχνολογίας

Σύμφωνα με τη συνθήκη, οι εφαρμογές της νανοτεχνολογίας θα πρέπει να συμμορφώνονται με τις ανάγκες για υψηλού επιπέδου δημόσια υγεία, ασφάλεια, προστασία του καταναλωτή [7] και προστασία του περιβάλλοντος [8]. Σημαντικό είναι για την εν λόγω τεχνολογία, η οποία και αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, να εντοπίζονται και να επιλύονται τα προβλήματα που άπτονται της ασφάλειας (πραγματικά ή αναμενόμενα) όσο γίνεται πιο γρήγορα. Για την επιτυχή εκμετάλλευση των νανοτεχνολογιών, απαιτείται υγιής επιστημονική βάση ώστε να εξασφαλιστεί η εμπιστοσύνη τόσο των καταναλωτών όσο και της αγοράς. Επιπλέον, πρέπει να ληφθούν όλα τα δυνατά μέτρα που εγγυώνται την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία.

[7] Σύμφωνα με το άρθρο 152 της συνθήκης «Κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Κοινότητας εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου» και σύμφωνα με το άρθρο 153 «Οι απαιτήσεις για προστασία του καταναλωτή λαμβάνονται υπόψη κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή άλλων κοινοτικών πολιτικών και δραστηριοτήτων».

[8] Σύμφωνα με το άρθρο 174 της συνθήκης, μεταξύ άλλων στόχων επιδιώκονται η «διατήρηση, προστασία και βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος», η «συνετή και ορθολογική χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων» και η «προώθηση μέτρων, σε διεθνές επίπεδο, για την αντιμετώπιση περιφερειακών ή παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων».

Οι διάφορες πτυχές των κινδύνων έχει σημασία να αντιμετωπίζονται κατά πρόσωπο ως μέρος της ίδιας της ανάπτυξης των τεχνολογιών, αρχής γενομένης από τη σύλληψη και διαμέσου της Ε&Α μέχρι την εμπορική εκμετάλλευση, ως εγγύηση για την ακίνδυνη ανάπτυξη, παραγωγή, χρήση και διάθεση των προϊόντων της νανοτεχνολογίας. Οι νανοτεχνολογίες παρουσιάζουν νέες προκλήσεις σε ό,τι αφορά την εκτίμηση και διαχείριση των κινδύνων. Ενδιαφέρει επομένως, παράλληλα με την τεχνολογική ανάπτυξη, να επιχειρείται ενδεδειγμένη έρευνα και ανάπτυξη ώστε να προκύπτουν ποσοτικά δεδομένα τοξικολογίας και οικοτοξικολογίας (συμπεριλαμβάνονται δεδομένα που αφορούν δόσεις απόκρισης και έκθεσης τόσο για τον άνθρωπο όσο και για το περιβάλλον) που θα χρησιμοποιούνται για την πραγματοποίηση εκτιμήσεων κινδύνου και, εφόσον κρίνεται αναγκαίο, για την προσαρμογή των διαδικασιών εκτίμησης κινδύνου. Δράσεις που αφορούν τη δημόσια υγεία, το περιβάλλον, την ασφάλεια και την προστασία του καταναλωτή εξετάζονται παρακάτω στο παρόν έγγραφο.

2. Δραστηριότητες Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας και χρηματοδότηση σε παγκόσμια κλίμακα

Συνεκτιμώντας το δυναμικό της νανοτεχνολογίας, πολλές χώρες επιδιώκουν την εφαρμογή προγραμμάτων Ε&Α υψηλών και ταχέως αυξανόμενων δημόσιων επενδύσεων. Στη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας σημειώθηκε έκρηξη ενδιαφέροντος, με τις δημόσιες επενδύσεις να αυξάνονται από 400 εκατομ. EUR το 1997 σε πλέον των 3 δισεκατομ. EUR σήμερα. Στο παρόν κεφάλαιο έχουμε μια γενική επισκόπηση των πρωτοβουλιών που χρηματοδοτούνται με δημόσιους πόρους στο πεδίο της νανοτεχνολογίας.

Ενώ η συμμετοχή των ιδιωτικών επενδύσεων για Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια, εκτιμάται σε 2 δισεκατομ. EUR περίπου, πράγμα που σημαίνει ότι, μαζί με τις δημόσιες επενδύσεις, το σύνολο ανέρχεται σε 5 δισ εκατομ. EUR. Να τονίσουμε εδώ ότι, με το 56% του συνόλου των επενδύσεων για Ε&A από ιδιωτικούς πόρους, η ΕΕ βρίσκεται πίσω από τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, των οποίων οι αντίστοιχες επενδύσεις ανέρχονται σε 66% και 73% [9].

[9] Ευρωπαϊκή Επιτροπή "Key Figures 2003-2004" (2003).

2.1. Η Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας σε τρίτες χώρες

Με τη δρομολόγηση του εθνικού προγράμματος νανοτεχνολογίας (ΝΝΙ) το 2000, οι ΗΠΑ εγκαινίασαν ένα φιλόδοξο πρόγραμμα Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας, και οι δαπάνες σε ομοσπονδιακό επίπεδο αυξήθηκαν από 220 εκατομ. $ το 2000 σε 759 εκατομ. $ το 2003, ενώ για το 2005 έχουν ζητηθεί 982 εκατομ. $. Επιπλέον πόροι ύψους 300 εκατομ. $, παρέχονται σε επίπεδο πολιτειών.

Η μακροπρόθεσμη δέσμευση των ΗΠΑ επιβεβαιώθηκε πρόσφατα με το νόμο για την ανάπτυξη της νανοτεχνολογίας στον 21ο αιώνα, ο οποίος καλύπτει το χρονικό διάστημα 2005-2008 και μέσω του οποίου χορηγούνται 3,7 δισεκατομ. $ σε πέντε φορείς (NSF, DoE, NASA, NIST και EPA), ενώ μέχρι το 2008 αναμένεται ότι η χρηματοδότηση θα έχει υπερδιπλασιαστεί. Να σημειωθεί ότι δεν συμπεριλαμβάνονται στα ποσά αυτά οι δαπάνες για την άμυνα και άλλους τομείς για τους οποίους προορίζεται σήμερα το ένα τρίτο περίπου του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού για τη νανοτεχνολογία.

Η Ιαπωνία έχει χαρακτηρίσει τη νανοτεχνολογία ως μία από τις κύριες ερευνητικές προτεραιότητες για το 2001. Η εξαγγελθείσα χρηματοδότηση παρουσιάζει κατακόρυφη αύξηση από 400 εκατομ. $ το 2001 σε 800 εκατομ. $ το 2003 υπερσκελίζοντας τους αντίστοιχους πόρους των ΗΠΑ σε ομοσπονδιακό επίπεδο, ενώ προβλέπεται περαιτέρω αύξηση κατά 20% μέσα στο 2004. Η Νότια Κορέα έχει εγκαινιάσει ένα φιλόδοξο δεκαετές πρόγραμμα με χρηματοδότηση ύψους 2 δισεκατομ. $ από δημόσιους πόρους, ενώ η Ταϊβάν έχει δεσμεύσει περί τα 600 εκατομ. $ από δημόσιους πόρους για έξι χρόνια.

Η Κίνα διαθέτει ολοένα και περισσότερους πόρους για τη νανοτεχνολογία, πράγμα που αποκτά ιδιαίτερη σημασία εάν ληφθεί υπόψη η αγοραστική της δύναμη. Το μερίδιο της Κίνας στις δημοσιεύσεις σε παγκόσμια κλίμακα αυξάνεται ταχέως, με ρυθμό αύξησης 200% τα τέλη της δεκαετίας του 1990, και πλησιάζει την ΕΕ και τις ΗΠΑ. Η Ρωσική Ομοσπονδία είναι καλά εδραιωμένη στο πεδίο της νανοτεχνολογίας, όπως επίσης και αρκετά από τα Νέα Ανεξάρτητα Κράτη.

Πολλές άλλες περιφέρειες και χώρες δείχνουν αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη νανοτεχνολογία, μεταξύ των οποίων Αυστραλία, Καναδάς, Ινδία, Ισραήλ, Λατινική Αμερική, Μαλαισία, Νέα Ζηλανδία, Φιλιππίνες, Σιγκαπούρη, Νότια Αφρική και Ταϊλάνδη.

2.2. Η Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας

Η Ευρώπη αναγνώρισε την προοπτική της νανοτεχνολογίας αρκετά νωρίς και ανέπτυξε μια ισχυρή γνωστική βάση στις νανοεπιστήμες με τη βοήθεια μερικών από τους λαμπρότερους επιστήμονες στο πεδίο αυτό Αρκετές χώρες διαθέτουν αποκλειστικά ερευνητικά προγράμματα τα οποία χρονολογούνται από τα μέσα μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1990. Παρά το γεγονός ότι ορισμένες χώρες δεν αναλαμβάνουν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες στο πεδίο της νανοτεχνολογίας, η συναφής Ε&A ενυπάρχει συχνά μέσα σε άλλα προγράμματα (π.χ. βιοτεχνολογία, μικροτεχνολογία κλπ.).

Από μια σύγκριση μεταξύ Ευρώπης, Ιαπωνίας και ΗΠΑ δεν προκύπτουν καθαροί νικητές ή ηττημένοι στο πεδίο της νανοτεχνολογίας, παρατηρούνται όμως κάποιες τάσεις. Η δύναμη της Ευρώπης στις νανοεπιστήμες καταδεικνύεται από το γεγονός ότι στο χρονικό διάστημα 1997-1999 στην ΕΕ αντιστοιχούσε ποσοστό 32% των δημοσιεύσεων σε παγκόσμια κλίμακα, έναντι 24% των ΗΠΑ και 12% της Ιαπωνίας [10]. Εντούτοις, η γνώση αυτή δεν φαίνεται να κεφαλαιοποιείται πάντοτε από τη βιομηχανία. Από μια ανάλυση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας προκύπτει ότι η ΕΕ κατέχει μερίδιο 36% παγκοσμίως, έναντι 42% των ΗΠΑ, στοιχείο που καταδεικνύει μια αδυναμία στη μετατροπή της Ε&A σε εφαρμογές.

[10] Τρίτη ευρωπαϊκή έκθεση για τους δείκτες επιστήμης και τεχνολογίας, Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2003) http://www.cordis.lu/indicators/ third_report.htm

Οι επενδύσεις από δημόσιους πόρους ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό ανάμεσα στα διάφορα κράτη μέλη, τόσο σε απόλυτους όσο και σε σχετικούς όρους (βλέπε παράρτημα). Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, το ύψος της δημόσιας χρηματοδότησης για Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας αυξήθηκε στην Ευρώπη από 200 εκατομ. EUR το 1997 σε 1 δισεκατομ. EUR σήμερα, με τα δύο τρίτα να αντιστοιχούν σε εθνικά και περιφερειακά προγράμματα.

Σε απόλυτους όρους, η ΕΕ επενδύει σημαντικούς δημοσιονομικούς πόρους σε επίπεδα συγκρίσιμα προς εκείνα των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας. Κατά κεφαλή όμως, το μέσο ύψος των επενδυόμενων πόρων του δημοσίου ανέρχεται για την ΕΕ των 25 σε 2,4 EUR ανά κάτοικο (2,9 EUR για την ΕΕ των 15), έναντι 3,7 EUR στις ΗΠΑ και 6,2 EUR στην Ιαπωνία. Ομοίως, η ΕΕ των 25 επενδύει το 0,01% του ΑΕΠ, έναντι του 0,01% και 0,02% αντιστοίχως για τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία.

Με εξαίρεση την Ιρλανδία, σε όλες τις χώρες της ΕΕ των 15 το κατά κεφαλή ύψος επενδύσεων υπολείπεται εκείνου τόσο των ΗΠΑ όσο και της Ιαπωνίας. Θα πρέπει επίσης να έχουμε υπόψη και τις προβλεπόμενες αυξήσεις στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, όπου στις μεν ΗΠΑ οι επενδυόμενοι πόροι θα φθάσουν τα 5 EUR ανά κάτοικο μέχρι το 2006, ενώ στην Ιαπωνία τα 8 EUR ανά κάτοικο μέσα στο 2004. Φαίνεται συνεπώς ότι η απόσταση μεταξύ της ΕΕ και των κυριότερων ανταγωνιστών της θα διευρυνθεί περαιτέρω.

Μία από τις καθοριστικές διαφορές ανάμεσα στην ΕΕ και στους κύριος ανταγωνιστές μας είναι ότι το τοπίο της Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας διατρέχει τον κίνδυνο να κατακερματιστεί με ένα ευρύ φάσμα ταχέως εξελισσόμενων προγραμμάτων και πηγών χρηματοδότησης. Τα 350 εκατομ. EUR κοινοτικής χρηματοδότησης της νανοτεχνολογίας στα έκτο πρόγραμμα πλαίσιο αντιστοιχούν στο ένα τρίτο περίπου της συνολικής ευρωπαϊκής δαπάνης στο πεδίο της νανοτεχνολογίας.

Τα υπόψη προγράμματα Ε&A των κυριότερων ανταγωνιστών μας χαρακτηρίζονται από συντονισμό ή/και συγκεντρωτισμό. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα πάνω από τα δύο τρίτα της χρηματοδότησης χορηγούνται ως μέρος της ΝΝΙ στο πλαίσιο του ομοσπονδιακού προγράμματος. Μοιάζει απίθανο να μπορέσει η ΕΕ να παραμείνει ανταγωνιστική σε παγκόσμιο επίπεδο εάν δεν υπάρξουν συγκεντρωτισμός και συντονισμός σε κοινοτικό επίπεδο.

Η έρευνα στο πεδίο της νανοτεχνολογίας βρίσκεται σε εξέλιξη στις χώρες που θα προσχωρήσουν στην Ε.Ε, οι οποίες, ωστόσο, συμμετέχουν σε έργα μέσω του Κοινοτικού Προγράμματος Πλαισίου Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης. Η Ελβετία διαθέτει μακρά παράδοση στη σχετική Ε&A και διαθέτει ένα από τα υψηλότερα κατά κεφαλή επίπεδα διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και δημοσιεύσεων. Ερευνητικά προγράμματα νανοτεχνολογίας εξελίσσονται επίσης και σε άλλες χώρες συνδεδεμένες με το έκτο πρόγραμμα πλαίσιο, όπως είναι η Νορβηγία.

Πλήθος έργων ερευνητικής συνεργασίας και άλλες πρωτοβουλίες έχουν ήδη λάβει χρηματοδοτική υποστήριξη μέσω των Κοινοτικών Προγραμμάτων Πλαισίων. Τα έργα αυτά συνεισφέρουν μία επιπλέον σημαντική ευρωπαϊκή διάσταση στο πλαίσιο των υπερεθνικών συνεργασιών στις οποίες εντάσσονται και ενεργούν ως καταλύτες για την ουσιαστική αύξηση της δημόσιας και ιδιωτικής χρηματοδότησης. Και ενώ με το τέταρτο πρόγραμμα πλαίσιο και το πέμπτο πρόγραμμα πλαίσιο χρηματοδοτήθηκε ικανοποιητικός αριθμός έργων νανοτεχνολογίας [11], μόλις στο έκτο πρόγραμμα πλαίσιο [12] αναγνωρίστηκε η νανοτεχνολογία ως μία από τις μείζονες προτεραιότητες.

[11] Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. τη βάση δεδομένων http://www.cordis.lu/fp6/ projects.htm

[12] Βλ. http://fp6.cordis.lu/fp6/ home.cfm

3. Ο δρόμος προς το απείροελαχιστο: πέντε δυναμικές για την τόνωση της προόδου

Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη αγορά, η οικονομική μεγέθυνση προϋποθέτει την καινοτομία η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από την έρευνα. Η υψηλού επιπέδου Ε&A αποτελεί ουσιαστική συνιστώσα αυτής της εξέλιξης, υπάρχουν όμως και άλλοι παράγοντες που πρέπει να συνεκτιμώνται. Καταγράφονται έτσι πέντε δυναμικές: Ε&A, υποδομές, εκπαίδευση και κατάρτιση, καινοτομία, και, τέλος, η κοινωνική διάσταση. Απαιτείται σε κοινοτικό επίπεδο μια σειρά συνδυασμένων δράσεων στο πλαίσιο όλων αυτών των αλληλοσυναρτώμενων δυναμικών έτσι ώστε να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες του Ευρωπαϊκού Χώρου της Έρευνας.

Μια τέτοια ολοκληρωμένη προσέγγιση της Ε&A στα πεδία των νανοεπιστημών και της νανοτεχνολογίας ήταν ένα από τα κύρια συμπεράσματα της συνάντησης EuroNanoForum2003 [13], η οποία διοργανώθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Έρευνας τον Δεκέμβριο του 2003 και στην οποία πήραν μέρος περισσότερα από 1000 άτομα απ'όλο τον κόσμο. Πρόσφατες πρωτοβουλίες της Επιτροπής περιλαμβάνουν ένα εργαστήριο που διοργανώθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Υγείας και Προστασίας του Καταναλωτή (SANCO) τον Μάρτιο του 2004 με θέμα τους δυνητικούς κινδύνους που συνδέονται με τις νανοτεχνολογίες [14]. Άλλες πρωτοβουλίες, π.χ. σχετικά με οδικούς χάρτες και προβλέψεις, βρίσκονται σε εξέλιξη στη Γενική Διεύθυνση Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης και στο Κοινό Κέντρο Ερευνών (ΚΚΕρ).

[13] Βλ. http://www.euronanoforum2003.org/ για περισσότερες πληροφορίες.

[14] Βλ. http://europa.eu.int/comm/health/ph_risk/ events_risk_en.htm για περισσότερες πληροφορίες.

3.1. Έρευνα και Ανάπτυξη: διατήρηση της ορμής

Συνεκτιμώντας τις διανοητικές, επιστημονικές και τεχνικές προκλήσεις που συναρτώνται με τις νανοεπιστήμες και τις νανοτεχνολογίες, η αρίστευση στην Ε&A έχει ουσιαστική σημασία ώστε η Ευρώπη να είναι σε θέση να παραμείνει ανταγωνιστική μακροπρόθεσμα. Με την έννοια αυτή, η υποστήριξη της Ε&A με δημόσιους πόρους έχει ουσιαστική σημασία, παράλληλα με την ύπαρξη ερευνητών πολύ υψηλού επιπέδου καθώς και ανταγωνισμού μεταξύ ερευνητικών ομάδων σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Ταυτοχρόνως, η γνώση που προκύπτει από την Ε&A πρέπει να μετατρέπεται μέσω των νανοτεχνολογιών σε καινοτόμα προϊόντα και διεργασίες που θα βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Είναι ανάγκη λοιπόν όχι μόνο να διατηρείται η αρίστευση στην Ε&A αλλά και να αυξάνονται οι επενδύσεις για Ε&A βιομηχανικού ενδιαφέροντος, ενώ παράλληλα να ενισχύεται η Ε&A σε κοινοτικό επίπεδο και να ισχυροποιείται ο συντονισμός των εθνικών πολιτικών ώστε να εξασφαλιστεί μια κρίσιμη μάζα.

3.1.1. Αύξηση των επενδύσεων σε γνώση για βελτίωση της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας

Για τη δημιουργία πλούτου και απασχόλησης σε μια παγκοσμιοποιημένη αγορά στο πλαίσιο μιας γνωσιοκεντρικής οικονομίας, η ανταγωνιστική παραγωγή νέας γνώσης έχει ουσιαστική σημασία. Η ευρωπαϊκή Ε&A όχι μόνο πρέπει να είναι άριστη, αλλά πρέπει επίσης να διεξάγεται εγκαίρως και με ανταγωνιστικό κόστος γιατί διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος μετεγκατάστασης των βιομηχανικών δραστηριοτήτων σε περιοχές όπου η παραγωγή γνώσης είναι ανταγωνιστικότερη. Εάν καταφέρουμε να πάρουμε το προβάδισμα στην παραγωγή γνώσης, υπάρχει δυνατότητα να αναστραφούν οι σημερινές τάσεις και να γίνει προσέλκυση γνωσιοκεντρικών κλάδων στην Ευρώπη.

Οι ευρωπαϊκές επενδύσεις δημόσιων πόρων για Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας κινδυνεύει να πέσει πολύ χαμηλότερα από τις αντίστοιχες των βασικότερων ανταγωνιστών μας μέσα στην επόμενη πενταετία. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον κίνδυνο να μειωθεί η υπάρχουσα κεκτημένη ταχύτητα, εκτός εάν αυξηθούν σημαντικά οι επενδύσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τουλάχιστον σε βαθμό τριπλάσιο μέχρι το 2010, λαμβανομένων υπόψη των στόχων της Λισαβόνας. Οι εν λόγω επενδύσεις δεν πρέπει να αποβούν σε βάρος άλλων προγραμμάτων Ε&A αλλά να ευθυγραμμίζονται με τον στόχο του 3% [15], ενώ θα πρέπει να εστιάζονται στις πτυχές που αποτελούν τη μεγαλύτερη πρόκληση, και συγκεκριμένα τη γνωσιοκεντρική βιομηχανική καινοτομία (νανοκατασκευαστική βιομηχανία), την ενοποίηση σε επίπεδο μακρο-μικρο-νανο-διεπαφής και τη διεπιστημονική (συγκλίνουσα) Ε&A. Επωφελής ενδέχεται επίσης να αποδειχτεί ο κατάλληλος συντονισμός με την ευρωπαϊκή στρατηγική στο πεδίο των βιοεπιστημών και της βιοτεχνολογίας [16].

[15] Περισσότερη έρευνα για την Ευρώπη: Στόχος 3% του ΑΕΠ COM(2002) 499 τελικό.

[16] Βιοεπιστήμες και βιοτεχνολογία: Μια στρατηγική για την Ευρώπη COM(2002) 27.

Οι επενδύσεις σε Ε&A θα πρέπει να αυξάνονται τόσο σε κοινοτικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο κρατών μελών συμπληρωματικά και συντονισμένα. Τα έργα ερευνητικής συνεργασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν ουσιαστική σημασία ώστε να αποκτάται εξειδίκευση και κρίσιμη μάζα για περαιτέρω πρόοδο της αρίστευσης. Κάτι τέτοιο έχει ιδιαίτερη σημασία ώστε να σημειώνεται ταχεία πρόοδος στη νανοτεχνολογία μέσω της διεπιστημονικής Ε&A. Χρειάζεται λοιπόν να εστιάζουμε στη συνεργία έρευνας, υποδομής και εκπαίδευσης, παραμέτρων που δεν μπορούν να διαχωρίζονται. Μια τέτοια μέθοδος προσέγγισης θα δώσει ώθηση στην παραγωγή γνώσης ενώ παράλληλα θα προσελκύσει και θα κρατήσει στην Ευρώπη τα λαμπρότερα μυαλά της Ε&A στο επίπεδο της νανοτεχνολογίας.

3.1.2. Έρευνα σε κοινοτικό επίπεδο

Η έρευνα που διεξάγεται σε κοινοτικό επίπεδο κατά τρόπο ανταγωνιστικό και διαφανή αποτελεί ένα ουσιαστικό μέσο τόνωσης και υποστήριξης μιας Ε&A υψηλότατου επιπέδου στον Ευρωπαϊκό Χώρο της Έρευνας (ΕΟΧ). Αναφορικά με την από κοινού συγκέντρωση γνώσης, η έρευνα συμβάλλει στη συνεργασία των καλύτερων ομάδων από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους και παρέχει τη δυνατότητα διασυνδέσεων μεταξύ βιομηχανικών κλάδων και πανεπιστημίων ώστε να εξασφαλίζεται μια δυναμική συνεισφορά στη διεργασία διεπιστημονικής Ε&A προς όφελος της νανοτεχνολογίας.

Μέσω των προγραμμάτων πλαισίων, μεγάλος αριθμός ερευνητικών έργων στο πεδίο της νανοτεχνολογίας έχουν ήδη χρηματοδοτηθεί. Και ενώ έχει ήδη σημειωθεί σημαντική πρόοδος σε ό,τι αφορά την αριστεία στην Ε&A, χρειάστηκε να φτάσουμε στο έκτο πρόγραμμα πλαίσιο για να αναγνωριστεί ο κομβικός ρόλος της νανοτεχνολογίας και να συγκεντρωθούν οι αντίστοιχες δραστηριότητες Ε&A σε ένα θεματικό πεδίο προτεραιότητας, ώστε να μπορεί η Επιτροπή να αντιμετωπίζει το πρόβλημα της διασποράς, επικάλυψης και κατακερματισμού. Δύο νέα εργαλεία έκαναν την εμφάνισή τους: τα ολοκληρωμένα έργα (ΙΡ) και τα δίκτυα αρίστευσης(ΝΕ). Αυτά συμπληρώνονται από μια σειρά άλλων εργαλείων και δράσεων [17], μεταξύ των οποίων ΙΡ που αφορούν αποκλειστικά τις ΜΜΕ.

[17] Βλ. http://fp6.cordis.lu/fp6/ home.cfm για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη πλήρη σειρά εργαλείων στο έκτο πρόγραμμα πλαίσιο-

Με τη δημοσίευση των πρώτων προσκλήσεων υποβολής προτάσεων, επελέγησαν και υπήρξαν αντικείμενο διαπραγμάτευσης περισσότερα από 20 ΙΡ και ΝΕ για Ε&A στα πεδία των νανοεπιστημών και νανοτεχνολογιών. Στα ΙΡ εμπλέκεται μια κρίσιμη μάζα ενδιαφερόμενων μερών και χρηματοδοτικών πόρων για την επιδίωξη ενός συγκεκριμένου στόχου. Τα ΙΡ ενσωματώνουν όλες τις πτυχές της Ε&A, τεχνικές και μη τεχνικές, και εγγυώνται τη μετάβαση από τις νανοεπιστήμες στις νανοτεχνολογίες συντελώντας στην προσέγγιση της έρευνας με τη βιομηχανία.

Οι ευρωπαϊκές τεχνολογικές πλατφόρμες είναι μια καινούργια έννοια που φιλοδοξεί να συμβάλει σε προσέγγιση όλων των ενδιαφερομένων μερώνώστε να αναπτυχθεί ένα κοινό όραμα σε μακροχρόνιο ορίζοντα, να εκπονηθούν οδικοί χάρτες, να εξασφαλιστεί μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση και να χαραχθεί μία συνεκτική προσέγγιση στη διακυβέρνηση. Η έννοια αυτή θα μπορούσε ίσως να αποτελέσει και την ενδεδειγμένη απάντηση στην ανάγκη για μεγαλύτερη συνεργία και συντονισμό μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών σε ένα δεδομένο τεχνολογικό πεδίο.

3.1.3. Συντονισμός των εθνικών πολιτικών

Οι εθνικές και περιφερειακές πολιτικές και τα προγράμματα κατέχουν σημαντική θέση σε ό,τι αφορά τη χρηματοδότηση της Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας στην Ευρώπη. Όλοι όμως παραδέχονται ότι σε εθνικό επίπεδο παρατηρείται ανεπάρκεια για τη δημιουργία υψηλού επιπέδου πόλωναρίστευσης. Επείγει όμως ο συντονισμός αυτών των προγραμμάτων κατά τρόπο τέτοιο,ώστε οι προσπάθειες να ενοποιούνται και να συγκλίνουν για να εξασφαλιστεί μια κρίσιμη μάζα και μεγαλύτερη επίπτωση μέσα στον ΕΟΧ επί των τριών νευραλγικών αξόνων της συνεργίας, δηλαδή της έρευνας, της υποδομής και της εκπαίδευσης.

Για να δοθεί ώθηση στις διέλευσεις της νανοτεχνολογίας υπό μορφή εφαρμογώνκαθώς και για να αυξηθεί και να κεφαλαιοποιηθεί ο διεπιστημονικός χαρακτήρας της Ε&A στο πεδίο της νανοτεχνολογίας, είναι σημαντικό να συντονίζονται τα εθνικά προγράμματα - τα οποία διαφέρουν (πολλές φορές) τόσο ως προς το επιστημονικό αντικείμενο όσο και προς την έμφαση - κατά τρόπο τέτοιο ώστε οι προσπάθειες να εστιάζονται στην εξασφάλιση κρίσιμης μάζας στην εφαρμοσμένη Ε&A και σε συνδυασμό διαφορετικών επιστημονικών εξειδικεύσεων. Αυτό, εν μέρει, επιβεβαιώνει την ταχεία αξιοποίηση της γνώσης υπό μορφή καινοτομίας σε όλες τις ευρωπαϊκές περιφέρειες.

Πρωτοβουλίες όπως η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού (OMC) [18] και η ERA-NET [19] μπορούν να συμβάλουν σε τόνωση και υποστήριξη του συντονισμού προγραμμάτων και κοινών δραστηριοτήτων που υλοποιούνται σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, καθώς και στο πλαίσιο ευρωπαϊκών οργανισμών. Τέτοιες πρωτοβουλίες μπορούν να συνοδεύονται από κατάλληλη συγκριτική αξιολόγηση ως μέσο μέτρησης της προόδου.

[18] Όπως ορίζεται στα συμπεράσματα της Προεδρίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Λισαβόνας 2000 http://ue.eu.int/

[19] Βλ. http:// www.cordis.lu/coordination/home.html

3.1.4. Οδικοί χάρτες και προβλέψεις

Οι τεχνολογικοί οδικοί χάρτες αποτελούν ένα μέσο ορισμού και αξιολόγησης της προόδου στο πεδίο της νανοτεχνολογίας και παρακολούθησης της διείσδυσης της τελευταίας στο εσωτερικό ωριμότερων φάσεων της βιομηχανικής ανάπτυξης. Η διεργασία εκπόνησης οδικών χαρτών είναι χρήσιμη καθεαυτήν αφού προϋποθέτει ότι όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη συμμετέχουν και ανταλλάσσουν απόψεις για τις πιθανές εξελίξεις, τις προκλήσεις, τον αντίκτυπο καθώς και τις μελλοντικές ανάγκες. Εντούτοις, η εκπόνηση ενός ευρύτερου οδικού χάρτη για τη νανοτεχνολογία δεν είναι ρεαλιστική δεδομένου ότι πρόκειται για ένα ευρύτατο πεδίο. Η εκπόνηση οδικών χαρτών θα πρέπει να αφορά μεμονωμένους τομείς της αγοράς που έχουν επιτύχει ικανό βαθμό ωριμότητας. Υπό εκπόνηση βρίσκονται αρκετοί οδικοί χάρτες, ενώ στη διαδικασία αυτή πολύτιμη είναι η βοήθεια ινστιτούτων όπως το Ινστιτούτο Τεχνολογικών Προβλέψεων (IPTS/ Institute for Prospective Studies) του ΚΚΕρ.

Για να υποστηριχθεί η εκπόνηση οδικών χαρτών ως στρατηγικού εργαλείου, οι προβλέψεις διαδραματίζουν πολύτιμο ρόλο στην επίσπευση μελλοντικών εξελίξεων και τον αντίστοιχο σχεδιασμό. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία εάν λάβουμε υπόψη τον δυνητικά διασπαστικό χαρακτήρα της νανοτεχνολογίας, για περιπτώσεις κατά τις οποίες χρειάζεται να εξετάζονται οι δυνητικές κοινωνικές επιπτώσεις. Προς τούτο, απαιτείται μια συγκεκριμένη μεθοδολογία και βρίσκεται υπό σύσταση μια ανεξάρτητη ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου, της οποίας το αντικείμενο θα είναι: 3Η πρόβλεψη του νέου κύματος της τεχνολογίας: Σύγκλιση νανοτεχνολογιών, βιοτεχνολογιών και τεχνολογιών της πληροφορίας και ο αντίκτυπος αυτών για την κοινωνία και τον ανταγωνισμό στην Ευρώπη.3

Δράσεις: Ένας Ευρωπαϊκός Χώρος της Έρευνας για τη νανοτεχνολογία

1. Για να παραμείνει στο προσκήνιο των νανοεπιστημών και νανοτεχνολογιών, η ΕΕ θα πρέπει να εδραιώσει τη δέσμευσή της υπέρ της Ε&A. Μεριμνώντας για τον συντονισμό μεταξύ των προγραμμάτων σε εθνικό επίπεδο, η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη:

(α) να αυξήσουν σημαντικά - και μάλιστα να τριπλασιάσουν μέχρι το 2010 - τις δημόσιες επενδύσεις στο πεδίο των νανοεπιστημών και νανοτεχνολογιών κατά τρόπο συνεκτικό και συντονισμένο, λαμβάνοντας υπόψη τους στόχους της Λισαβόνας καθώς και τον στόχο για 3%.

(β) να προωθήσουν την αριστεία στις νανοεπιστήμες μέσω του ανταγωνισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

(γ) να δώσουν ώθηση στην Ε&A στο πεδίο των νανοτεχνολογιών ώστε να προκύπτουν εφαρμογές που παράγουν πλούτο, δίνοντας έμφαση στη συμμετοχή των ΜΜΕ.

(δ) να διατηρήσουν έναν πυρήνα δραστηριοτήτων Ε&A στο επόμενο πρόγραμμα πλαίσιο ώστε να εξασφαλιστεί η κρίσιμη μάζα και συνεργία στην ανάπτυξη των νανοεπιστημών, νανοτεχνολογιών, της συναφούς μηχανικής και θεμάτων ασφάλειας.

(ε) να μεριμνούν για τον αποτελεσματικό συντονισμό των εθνικών προγραμμάτων.

(στ) να ενισχύουν τις προσπάθειες για οδικούς χάρτες και προβλέψεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο με τη συνδρομή κέντρων αριστείας και ινστιτούτων όπως το IPTS.

3.2. Υποδομή: ευρωπαϊκοί πόλοι αριστείας

Ως υποδομή νοούνται διευκολύνσεις και πόροι μέσω των οποίων παρέχονται ουσιαστικές υπηρεσίες στην ερευνητική κοινότητα. Οι υποδομές μπορεί να βρίσκονται σε μία και μόνη τοποθεσία, να είναι εγκατεσπαρμένες (να βρίσκονται δηλαδή σε ένα δίκτυο εγκατεσπαρμένων πόρων) ή να είναι εικονικές (οι υπηρεσίες δηλαδή να παρέχονται ηλεκτρονικώς). Ο εξοπλισμός και τα επιστημονικά όργανα αιχμής αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία για την ανάπτυξη της νανοτεχνολογίας, αλλά και για να καταδεικνύεται κατά πόσον καθίσταται δυνατόν η Ε&A να μετατρέπεται σε προϊόντα και διεργασίες τα οποία δυνητικά παράγουν πλούτο.

Για να επιταχυνθεί η ανάπτυξη τόσο των νανοεπιστημών όσο και των νανοτεχνολογιών, απαιτούνται επενδύσεις σε ευρύ φάσμα προηγμένων διευκολύνσεων, οργάνων και εξοπλισμού. Λόγω του διεπιστημονικού και περίπλοκου χαρακτήρα τους, οι επενδύσεις για τέτοιες υποδομές πρέπει πολλές φορές να κατανέμονται μεταξύ φορέων σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ιδιωτικό επίπεδο. Κρίνεται χρήσιμη η ταξινόμηση των υποδομών σε τρία διαφορετικά επίπεδα επενδύσεων ως εξής:

- επενδύσεις ύψους έως μερικές δεκάδες εκατομμύρια EUR, κατά κανόνα σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. σχετικά παραδείγματα αποτελούν τα Κέντρα Διεπιστημονικής Έρευνας στο Πεδίο της Νανοτεχνολογίας στο Ηνωμένο Βασίλειο (Interdisciplinary Research Centres in Nanotechnology) και τα Κέντρα Εξειδίκευσης στο Πεδίο της Νανοτεχνολογίας που υπάρχουν στη Γερμανία.

- επενδύσεις ύψους μέχρι 200 εκατομ. EUR, κατά κανόνα σε εθνικό επίπεδο. παραδείγματα τέτοιων επενδύσεων έχουμε στη Γαλλία (MINATEC), στο Βέλγιο (IMEC) και στη Σουηδία (MC2). πρόκειται για κέντρα όχι μόνο ευρωπαϊκής αλλά και διεθνούς φήμης.

- επενδύσεις ύψους μεγαλύτερου από 200 εκατομ. EUR. στην ΕΕ δεν υπάρχουν ακόμη τέτοιας κλίμακας εγκαταστάσεις νανοτεχνολογίας, σε τρίτες όμως χώρες βρίσκονται σε εξέλιξη [20].

[20] Σχετικό παράδειγμα είναι το California Nanosystems Institute για το οποίο έχουν διατεθεί επενδύσεις ύψους 300 εκατομ. $ από ομοσπονδιακούς πόρους, πόρους της πολιτείας και ιδιωτικούς πόρους (βλ. http://www.cnsi.ucla.edu/ mainpage.html)

Οι σημερινές υποδομές δεν ανταποκρίνονται πάντοτε στις απαιτήσεις της βιομηχανίας. Η αναντιστοιχία αυτή μπορεί να είναι διαχειριστικού ή γεωγραφικού χαρακτήρα, ως αναφορά την ευκολία πρόσβασης, ή να άπτεται με δυσκολίες συνεννόησης σχετικά με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Λύσεις όπως είναι τα ανοιχτά εργαστήρια στα οποία η βιομηχανία έχει εύκολα πρόσβαση είναι πολύ σπάνιες αλλά και πολύ αναγκαίες. Οι ΜΜΕ πάσχουν συχνά από έλλειψη πόρων, και θα μπορούσαν να ωφεληθούν σημαντικά από μια τέτοια πρόσβαση για να επιταχύνουν τη διαδικασία Ε&A και να περιορίσουν τον «χρόνο μέχρι την αγορά».

3.2.1. Νέοι πόλοι αριστείας για την Ευρώπη

Χρειάζονται επειγόντως υψηλού επιπέδου υποδομές ευρωπαϊκής διάστασης και ενδιαφέροντος (πόλοι αριστείας») για τις νανοεπιστήμες και τις νανοτεχνολογίες. Οι υποδομές αυτές, εκτός του ότι παρέχουν πρόσβαση σε εξοπλισμό αιχμής ο οποίος μπορεί να μην είναι διαθέσιμος σε τοπικό επίπεδο, θα μπορούσαν να καλύψουν όλες τις πτυχές της διεπιστημονικής Ε&A, της εκπαίδευσης και της εκπόνησης πρωτοτύπων. Θα μπορούσαν επίσης να καλύπτουν συνεργασίες μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και να χρησιμεύουν ως επωαστήρες νεοσύστατων επιχειρήσεων και δευτερογενών οφελών.

Για να επιτύχουμε την αναγκαία κρίσιμη μάζα, χρειάζεται να συγκεντρώσουμε τους πόρους μας σε περιορισμένο αριθμό υποδομών στο εσωτερικό της Ευρώπης. Στα πεδία που μπορούν να ωφεληθούν από την αμοιβαία συνεργία περιλαμβάνονται η νανοηλεκτρονική, η νανοτεχνολογία και τα νανοϋλικά. Εντούτοις, η ανάγκη να ελαχιστοποιηθεί ο κατακερματισμός και η επικάλυψη πρέπει να αντισταθμιστεί με την εξασφάλιση του ανταγωνισμού και συνεπώς της αρίστευσης στην Ε&A.

Πρέπει να επιτευχθεί μια σωστή ισορροπία μεταξύ υποδομών σε ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Μακροπρόθεσμα, η ανάπτυξη πολλαπλών ή και εγκατεσπαρμένων κέντρων ενδέχεται να αποδειχτεί σημαντικό μέσο διατήρησης του ανταγωνισμού σε κατάλληλο επίπεδο. Οι ευρωπαϊκές τεχνολογικές πλατφόρμες από κοινού με φορείς όπως το ευρωπαϊκό στρατηγικό φόρουμ για τις ερευνητικές υποδομές (ESFRI) μπορούν να παράσχουν πολύτιμη συνεισφορά για να εξασφαλιστεί η βέλτιστη προσέγγιση.

3.2.2. Η πρωτοβουλία για την ανάπτυξη (Initiative for Growth)

Στην ανακοίνωση «Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία για την ανάπτυξη - επενδύσεις στα δίκτυα και τη γνώση για την ανάπτυξη και την απασχόληση» [21], περιγράφεται μια ευρέος φάσματος πρωτοβουλία η οποία εκπονήθηκε σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΙΒ). Για να δρομολογηθεί η δράση, έχει προταθεί ένα πρόγραμμα Quick start για το οποίο προβλέπεται χρηματοδότηση με συνδυασμό τραπεζικών κυρίως δανείων (μέσω της πρωτοβουλίας της EIB «Καινοτομία 2010») και χρηματοδοτήσεων από τον ιδιωτικό τομέα (βιομηχανία).

[21] «Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία για την ανάπτυξη - επενδύσεις στα δίκτυα και τη γνώση για την ανάπτυξη και την απασχόληση» COM(2003) 690.

Οι υποδομές νανοηλεκτρονικής θεωρούνται ως ένα από τα πεδία επενδύσεων για το πρώτο κύμα των προτεινόμενων έργων Quick start. Ένα από τα άλλα πεδία είναι τα λέιζερ επόμενης γενιάς (π.χ. λέιζερ ελεύθερων ηλεκτρονίων), τα οποία έχουν τη δυνατότητα να λαμβάνουν στιγμιότυπα της ατομικής δομής μεμονωμένων μορίων). Οι δυνατότητες αυτές είναι ανεκτίμητης αξίας για την ανάπτυξη των νανοεπιστημών και της νανοτεχνολογίας, και θα πρέπει να επιδιώκεται η συνέργεια με άλλες δράσεις σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.

Δράσεις: Υποδομές

2. Οι υψηλού επιπέδου υποδομές («πόλοι αριστείας») ευρωπαϊκών διαστάσεων και ενδιαφέροντος έχουν νευραλγική σημασία για να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα της ΕΕ στην Ε&A στο πεδίο των νανοεπιστημών και της νανοτεχνολογίας. Η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη:

(α) να εκπονήσουν ένα συνεκτικό σύστημα υποδομών Ε&A, συνεκτιμώντας τις ανάγκες των ενδιαφερόμενων μερών και κυρίως αναπτύσσοντας τη συνέργεια με την εκπαίδευση.

(β) να λάβουν μέτρα για μεγιστοποίηση της προστιθέμενης αξίας των υπαρχουσών υποδομών συνυπολογίζοντας τις ανάγκες της βιομηχανίας και πιο συγκεκριμένα των ΜΜΕ.

Η Επιτροπή υπογραμμίζει την ανάγκη:

(γ) να εξεταστεί και να χαρτογραφηθεί η υπάρχουσα υποδομή ώστε να εντοπιστούν οι πιο επείγουσες ανάγκες και να επιταχυνθεί έτσι η πρόοδος του πεδίου της νανοτεχνολογίας, και πιο συγκεκριμένα η διεπιστημονική Ε&A.

(δ) να δημιουργηθούν, εφόσον κριθεί αναγκαίο, νέες υποδομές σε ευρωπαϊκό επίπεδο αποκλειστικά για τις ανάγκες της νανοτεχνολογίας, οι οποίες να προσελκύσουν επαρκή κρίσιμη μάζα και να λάβουν υπόψη της ανάγκες της βιομηχανίας.

(ε) να εξεταστεί η δυνατότητα από κοινού χρηματοδότησης με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων και τα Διαρθρωτικά Ταμεία.

3.3. Επένδυση σε ανθρώπινους πόρους

Για να υλοποιηθούν οι δυνατότητες της νανοτεχνολογίας, η ΕΕ χρειάζεται επαρκή αριθμό διακλαδικών ερευνητών και μηχανικών, ικανών να παράγουν γνώση και να μεριμνούν για τη μεταφορά της στη βιομηχανία. Για την κατάλληλη αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων που συνεπάγεται η νανοτεχνολογία για την υγεία του ανθρώπου, η ΕΕ χρειάζεται επίσης κατάλληλα εκπαιδευμένους τοξικολόγους και αξιολογητές επικινδυνότητας. Η νανοτεχνολογία, ως νέος και δυναμικός τομέας, αποτελεί μια χρυσή ευκαιρία προσέλκυσης μεγαλύτερου αριθμού νέων επιστημόνων και άλλου εκπαιδευμένου προσωπικού σε ερευνητικές σταδιοδρομίες.

Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση [22], υπάρχουν 5,68 ενεργοί ερευνητές για κάθε 1 000 ενεργά άτομα στην Ευρώπη, σε σύγκριση με 8,08 στις ΗΠΑ και 9,14 στην Ιαπωνία. Συνεκτιμώντας το επίπεδο των ανθρώπινων πόρων που συνδέεται με την επίτευξη του στόχου 3% της Λισαβόνας για το 2010, εκτιμάται ότι θα χρειαστούν επιπλέον 1,2 εκατομμύρια άτομα σε θέσεις ερευνητικού προσωπικού στην Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένων 700 000 ερευνητών) [23]. Είναι ζωτικής σημασίας να ληφθούν μέτρα για την προσέλκυση και συγκράτηση των ερευνητών στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένου του υποτιμημένου γυναικείου δυναμικού.

[22] «Βασικά στοιχεία 2002-2003» (Key Figures 2003-2004) (2003) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σ. 44. Τα στοιχεία για την ΕΕ αναφέρονται στο 2001, για τις ΗΠΑ στο 1997 και για την Ιαπωνία στο 2002.

[23] «Επενδύοντας στην έρευνα: Το πρόγραμμα δράσης για την Ευρώπη» COM(2003) 226.

3.3.1. Η προσέλκυση της νεολαίας

Ένα βασικό συστατικό στοιχείο της εν προκειμένω προσέγγισης είναι η ενθάρρυνση της νεότερης γενιάς να αναμειγνύεται σε συζητήσεις σχετικές με την επιστήμη, από νεότερη ηλικία. Η πείρα δείχνει ότι οι πιθανότητες επιλογής επιστημονικών σταδιοδρομιών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των σχολικών διδασκάλων, των γονέων και των μαζικών μέσων ενημέρωσης να μεταδώσουν το «μικρόβιο της εξερεύνησης» - όπως το θέτει ο νομπελίστας Richard Feynman. Απλές έννοιες της νανοτεχνολογίας μπορούν να μεταδοθούν μέσω πρακτικών πειραμάτων και επιδείξεων.

Η νανοτεχνολογία είναι κατάλληλη για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δεδομένου ότι συχνά διδάσκεται σε ολοκληρωμένο επίπεδο και όχι σε κλαδική βάση. Ωστόσο, είναι ζωτικής σημασίας για την νεότερη γενιά να αποκτήσει μια θετική εικόνα όχι μόνο για την έρευνα, αλλά και για το «τι πράττουν» οι ερευνητές. Αυτό θα βοηθούσε τους σπουδαστές να προβούν σε συνειδητές επιλογές, με την προβολή της έρευνας ως μιας ελκυστικής και υπεύθυνης προοπτικής σταδιοδρομίας με πολλές ευκαιρίες. Πρωτοβουλίες όπως το «Ευρωπαϊκό Έτος του Ερευνητή», είναι πολύτιμες [24].

[24] «Ερευνητές στον Ευρωπαϊκό Χώρο Έρευνας: Ένα επάγγελμα, πληθώρα σταδιοδρομιών» COM(2003) 436.

3.3.2. Η άρση των κλαδικών φραγμών

Τα πανεπιστήμια διαδραματίζουν καίριο λόγο στην ανάπτυξη της Ευρώπης της γνώσης [25]. Η νανοτεχνολογία αποδίδει μεγάλη έμφαση στη διακλαδική προσέγγιση. Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί προπτυχιακές σπουδές όπου οι σπουδαστές εξακολουθούν να είναι δέκτες βασικής εκπαίδευσης σε σειρά εκπαιδευτικών κλάδων, ανεξαρτήτως του συγκεκριμένου επιπέδου της διδακτέας ύλης. Αυτό θα εξασφάλιζε ότι οι μελλοντικές γενιές νανοτεχνολόγων θα ήταν «ειδικοί με ευρύτητα πνεύματος» ικανοί να συνεργαστούν με τους συναδέλφους τους σε άλλους επιστημονικούς κλάδους. Η εμπράγματη «εκπαίδευση μέσω της έρευνας» θα μπορούσε να καταστεί ένας βασικός άξονας στη νανοτεχνολογία.

[25] «Ο ρόλος των πανεπιστημίων στην Ευρώπη της γνώσης» COM(2003) 58.

Θα πρέπει να μελετηθούν, σε ό,τι αφορά τη νανοτεχνολογία, νέες μορφές εκπαίδευσης, πέραν των παραδοσιακών κλαδικών ορίων, με στόχο την εξασφάλιση μιας παγκόσμιου επιπέδου στοχοθετημένης διακλαδικής διδασκαλίας σε πανεπιστημιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Πρέπει επίσης να μελετηθούν νέες προσεγγίσεις, οι οποίες θα εξασφαλίζουν μέσα κινητοποίησης της δημόσιας και ιδιωτικής χρηματοδότησης, καθώς και άλλες μορφές συνεργασίας του πανεπιστημιακού κόσμου με τη βιομηχανία, π.χ. πανεπιστημιακές νεοσύστατες επιχειρήσεις και «πανεπιστήμια επιχειρηματικού κεφαλαίου». Αυτό θα εντασσόταν στο πλαίσιο των ευρωπαϊκού επιπέδου «πόλων αριστείας» (βλέπε Δράση 2), ώστε να δοθεί στους σπουδαστές το μέγιστο, από πλευράς δυνατοτήτων, για την απόκτηση πρακτικής πείρας στην έρευνα αιχμής.

3.3.3. Ερευνητές και μηχανικοί με επιχειρηματικό πνεύμα

Οι σταδιοδρομίες στην έρευνα υπήρξαν προσφάτως αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής και επισημάνθηκε σειρά αδυναμιών, όπως οι μέθοδοι προσλήψεων, οι όροι εργασίας, οι διαφορές στις ευκαιρίες σταδιοδρομίας μεταξύ ανδρών και γυναικών [26]. Ειδικότερα, τα εμπόδια στην κινητικότητα των ερευνητών και μηχανικών μεταξύ της έρευνας και της βιομηχανίας (δηλ. αξιολόγηση σταδιοδρομίας μέσω δημοσιεύσεων ή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας) αποτελούν αντικείμενο προβληματισμού και μπορούν να επιδρούν δυσμενώς στη μεταφορά τεχνολογίας και στην καινοτομία στον τομέα της νανοτεχνολογίας.

[26] «Ερευνητές στον Ευρωπαϊκό Χώρο Έρευνας: Ένα επάγγελμα, πληθώρα σταδιοδρομιών» COM(2003) 436.

Όταν ο στόχος είναι μια δυναμική γνωσιοκεντρική κοινωνία, η άποψη ότι η εκπαίδευση τελειώνει εκεί ακριβώς όπου αρχίζει η απασχόληση, είναι αντιπαραγωγική. το ζήτημα αυτό αντιμετωπίζεται στο Σχέδιο Δράσης για τις Δεξιότητες και την Κινητικότητα [27]. Η νανοτεχνολογία αποτελεί έναν δυναμικό τομέα που απαιτεί διαρκή εκπαίδευση για την παρακολούθηση των συνεχών εξελίξεων. Όσο η νανοτεχνολογία πλησιάζει την αγορά, τόσο γίνεται εντονότερη η ανάγκη εκπαίδευσης για την πλαισίωση των νεοσύστατων επιχειρήσεων/τεχνοβλαστών, για τη διαχείριση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, για την ασφάλεια και τους όρους εργασίας (συμπεριλαμβανομένης της υγείας και της ασφάλειας στο χώρο εργασίας) καθώς και για άλλες, συμπληρωματικές δεξιότητες, ώστε να εξασφαλίζεται ότι οι καινοτομούντες έχουν καλύτερες προϋποθέσεις διασφάλισης χρηματοδότησης και προώθησης των πρωτοβουλιών τους.

[27] «Η πραγμάτωση μιας ευρωπαϊκής περιοχής διαρκούς μάθησης» COM(2001) 678 και Σχέδιο Δράσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις Δεξιότητες και την Κινητικότητα COM(2002) 72.

Δράσεις: Επένδυση σε ανθρώπινους πόρους

3. Η Επιτροπή καλεί τα Κράτη Μέλη να συμβάλουν ώστε:

(α) να καθοριστούν οι εκπαιδευτικές ανάγκες της νανοτεχνολογίας καθώς και να παρουσιάσουν παραδείγματα βέλτιστης πρακτικής και/ή αποτελέσματα πιλοτικών μελετών.

(β) να ενθαρρύνονται η διαμόρφωση και πραγματοποίηση νέων μαθημάτων και διδακτικών προγραμμάτων, η εκπαίδευση του διδακτικού προσωπικού και η επιμέλεια του εκπαιδευτικού υλικού, προωθώντας διακλαδικές προσεγγίσεις για τη νανοτεχνολογία τόσο σε σχολικό όσο και σε πτυχιακό επίπεδος

(γ) να ενσωματώνονται συμπληρωματικές δεξιότητες στη μεταπτυχιακή και δια βίου εκπαίδευση, π.χ. επιχειρηματικότητα, υγεία και ασφάλεια στην εργασία, διπλώματα ευρεσιτεχνίας, μηχανισμοί «τεχνοβλαστών» (spin-off), επικοινωνία, κλπ.

Η Επιτροπή διαβλέπει την ευκαιρία:

(δ) να διερευνήσει τις δυνατότητες κοινής υποβολής προτάσεων Marie Curie [28] στο πεδίο των νανοεπιστημών και της νανοτεχνολογίας,

[28] Βλ.: http://europa.eu.int/ mariecurie-actions

(ε) να δημιουργήσει ένα «ευρωπαϊκό βραβείο νανοτεχνολογίας» το οποίο θα συνέβαλλε στην προώθηση του διακλαδικού και επιχειρηματικού πνεύματος των ερευνητών.

3.4. Βιομηχανική καινοτομία, από τη γνώση στην τεχνολογία

Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη αγορά, η μακροπρόθεσμη οικονομική επιτυχία εξαρτάται ολοένα και περισσότερο από την παραγωγή, διαχείριση και εκμετάλλευση της γνώσης. Οι επενδύσεις στην Ε&A χρειάζονται για την παραγωγή γνώσεων και, με τη σειρά της, η βιομηχανική καινοτομία χρειάζεται γνώση για να παράγει πλούτο. Κατ'αυτό τον τρόπο, κλείνει ο βρόχος και η Ε&A μπορεί να τροφοδοτηθεί με περαιτέρω ιδιωτικά κεφάλαια.

Πώς μπορεί η ευρωπαϊκή βιομηχανία να αξιοποιήσει το νανοεπιστημονικό δυναμικό μας ώστε να δημιουργήσει πλούτο, με την παραγωγήπροϊόντων και υπηρεσιών ; Η ικανότητα απελευθέρωσης του δυναμικού της εν λόγω γνώσης μέσω των νανοτεχνολογιών είναι ζωτικής σημασίας για να δοθεί νέα ώθηση στις βιομηχανίες που δεν είναι πλέον ανταγωνιστικές λόγω του ισχυρού διεθνούς ανταγωνισμού, καθώς και για την ανάπτυξη νέων ευρωπαϊκών γνωσιοκεντρικών βιομηχανιών.

Χρειάζεται μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στην πολιτική καινοτομίας [29], και αυτή θα αναπτυχθεί στο επικείμενο Σχέδιο Δράσης για την Καινοτομία [30]. Πέραν των κοινών παραγόντων [31] που είναι ζωτικής σημασίας για όλη την Ε&A, συμπεριλαμβανομένης της λειτουργίας και των ανταγωνιστικών αγορών, μια φορολογική πολιτική που στηρίζει την καινοτομία, τα χρηματοδοτικά μέσα [32], το εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό, οι συμπράξεις δημόσιου - ιδιωτικού τομέα και η υποδομή, η νανοτεχνολογία πρέπει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή σε τρεις πρόσθετους παράγοντες: στην κατοχύρωση της θεμελιώδους γνώσης μέσω διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, στις κανονιστικές ρυθμίσεις και στη μετρολογία.

[29] «Πολιτική για την καινοτομία: Επικαιροποίηση της προσέγγισης της Ένωσης με βάση τη στρατηγική της Λισσαβώνας» COM(2003) 112.

[30] Βλ.: http://europa.eu.int/comm/enterprise/ innovation/index.htm

[31] Βλ. π.χ. «Επενδύοντας στην έρευνα: Το πρόγραμμα δράσης για την Ευρώπη» COM(2003) 226.

[32] Βλ. π.χ. «Πρόσβαση των μικρού και μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεων στη χρηματοδότηση» COM(2003) 713.

3.4.1. Ευκαιρίες και προκλήσεις για την υφιστάμενη βιομηχανία

Η νανοτεχνολογία προσφέρει μεγάλες ευκαιρίες στις εταιρείες για την πραγματοποίηση αναπτυξιακών και ουσιαστικών καινοτομιών. Ταυτοχρόνως, αφήνει πολλές εταιρείες έκθετες στον κίνδυνο της μη έγκαιρης συνειδητοποίησης των δυνατοτήτων τους και της απώλειας της ανταγωνιστικότητάς τους. Η απουσία μιας ευρωπαϊκής ισχυρής κουλτούρας που να στηρίζει και ενθαρρύνει την επιχειρηματική ανάληψη κινδύνων σε τομείς όπως η νανοτεχνολογία, ενδέχεται να αποτελεί έναν αποφασιστικό παράγοντα, μαζί με τις ευνοϊκές συνθήκες - πλαίσιο για την καινοτομία.

Οι ευρωπαϊκές βιομηχανίες δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο ενός εξαιρετικά ανταγωνιστικού περιβάλλοντος. Για διάφορους λόγους, ενδέχεται να είναι χαμηλής κεφαλαιοποίησης και μπορούν να αφιερώσουν περιορισμένους μόνο πόρους για την Ε&A και την καινοτομία. Από πρόσφατα στοιχεία προκύπτουν ποσοστά συνολικών ιδιωτικών επενδύσεων Ε&A της τάξεως του 1,09% του ΑΕΠ για την ΕΕ, σε σύγκριση με 1,85% για τις ΗΠΑ και 2,2% για την Ιαπωνία [33]. Μολονότι δεν υπάρχουν τέτοια στοιχεία για τη νανοτεχνολογία, είναι εύλογη η υπόθεση ότι το ποσοστό των βιομηχανικών επενδύσεων στην Ευρώπη είναι αναλογικά χαμηλότερο σε σχέση με τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία.

[33] Ευρωπαϊκή Επιτροπή: «Βασικά αριθμητικά στοιχεία 2003-2004» (Key Figures) (2003).

3.4.2. Δημιουργία επιχειρήσεων και κεφάλαιο υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου στη νανοτεχνολογία

Οι περισσότεροι κλάδοι της νανοτεχνολογίας βρίσκονται σε αρχικό στάδιο ανάπτυξης, ενώ πολλοί επιτυχημένοι ερευνητές, μεταπηδούν συχνά στην επιχειρηματική δραστηριότητα, δημιουργώντας νεοσύστατες εταιρείες. Από τις εκατοντάδες τέτοιων εταιρειών που ιδρύθηκαν τα τελευταία χρόνια, οι μισές βρίσκονται στις ΗΠΑ, σε σύγκριση με το ένα τέταρτο στην ΕΕ. [34]. Συνεκτιμώντας το γεγονός ότι οι ΜΜΕ αντιστοιχούν στα δύο τρίτα περίπου της απασχόλησης στην Ευρώπη, είναι προφανές ότι απαιτούνται περισσότερες προσπάθειες για να ενθαρρυνθεί η δημιουργία νέων και καινοτόμων επιχειρήσεων [35].

[34] «Little science, big bucks» Nature Biotechnology, Τόμος 21, Αριθμός 10, Οκτώβριος 2003, σ. 1127.

[35] «Σχέδιο Δράσης: Το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα για την Επιχειρηματικότητα» COM(2004) 70.

Οι τράπεζες και οι επενδυτές κεφαλαίων επιχειρηματικών συμμετοχών είναι εξαιρετικά επιλεκτικοί όταν προσφέρουν κεφάλαια υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου, ιδιαίτερα για τους τομείς που θεωρούν ως τομείς υψηλής τεχνολογικής επικινδυνότητας, αβέβαιου χρόνου εμπορικής εκμετάλλευσης, ή που θα μπορούσαν να έχουν αρνητικές επιπτώσεις ηθικής τάξεως, στην υγεία ή στο περιβάλλον. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, απαιτούνται διπλώματα ευρεσιτεχνίας για να αποδεικνύεται η κατοχή της γνώσης και οι νέοι επιχειρηματίες χρειάζεται όχι μόνο να είναι στην εμπροσθοφυλακή της νανοτεχνολογίας, αλλά και να συνδυάζουν το γεγονός αυτό με διορατικότητα σε ό,τι αφορά τη διαχείριση και την επιχειρηματική στρατηγική.

Ο νέοι επιχειρηματίες παραπονούνται συχνά ότι τους προσφέρονται πιστώσεις (αντί για κεφάλαια υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου) και δεν υποστηρίζονται στη διαχείριση - το γεγονός αυτό αυξάνει την έκθεσή τους και οξύνει τον φόβο του επιχειρηματικού κινδύνου. Παρά τις τεχνολογικές επιτυχίες, νεοσύστατοι φορείς μπορούν να αποτύχουν λόγω χρηματοοικονομικού νεκρού σημείου - η καλούμενη «κοιλάδα του θανάτου». Το πρόβλημα αυτό μπορεί να είναι οξύ για τη νανοτεχνολογία, όπου η διαδικασία Ε&A απαιτεί μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη δανειοδότηση και ενίσχυση της κεφαλαιακής βάσης των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε τομείς σχετικούς με τη νανοτεχνολογία.

3.4.3. Κατοχύρωση με διπλώματα ευρεσιτεχνίας

Η κατοχή γνώσης μέσω των Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΔΠΙ) είναι ζωτικής σημασίας για την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας, τόσο σε ό,τι αφορά την προσέλκυση αρχικών επενδύσεων, όσο και την εξασφάλιση μελλοντικών εσόδων. Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας στη νανοτεχνολογία αυξάνονται σημαντικά ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η κοινή διαχείριση των ΔΠΙ αποτελεί μία ευπρόσδεκτη πρόκληση σε έναν τομέα όπως η νανοτεχνολογία, όπου η διακλαδικότητα φέρνει κοντά ερευνητές και βιομηχάνους με διαφορετικές κουλτούρες και συμπεριφορές.

Καθώς δίνει μεγάλο βάρος στη γνώση, η νανοτεχνολογία θέτει επί τάπητος θεμελιώδη ζητήματα ως προς τι θα έπρεπε - ή δεν θα έπρεπε - να αποτελεί το αντικείμενο κατοχύρωσης μέσω διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (π.χ. σε επίπεδο μεμονωμένων μορίων). Η συμφωνία επί εννοιών και ορισμών σε ευρωπαϊκό, και, ει δυνατόν, παγκόσμιο επίπεδο, θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο ώστε να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη των επενδυτών και να αποτραπούν ενδεχόμενες στρεβλώσεις λόγω διαφορετικής τοπικής μεταχείρισης ή ερμηνείας των ΔΠΙ.

3.4.4. Ρύθμιση

Η κατάλληλη και έγκαιρη ρύθμιση στον τομέα της δημόσιας υγείας, της προστασίας του καταναλωτή και του περιβάλλοντος, είναι ζωτικής σημασίας, μεταξύ άλλων για τη διασφάλιση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών, των εργαζομένων και των επενδυτών. Πρέπει να γίνει η μέγιστη δυνατή χρήση των υφιστάμενων ρυθμιστικών διατάξεων. Ωστόσο, η ιδιαιτερότητα των νανοτεχνολογιών απαιτεί την επανεξέταση και ενδεχόμενη αναθεώρησή τους. Πρέπει να υιοθετηθεί μία προκαταληπτική στάση. Η ανάπτυξη των γνώσεων στις νανοεπιστήμες μέσω της Ε&A τόσο σε ευρωπαϊκό, όσο και σε εθνικό επίπεδο, πρέπει να αποτελέσει τη βάση περαιτέρω δραστηριοποίησης προς την κατεύθυνση αυτή.

Πέρα από την εξασφάλιση της συνοχής και την αποφυγή στρεβλώσεων της αγοράς, οι εναρμονισμένες ρυθμίσεις διαδραματίζουν βασικό ρόλο στην ελαχιστοποίηση των κινδύνων και στην εξασφάλιση της προστασίας της υγείας και του περιβάλλοντος. Οι υφιστάμενες ρυθμίσεις στηρίζονται συχνά σε παραμέτρους που ενδέχεται να αποβούν ακατάλληλες για ορισμένες εφαρμογές της νανοτεχνολογίας, π.χ. για τα χαλαρά νανοσωματίδια. Λόγου χάριν, τα κατώφλια ορίζονται συχνά με όρους όγκου ή μάζας παραγωγής, κάτω από τα οποία κάποια ουσία ενδέχεται να εξαιρεθεί των σχετικών ρυθμιστικών διατάξεων. Πρέπει να επανεξεταστεί η καταλληλότητα τέτοιων κατωφλίων και ενδεχομένως να γίνουν αλλαγές.

3.4.5. Μετρολογία και πρότυπα

Για να εδραιωθούν οι προοπτικές αξιοποίησης, εκ μέρους της ΕΕ, του εμπορικού δυναμικού της νανοτεχνολογίας, η βιομηχανία και η κοινωνία θα απαιτήσουν αξιόπιστα και ποσοτικά μέσα χαρακτηρισμού, καθώς και τεχνικές μέτρησης που θα προάγουν την ανταγωνιστικότητα και αξιοπιστία των μελλοντικών προϊόντων και υπηρεσιών. Η μετρολογία και τα πρότυπα χρειάζεται να διαμορφωθούν ώστε να διευκολυνθεί η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας, και η αναγκαία εμπιστοσύνη των χρηστών στις διαδικασίες και στις επιδόσεις των προϊόντων.

Χρειάζονται καινοτομίες στις τεχνικές μέτρησης ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες της νανοτεχνολογίας. Πρόκειται για έναν απαιτητικό τομέα δραστηριοτήτων. Στη νανο-κλίμακα, καθίσταται δύσκολη η αποφυγή των οχλητικών επιπτώσεων των μέσων μετρήσεως στην ίδια τη μέτρηση. Σε ορισμένους τομείς, τα μέσα μετρολογίας απλούστατα, επί του παρόντος, δεν υπάρχουν. Απαιτείται η σημαντική προ-προτυπική έρευνα και ανάπτυξη, με συνεκτίμηση των αναγκών της βιομηχανίας σε ό,τι αφορά την ταχεία μέτρηση και τον έλεγχο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Τυποποίησης (CEN) [36] συνέστησε προσφάτως ομάδα εργασίας για τη νανοτεχνολογία.

[36] Για περαιτέρω πληροφορίες πρβλ.: http://www.cenorm.be/ (Ψήφισμα CEN BT C005/2004).

Δράσεις: Βιομηχανική καινοτομία, από τη γνώση στην τεχνολογία

4. Υπογραμμίζοντας τα οφέλη μιας συντονισμένης προσέγγισης για την τόνωση της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας για τη νανοτεχνολογία στην Ευρώπη, η Επιτροπή:

(α) καλεί τα κράτη μέλη να διαμορφώσουν όρους προώθησης των επενδύσεων στην Ε&A από τη βιομηχανία και από νέες, καινοτόμες επιχειρήσεις, σύμφωνα με τους στόχους της Λισαβόνας.

(β) υπογραμμίζει την ανάγκη εμβάθυνσης της διερεύνησης των προοπτικών και όρων για την επιτυχή βιομηχανική εκμετάλλευση των νανοτεχνολογιών.

(γ) ενθαρρύνει την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων να συμβάλουν στην ενίσχυση της κεφαλαιακής βάσης για την καινοτομία στον τομέα της νανοτεχνολογίας και καλεί τα κράτη μέλη να αξιοποιήσουν τα Διαρθρωτικά Ταμεία για πρωτοβουλίες Ε&A σε περιφερειακό επίπεδο.

(δ) θεωρεί την ύπαρξη ενός ισχυρού, εναρμονισμένου και εφικτού πλαισίου για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (ΔΠΙ) ως ζωτικής σημασίας για την προαγωγή της μεταφοράς τεχνολογίας και της καινοτομίας.

(ε) καλεί τα κράτη μέλη να σφυρηλατήσουν στενότερους δεσμούς συνεργασίας μεταξύ των γραφείων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, προς την κατεύθυνση ενός αποδοτικότερου παγκόσμιου συστήματος κατοχύρωσης μέσω διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας [37].

[37] Πρβλ. τελικό ανακοινωθέν της συνεδρίασης Επιτροπής για την Επιστημονική και Τεχνολογική Πολιτική σε Υπουργικό Επίπεδο του ΟΟΣΑ, 29-30 Ιανουαρίου 2004 (πρβλ. http://www.oecd.org/ ).

(στ) καλεί τα κράτη μέλη να αναθεωρήσουν τις υφιστάμενες ρυθμιστικές διατάξεις ώστε να ληφθούν υπόψη οι τυχόν ιδιαιτερότητες της νανοτεχνολογίας και να υιοθετηθεί μία κοινή ευρωπαϊκή προσέγγιση.

(ζ) καλεί τα κράτη μέλη να ενθαρρύνουν και να συντονίζουν τις δραστηριότητες στη μετρολογία, στα πρότυπα και στις προδιαγραφές, ώστε να ενισχύεται η ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας.

3.5. Η ενσωμάτωση της κοινωνικής διάστασης

Ορισμένοι ασκούν κριτική στην επιστημονική κοινότητα για δήθεν απομάκρυνση από τους δημοκρατικούς μηχανισμούς, μη κατανόηση εκ μέρους του κοινού, την αντίληψη που έχει το κοινό για τους κινδύνους σε σχέση με τα οφέλη και, τέλος, για τη συμμετοχή του κοινού και τις δυνατότητες ελέγχου. Ενώ οι δυνατές εφαρμογές της νανοτεχνολογίας μπορούν να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής μας, συνδέονται ενδεχομένως με ορισμένους κινδύνους, όπως εξάλλου και κάθε νέα τεχνολογία - αυτό πρέπει να αναγνωρισθεί ανεπιφύλακτα και να διερευνηθεί. Ταυτοχρόνως, η εικόνα του κοινού για τη νανοτεχνολογία και τους κινδύνους της πρέπει να αξιολογηθεί και να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα.

Είναι προς το κοινό συμφέρον να υιοθετηθεί μια προκαταληπτική στάση και να ενσωματωθούν πλήρως στη διαδικασία Ε&A οι κοινωνικοί προβληματισμοί, διερευνώντας τα οφέλη, τους κινδύνους και τις βαθύτερες επιπτώσεις για την κοινωνία. Όπως έχει ήδη αναφερθεί [38], αυτό χρειάζεται να υλοποιηθεί το ενωρίτερο δυνατόν και όχι απλώς να αναμένεται η εκ των υστέρων αποδοχή. Εν προκειμένω, η σύνθετη και αόρατη φύση της νανοτεχνολογίας συνιστά μία πρόκληση για τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας σε ό,τι αφορά την επιστήμη και τους κινδύνους που τη συνοδεύουν.

[38] Πρβλ., π.χ. «Nanotechnology: Revolutionary opportunities & societal implications" («Νανοτεχνολογία: Επαναστατικές δυνατότητες και κοινωνικές επιπτώσεις», 3η κοινή συνάντηση πρακτικής εργασίας (workshop) ΕΚ-NSF για τη νανοτεχνολογία, Lecce, Ιταλία (2002), και «Οι κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις της νανοτεχνολογίας» («The social and economic challenges of nanotechnology", ESRC, Ηνωμένο Βασίλειο (2003)

3.5.1. Η υπεύθυνη ανάπτυξη της νανοτεχνολογίας

Οι αρχές της ηθικής πρέπει να τηρηθούν και, ενδεχομένως, να ενισχυθούν, μέσω των ρυθμιστικών διατάξεων. Οι αρχές αυτές είναι ενσωματωμένες στον Ευρωπαϊκό Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων [39] και άλλων ευρωπαϊκών και διεθνών κειμένων [40]. Πρέπει να ληφθεί η γνώμη της Ευρωπαϊκής Ομάδας για την Ηθική (European Group of Ethics -EGE) [41], που εξετάζει τις ηθικές πτυχές των ιατρικών εφαρμογών που σχετίζονται με τις νανοτεχνολογίες.

[39] Πρβλ:http://www.europarl.eu.int/charter/ default_en.htm

[40] Πρβλ:http://europa.eu.int/comm/research/ science-society/ethics/legislation_en.html

[41] Πρβλ:http://europa.eu.int/comm/ european_group_ethics/index_en.htm

Στις θεμελιώδεις ηθικές αξίες περιλαμβάνεται η αρχή του σεβασμού της αξιοπρέπειας, η αρχή της ατομικής αυτονομίας, η αρχή της δικαιοσύνης και της φιλανθρωπίας, η αρχή της ελευθερίας της έρευνας και η αρχή της αναλογικότητας. Η σημασία των εν λόγω αρχών σε ό,τι αφορά τις ανθρώπινες και μη ανθρώπινες εφαρμογές της νανοτεχνολογίας πρέπει να γίνει κατανοητή. Επιπλέον, ορισμένες εφαρμογές, π.χ. των αισθητήρων σε μικρογραφία, ενδέχεται να έχουν ειδικές επιπτώσεις για την προστασία των ιδιωτικών και προσωπικών δεδομένων.

Μια διαφανής, ιχνηλατήσιμη και ελέγξιμη ανάπτυξη της νανοτεχνολογίας, σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές, είναι απαραίτητη. Παρά τις κάποιες εκκλήσεις για αναστολή της σχετικής με την νανοτεχνολογία έρευνα, η Επιτροπή είναι πεπεισμένη ότι αυτό θα ήταν άκρως αντιπαραγωγικό. Εκτός από το ότι η κοινωνία θα εστερείτο τα ενδεχόμενα οφέλη, θα μπορούσε να οδηγήσει στη βλάστηση «τεχνολογικών παραδείσων», δηλαδή ζώνες όπου η έρευνα διεξάγεται χωρίς οιοδήποτε ρυθμιστικό πλαίσιο και όπου είναι δυνατή κάθε κατάχρηση. Η επακόλουθη ανικανότητά μας να παρακολουθήσουμε τις εξελίξεις και να παρέμβουμε, υπό τέτοιες συνθήκες, θα οδηγούσε σε ακόμη χειρότερες συνέπειες. Η αρχή της προφύλαξης [42], όπως χρησιμοποιήθηκε μέχρι στιγμής, πρέπει να εφαρμοστεί σε περίπτωση που εντοπιστούν ρεαλιστικοί και σοβαροί κίνδυνοι.

[42] «Ανακοίνωση της Επιτροπής για την αρχή της προφύλαξης», COM(2000) 1.

3.5.2. Ενημέρωση, επικοινωνία και διάλογος: κατανοώντας το αόρατο

«Τι είναι νανοτεχνολογία;» Σε δημοσκόπηση που περιέλαβε περισσότερα από 16 000 άτομα, το 2001 [43] προέκυψε ότι η κατανόηση της νανοτεχνολογίας είναι ελάχιστη. Δεδομένης της συνθετότητας και της αόρατης κλίμακάς της, η νανοτεχνολογία αποτελεί μία δύσκολη έννοια για να την κατανοήσει το κοινό. Τίτλοι εφημερίδων όπως, π.χ. τα αυτοαντιγραφόμενα - ρομπότ, τα οποία ξεπερνούν κατά πολύ τις σημερινές δυνατότητές μας και που, όμως, παρουσιάζονται ως μία άμεση απειλή, υποδηλώνουν την επείγουσα ανάγκη ενημέρωσης για τη σύγχρονη νανοτεχνολογική έρευνα και τις ενδεχόμενες εφαρμογές της. Λόγου χάριν, το «nanoTruck» [44] αποτελεί ένα εξαίρετο παράδειγμα τρόπων ευαισθητοποίησης του κοινού στη νανοτεχνολογία.

[43] «Europeans, Science and Technology» (Οι Ευρωπαίοι, η Επιστήμη και η Τεχνολογία) Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Eurobarometer 55.2, Δεκέμβριος 2001

[44] Για περαιτέρω πληροφορίες πρβλ. http:// www.nanotruck.net

Χωρίς μία σοβαρή προσπάθεια επικοινωνίας, οι νανοτεχνολογικές καινοτομίες ενδέχεται να αποτελέσουν το αντικείμενο μιας αδίκως αρνητικής στάσης του κοινού. Ένας αποδοτικός διάλογος είναι απαραίτητος, στο πλαίσιο του οποίου θα συνεκτιμηθούν οι απόψεις του ευρέος κοινού και θα είναι ορατός ο επηρεασμός των αποφάσεων που αφορούν την πολιτική Ε&A από τις εν λόγω απόψεις [45]. Η εμπιστοσύνη του κοινού και η εκ μέρους του αποδοχή της νανοτεχνολογίας θα είναι καίριας σημασίας για τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξή της και θα μας επιτρέψει να δρέψουμε τους δυνητικούς καρπούς της. Είναι προφανές ότι η επιστημονική κοινότητα πρέπει να βελτιώσει τις επικοινωνιακές δεξιότητές της.

[45] «Επιστήμη και Κοινωνία - Πρόγραμμα δράσης, COM(2001) 714.

Δράσεις: Ενσωμάτωση της κοινωνικής διάστασης

5. Υπογραμμίζοντας την ανάγκη να δοθεί η δέουσα προσοχή στις κοινωνικές πτυχές της νανοτεχνολογίας, η Επιτροπή:

(α) καλεί τα κράτη μέλη να ακολουθήσουν μία διαφανή και προκαταληπτική προσέγγιση σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση στη νανοτεχνολογική Ε&A , ώστε να εξασφαλιστεί η ευαισθητοποίηση και η εμπιστοσύνη του κοινού.

(β) ενθαρρύνει το διάλογο με τους πολίτες/καταναλωτές της ΕΕ ώστε να προαχθεί μία ενήμερη κρίση της νανοτεχνολογικής Ε&A, βάσει αμερόληπτων στοιχείων και της ανταλλαγής ιδεών.

(γ) διακηρύσσει εκ νέου τη στράτευσή της στις αρχές της ηθικής προκειμένου να εξασφαλισθεί ότι η Ε&A στη νανοτεχνολογία διενεργείται κατά τρόπο υπεύθυνο και διαφανή.

4. Δημόσια υγεία, ασφάλεια, προστασια του περιβάλλοντος και του καταναλωτή

Η επιστημονική διερεύνηση και εκτίμηση των ενδεχομένων κινδύνων για την υγεία ή για το περιβάλλον που συνεπάγεται η νανοτεχνολογία, χρειάζεται να συνοδεύει την πρόοδο στην Ε&A και στην τεχνολογία. Εκπονούνται ειδικές μελέτες για την εκτίμηση των ενδεχόμενων κινδύνων, οι οποίοι εξετάζονται, επίσης, στο πλαίσιο των Ολοκληρωμένων Έργων (ΙΡ) και των Έργων του Δικτύου Αρίστευσης (ΝΟΕ) του Έκτου Προγράμματος Πλαίσιο στον τομέα της νανοτεχνολογίας. Ειδικότερα, τα νανοσωματίδια ενδέχεται να έχουν απροσδόκητη συμπεριφορά, λόγω του μικρού μεγέθους τους [46]. Λόγου χάριν, ενδέχεται να δημιουργήσουν επιμέρους ζητήματα σε θέματα παραγωγής, διάθεσης, χειρισμού, αποθήκευσης και μεταφοράς. Απαιτείται Ε&A προκειμένου να καθοριστούν οι σχετικές παράμετροι και να γίνει, όπου αυτό είναι αναγκαίο, προετοιμασία για τη θέσπιση ρυθμιστικών διατάξεων, λαμβάνοντας υπόψη την πλήρη αλυσίδα των εμπλεκόμενων φορέων, από τους ερευνητές στους εργαζόμενους και στους καταναλωτές. Η εν λόγω Ε&A χρειάζεται, επίσης, να συνεκτιμά τις επιπτώσεις των νανοτεχνολογιών, καθ' όλο τον κύκλο ζωής τους, με τη χρήση, λόγου χάριν, μέσων αξιολόγησης του κύκλου ζωής. Δεδομένου ότι ζητήματα τέτοιου είδους είναι παγκόσμιου ενδιαφέροντος, θα ήταν σκόπιμο να συνδυάζεται, συστηματικά, η γνώση σε διεθνές επίπεδο.

[46] Βλέπε, π.χ. τα κοινοτικής χρηματοδότησης έργα: Νανοπαθολογία «Ο ρόλος των νανοσωματιδίων σε παθολογίες που προκαλούνται από δύο υλικά» (QLK4-CT-2001-00147). Νανοδέρμα «Ποιότητα του δέρματος ως φράγματος στα υπέρλεπτα σωματίδια» (Nanoderm "Quality of skin as a barrier to ultra-fine particles") (QLK4-CT-2002-02678). Νανοασφάλεια «Εκτίμηση της επικινδυνότητας στην παραγωγή και χρήση νανοσωματιδίων με την ανάπτυξη προληπτικών μέτρων και κωδικών πρακτικής» (Nanosafe "Risk assessment in production and use of nano-particles with development of preventive measures and practice codes") (G1MA-CT-2002-00020)

Γενικότερα, η δημόσια υγεία, η προστασία του περιβάλλοντος και η προστασία του καταναλωτή απαιτούν την εκ μέρους των εμπλεκομένων στην ανάπτυξη των νανοτεχνολογιών - συμπεριλαμβανομένων των ερευνητών, των αναπτυξιακών φορέων, των παραγωγών και των διανομέων - έγκαιρη και πρώιμη αντιμετώπιση κάθε γενετικού κινδύνου, το συντομότερο δυνατόν, επί τη βάσει έγκυρων επιστημονικών δεδομένων και αναλύσεων, και με τη χρήση κατάλληλων μεθοδολογιών. Αυτό αποτελεί μία πρόκληση, δεδομένου ότι η πρόβλεψη των χαρακτηριστικών των νανοτεχνολογικών προϊόντων είναι δύσκολη, επειδή απαιτεί στοιχεία κλασσικής φυσικής και κβαντομηχανικής. Εν πολλοίς, η «κατασκευή» μιας ουσίας με μεθόδους νανοτεχνολογίας μπορεί να συγκριθεί με τη δημιουργία μιας νέας χημικής ουσίας. Ως αποτέλεσμα τούτου, η αντιμετώπιση των ενδεχόμενων κινδύνων των νανοτεχνολογιών για τη δημόσια υγεία, για το περιβάλλον και για τους καταναλωτές, θα απαιτήσει την εξέταση της σκοπιμότητας της ενδεχόμενης επαναχρησιμοποίησης υφιστάμενων δεδομένων και της δημιουργίας νέων, ειδικών για τη νανοτεχνολογία, δεδομένων σχετικά με την τοξικολογία και την οικοτοξικολογία (συμπεριλαμβανομένων των δεδομένων που αφορούν την απόκριση στη δόση και την έκθεση). Αυτό απαιτεί επίσης την εξέταση και, ενδεχομένως, την επακόλουθη προσαρμογή των μεθόδων εκτίμησης της επικινδυνότητας. Στην πράξη, η αντιμετώπιση των ενδεχόμενων κινδύνων που συνδέονται με τις νανοτεχνολογίες απαιτεί την ενσωμάτωση της εκτίμησης της επικινδυνότητας σε κάθε φάση του κύκλου ζωής των νανοτεχνολογικών προϊόντων.

Ενέργειες: Δημόσια υγεία, ασφάλεια, περιβάλλον και προστασία του καταναλωτή

6. Προάγοντας ένα υψηλό επίπεδο δημόσιας υγείας, ασφάλειας, προστασίας του περιβάλλοντος και του καταναλωτή, η Επιτροπή υπογραμμίζει την ανάγκη:

(α) εντοπισμού και αντιμετώπισης των σχετικών με την ασφάλεια απειλών (πραγματικών ή εικαζόμένων ως τοιούτων), το ενωρίτερο δυνατόν,

(β) περαιτέρω στήριξης της ενσωμάτωσης των σχετικών με την υγεία, το περιβάλλον, την επικινδυνότητα και άλλων, σχετικών, πτυχών, στις δραστηριότητες Ε&A, μαζί με ειδικές μελέτες.

(γ) στήριξης της παραγωγής δεδομένων σχετικά με την τοξικολογία και την οικοτοξικολογία (συμπεριλαμβανομένων των δεδομένων σχετικά με την απόκριση στη δόση) και αξιολόγησης της δυνητικής ανθρώπινης και περιβαλλοντικής έκθεσης.

Η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη να προαγάγουν:

(δ) την προσαρμογή, εφόσον αυτό είναι αναγκαίο, των διαδικασιών εκτίμησης της επικινδυνότητας, ούτως ώστε να συνεκτιμηθούν τα ειδικότερα ζητήματα που συνδέονται με τις νανοτεχνολογικές εφαρμογές,

(ε) την ενσωμάτωση της εκτίμησης της επικινδυνότητας για την υγεία του ανθρώπου, για το περιβάλλον, για τους καταναλωτές και τους εργαζομένους, σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής της τεχνολογίας (συμπεριλαμβανομένου του σχεδιασμού, της Ε&A, της κατασκευής, της διανομής, της χρήσης και της διάθεσης/απομάκρυνσης.

5. Ένα περαιτέρω βήμα: Η διεθνης συνεργασία

Η διεθνής συνεργασία αποτελεί ένα βασικό εργαλείο προαγωγής της Ε&A και, λόγου χάριν, το ΠΠ6 είναι προσβάσιμο παγκοσμίως, δεδομένου ότι επιτρέπει σε ερευνητικές ομάδες από όλες σχεδόν τις χώρες, να συμμετάσχουν σε έργα του. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την νανοτεχνολογία, όπου χρειάζεται πολλή βασική γνώση και εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές επιστημονικές και τεχνολογικές προκλήσεις - ίσως να απαιτείται μία παγκόσμιας κλίμακας κρίσιμη μάζα. Η διεθνής συνεργασία μπορεί να επιταχύνει την Ε&A, καλύπτοντας ταχύτερα τα γνωστικά χάσματα και, λόγου χάριν, συμβάλλει στην προπαρασκευή του εδάφους για νέες λύσεις και πρότυπα μετρολογίας.

Πολλές χώρες έχουν συνάψει συμφωνίες επιστημονικής και τεχνολογικής συνεργασίας με την ΕΕ, όπου υπεισέρχεται η νανοτεχνολογία. Ειδικότερα, υφίσταται ρύθμιση εφαρμογής μεταξύ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΕΕ) και του Εθνικού Επιστημονικού Ιδρύματος (National Science Foundation - ΗΠΑ), και άλλες με το Υπουργείο Επιστημών και Τεχνολογίας (MOST, Κίνα). Οι εν λόγω ρυθμίσεις εφαρμογής συνιστούν ένα πλαίσιο ενισχυμένης συνεργασίας και επιτρέπουν την από κοινού ανάληψη πρωτοβουλιών. Από το 1999 και εντεύθεν, έχουν δημοσιευθεί συντονισμένες προκλήσεις από την ΕΕ και το NSF και δρομολογήθηκαν περίπου 20 έργα.

Με βάση την πείρα από το ΠΠ6, απαιτείται η ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας στις νανοεπιστήμες και τις νανοτεχνολογίες, τόσο με τις πλέον προηγμένες χώρες (για την αμφίδρομη μεταφορά τεχνογνωσίας και την αξιοποίηση της κρίσιμης μάζας) όσο και με τις λιγότερο οικονομικά προηγμένες (ώστε να εξασφαλισθεί η πρόσβασή τους στη γνώση και να αποφευχθεί κάθε είδους «γνωστικού απαρτχάιντ»). Ειδικότερα, υπάρχει επείγουσα ανάγκη αμφίδρομης μεταφοράς τεχνογνωσίας στις σχετικές με την υγεία, την ασφάλεια και το περιβάλλον πτυχές της νανοτεχνολογίας, προς όφελος όλων των πολιτών.

Οι κοινής αποδοχής αρχές για τη νανοτεχνολογική Ε&A θα μπορούσαν να ενσωματωθούν σε ένα εθελοντικό πλαίσιο (π.χ. έναν «κώδικα ορθής συμπεριφοράς»), ώστε να ευθυγραμμιστεί η ΕΕ με τις χώρες που δραστηριοποιούνται στη νανοτεχνολογική έρευνα και που συμμερίζονται τη στάση μας για την υπεύθυνη ανάπτυξή της. Οι προκαταρκτικές εναλλαγές απόψεων με εκπροσώπους χωρών όπως οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, η Ελβετία και η Ρωσία, είναι πολύ ενθαρρυντικές εν προκειμένω και θα μπορούσαν να προλειάνουν το έδαφος για περαιτέρω πρωτοβουλίες.

Ενέργειες: Διεθνής συνεργασία

7. Η Επιτροπή, σύμφωνα με τις διεθνείς υποχρεώσεις της και ιδίως με αυτές που αφορούν τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, θα προαγάγει:

(α) τον διεθνή διάλογο ή συναίνεση σε ζητήματα παγκόσμιου ενδιαφέροντος όπως, π.χ. η δημόσια υγεία, η ασφάλεια, το περιβάλλον, η προστασία του καταναλωτή, η εκτίμηση της επικινδυνότητας, ρυθμιστικές προσεγγίσεις, η μετρολογία, η ονοματολογία και τα πρότυπα,

(β) την πρόσβαση, στη βασική γνώση, των λιγότερο εκβιομηχανισμένων χωρών, ούτως ώστε να συμβάλει στην αποφυγή οιουδήποτε «γνωστικού απαρτχάιντ»,

(γ) την παρακολούθηση και αμφίδρομη ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με την επιστημονική, τεχνολογική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των νανοτεχνολογιών,

(δ) τον καθορισμό διεθνούς «κώδικα ορθής συμπεριφοράς», ούτως ώστε να εξασφαλιστεί παγκόσμια συμφωνία επί των θεμελιωδών αρχών της υπεύθυνης ανάπτυξης στις νανοτεχνολογίες.

Παράρτημα: Εκτίμηση της δημόσιας χρηματοδότησησ στον τομέα της νανοτεχνολογίας

(Ας σημειωθεί ότι τα εκτιθέμενα αριθμητικά στοιχεία προέρχονται από διάφορες πηγές [47])

[47] Ασία (APNF, ATIP, nABACUS); Ευρώπη (Bundesministerium fόr Bildung und Forschung (Γερμανία), Enterprise Ireland (Ιρλανδία), Γενική Γραμματεία Έρευνας (Ελλάδα), Inspection gιnιrale de l'administration de l'ιducation nationale et de la recherche (Γαλλία), Nanoforum, National Contact Points, CORDIS Nanotechnology Database, διάφορες πηγές). ΗΠΑ (NSF). άλλα (διάφορες πηγές).

Σχήμα. 1: Συνολικά επίπεδα δημόσιων δαπανών στη νανοτεχνολογία το 2003 για την Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένων των CH NO, ως συνδεδεμένων με το ΠΠ6 χωρών), την Ιαπωνία, τις ΗΠΑ και άλλες (1EUR = 1$).

>ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΓΡΑΦΗΚΟ>

Σχήμα. 2: Επίπεδα χρηματοδότησης για την ΕΕ-15, με ορισμένες προσχωρούσες χώρες (CZ, LV, LT, SI) και ορισμένες κύριες συνδεδεμένες χώρες (CH, NO) και ΕΚ, σε απόλυτες τιμές ευρώ το 2003.

>ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΓΡΑΦΗΚΟ>

Σχήμα 3: Επίπεδα χρηματοδότησης σε σημαντικές τρίτες χώρες (πλην των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας) με νανοτεχνολογικά προγράμματα σε απόλυτες τιμές δολαρίων το 2003. Οι ενδεχομένως μεγάλες διαφορές στην αγοραστική δύναμη πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τη συνεκτίμηση των εν λόγω αριθμητικών στοιχείων.

>ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΓΡΑΦΗΚΟ>

Σχήμα 4: Συγκριτικά επίπεδα χρηματοδότησης μεταξύ ΕΕ-15, ΕΕ-25, ορισμένων υπό ένταξη χωρών (CZ, LV, LT, SI), των κύριων συνδεδεμένων χωρών με το ΠΠ6 (CH, IL και NO), ΗΠΑ και Ιαπωνίας, σε κατά κεφαλήν βάση, το 2003 (1EUR = 1$).

>ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΓΡΑΦΗΚΟ>