Υπόθεση C-400/23

(αίτηση του Sofiyski gradski sad για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως)

Απόφαση του Δικαστηρίου (τέταρτο τμήμα) της 16ης Ιανουαρίου 2025

«Προδικαστική παραπομπή – Δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις – Οδηγία (ΕΕ) 2016/343 – Δικαίωμα παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του – Άρθρο 8, παράγραφος 2 – Δίκη που οδηγεί σε ερήμην καταδικαστική ή αθωωτική απόφαση – Προϋποθέσεις – Άρθρο 8, παράγραφος 4 – Υποχρέωση ενημέρωσης του ερήμην δικασθέντος σχετικά με τα διαθέσιμα μέσα ένδικης προστασίας – Άρθρο 9 – Δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο μέσο ένδικης προστασίας που επιτρέπει την επί της ουσίας επανεξέταση της υπόθεσης και που ενδέχεται να οδηγήσει σε ανατροπή της αρχικής απόφασης – Άρθρο 10, παράγραφος 1 – Δικαίωμα αποτελεσματικής ένδικης προστασίας – Εθνική ρύθμιση που εξαρτά την αναγνώριση του δικαιώματος σε νέα δίκη από την υποβολή αίτησης επανάληψης της ποινικής διαδικασίας σε δικαστική αρχή ενώπιον της οποίας πρέπει να εμφανιστεί ο ερήμην δικασθείς»

Δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις – Ενίσχυση ορισμένων πτυχών του τεκμηρίου αθωότητας και του δικαιώματος παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του στο πλαίσιο ποινικής διαδικασίας – Οδηγία 2016/343 – Δικαίωμα παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του – Ερήμην διαδικασία – Δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο μέσο ένδικης προστασίας – Εθνική ρύθμιση που εξαρτά την αναγνώριση του δικαιώματος σε νέα δίκη από την υποβολή αίτησης επανάληψης της ποινικής διαδικασίας – Επιτρέπεται – Προϋποθέσεις

(Οδηγία 2016/343 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 8 §§ 2 και 4 και 9)

(βλ. σκέψεις 43-46, 59-69, 75, διατακτ. 1)
Δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις – Ενίσχυση ορισμένων πτυχών του τεκμηρίου αθωότητας και του δικαιώματος παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του στο πλαίσιο ποινικής διαδικασίας – Οδηγία 2016/343 – Δικαίωμα παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του – Ερήμην διαδικασία – Δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο μέσο ένδικης προστασίας – Υποχρέωση ενημέρωσης του ερήμην δικασθέντος σχετικά με το δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο μέσο ένδικης προστασίας – Εκτίμηση από το δικαστήριο που διεξάγει ερήμην τη δίκη σχετικά με την ύπαρξη τέτοιου δικαιώματος και μνεία του δικαιώματος αυτού στην απόφαση που επιδίδεται στον ενδιαφερόμενο – Επιτρέπεται

(Οδηγία 2016/343 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 8 §§ 2 και 4, 9 και 10 § 1)

(βλ. σκέψεις 85-87, διατακτ. 2)
Δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις – Ενίσχυση ορισμένων πτυχών του τεκμηρίου αθωότητας και του δικαιώματος παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του στο πλαίσιο ποινικής διαδικασίας – Οδηγία 2016/343 – Δικαίωμα παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του – Ερήμην διαδικασία – Δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο μέσο ένδικης προστασίας – Υποχρέωση ενημέρωσης του ερήμην δικασθέντος σχετικά με το δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο μέσο ένδικης προστασίας – Περιεχόμενο – Ερήμην αθωωτική απόφαση – Περιλαμβάνεται

(Οδηγία 2016/343 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 8 §§ 2 και 4 και 9)

(βλ. σκέψεις 90-95, διατακτ. 3)

Σύνοψη

Επιληφθέν αιτήσεως προδικαστικής αποφάσεως την οποία υπέβαλε το Sofiyski gradski sad (πλημμελειοδικείο Σόφιας, Βουλγαρία), το Δικαστήριο αποσαφηνίζει τις υποχρεώσεις των κρατών μελών στο πλαίσιο ερήμην ποινικών διαδικασιών.

Ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου εκκρεμούν ποινικές διαδικασίες κατά του VB, ο οποίος διώκεται για αξιόποινες πράξεις που επισύρουν στερητικές της ελευθερίας ποινές. Δεν κατέστη δυνατόν να γίνει οποιαδήποτε επίσημη κοινοποίηση στον VB σχετικά με τις εις βάρος του κατηγορίες. Επιπλέον, ο VB δεν ενημερώθηκε ούτε για την παραπομπή του στο ακροατήριο ούτε, κατά μείζονα λόγο, για την ημερομηνία και τον τόπο διεξαγωγής της ακροαματικής διαδικασίας και τις συνέπειες της μη παράστασης. Ειδικότερα, οι αρμόδιες εθνικές αρχές δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν τον VB, δεδομένου ότι αυτός είχε διαφύγει διαρκούσης της ανάκρισης, πριν από την αστυνομική επιχείρηση για τη σύλληψη των υπόπτων.

Εκτιμώντας ότι δεν πληρούνται εν προκειμένω οι προϋποθέσεις της οδηγίας 2016/343 ( 1 ) για τη διεξαγωγή της δίκης ερήμην του κατηγορουμένου, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται ως προς το περιεχόμενο της υποχρέωσής του να ενημερώσει τον ερήμην δικασθέντα σχετικά με τα διαθέσιμα μέσα ένδικης προστασίας ( 2 ). Επισημαίνει ότι στη Βουλγαρία, μετά την εκπνοή της προθεσμίας για την άσκηση έφεσης κατά της ερήμην καταδικαστικής απόφασης, το μόνο διαθέσιμο μέσο ένδικης προστασίας κατά της εν λόγω καταδικαστικής απόφασης είναι η αίτηση επανάληψης της ποινικής διαδικασίας, η οποία πρέπει να υποβληθεί ενώπιον του Varhoven kasatsionen sad (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου, Βουλγαρία). Ωστόσο, το «δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο ένδικο μέσο προστασίας» δεν γνωστοποιείται ούτε καν αναγνωρίζεται κατά τον χρόνο κατά τον οποίο ο ερήμην καταδικασθείς ενημερώνεται για την καταδίκη του. Επιπλέον, το βουλγαρικό δίκαιο προβλέπει την υποχρέωση του προσώπου που έχει υποβάλει αίτηση επανάληψης της ποινικής διαδικασίας, επί ποινή θέσεως της αίτησης αυτής στο αρχείο, να εμφανιστεί ενώπιον του δικαστηρίου που θα την εξετάσει.

Έχοντας αμφιβολίες ως προς τη συμβατότητα του βουλγαρικού δικονομικού καθεστώτος με την οδηγία 2016/343, το αιτούν δικαστήριο υπέβαλε προδικαστικά ερωτήματα στο Δικαστήριο.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

Κατ’ αρχάς, όσον αφορά το δικαίωμα των ερήμην καταδικασθέντων «να ζητήσουν νέα δίκη ή να ασκήσουν άλλο μέσο ένδικης προστασίας» κατά το άρθρο 8, παράγραφος 4, της οδηγίας 2016/343, το Δικαστήριο διευκρινίζει ότι η οδηγία δεν αντιτίθεται στη θέσπιση από κράτος μέλος δικονομικού καθεστώτος το οποίο δεν οδηγεί αυτομάτως στην επανάληψη της ποινικής διαδικασίας, αλλά απαιτεί από τους ερήμην καταδικασθέντες που επιθυμούν την επανάληψη της διαδικασίας αυτής να υποβάλουν σχετική αίτηση ενώπιον δικαστηρίου, διαφορετικού από εκείνο που εξέδωσε την ερήμην απόφαση, προκειμένου το άλλο αυτό δικαστήριο να εξακριβώσει εάν πληρούται η προϋπόθεση από την οποία εξαρτάται το δικαίωμα σε νέα δίκη, ήτοι η μη συνδρομή των προϋποθέσεων του άρθρου 8, παράγραφος 2, της εν λόγω οδηγίας. Τούτο προκύπτει ιδίως από το γράμμα του άρθρου 8, παράγραφος 4, της οδηγίας. Πράγματι, αφενός, το γεγονός ότι η δυνατότητα προσβολής της ερήμην απόφασης παρουσιάζεται ως διακριτό και αυτοτελές δικονομικό στοιχείο σε σχέση με το «δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο ένδικο μέσο προστασίας» καταδεικνύει ότι τα κράτη μέλη έχουν τη δυνατότητα να θεσπίσουν διαδικασία που προηγείται της νέας δίκης ή της άσκησης άλλου μέσου ένδικης προστασίας, η οποία μπορεί να έχει ως σκοπό να αποδειχθεί ότι δεν πληρούνταν οι προμνησθείσες προϋποθέσεις. Αφετέρου, η χρήση του διαζευκτικού συνδέσμου «ή» στη φράση «δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο ένδικο μέσο προστασίας» συνεπάγεται ότι τα κράτη μέλη έχουν την επιλογή να προβλέψουν είτε την επανάληψη της ποινικής διαδικασίας υπό μορφή διεξαγωγής νέας δίκης είτε την άσκηση «άλλου μέσου ένδικης προστασίας» το οποίο ισοδυναμεί με νέα δίκη.

Το Δικαστήριο εκτιμά ότι ένα τέτοιο δικονομικό καθεστώς είναι συμβατό με την οδηγία 2016/343 υπό την προϋπόθεση, αφενός, ότι η διαδικασία με αντικείμενο αίτηση επανάληψης της δίκης επιτρέπει πράγματι τη διεξαγωγή νέας δίκης σε όλες τις περιπτώσεις στις οποίες, κατόπιν εξακριβώσεως, διαπιστώνεται ότι δεν πληρούνταν οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας και, αφετέρου, ότι ο ερήμην καταδικασθείς, όταν ενημερώνεται για την καταδίκη του, ενημερώνεται επίσης για την ύπαρξη της διαδικασίας αυτής.

Εν συνεχεία, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εκτιμήσει εάν το δικονομικό καθεστώς που θέσπισε ο Βούλγαρος νομοθέτης είναι συμβατό με την οδηγία 2016/343, και ιδίως εάν η διαδικασία επανάληψης της ποινικής διαδικασίας πληροί το σύνολο των απαιτήσεων που απορρέουν από την αρχή της αποτελεσματικότητας.

Όσον αφορά την εκτίμηση του κατά πόσον το θεσπισθέν από τον Βούλγαρο νομοθέτη καθεστώς συνάδει με την αρχή της αποτελεσματικότητας, το Δικαστήριο επισημαίνει, πρώτον, ότι πρέπει να διασφαλίζεται ότι η διαδικασία με αντικείμενο αίτηση επανάληψης της ποινικής διαδικασίας οδηγεί στην αναγνώριση του δικαιώματος σε νέα δίκη σε όλες τις περιπτώσεις στις οποίες δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας.

Δεύτερον, πρέπει να εξακριβώνεται εάν, κατά τον χρόνο κατά τον οποίο ενημερώνεται για την ύπαρξη της καταδικαστικής απόφασης ή σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ημερομηνία αυτή, ο ερήμην καταδικασθείς λαμβάνει αντίγραφο ολόκληρης της ερήμην εκδοθείσας απόφασης και ενημέρωση σε σχέση με τα δικονομικά δικαιώματά του, μεταξύ άλλων ως προς τη δυνατότητα υποβολής αίτησης επανάληψης της ποινικής διαδικασίας καθώς και το δικαστήριο ενώπιον του οποίου πρέπει να υποβληθεί η αίτηση αυτή και τη σχετική προς τούτο προθεσμία.

Τρίτον, η διαδικασία με αντικείμενο αίτηση για νέα δίκη πρέπει να οργανώνεται κατά τρόπον ώστε να διασφαλίζεται η ταχεία εξέταση της αίτησης, προκειμένου να μπορεί να διαπιστωθεί το συντομότερο δυνατόν εάν η ερήμην δίκη διεξήχθη χωρίς να πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας 2016/343. Η απαίτηση περί ταχύτητας είναι σημαντική κατά μείζονα λόγο καθόσον οι αποφάσεις που εκδίδονται ερήμην μπορούν να είναι εκτελεστές.

Τέλος, η αρχή της αποτελεσματικότητας απαιτεί ο ενδιαφερόμενος να είναι σε θέση να εκφράσει αυτοπροσώπως ή μέσω δικηγόρου την άποψή του σχετικά με το εάν η ερήμην δίκη διεξήχθη χωρίς να πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας 2016/343. Η εν λόγω δυνατότητα δεν μπορεί να εκληφθεί υπό την έννοια ότι συνεπάγεται την υποχρέωση του ενδιαφερομένου να εμφανιστεί αυτοπροσώπως ενώπιον του δικαστηρίου που εξετάζει την οικεία αίτηση. Πράγματι, η επιβολή στον ενδιαφερόμενο που έλαβε γνώση της καταδίκης του χωρίς να έχει συλληφθεί της υποχρέωσης να εμφανιστεί αυτοπροσώπως ενώπιον του δικαστηρίου στο οποίο έχει υποβάλει αίτηση για νέα δίκη θα ισοδυναμούσε με το να υποχρεωθεί ένα πρόσωπο που παραμένει ελεύθερο να φυλακιστεί προκειμένου να επωφεληθεί του δικαιώματος σε νέα δίκη. Τούτο θα ήταν ασυμβίβαστο με το θεμελιώδες δικαίωμα σε δίκαιη δίκη.

Επιπλέον, όσον αφορά την υποχρέωση ενημέρωσης του ερήμην δικασθέντος σχετικά με το δικαίωμά του σε νέα δίκη, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ( 3 ) ότι ο νομοθέτης της Ένωσης δεν προσδιόρισε με ποιον ακριβώς τρόπο πρέπει να παρέχονται οι πληροφορίες σχετικά με το «δικαίωμα σε νέα δίκη ή άλλο ένδικο μέσο προστασίας». Μολονότι η οδηγία 2016/343 δεν μπορεί να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι επιβάλλει στο δικαστήριο που δικάζει ερήμην να αποφανθεί, με την απόφασή του, επί του δικαιώματος σε νέα δίκη ( 4 ), εντούτοις, καταλείπει ευρύ περιθώριο εκτιμήσεως στα κράτη μέλη ως προς την εφαρμογή της. Επομένως, η οδηγία δεν μπορεί να ερμηνευθεί ούτε υπό την έννοια ότι απαγορεύει στο δικαστήριο αυτό να εξετάσει, στο πλαίσιο δίκης που διεξάγεται ερήμην, εάν πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας και, σε περίπτωση που δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις αυτές, να αναφέρει στην απόφασή του ότι ο ενδιαφερόμενος έχει δικαίωμα σε νέα δίκη. Εντούτοις, το δικαστήριο που διεξάγει ερήμην τη δίκη πρέπει, στο πλαίσιο της εξέτασης που διενεργεί συναφώς, να ακούσει τον δικηγόρο που εκπροσωπεί τον ενδιαφερόμενο ο οποίος, στην περίπτωση αυτή, απουσιάζει. Επομένως, οι επιβαλλόμενες από την οδηγία 2016/343 απαιτήσεις τηρούνται όταν το δικαστήριο που διεξάγει ερήμην τη δίκη εκτιμά το ίδιο, αφού ακούσει συναφώς τόσο την εισαγγελία όσο και την υπεράσπιση, εάν πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας και, σε αρνητική περίπτωση, αναφέρει στην ερήμην εκδιδόμενη απόφαση, πλήρες αντίγραφο της οποίας πρέπει να επιδοθεί στον ενδιαφερόμενο κατά τον χρόνο που αυτός ενημερώνεται για την απόφαση ή σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ημερομηνία αυτή, ότι ο ενδιαφερόμενος έχει δικαίωμα σε νέα δίκη.

( 1 ) Οδηγία (ΕΕ) 2016/343 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 9ης Μαρτίου 2016, για την ενίσχυση ορισμένων πτυχών του τεκμηρίου αθωότητας και του δικαιώματος παράστασης του κατηγορουμένου στη δίκη του στο πλαίσιο ποινικής διαδικασίας (ΕΕ 2016, L 65, σ. 1). Κατά το άρθρο 8, παράγραφος 2, της οδηγίας, «[τ]α κράτη μέλη μπορούν να προβλέπουν ότι μια δίκη που μπορεί να οδηγήσει σε απόφαση για την ενοχή ή την αθωότητα του υπόπτου ή κατηγορουμένου μπορεί να διεξαχθεί ερήμην αυτού, υπό τον όρο ότι:
α) ο ύποπτος ή κατηγορούμενος έχει ενημερωθεί εγκαίρως σχετικά με τη δίκη και τις συνέπειες της μη παράστασης· ή
β) ο ύποπτος ή κατηγορούμενος, αφού ενημερώθηκε για τη δίκη, εκπροσωπείται από εξουσιοδοτημένο δικηγόρο ο οποίος διορίστηκε είτε από τον ύποπτο ή κατηγορούμενο είτε από το κράτος».

( 2 ) Πράγματι, το άρθρο 8, παράγραφος 4, της οδηγίας 2016/343 προβλέπει ότι, σε περίπτωση διεξαγωγής δίκης χωρίς να πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 8, παράγραφος 2, της οδηγίας επειδή ο ύποπτος ή ο κατηγορούμενος δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστεί παρ’ όλο που καταβλήθηκαν οι δέουσες προσπάθειες, τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι, όταν οι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι λαμβάνουν γνώση της απόφασης, ειδικότερα όταν συλλαμβάνονται, λαμβάνουν επίσης γνώση της δυνατότητας να προσβάλουν την απόφαση και του δικαιώματος να ζητήσουν νέα δίκη ή να ασκήσουν άλλο ένδικο μέσο προστασίας.

( 3 ) Απόφαση της 8ης Ιουνίου 2023, VB (Ενημέρωση του ερήμην καταδικασθέντος) (C-430/22 και C-468/22, EU:C:2023:458, σκέψη 27).

( 4 ) Απόφαση της 8ης Ιουνίου 2023, VB (Ενημέρωση του ερήμην καταδικασθέντος) (C-430/22 και C-468/22, EU:C:2023:458, σκέψη 31).