Υπόθεση T‑415/21
Banca Popolare di Bari SpA
κατά
Ευρωπαϊκής Επιτροπής
Απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου (τέταρτο πενταμελές τμήμα)
της 20ής Δεκεμβρίου 2023
«Εξωσυμβατική ευθύνη – Κρατικές ενισχύσεις – Ενίσχυση χορηγηθείσα από τις ιταλικές αρχές στην Banca Tercas – Απόφαση με την οποία η ενίσχυση κρίνεται ασύμβατη με την εσωτερική αγορά – Παραγραφή – Διαρκής ζημία – Εν μέρει απαράδεκτο – Κατάφωρη παράβαση κανόνα δικαίου ο οποίος αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες – Αιτιώδης συνάφεια»
Αγωγή αποζημιώσεως – Προθεσμία παραγραφής – Αφετηρία – Διαρκής ζημία – Διακοπή της παραγραφής – Παραγραφή ισχύουσα για το χρονικό διάστημα που είναι κατά πέντε και πλέον έτη προγενέστερο της ημερομηνίας της πράξεως η οποία διακόπτει την παραγραφή
(Άρθρο 340, εδ. 2, ΣΛΕΕ· Οργανισμός του Δικαστηρίου, άρθρα 46 και 53, εδ. 1)
(βλ. σκέψεις 28-54, 67)
Αγωγή αποζημιώσεως – Προθεσμία παραγραφής – Αφετηρία – Μη διαρκής ζημία – Ημερομηνία που λαμβάνεται υπόψη – Ημερομηνία επελεύσεως των ζημιογόνων αποτελεσμάτων της πράξεως έναντι του ενδιαφερομένου
(Άρθρο 340, εδ. 2, ΣΛΕΕ· Οργανισμός του Δικαστηρίου, άρθρα 46 και 53, εδ. 1)
(βλ. σκέψεις 57-66)
Εξωσυμβατική ευθύνη – Προϋποθέσεις – Παράνομος χαρακτήρας – Ζημία – Αιτιώδης συνάφεια – Σωρευτικές προϋποθέσεις – Μη συνδρομή μίας εκ των προϋποθέσεων – Απόρριψη της αγωγής αποζημιώσεως στο σύνολό της
(Άρθρο 340, εδ. 2, ΣΛΕΕ)
(βλ. σκέψεις 70-72)
Εξωσυμβατική ευθύνη – Προϋποθέσεις – Παράνομος χαρακτήρας – Κατάφωρη παράβαση κανόνα δικαίου που απονέμει δικαιώματα στους ιδιώτες – Κανόνας δικαίου που απονέμει δικαιώματα στους ιδιώτες – Έννοια – Άρθρο 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ – Εμπίπτει – Αρχή της χρηστής διοικήσεως – Εμπίπτει
(Άρθρα 107 § 1, 108 § 3 και 340, εδ. 2, ΣΛΕΕ· Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 41)
(βλ. σκέψεις 75, 80-100)
Εξωσυμβατική ευθύνη – Προϋποθέσεις – Παράνομος χαρακτήρας – Κατάφωρη παραβίαση του δικαίου της Ένωσης – Απαίτηση περί πρόδηλης και σοβαρής υπερβάσεως από τα θεσμικά όργανα των ορίων της διακριτικής τους ευχέρειας – Απόφαση της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται εσφαλμένως η ύπαρξη ενισχύσεως ασύμβατης με την εσωτερική αγορά και διατάσσεται η ανάκτησή της – Ιδιαιτέρως περίπλοκο νομικό και πραγματικό πλαίσιο – Δεν υφίσταται κατάφωρη παραβίαση
(Άρθρο 340, εδ. 2, ΣΛΕΕ)
(βλ. σκέψεις 103-125)
Εξωσυμβατική ευθύνη – Προϋποθέσεις – Αιτιώδης συνάφεια – Βάρος αποδείξεως – Απόφαση της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται εσφαλμένως η ύπαρξη ενισχύσεως ασύμβατης με την εσωτερική αγορά και διατάσσεται η ανάκτησή της – Ζημία οφειλόμενη στην απώλεια εμπιστοσύνης της πελατείας της δικαιούχου της ενισχύσεως επιχειρήσεως – Απώλεια εμπιστοσύνης οφειλόμενη σε πλείονες παράγοντες – Έλλειψη άμεσης αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της προβαλλόμενης ζημίας και της συμπεριφοράς της Επιτροπής
(Άρθρο 340, εδ. 2, ΣΛΕΕ)
(βλ. σκέψεις 132-153, 155-161)
Σύνοψη
Το 2013 η ιταλική τράπεζα Banca Popolare di Bari SpA (BPB) εκδήλωσε ενδιαφέρον για την εγγραφή σε αύξηση κεφαλαίου μιας άλλης ιταλικής τράπεζας, της Banca Tercas (στο εξής: Tercas), η οποία είχε τεθεί υπό αναγκαστική διαχείριση από το 2012. Προϋπόθεση της εν λόγω εκδηλώσεως ενδιαφέροντος ήταν, ωστόσο, η εξ ολοκλήρου κάλυψη του περιουσιακού ελλείματος της Tercas από το Διατραπεζικό Ταμείο Εγγυήσεως Καταθέσεων (στο εξής: FITD).
Το 2014, με την έγκριση της κεντρικής τράπεζας της Ιταλικής Δημοκρατίας, το FITD παρενέβη υπέρ της Tercas καλύπτοντας τα αρνητικά ίδια κεφάλαιά της και χορηγώντας της δύο εγγυήσεις. Εν συνεχεία, η BPB ενεγράφη σε δύο αυξήσεις κεφαλαίου της Tercas.
Με απόφαση της 23ης Δεκεμβρίου 2015 ( 1 ) (στο εξής: απόφαση Tercas), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκρινε ότι η ως άνω παρέμβαση του FITD υπέρ της Tercas, η οποία ανήκε εξ ολοκλήρου στην BPB από την 1η Οκτωβρίου 2015, συνιστούσε κρατική ενίσχυση ασύμβατη με την εσωτερική αγορά κατά την έννοια του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, την οποία έπρεπε να ανακτήσει από τον δικαιούχο της η Ιταλική Δημοκρατία.
Εντούτοις, με απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου της 19ης Μαρτίου 2019 ( 2 ), η οποία επικυρώθηκε κατ’ αναίρεση ( 3 ), η απόφαση Tercas ακυρώθηκε λόγω παραβάσεως του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ.
Με έγγραφο της 28ης Απριλίου 2021, η BPB ζήτησε από την Επιτροπή την αποκατάσταση της ζημίας που ισχυρίζεται ότι υπέστη λόγω της εκδόσεως της αποφάσεως Tercas, υπολογίζοντας ότι η ζημία αυτή ανερχόταν στα 228 εκατομμύρια ευρώ. Δεδομένου ότι η Επιτροπή απέρριψε την αίτηση, η BPB άσκησε αγωγή λόγω εξωσυμβατικής ευθύνης της Ένωσης δυνάμει του άρθρου 340, δεύτερο εδάφιο, ΣΛΕΕ.
Προς στήριξη της αγωγής, η BPB υποστηρίζει ότι η απόφαση Tercas είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της εμπιστοσύνης της πελατείας προς την ενάγουσα, γεγονός που προκάλεσε απώλεια καταθέσεων και πελατείας (διαφυγόν κέρδος), καθώς και προσβολή της φήμης της (ηθική βλάβη), συνεπαγόταν δε δαπάνες για τη λήψη μέτρων τα οποία θα περιόριζαν τα αρνητικά αποτελέσματα της εν λόγω αποφάσεως (θετική ζημία).
Απορρίπτοντας την ως άνω αγωγή, το Γενικό Δικαστήριο διευκρινίζει τις προϋποθέσεις στοιχειοθετήσεως της εξωσυμβατικής ευθύνης της Ένωσης λόγω εσφαλμένης εφαρμογής, εκ μέρους της Επιτροπής, των κανόνων περί κρατικών ενισχύσεων.
Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου
Δεδομένου ότι η Επιτροπή προέβαλε τον ισχυρισμό ότι είχε εκπνεύσει η πενταετής προθεσμία παραγραφής την οποία προβλέπει το άρθρο 46 του Οργανισμού του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής: Οργανισμός του Δικαστηρίου) για την άσκηση αγωγών κατά της Ένωσης λόγω εξωσυμβατικής ευθύνης ( 4 ), το Γενικό Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι αφετηρία της συγκεκριμένης προθεσμίας είναι το χρονικό σημείο κατά το οποίο επήλθε πράγματι η προς αποκατάσταση ζημία.
Επισημαίνοντας ότι η αίτηση αποζημιώσεως που απευθύνθηκε στην Επιτροπή με έγγραφο της 28ης Απριλίου 2021 συνιστά πράξη διακόπτουσα την παραγραφή, το Γενικό Δικαστήριο υπογραμμίζει επίσης ότι, σε περίπτωση διαρκούς ζημίας, η παραγραφή ισχύει για το χρονικό διάστημα που είναι κατά πέντε και πλέον έτη προγενέστερο της ημερομηνίας της πράξεως η οποία διακόπτει την παραγραφή, χωρίς να θίγονται δικαιώματα που γεννήθηκαν κατά τα μεταγενέστερα χρονικά διαστήματα.
Συναφώς, το Γενικό Δικαστήριο διευκρινίζει ότι οι προβαλλόμενες υλικές ζημίες οι οποίες οφείλονται τόσο στην απώλεια άμεσων καταθέσεων όσο και στην απώλεια πελατείας της BPB έχουν διαρκή χαρακτήρα, καθόσον συσσωρεύθηκαν και ανανεώθηκαν κατόπιν της εκδόσεως της αποφάσεως Tercas. Η προβαλλόμενη ηθική βλάβη λόγω προσβολής της φήμης της BPB έχει, και αυτή, διαρκή χαρακτήρα, στο μέτρο που οφείλεται στην απόφαση Tercas, η οποία αρχικώς εκδόθηκε και δημοσιοποιήθηκε με ανακοινωθέν Τύπου και εν συνεχεία δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ως εκ τούτου, η αξίωση αποζημιώσεως της BPB δεν έχει παραγραφεί κατά το μέτρο που αφορά την αποκατάσταση των ζημιών οι οποίες οφείλονται στην απώλεια άμεσων καταθέσεων και πελατείας, καθώς και στην προσβολή της φήμης της, και οι οποίες προκλήθηκαν μετά τις 28 Απριλίου 2016, δηλαδή κατά το χρονικό διάστημα που είναι κατά λιγότερο από πέντε έτη προγενέστερο της από 28 Απριλίου 2021 αιτήσεως αποζημιώσεως.
Όσον αφορά την προβαλλόμενη θετική ζημία που συνίσταται σε επιπλέον δαπάνες στις οποίες υποβλήθηκε η BPB λόγω της λήψεως μέτρων με σκοπό τον περιορισμό των αρνητικών αποτελεσμάτων της αποφάσεως Tercas, το Γενικό Δικαστήριο απορρίπτει τον διαρκή χαρακτήρα πλειόνων ζημιών που προβάλλονται συναφώς, καθόσον επήλθαν πράγματι σε συγκεκριμένη ημερομηνία, τα δε ποσά τους δεν αυξήθηκαν κατ’ αναλογίαν του χρόνου που παρήλθε.
Επί της ουσίας, το Γενικό Δικαστήριο υπενθυμίζει προκαταρκτικώς ότι η εξωσυμβατική ευθύνη της Ένωσης θεμελιώνεται εφόσον συντρέχουν σωρευτικώς τρεις προϋποθέσεις, συγκεκριμένα δε η κατάφωρη παράβαση κανόνα δικαίου που απονέμει δικαιώματα στους ιδιώτες, το υποστατό της ζημίας και η ύπαρξη άμεσης αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της παραβάσεως και της προκληθείσας ζημίας.
Όσον αφορά την πρώτη από τις ανωτέρω προϋποθέσεις, το Γενικό Δικαστήριο επισημαίνει, αφενός, ότι η πλάνη κατά την εφαρμογή του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ στην οποία υπέπεσε η Επιτροπή με την απόφαση Tercas συνιστά παράβαση κανόνα ο οποίος αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες, όπως είναι η BPB. Πράγματι, το άρθρο 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, καθόσον ορίζει την έννοια της ασύμβατης με την εσωτερική αγορά κρατικής ενισχύσεως προκειμένου να διασφαλίσει τον θεμιτό ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων των κρατών μελών, αποσκοπεί στην προστασία των συμφερόντων των ιδιωτών, ιδίως δε των επιχειρήσεων. Επιπλέον, η εφαρμογή της έννοιας της ενισχύσεως κατά το άρθρο 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ συνδέεται στενά με την εφαρμογή του άρθρου 108, παράγραφος 3, ΣΛΕΕ, το οποίο επιβάλλει την υποχρέωση κοινοποιήσεως των μέτρων ενισχύσεως και την απαγόρευση εφαρμογής τους πριν από την ολοκλήρωση της διαδικασίας προηγούμενου ελέγχου από την Επιτροπή. Δεδομένου ότι η τελευταία αυτή διάταξη έχει άμεσο αποτέλεσμα, οι ιδιώτες μπορούν να την επικαλούνται προκειμένου να προβάλλουν τα δικαιώματά τους τα οποία απορρέουν από την εφαρμογή της. Ακριβώς, όμως, με σκοπό την εφαρμογή της έννοιας της κρατικής ενισχύσεως, η οποία προβλέπεται στο άρθρο 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, ανατίθεται στην Επιτροπή, βάσει του άρθρου 108 ΣΛΕΕ, η εξουσία να αποφαίνεται επί του ζητήματος αν οι κρατικές ενισχύσεις συμβιβάζονται με την εσωτερική αγορά. Επιπλέον, η εκ μέρους της Επιτροπής εφαρμογή του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ μπορεί να προσβληθεί ενώπιον των δικαιοδοτικών οργάνων της Ένωσης από τους δικαιούχους της ενισχύσεως, από τους ανταγωνιστές τους, καθώς και από τα κράτη μέλη.
Όσον αφορά την ύπαρξη κατάφωρης παραβάσεως, το Γενικό Δικαστήριο επισημαίνει, αφετέρου, ότι, κατά τη νομολογία, λαμβάνεται ιδίως υπόψη η πολυπλοκότητα των προς ρύθμιση καταστάσεων, οι δυσχέρειες εφαρμογής ή ερμηνείας των σχετικών διατάξεων και, ειδικότερα, το εύρος του περιθωρίου εκτιμήσεως που διαθέτει η αρχή που εξέδωσε την αμφισβητουμένη πράξη. Όταν το θεσμικό όργανο της Ένωσης διαθέτει ευρεία διακριτική ευχέρεια, το καθοριστικής σημασίας κριτήριο προκειμένου να γίνει δεκτό ότι υφίσταται κατάφωρη παράβαση συνίσταται στην εκ μέρους του οικείου θεσμικού οργάνου πρόδηλη και σοβαρή υπέρβαση των ορίων της διακριτικής του ευχέρειας.
Λαμβανομένων υπόψη των ανωτέρω κριτηρίων, το Γενικό Δικαστήριο επισημαίνει ότι η παράβαση του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ στην οποία υπέπεσε η Επιτροπή με την απόφαση Tercas, μολονότι διαπιστώθηκε με τις αποφάσεις του Γενικού Δικαστηρίου και του Δικαστηρίου, δεν χαρακτηρίζεται άνευ ετέρου ως κατάφωρη εξ αυτού του λόγου. Υπενθυμίζοντας ότι η πλάνη στην οποία υπέπεσε η Επιτροπή αφορούσε την εξέταση των στοιχείων που ελήφθησαν υπόψη για να αποδειχθεί η συμμετοχή των ιταλικών δημόσιων αρχών στην παρέμβαση του FITD, το Γενικό Δικαστήριο τονίζει, επιπλέον, ότι η Επιτροπή έπρεπε να εφαρμόσει την έννοια της κρατικής ενισχύσεως, κατά το άρθρο 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, εντός ιδιαιτέρως περίπλοκου νομικού και πραγματικού πλαισίου. Το γεγονός δε ότι, υπό τις περιστάσεις αυτές, η Επιτροπή δεν απέδειξε επαρκώς κατά νόμον τη δυνατότητα καταλογισμού της παρεμβάσεως του FITD στο Δημόσιο δεν αρκεί προκειμένου η συγκεκριμένη πλάνη να χαρακτηρισθεί ως πρόδηλη και σοβαρή υπέρβαση των ορίων της διακριτικής ευχέρειας της Επιτροπής. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή δεν υπέπεσε σε κατάφωρη παράβαση όσον αφορά την παράβαση του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ.
Το Γενικό Δικαστήριο εξετάζει εν συνεχεία την προϋπόθεση περί υπάρξεως άμεσης αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της εκ μέρους της Επιτροπής παραβάσεως του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ και της προβαλλόμενης από την BPB ζημίας. Συναφώς, επισημαίνει ότι, ακόμη και αν η απόφαση Tercas μπορεί να συνέβαλε σε ορισμένο βαθμό στη διαδικασία απώλειας εμπιστοσύνης της πελατείας της BPB, η συγκεκριμένη απώλεια προκλήθηκε και από άλλους παράγοντες, με συνέπεια ότι η εν λόγω απόφαση δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως η άμεση και καθοριστική αιτία της προβαλλόμενης ζημίας. Ως εκ τούτου, η BPB δεν απέδειξε την ύπαρξη σχέσεως αιτίου προς αιτιατό μεταξύ της φερόμενης ως παράνομης συμπεριφοράς της Επιτροπής και της προβαλλομένης ζημίας.
Συνεπώς, το Γενικό Δικαστήριο αποφαίνεται ότι, όσον αφορά τις μη παραγραφείσες ζημίες των οποίων την αποκατάσταση ζητεί η BPB, δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις θεμελιώσεως της εξωσυμβατικής ευθύνης της Ένωσης που αφορούν, αφενός, την ύπαρξη κατάφωρης παραβάσεως και, αφετέρου, την ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της προσαπτόμενης συμπεριφοράς και της προβαλλόμενης ζημίας.
Υπό τις συνθήκες αυτές, η αγωγή της BPB απορρίπτεται, χωρίς να απαιτείται να εξετασθεί η σχετική με το υποστατό της ζημίας προϋπόθεση της εξωσυμβατικής ευθύνης της Ένωσης.
( 1 ) Απόφαση (ΕΕ) 2016/1208 της Επιτροπής, της 23ης Δεκεμβρίου 2015, σχετικά με την κρατική ενίσχυση SA.39451 (2015/C) (πρώην 2015/NN) που έθεσε σε εφαρμογή η Ιταλία υπέρ της Banca Tercas (EE 2016, L 203, σ. 1).
( 2 ) Απόφαση της 19ης Μαρτίου 2019, Ιταλία κ.λπ. κατά Επιτροπής (T‑98/16, T‑196/16 και T‑198/16, EU:T:2019:167).
( 3 ) Απόφαση της 2ας Μαρτίου 2021, Επιτροπή κατά Ιταλίας κ.λπ. (C‑425/19 P, EU:C:2021:154).
( 4 ) Κατά το άρθρο 53, πρώτο εδάφιο, του Οργανισμού του Δικαστηρίου, το άρθρο 46 του ίδιου Οργανισμού εφαρμόζεται στη διαδικασία ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου.