1. 

Οι παρούσες αιτήσεις προδικαστικής απόφασης αφορούν την ερμηνεία του άρθρου 7 της οδηγίας 2003/88/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 4ης Νοεμβρίου 2003, σχετικά με ορισμένα στοιχεία της οργάνωσης του χρόνου εργασίας ( 2 ), καθώς και του άρθρου 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( 3 ).

2. 

Οι αιτήσεις αυτές υποβλήθηκαν στο πλαίσιο δύο ένδικων διαφορών μεταξύ, αφενός, της Maria Elisabeth Bauer και της Martina Broßonn και, αφετέρου, των πρώην εργοδοτών των θανόντων συζύγων τους, ήτοι, αντιστοίχως, του Stadt Wuppertal (Γερμανία) και του Volker Willmeroth, ως ιδιοκτήτη της επιχείρησης TWI Technische Wartung und Instandsetzung Volker Willmeroth e. K. (στο εξής: V. Willmeroth), με αντικείμενο την άρνηση των τελευταίων να καταβάλουν στις πρώτες χρηματική αποζημίωση για ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών την οποία δεν έλαβαν οι σύζυγοί τους πριν από τον θάνατό τους.

3. 

Το εργατικό δίκαιο αποτελεί αναμφίβολα έναν από τους κύριους τομείς όπου είναι δυνατή η επίκληση, στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών, των κανόνων που θεσπίζει η Ένωση ( 4 ).

4. 

Ταυτόχρονα, η έλλειψη οριζόντιου άμεσου αποτελέσματος των οδηγιών, η οποία απορρέει από πάγια νομολογία του Δικαστηρίου ( 5 ), μπορεί να θεωρηθεί παράγοντας ικανός να πλήξει την αποτελεσματικότητα των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων στις διαφορές τις οποίες καλούνται να λύσουν τα εθνικά δικαστήρια ( 6 ).

5. 

Το μειονέκτημα αυτό μπορεί όμως να αμβλυνθεί, ή ακόμη και να εξαλειφθεί, όταν διάταξη του δικαίου της Ένωσης ανήκουσα στο πρωτογενές δίκαιο, και ειδικότερα διάταξη του Χάρτη, πληροί τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να είναι δυνατή η απευθείας επίκλησή της στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών.

6. 

Όπως άλλα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα που αναγνωρίζονται από τον Χάρτη, το δικαίωμα κάθε εργαζομένου σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων αποδοχών, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, αποσκοπεί στη ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων οι οποίες είναι, σε μεγάλο μέρος, σχέσεις ιδιωτικού δικαίου. Λαμβανομένης υπόψη, αφενός, της προπαρατεθείσας πάγιας νομολογίας του Δικαστηρίου σχετικά με την έλλειψη οριζόντιου άμεσου αποτελέσματος των οδηγιών, οι οποίες είναι πολυάριθμες στο πεδίο του κοινωνικού δικαίου της Ένωσης, και, αφετέρου, της πρόσφατης νομολογίας του Δικαστηρίου η οποία φαίνεται να είναι ευνοϊκή όσον αφορά τη δυνατότητα απευθείας επίκλησης, στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών, των διατάξεων του Χάρτη που έχουν επιτακτικό χαρακτήρα και αυτάρκεια ( 7 ), ουδόλως προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το Δικαστήριο κλήθηκε να απαντήσει στο ερώτημα αν μπορεί να γίνει απευθείας επίκληση του άρθρου 31, παράγραφος 2, του Χάρτη στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί η εφαρμογή εθνικών διατάξεων που είναι αντίθετες προς την εν λόγω διάταξη.

7. 

Το σημείο εκκίνησης της σχετικής ανάλυσης είναι, κατά τη γνώμη μου, η παραδοχή ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα που αναγνωρίζονται από τον Χάρτη πρέπει, κατ’ αρχήν, προκειμένου να μην καταστούν κενό γράμμα, να μπορούν να τύχουν προστασίας και, συνεπώς, να μπορούν να τύχουν απευθείας επίκλησης ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων. Πάντως, πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο βαθμός κατά τον οποίο όλες οι διατάξεις του Χάρτη μπορούν να τύχουν επικλήσεως ενώπιον δικαστηρίου δεν είναι ο ίδιος για τις διατάξεις αυτές. Συνεπώς, όταν το Δικαστήριο καλείται να κρίνει αν είναι ή όχι δυνατή η απευθείας επίκληση διάταξης του Χάρτη ενώπιον εθνικού δικαστηρίου, προκειμένου να αποκλειστεί η εφαρμογή αντίθετων εθνικών διατάξεων, οφείλει να λάβει υπόψη το γράμμα της διάταξης αυτής, ερμηνευόμενο υπό το πρίσμα των σχετικών επεξηγήσεων ( 8 ).

8. 

Οι υπό κρίση υποθέσεις θα μου δώσουν κυρίως τη δυνατότητα, στις αναλύσεις που ακολουθούν, να εκθέσω τους λόγους για τους οποίους θεωρώ ότι το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη πληροί τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να είναι δυνατή η απευθείας επίκλησή του στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί η εφαρμογή αντίθετων εθνικών διατάξεων.

9.

Κατά το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, «[κ]άθε εργαζόμενος έχει δικαίωμα […] σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών».

10.

Το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88, το οποίο επιγράφεται «Ετήσια άδεια», έχει ως εξής:

«1.   Τα κράτη μέλη θεσπίζουν τα αναγκαία μέτρα ώστε να παρέχεται σε όλους τους εργαζομένους ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών διάρκειας τουλάχιστον τεσσάρων εβδομάδων, σύμφωνα με τους όρους που προβλέπουν οι εθνικές νομοθεσίες ή/και πρακτικές για την απόκτηση του σχετικού δικαιώματος και τη χορήγηση της άδειας.

2.   Η ελάχιστη περίοδος ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών μπορεί να αντικαθίσταται από χρηματική αποζημίωση μόνον σε περίπτωση τερματισμού της εργασιακής σχέσης.»

11.

Το άρθρο 17 της οδηγίας αυτής προβλέπει ότι τα κράτη μέλη μπορούν να παρεκκλίνουν από ορισμένες διατάξεις της. Εντούτοις, δεν επιτρέπεται παρέκκλιση από το άρθρο 7 της οδηγίας.

12.

Το άρθρο 7, παράγραφος 4, του Bundesurlaubsgesetz (ομοσπονδιακού νόμου περί αδειών) ( 9 ), της 8ης Ιανουαρίου 1963, υπό τη μορφή που έλαβε στις 7 Μαΐου 2002 ( 10 ), ορίζει τα εξής:

«Εάν η άδεια δεν μπορεί πλέον να χορηγηθεί εν όλω ή εν μέρει, λόγω λύσεως της σχέσεως εργασίας, τότε πρέπει να καταβληθεί αντίστοιχη αντισταθμιστική αποζημίωση.»

13.

Το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του Bürgerliches Gesetzbuch (γερμανικού αστικού κώδικα) ( 11 ), επιγραφόμενο «Kαθολική διαδοχή», ορίζει τα εξής:

«Κατά τον θάνατο ενός προσώπου (επαγωγή κληρονομίας), η περιουσία του ως σύνολο (κληρονομία) περιέρχεται σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα (κληρονόμους).»

14.

Η Μ. Ε. Bauer είναι η μοναδική κληρονόμος του συζύγου της, ο οποίος απεβίωσε στις 20 Δεκεμβρίου 2010 και απασχολούνταν από τον Stadt Wuppertal, που είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου. Ο Stadt Wuppertal απέρριψε την αίτηση της Μ. Ε. Bauer για την καταβολή αποζημίωσης ύψους 5857,75 ευρώ η οποία αντιστοιχούσε σε ετήσια άδεια 25 ημερών την οποία ο σύζυγός της δικαιούνταν και δεν είχε λάβει έως την ημερομηνία του θανάτου του.

15.

Η M. Broßonn είναι η μοναδική κληρονόμος του συζύγου της, ο οποίος απασχολούνταν από τον V. Willmeroth από τον Απρίλιο του 2003 και o οποίος απεβίωσε στις 4 Ιανουαρίου 2013, ενώ από τον Ιούλιο του 2012 είχε καταστεί λόγω ασθένειας ανίκανος προς εργασία. Ο V. Willmeroth απέρριψε την αίτηση της M. Broßonn για την καταβολή αποζημίωσης ύψους 3702,72 ευρώ η οποία αντιστοιχούσε σε ετήσια άδεια 32 ημερών την οποία ο σύζυγός της, που είχε δικαίωμα ετήσιας άδειας 35 ημερών, δικαιούνταν και δεν είχε λάβει έως την ημερομηνία του θανάτου του.

16.

Η Μ. Ε. Bauer και η Μ. Broßonn άσκησαν αγωγή, η κάθε μία για τη δική της αξίωση, ενώπιον του αρμόδιου Arbeitsgericht (δικαστηρίου εργατικών διαφορών, Γερμανία) με αίτημα την καταβολή των εν λόγω αποζημιώσεων. Οι αγωγές αυτές έγιναν δεκτές και, εν συνεχεία, οι εφέσεις που ασκήθηκαν κατά των πρωτόδικων αποφάσεων από τον Stadt Wuppertal και τον V. Willmeroth απορρίφθηκαν από το αρμόδιο Landesarbeitsgericht (δευτεροβάθμιο δικαστήριο εργατικών διαφορών, Γερμανία). Ο Stadt Wuppertal και ο V. Willmeroth άσκησαν κατά των εν λόγω αποφάσεων αναιρέσεις ενώπιον του Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου Εργατικών Διαφορών, Γερμανία).

17.

Στις αποφάσεις περί παραπομπής που εκδόθηκαν σε κάθε μία από τις δυο αυτές υποθέσεις, το αιτούν δικαστήριο υπενθυμίζει ότι το Δικαστήριο έχει ήδη κρίνει, στην απόφασή του της 12ης Ιουνίου 2014, Bollacke (C‑118/13, στο εξής: απόφαση Bollacke, EU:C:2014:1755), ότι το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνικές νομοθεσίες ή πρακτικές οι οποίες προβλέπουν ότι το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών αποσβέννυται, χωρίς να γεννάται δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για τις μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών, όταν η σχέση εργασίας λύεται λόγω του θανάτου του εργαζομένου. Το αιτούν δικαστήριο διερωτάται, ωστόσο, αν ισχύει το ίδιο όταν το εθνικό δίκαιο δεν επιτρέπει να καταστεί ένα τέτοιο δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης μέρος της κληρονομιαίας περιουσίας. Ερμηνευόμενα συνδυαστικά, το άρθρο 7, παράγραφος 4, του BUrlG και το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του BGB έχουν, πράγματι, ως συνέπεια ότι το δικαίωμα άδειας του θανόντος αποσβέννυται με τον θάνατό του, οπότε δεν μπορεί να μετατραπεί σε δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης ούτε να αποτελέσει μέρος της κληρονομιαίας περιουσίας. Το αιτούν δικαστήριο διευκρινίζει, συναφώς, ότι οποιαδήποτε άλλη ερμηνεία των εν λόγω διατάξεων θα ήταν contra legem και, συνεπώς, δεν μπορεί να γίνει δεκτή.

18.

Επιπλέον, δεδομένου ότι το Δικαστήριο έχει δεχθεί ότι το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών μπορεί να αποσβεστεί μετά την πάροδο δεκαπέντε μηνών από το τέλος του έτους αναφοράς, καθόσον δεν ανταποκρίνεται πλέον στον σκοπό του ο οποίος συνίσταται στην παροχή στον εργαζόμενο της δυνατότητας να αναπληρώσει τις δυνάμεις του και να έχει στη διάθεσή του ένα χρονικό διάστημα χαλάρωσης και ψυχαγωγίας ( 12 ) και καθόσον ο σκοπός αυτός δεν μπορεί πλέον να επιτευχθεί άπαξ επήλθε ο θάνατος του ενδιαφερομένου, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται αν πράγματι αποκλείεται η απόσβεση του δικαιώματος ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών ή χρηματικής αποζημίωσης για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών ή αν πρέπει να θεωρηθεί ότι το δικαίωμα σε ελάχιστη περίοδο ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών που κατοχυρώνεται στην οδηγία 2003/88 και στον Χάρτη έχει επίσης ως σκοπό να διασφαλίσει την προστασία των κληρονόμων του θανόντος εργαζομένου.

19.

Στο πλαίσιο αυτό, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται αν το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 και το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη μπορούν αυτοτελώς να θεμελιώσουν υποχρέωση του εργοδότη για καταβολή χρηματικής αποζημίωσης στους κληρονόμους του εργαζομένου. Σημειώνοντας ότι η υπόθεση Willmeroth (C‑570/16) αφορά διαφορά μεταξύ δύο ιδιωτών, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται επιπλέον αν το ενδεχόμενο άμεσο αποτέλεσμα των διατάξεων αυτών έχει επίσης οριζόντιο χαρακτήρα.

20.

Υπό τις περιστάσεις αυτές, το Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακό Δικαστήριο Εργατικών Διαφορών) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να θέσει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα. Το πρώτο ερώτημα είναι πανομοιότυπο, στις υποθέσεις Bauer (C‑569/16) και Willmeroth (C‑570/16), ενώ το δεύτερο τίθεται μόνο στο πλαίσιο της υπόθεσης Willmeroth (C‑570/16):

21.

Με το πρώτο ερώτημά του, του οποίου η διατύπωση είναι πανομοιότυπη στις δύο συνεκδικαζόμενες υποθέσεις Bauer (C‑569/16) και Willmeroth (C‑570/16), το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνικές νομοθεσίες ή πρακτικές, όπως οι επίμαχες στις κύριες δίκες, οι οποίες προβλέπουν ότι, όταν η σχέση εργασίας λύεται λόγω του θανάτου του εργαζομένου, το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών αποσβέννυται, χωρίς να γεννάται δικαίωμα χρηματικής αποζημιώσεως για τις μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών και οι οποίες, συνεπώς, καθιστούν αδύνατη την καταβολή τέτοιας αποζημίωσης στους κληρονόμους του θανόντος.

22.

Σε περίπτωση καταφατικής απάντησης στο πρώτο αυτό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί εν συνεχεία να διευκρινιστεί αν ο κληρονόμος του θανόντος εργαζομένου μπορεί να επικαλεστεί απευθείας το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 ή το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη κατά του εργοδότη, είτε αυτός είναι πρόσωπο δημοσίου είτε ιδιωτικού δικαίου, προκειμένου να του καταβληθεί χρηματική αποζημίωση για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών.

23.

Υπενθυμίζεται ότι, στην απόφαση Bollacke, το Δικαστήριο ήδη έκρινε, αναφορικά με τις ίδιες διατάξεις του γερμανικού δικαίου, ότι το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνικές νομοθεσίες ή πρακτικές, όπως οι επίμαχες στην κύρια δίκη, οι οποίες προβλέπουν ότι το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών αποσβέννυται, χωρίς να γεννάται δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για τις μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών, όταν η σχέση εργασίας λύεται λόγω θανάτου του εργαζομένου.

24.

Το αιτούν δικαστήριο θεωρεί ωστόσο ότι το Δικαστήριο δεν αποφάνθηκε επί του ζητήματος αν το δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης αποτελεί μέρος της κληρονομιαίας περιουσίας ακόμη και όταν τούτο αποκλείεται από τους εθνικούς κανόνες κληρονομικού δικαίου. Κατά την ερμηνεία του αιτούντος δικαστηρίου, από το γερμανικό δίκαιο προκύπτει ότι το δικαίωμα άδειας του θανόντος αποσβέστηκε με τον θάνατό του και, συνεπώς, δεν ήταν δυνατόν μετά τον θάνατό του να μετατραπεί σε δικαίωμα αποζημίωσης κατά την έννοια του άρθρου 7, παράγραφος 4, του BUrlG, με αποτέλεσμα το δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για τις μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών να μην μπορεί να καταστεί μέρος της κληρονομιαίας περιουσίας με βάση το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του BGB. Συνεπώς, το άρθρο 7, παράγραφος 4, του BUrlG, σε συνδυασμό με το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του BGB, δεν μπορεί να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι τα δικαιώματα άδειας εργαζομένου που αποβιώνει κατά τη διάρκεια της εργασιακής σχέσης μεταβιβάζονται στους κληρονόμους του. Πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για το καθεστώς που ισχύει στο γερμανικό δίκαιο σύμφωνα με τη νομολογία του Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου Εργατικών Διαφορών), όπως προκύπτει από τις παραπομπές που το εν λόγω δικαστήριο κάνει στις δικές του αποφάσεις ( 13 ).

25.

Επιπλέον, το εν λόγω δικαστήριο δεν αποκλείει το ενδεχόμενο η νομολογία του Δικαστηρίου σχετικά με το δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών σε περίπτωση θανάτου του εργαζομένου να εξελιχθεί με βάση την αντίληψη ότι η δυνατότητα του κληρονόμου του εργαζομένου να λάβει μια τέτοια αποζημίωση δεν στοιχεί με τον σκοπό που το Δικαστήριο έχει αναγνωρίσει στην ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών ( 14 ).

26.

Κατά τη γνώμη μου, τα στοιχεία αυτά δεν είναι ικανά να κλονίσουν τη λύση την οποία το Δικαστήριο υιοθέτησε με την απόφαση Bollacke.

27.

Όλως αντιθέτως, καθόσον διαφορετικά θα στερούνταν αποτελέσματος κατά την εφαρμογή της, η λύση αυτή συνεπάγεται αναγκαστικά τη μεταβίβαση μέσω κληρονομικής διαδοχής, στους κληρονόμους του θανόντος εργαζομένου, του δικαιώματος χρηματικής αποζημίωσης για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών. Με άλλα λόγια, εφόσον το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών και το δικαίωμα αντίστοιχης αποζημίωσης αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου δικαιώματος ( 15 ), ότι η χρηματική αποζημίωση για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών σκοπό έχει να αντισταθμίσει την αδυναμία του εργαζομένου να απολαύσει πραγματικά το δικαίωμά του για ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών ( 16 ) και είναι αναγκαία για τη διασφάλιση της πρακτικής αποτελεσματικότητας του δικαιώματος αυτού ( 17 ), καθώς και ότι, συνεπώς, το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών δεν αποσβέννυται με τον θάνατο του εργαζόμενου ( 18 ), πρέπει κατ’ ανάγκη να συναχθεί εξ αυτών ότι οι κληρονόμοι του τελευταίου πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να επικαλεστούν το δικαίωμα του εν λόγω εργαζομένου σε ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών, και τούτο υπό τη μορφή χρηματικής αποζημίωσης. Αντίθετη λύση θα οδηγούσε στο να στερηθεί αναδρομικά ο θανών εργαζόμενος το δικαίωμά του για ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών, και μάλιστα για λόγο που συνιστά «ένα τυχαίο γεγονός, το οποίο δεν υπόκειται στον έλεγχο ούτε του εργαζομένου ούτε του εργοδότη» ( 19 ).

28.

Εξάλλου, διάφορα στοιχεία δείχνουν ότι το Δικαστήριο, στην απόφαση Bollacke, έλαβε υπόψη την πτυχή κληρονομικού δικαίου που έχει η λύση την οποία υιοθέτησε.

29.

Πρέπει συναφώς να σημειωθεί ότι στο τμήμα της απόφασης Bollacke που αφορά το γερμανικό δίκαιο παρατέθηκε τόσο το άρθρο 7, παράγραφος 4, του BUrlG όσο και το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του BGB. Συνεπώς, οι εθνικές νομοθεσίες για τις οποίες κάνει λόγο το διατακτικό της εν λόγω απόφασης αντιστοιχούν στις δύο αυτές διατάξεις ( 20 ).

30.

Εξάλλου, από την περιγραφή των πραγματικών περιστατικών στην απόφαση Bollacke προκύπτει ότι το Δικαστήριο είχε πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι η διαφορά της κύριας δίκης απέρρεε από την απόρριψη από τον εργοδότη της αίτησης της G. Bollacke για την καταβολή χρηματικής αποζημίωσης για ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών που δεν είχε λάβει ο σύζυγός της, με την αιτιολογία ότι είχε αμφιβολίες ως προς το αν πρόκειται για δικαίωμα δυνάμενο να μεταβιβασθεί κληρονομικώς ( 21 ).

31.

Επιπλέον, κατά την έκδοση της απόφασης Bollacκe ήταν ήδη σαφές ότι ετίθετο υπό αμφισβήτηση η νομολογία του Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου Εργατικών Διαφορών) κατά την οποία δεν γεννάται δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών που δεν είχαν ληφθεί κατά τη λύση της σχέσεως εργασίας, όταν η σχέση αυτή λύεται λόγω θανάτου του εργαζομένου. Το Landesarbeitsgericht Hamm (δευτεροβάθμιο δικαστήριο εργατικών διαφορών του Hamm, Γερμανία) είχε διατυπώσει αμφιβολίες ως προς το βάσιμο της εθνικής αυτής νομολογίας με γνώμονα τη νομολογία του Δικαστηρίου σχετικά με το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 ( 22 ).

32.

Τέλος, από τη διατύπωση του δεύτερου προδικαστικού ερωτήματος του Landesarbeitsgericht Hamm (δευτεροβάθμιου δικαστηρίου εργατικών διαφορών του Hamm) απέρρεε ρητώς το ζήτημα αν το δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών συνδέεται με το πρόσωπο του εργαζομένου, κατά τέτοιον τρόπο ώστε μόνον αυτός να μπορεί να το προβάλει για να μπορέσουν να υλοποιηθούν, έστω και σε μεταγενέστερο χρόνο, οι συνδεόμενοι με τη χορήγηση της ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών σκοποί ανάπαυσης και χαλάρωσης.

33.

Από τις διαπιστώσεις αυτές συνάγω ότι οι προβληματισμοί που βρίσκονται στη βάση των παρουσών αιτήσεων προδικαστικής απόφασης υπήρχαν ήδη στην υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Bollacke. Συνεπώς, το Δικαστήριο, όταν εξέδωσε την απόφασή του, έλαβε υπόψη την πτυχή κληρονομικού δικαίου στην υπόθεση αυτή.

34.

Επομένως, πρέπει να επιβεβαιωθεί η ερμηνεία την οποία το Δικαστήριο υιοθέτησε στην απόφαση Bollacke, δηλαδή ότι το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνικές νομοθεσίες ή πρακτικές, όπως οι επίμαχες στις κύριες δίκες, οι οποίες προβλέπουν ότι, όταν η σχέση εργασίας λύεται λόγω θανάτου του εργαζομένου, το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών αποσβέννυται, χωρίς να γεννάται δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για τις μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών, και οι οποίες συνεπώς καθιστούν αδύνατη την καταβολή τέτοιας αποζημίωσης στους κληρονόμους του θανόντος.

35.

Στο σημείο αυτό, πρέπει να προσδιοριστούν οι συνέπειες τις οποίες το αιτούν δικαστήριο πρέπει να συναγάγει από την ανωτέρω διαπίστωση της ασυμβατότητας μεταξύ του άρθρου 7 της οδηγίας 2003/88 και του επίμαχου εθνικού δικαίου στο πλαίσιο των διαφορών των οποίων έχει επιληφθεί.

36.

Όσον αφορά, πρώτον, την υποχρέωση των εθνικών δικαστηρίων να προσπαθούν να προβούν σε «συγκεραστική ερμηνεία» χάρη στη δυνατότητα επίκλησης της σύμφωνης με το δίκαιο της Ένωσης ερμηνείας με σκοπό την «εξουδετέρωση της ασυμβατότητας» που έχει διαπιστωθεί ( 23 ), πρέπει να σημειωθεί ότι το Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακό Δικαστήριο Εργατικών Διαφορών) δήλωσε ότι αδυνατεί να ερμηνεύσει το άρθρο 7, παράγραφος 4, του BUrlG και το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του BGB κατά τρόπο σύμφωνο με το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88, όπως αυτό έχει ερμηνευθεί από το Δικαστήριο. Το αιτούν δικαστήριο εκτιμά συνεπώς ότι βρίσκεται προ του ορίου που η contra legem ερμηνεία θέτει στην υποχρέωση σύμφωνης ερμηνείας, υπενθυμίζοντας ότι η εκτίμηση αυτή ανήκει αποκλειστικά στα εθνικά δικαστήρια ( 24 ).

37.

Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι το Δικαστήριο έχει κατ’ επανάληψη κρίνει ότι «η υποχρέωση την οποία υπέχουν τα κράτη μέλη από συγκεκριμένη οδηγία προς επίτευξη του προβλεπόμενου από αυτήν αποτελέσματος όσο και το καθήκον τους να λάβουν όλα τα γενικά ή ειδικά μέτρα που είναι κατάλληλα να διασφαλίσουν την εκπλήρωση της ως άνω υποχρέωσης επιβάλλονται σε όλες τις αρχές των κρατών μελών, περιλαμβανομένων και των δικαιοδοτικών αρχών, εντός των ορίων των αρμοδιοτήτων τους» ( 25 ).

38.

Κατά το Δικαστήριο, «[σ]υνεπώς, κατά την εφαρμογή του εσωτερικού δικαίου, τα εθνικά δικαστήρια τα οποία καλούνται να το ερμηνεύσουν οφείλουν να λάβουν υπόψη όλους τους κανόνες του και να εφαρμόσουν τις αναγνωριζόμενες από αυτό μεθόδους ερμηνείας προκειμένου να το ερμηνεύσουν, στο μέτρο του δυνατού, σύμφωνα με το γράμμα και με τον σκοπό της επίμαχης οδηγίας ώστε να επιτευχθεί το αποτέλεσμα που η ίδια ορίζει, και να συμμορφωθούν έτσι με το άρθρο 288, τρίτο εδάφιο, ΣΛΕΕ» ( 26 ).

39.

Βέβαια, το Δικαστήριο έχει δεχθεί «ορισμένα όρια στην αρχή της σύμφωνης ερμηνείας του εθνικού δικαίου. Ειδικότερα, η υποχρέωση του εθνικού δικαστή να ανατρέχει στο δίκαιο της Ένωσης όποτε ερμηνεύει και εφαρμόζει τους κρίσιμους κανόνες του εσωτερικού δικαίου οριοθετείται από τις γενικές αρχές του δικαίου και δεν είναι δυνατό να αποτελέσει έρεισμα για μια contra legem ερμηνεία της εθνικής νομοθεσίας» ( 27 ).

40.

Ωστόσο, στο πλαίσιο αυτό, το Δικαστήριο έχει διευκρινίσει ότι «η απαίτηση σύμφωνης ερμηνείας περιλαμβάνει και την υποχρέωση των εθνικών δικαστηρίων να τροποποιούν, αν παρίσταται ανάγκη, την πάγια νομολογία τους σε περίπτωση που αυτή στηρίζεται σε ερμηνεία του εσωτερικού δικαίου η οποία δεν συμβιβάζεται με τους σκοπούς της εκάστοτε οδηγίας» ( 28 ).

41.

Επομένως, κατά το Δικαστήριο, εθνικό δικαστήριο δεν δύναται να κρίνει βάσιμα ότι αδυνατεί να ερμηνεύσει εθνική διάταξη κατά τρόπο σύμφωνο με το δίκαιο της Ένωσης για τον λόγο και μόνον ότι το ίδιο την ερμηνεύει παγίως κατά τρόπο που δεν είναι συμβατός με το δίκαιο αυτό ( 29 ).

42.

Όπως προκύπτει από αυτή την υπόμνηση της νομολογίας του Δικαστηρίου, στο αιτούν δικαστήριο εναπόκειται να εξακριβώσει αν οι επίμαχες στις κύριες δίκες διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας, ήτοι το άρθρο 7, παράγραφος 4, του BUrlG και το άρθρο 1922, παράγραφος 1, του BGB, επιδέχονται ερμηνεία που να είναι σύμφωνη με την οδηγία 2003/88. Συναφώς, το αιτούν δικαστήριο θα πρέπει να λάβει υπόψη το γεγονός ότι, αφενός, οι εν λόγω εθνικές διατάξεις είναι διατυπωμένες κατά τρόπο σχετικά ευρύ και γενικό ( 30 ) και, αφετέρου, ότι, όπως φαίνεται να απορρέει από τις ίδιες τις αποφάσεις περί παραπομπής, η ασυμβατότητα του εθνικού δικαίου με το δίκαιο της Ένωσης στηρίζεται στην ερμηνεία των εν λόγω διατάξεων από το Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακό Δικαστήριο Εργατικών Διαφορών) ( 31 ). Επομένως, φαίνεται ότι, λόγω της ερμηνείας που το Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακό Δικαστήριο Εργατικών Διαφορών) δίνει στις επίμαχες στις κύριες δίκες εθνικές διατάξεις, ο εργαζόμενος στερείται, εξαιτίας του θανάτου του, τη χρηματική αξίωση την οποία εμπεριέχει το δικαίωμά του για ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών και η οποία έχει ως σκοπό να αποζημιώσει τον εργαζόμενο για το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να απολαύσει το εν λόγω δικαίωμα πριν λυθεί η εργασιακή του σχέση.

43.

Δεύτερον, σε περίπτωση που το εν λόγω δικαστήριο εξακολουθήσει να θεωρεί ότι αδυνατεί να ερμηνεύσει το εθνικό δίκαιο κατά τρόπο που θα ήταν σύμφωνος με το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88, θα πρέπει να εξεταστεί αν το άρθρο αυτό έχει άμεσο αποτέλεσμα και, σε περίπτωση καταφατικής απάντησης, αν η Μ. Ε. Bauer και η M. Broßonn μπορούν να το επικαλεστούν κατά των αντίστοιχων εργοδοτών των θανόντων συζύγων τους.

44.

Συναφώς, από πάγια νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι, «σε κάθε περίπτωση κατά την οποία οι διατάξεις οδηγίας είναι, από απόψεως του περιεχομένου τους, απαλλαγμένες αιρέσεων και αρκούντως ακριβείς, οι ιδιώτες μπορούν να τις επικαλούνται έναντι του κράτους μέλους ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων, είτε σε περίπτωση κατά την οποία το κράτος μέλος αυτό παρέλειψε να τις μεταφέρει εμπροθέσμως στην εσωτερική έννομη τάξη είτε σε περίπτωση κατά την οποία τις μετέφερε στην εσωτερική έννομη τάξη πλημμελώς» ( 32 ).

45.

Στην απόφασή του της 24ης Ιανουαρίου 2012, Dominguez ( 33 ), το Δικαστήριο έκρινε ότι το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 πληροί τα κριτήρια αυτά, «δεδομένου ότι, με σαφείς όρους, επιβάλλει στα κράτη μέλη συγκεκριμένη υποχρέωση αποτελέσματος που δεν υπόκειται σε καμία αίρεση όσον αφορά την εφαρμογή του κανόνα τον οποίο θέτει και ο οποίος συνίσταται στην παροχή σε όλους τους εργαζομένους δικαιώματος ετήσιας αδείας μετ’ αποδοχών, διάρκειας τουλάχιστον τεσσάρων εβδομάδων» ( 34 ). Εξάλλου, το Δικαστήριο έκρινε στην ίδια απόφαση ότι, «[μ]ολονότι το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 παρέχει στα κράτη μέλη ορισμένο περιθώριο εκτιμήσεως όσον αφορά τις προϋποθέσεις θεμελιώσεως και παροχής του δικαιώματος ετήσιας αδείας μετ’ αποδοχών που προβλέπει η διάταξη αυτή, το γεγονός αυτό δεν αναιρεί τον επακριβή και άνευ αιρέσεων χαρακτήρα της υποχρεώσεως που θέτει το εν λόγω άρθρο». Το Δικαστήριο επισήμανε, συναφώς, ότι «το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 δεν καταλέγεται στις διατάξεις της οδηγίας αυτής από τις οποίες επιτρέπεται παρέκκλιση βάσει του άρθρου της 17». Επομένως, κατά το Δικαστήριο, είναι εφικτός «ο καθορισμός της ελάχιστης προστασίας που πρέπει, εν πάση περιπτώσει, να εφαρμόζουν τα κράτη μέλη βάσει του προμνημονευθέντος άρθρου 7» ( 35 ). Έτσι, το Δικαστήριο επισήμανε, στη σκέψη 36 της απόφασης της 24ης Ιανουαρίου 2012, Dominguez ( 36 ), ότι «το άρθρο 7, παράγραφος 1, της οδηγίας 2003/88 πληροί τις προϋποθέσεις για να έχει άμεσο αποτέλεσμα».

46.

Όσον αφορά ειδικότερα το άρθρο 7, παράγραφος 2, της οδηγίας 2003/88, η αναγνώριση του άμεσου αποτελέσματός του απορρέει, κατά τη γνώμη μου, από την απόφαση Bollacke, όπου το Δικαστήριο επισήμανε ότι η διάταξη αυτή «δεν θέτει καμία προϋπόθεση για τη θεμελίωση δικαιώματος χρηματικής αποζημίωσης, πέραν εκείνης κατά την οποία, αφενός, η σχέση εργασίας πρέπει να έχει λυθεί και, αφετέρου, ο εργαζόμενος δεν πρέπει να έχει λάβει όλη την ετήσια άδεια την οποία δικαιούνταν κατά τον χρόνο τερματισμού της σχέσεως αυτής» ( 37 ). Επιπλέον, το Δικαστήριο έκρινε στην ίδια απόφαση ότι το δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης που προβλέπεται από το άρθρο 7, παράγραφος 2, της οδηγίας 2003/88 «απονέμεται άμεσα από την [εν λόγω] οδηγία» ( 38 ).

47.

Πρέπει να εξεταστεί, στο σημείο αυτό, αν, σε κάθε μία από τις δύο συνεκδικαζόμενες υποθέσεις, ο κληρονόμος του θανόντος εργαζομένου δύναται να επικαλεστεί απευθείας το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 κατά του εργοδότη, είτε αυτός είναι πρόσωπο δημοσίου είτε ιδιωτικού δικαίου, προκειμένου να του καταβληθεί χρηματική αποζημίωση για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών, δηλαδή να γίνει σεβαστή η χρηματική πτυχή του δικαιώματος ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών.

48.

Διαπιστώνεται ότι, λόγω της πάγιας νομολογίας του με την οποία το Δικαστήριο αρνείται να αναγνωρίσει οριζόντιο άμεσο αποτέλεσμα στις οδηγίες ( 39 ), η Μ. Ε. Bauer και η Μ. Broßonn δεν βρίσκονται σε ισότιμη κατάσταση όσον αφορά την αποτελεσματική προστασία του δικαιώματος ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών που είχαν αποκτήσει οι θανόντες σύζυγοί τους.

49.

Η Μ. Ε. Bauer, της οποίας ο σύζυγος απασχολούνταν από τoν Stadt Wuppertal, που είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, αναμφίβολα δύναται να επικαλεστεί κατά του νομικού αυτού προσώπου το δικαίωμά της χρηματικής αποζημίωσης για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών, το οποίο, όπως είδαμε, της παρέχεται απευθείας από το άρθρο 7, παράγραφος 2, της οδηγίας 2003/88. Ειδικότερα, υπενθυμίζεται ότι, «σε περίπτωση κατά την οποία οι ιδιώτες δύνανται να επικαλεσθούν οδηγία όχι κατά ιδιώτη, αλλά κράτους, μπορούν να το πράξουν ανεξαρτήτως της ιδιότητας του εργοδότη ή της δημόσιας αρχής υπό την οποία ενεργεί το κράτος αυτό. Συγκεκριμένα, σε αμφότερες τις περιπτώσεις πρέπει να αποτραπεί το ενδεχόμενο να μπορεί το κράτος να αντλήσει όφελος από τη μη συμμόρφωσή του προς το δίκαιο της Ενώσεως» ( 40 ). Βάσει των εκτιμήσεων αυτών, το Δικαστήριο έχει δεχθεί ότι «οι ιδιώτες μπορούν να επικαλούνται τις ανεπιφύλακτες και αρκούντως σαφείς διατάξεις των οδηγιών όχι μόνον έναντι του κράτους μέλους και του συνόλου των οργάνων της δημόσιας διοίκησης, όπως είναι οι αποκεντρωμένες αρχές […], αλλά και […] έναντι οργανισμών ή φορέων που υπόκεινται στην εποπτεία ή τον έλεγχο του κράτους ή που έχουν εξαιρετικές εξουσίες σε σχέση με εκείνες που απορρέουν από τους εφαρμοστέους στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών κανόνες» ( 41 ).

50.

Συνεπώς, όσον αφορά την υπόθεση Bauer (C‑569/16), η απάντηση που πρέπει να δοθεί στο Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακό Δικαστήριο Εργατικών διαφορών) είναι ότι εθνικό δικαστήριο, το οποίο έχει επιληφθεί διαφοράς μεταξύ ενός ιδιώτη και ενός φορέα δημοσίου δικαίου, υποχρεούται, όταν αδυνατεί να ερμηνεύσει το εφαρμοστέο εθνικό δίκαιο κατά τρόπο σύμφωνο με το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88, να παράσχει, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του, την έννομη προστασία που απορρέει για τους ιδιώτες από το εν λόγω άρθρο και να διασφαλίσει την πλήρη αποτελεσματικότητά του, αφήνοντας εν ανάγκη ανεφάρμοστη οποιαδήποτε αντίθετη διάταξη του εθνικού δικαίου.

51.

Η θέση της M. Broßonn ως διαδίκου είναι αντιθέτως πιο περίπλοκη, καθόσον ο σύζυγός της απασχολούνταν από νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Πράγματι, από πάγια νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι μια οδηγία δεν μπορεί αφ’ εαυτής να δημιουργήσει υποχρεώσεις ενός ιδιώτη και, επομένως, αυτή καθ’ εαυτήν δεν μπορεί να τύχει επίκλησης κατ’ αυτού ενώπιον εθνικού δικαστηρίου ( 42 ). Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι το άρθρο 1, παράγραφος 3, της οδηγίας 2003/88 ορίζει ότι αυτή εφαρμόζεται σε όλους τους τομείς δραστηριοτήτων, ιδιωτικούς ή δημόσιους, ο δρόμος που θα μπορούσε να οδηγήσει στο να εγγυηθεί απευθείας το δίκαιο της Ένωσης την καταβολή στην Μ. Broßonn χρηματικής αποζημίωσης για μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών δεν είναι ίσιος ούτε απαλλαγμένος από εμπόδια. Θα επιχειρήσω ωστόσο να τον οριοθετήσω κατά τρόπο αρκετά σαφή ώστε στο εξής να είναι πιο εύκολο για τους ιδιώτες να τον ακολουθήσουν προκειμένου να διασφαλίσουν την αποτελεσματική προστασία του θεμελιώδους δικαιώματος που είναι το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών.

52.

Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι από πάγια νομολογία προκύπτει ότι «τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στην έννομη τάξη της Ένωσης μπορούν να εφαρμόζονται σε όλες τις καταστάσεις που διέπονται από το δίκαιο της Ένωσης» ( 43 ). Δεδομένου ότι το άρθρο 7, παράγραφος 4, του BUrlG συνιστά μεταφορά της οδηγίας 93/104/ΕΚ του Συμβουλίου, της 23ης Νοεμβρίου 1993, σχετικά με ορισμένα στοιχεία της οργάνωσης του χρόνου εργασίας ( 44 ), η οποία κωδικοποιήθηκε με την οδηγία 2003/88, το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη δύναται να εφαρμοστεί στην υπόθεση της κύριας δίκης.

53.

Μετά τη διευκρίνιση αυτή, θεωρώ ότι εθνικό δικαστήριο, το οποίο έχει επιληφθεί διαφοράς μεταξύ δύο ιδιωτών, υποχρεούται, όταν αδυνατεί να ερμηνεύσει το εφαρμοστέο εθνικό δίκαιο κατά τρόπο σύμφωνο με το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88, να παράσχει, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του, την έννομη προστασία που απορρέει για τους ιδιώτες από το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και να διασφαλίσει την πλήρη αποτελεσματικότητά του, αφήνοντας εν ανάγκη ανεφάρμοστη κάθε αντίθετη διάταξη του εθνικού δικαίου. Κατά τη γνώμη μου, το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη πληροί τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να είναι δυνατή η απευθείας επίκλησή του στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί η εφαρμογή εθνικών διατάξεων που έχουν ως αποτέλεσμα να στερείται ο εργαζόμενος του δικαιώματός του σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών. Συνεπώς, προτείνω στο Δικαστήριο να υιοθετήσει λύση ανάλογη με εκείνη που δέχθηκε σχετικά με τη γενική αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω ηλικίας ( 45 ), και στη συνέχεια σχετικά με τα άρθρα 21 και 47 του Χάρτη ( 46 ).

54.

Υπενθυμίζεται ότι, κατά το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, «[κ]άθε εργαζόμενος έχει δικαίωμα […] σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών». Συνεπώς, όπως έχει ήδη κρίνει το Δικαστήριο, το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών έχει ρητώς κατοχυρωθεί στο εν λόγω άρθρο του Χάρτη, στον οποίο το άρθρο 6, παράγραφος 1, ΣΕΕ προσδίδει την ίδια νομική ισχύ με αυτήν των Συνθηκών ( 47 ).

55.

Από τις επεξηγήσεις σχετικά με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη προκύπτει ότι η διάταξη αυτή «βασίζεται στην οδηγία 93/104 […] καθώς και στο άρθρο 2 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη και στο σημείο 8 του κοινοτικού Χάρτη των δικαιωμάτων των εργαζομένων» ( 48 ). Υπενθυμίζεται ότι η οδηγία 93/104 κωδικοποιήθηκε αργότερα από την οδηγία 2003/88 και ότι, όπως προκύπτει από το γράμμα του άρθρου 7, παράγραφος 1, της οδηγίας 2003/88 ( 49 ), διάταξης από την οποία, όπως προβλέπεται στην ίδια οδηγία, δεν επιτρέπεται παρέκκλιση, κάθε εργαζόμενος δικαιούται ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών διάρκειας τουλάχιστον τεσσάρων εβδομάδων. Όπως κατ’ επανάληψη έχει κρίνει το Δικαστήριο, αυτό το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών πρέπει να θεωρηθεί ως ιδιαίτερης σημασίας αρχή του κοινωνικού δικαίου της Ένωσης, της οποίας η εφαρμογή από τις αρμόδιες εθνικές αρχές πρέπει να γίνεται μόνον εντός των ορίων που ρητώς προβλέπει η ίδια η οδηγία 2003/88 ( 50 ).

56.

Από το ανωτέρω κανονιστικό πλαίσιο συνάγεται ότι το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών αποτελεί ιδιαίτερης σημασίας αρχή του κοινωνικού δικαίου της Ένωσης, η οποία πλέον κατοχυρώνεται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και συγκεκριμενοποιείται από την οδηγία 2003/88.

57.

Οι υπό κρίσεις υποθέσεις παρέχουν στο Δικαστήριο την ευκαιρία ώστε, μέσω νομολογίας γνώμονας της οποίας είναι η ανάγκη διασφάλισης της αποτελεσματικής προστασίας των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων, το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών να χαρακτηρίζεται πλέον όχι μόνον ως ιδιαίτερης σημασίας αρχή του κοινωνικού δικαίου της Ένωσης, αλλά επίσης και κυρίως ως αυτοτελές θεμελιώδες κοινωνικό δικαίωμα ( 51 ). Επομένως, προτείνω στο Δικαστήριο να ενισχύσει την δυνατότητα ένδικης προστασίας των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων τα οποία πληρούν τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να είναι δυνατή η απευθείας επίκλησή τους στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών.

58.

Ακολουθώντας τον τρόπο ανάλυσης τον οποίο το Δικαστήριο καθιέρωσε στην απόφαση Association de médiation sociale, θεωρώ νομικά ορθή την αναγνώριση της δυνατότητας απευθείας επίκλησης του άρθρου 31, παράγραφος 2, του Χάρτη στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί η εφαρμογή εθνικών διατάξεων οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα να στερούν τους εργαζόμενους από το δικαίωμά τους σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών.

59.

Στην εν λόγω απόφαση, το Δικαστήριο επανέλαβε την άρνησή του να αναγνωρίσει στις οδηγίες οριζόντιο άμεσο αποτέλεσμα, υπενθυμίζοντας την πάγια νομολογία του ότι ακόμη και σαφής, ακριβής και απαλλαγμένη αιρέσεων διάταξη οδηγίας, έχουσα ως σκοπό την παροχή δικαιωμάτων ή την επιβολή υποχρεώσεων στους ιδιώτες, δεν μπορεί να έχει εφαρμογή, αυτή καθ’ εαυτήν, στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς έχουσας αναφυεί μόνο μεταξύ ιδιωτών ( 52 ).

60.

Το αιτούν δικαστήριο ανέφερε ότι αδυνατεί να εφαρμόσει την τεχνική που αντισταθμίζει την έλλειψη οριζόντιου άμεσου αποτελέσματος των οδηγιών, ήτοι τη σύμφωνη με την επίμαχη οδηγία ερμηνεία του εθνικού δικαίου. Το Δικαστήριο έπρεπε συνεπώς να εξακριβώσει αν, κατ’ αναλογίαν με την κρίση του στην απόφαση της 19ης Ιανουαρίου 2010, Kücükdeveci ( 53 ), μπορούσε να γίνει επίκληση του άρθρου 27 του Χάρτη ( 54 ), αυτοτελώς ή σε συνδυασμό με τις διατάξεις της οδηγίας 2002/14/ΕΚ ( 55 ), στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί, αν ήταν αναγκαίο, η εφαρμογή της μη σύμφωνης με την εν λόγω οδηγία εθνικής διάταξης.

61.

Αφότου επισήμανε ότι το άρθρο 27 του Χάρτη κάλλιστα έχει εφαρμογή στη διαφορά της κύριας δίκης, το Δικαστήριο εστίασε στο γεγονός ότι από το γράμμα του εν λόγω άρθρου προκύπτει σαφώς ότι, προκειμένου αυτό να παραγάγει πλήρως τα αποτελέσματά του, πρέπει να συγκεκριμενοποιηθεί με διατάξεις του δικαίου της Ένωσης ή του εθνικού δικαίου ( 56 ).

62.

Το Δικαστήριο επισήμανε, συναφώς, ότι «η απευθυνόμενη στα κράτη μέλη απαγόρευση, την οποία προβλέπει το άρθρο 3, παράγραφος 1, της οδηγίας 2002/14, του αποκλεισμού από τον υπολογισμό του προσωπικού της επιχειρήσεως μια συγκεκριμένης κατηγορίας εργαζομένων που εμπίπτει καταρχάς στο πεδίο των προσώπων τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τον εν λόγω υπολογισμό, δεν προκύπτει, υπό τη μορφή ενός απευθείας εφαρμοζόμενου κανόνα δικαίου, ούτε από το γράμμα του άρθρου 27 του Χάρτη ούτε από τις επεξηγήσεις σχετικά με το εν λόγω άρθρο» ( 57 ).

63.

Το Δικαστήριο σημείωσε συναφώς ότι «οι περιστάσεις της υποθέσεως της κύριας δίκης διαφέρουν από εκείνες που έδωσαν λαβή για την έκδοση της […] αποφάσεως [της 19ης Ιανουαρίου 2010, Kücükdeveci (C‑555/07, EU:C:2010:21)], στο μέτρο που η επίμαχη στην υπόθεση εκείνη και κατοχυρούμενη στο άρθρο 21, παράγραφος 1, του Χάρτη αρχή της απαγορεύσεως των διακρίσεων λόγω ηλικίας είναι αφ’ εαυτής ικανή να απονείμει στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο να προβληθεί ως τέτοιο» ( 58 ).

64.

Το Δικαστήριο συνήγαγε εξ αυτών ότι «δεν είναι δυνατόν να γίνει επίκληση αυτού καθεαυτό του άρθρου 27 του Χάρτη σε διαφορά όπως αυτή της κύριας δίκης, προκειμένου να κριθεί ότι η ασυμβίβαστη προς την οδηγία 2002/14 εθνική διάταξη δεν πρέπει να εφαρμοσθεί» ( 59 ).

65.

Το Δικαστήριο διευκρίνισε ότι «[δ]εν αναιρεί τη διαπίστωση αυτή ο συνδυασμός του άρθρου 27 του Χάρτη με τις διατάξεις της οδηγίας 2002/14, δεδομένου ότι, στο μέτρο που το ως άνω άρθρο δεν είναι αφ’ εαυτού ικανό να απονείμει στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο να προβληθεί ως τέτοιο, τα πράγματα δεν μπορούν να είναι διαφορετικά στην περίπτωση ενός τέτοιου συνδυασμού» ( 60 ).

66.

Ο διάδικος ο οποίος θίγεται από το γεγονός ότι το εθνικό δίκαιο δεν είναι σύμφωνο με το δίκαιο της Ένωσης πρέπει συνεπώς να αρκεστεί στη δυνατότητα «να επικαλεσθεί τη νομολογία που προέκυψε από την απόφαση της 19ης Νοεμβρίου 1991, Francovich κ.λπ., C‑6/90 και C‑9/90, [(EU:C:1991:428)], προκειμένου, ενδεχομένως, να αποκατασταθεί η ζημία που υπέστη» ( 61 ).

67.

Στην απόφαση Association de médiation sociale, το Δικαστήριο έστειλε έτσι το μήνυμα ότι δεν επιδέχονται απευθείας επίκληση στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών όλες οι διατάξεις του Χάρτη που περιέχονται στον τίτλο του ΙV, ο οποίος επιγράφεται «Αλληλεγγύη». Το Δικαστήριο μετρίασε κατ’ αυτόν τον τρόπο ορισμένους φόβους σχετικά με τη υποτιθέμενη τάση του να κάνει ευρέως δεκτή τη δυνατότητα απευθείας επίκλησης, σε διαφορές μεταξύ ιδιωτών, των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων που κατοχυρώνει ο Χάρτης.

68.

Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι η λύση την οποία το Δικαστήριο υιοθέτησε στην ανωτέρω απόφαση δεν στερείται μειονεκτημάτων όσον αφορά την αποτελεσματική προστασία των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων ( 62 ). Θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ότι το άρθρο 52, παράγραφος 5, του Χάρτη όχι μόνον δεν απέκλειε, αλλά επέτρεπε ρητώς την απευθείας επίκληση ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων, με σκοπό τον έλεγχο της νομιμότητας εθνικών πράξεων για τη μεταφορά του δικαίου της Ένωσης, διατάξεως του Χάρτη η οποία αναγνωρίζει μια «αρχή».

69.

Τούτων δοθέντων, είναι επίσης κατανοητό ότι το Δικαστήριο, λειτουργώντας ως ερμηνευτής του Χάρτη και σεβόμενο πλήρως την αρχή της διάκρισης των εξουσιών, θεωρεί ότι δεσμεύεται από το γράμμα των διατάξεων του Χάρτη, ειδικά όταν αυτές αναγνωρίζουν ένα δικαίωμα ή μια αρχή παραπέμποντας, όπως πράττει το άρθρο 27 του Χάρτη, «στις περιπτώσεις και υπό τις προϋποθέσεις που προβλέπονται από το δίκαιο της Ένωσης και τις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές».

70.

Σύμφωνα με τη λογική αυτή, μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι, με την απόφαση Association de médiation sociale, το Δικαστήριο σεβάστηκε, χωρίς να το αναφέρει ρητώς, τη summa divisio μεταξύ των αρχών που διακηρύσσονται στον Χάρτη, η δυνατότητα ένδικης προστασίας των οποίων είναι περιορισμένη και έμμεση, και των δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στον Χάρτη, η δυνατότητα ένδικης προστασίας των οποίων είναι πλήρης και άμεση.

71.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, δεν θα εμπλακώ στη συζήτηση σχετικά με τις διαφορές που όσον αφορά τα αποτελέσματα και τη δυνατότητα ένδικης προστασίας υπάρχουν μεταξύ των δικαιωμάτων και των αρχών που αναγνωρίζονται από τον Χάρτη, και τούτο επειδή θεωρώ αδιαμφισβήτητο, λαμβανομένου υπόψη του ίδιου του γράμματος του άρθρου 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, ότι μια ετήσια περίοδος αμειβόμενων διακοπών συνιστά δικαίωμα για τους εργαζόμενους ( 63 ).

72.

Προτιμώ να επικεντρωθώ σε αυτό που προκύπτει σαφώς από την απόφαση Association de médiation sociale, δηλαδή ότι ούτε η οδηγία 2002/14 ούτε το άρθρο 27 του Χάρτη, ερμηνευόμενα αυτοτελώς ή συνδυαστικά, μπορούν να παράσχουν στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο, αυτό καθ’ εαυτό, να τύχει απευθείας επίκλησης στο πλαίσιο διαφοράς οριζόντιου χαρακτήρα.

73.

Με άλλα λόγια, η αντιπαραβολή της συγκεκριμένης διάταξης του Χάρτη με τον προοριζόμενο να τη συγκεκριμενοποιήσει κανόνα του παράγωγου δικαίου της Ένωσης δεν μπορεί να καταστήσει δυνατή την απευθείας επίκληση της διάταξης αυτής ( 64 ). Συγχρόνως, από τη συλλογιστική του Δικαστηρίου στην απόφαση Association de médiation sociale προκύπτει ότι δεν αποκλείεται εκ των προτέρων η δυνατότητα απευθείας επίκλησης των διατάξεων του Χάρτη στο πλαίσιο διαφορών που έχουν οριζόντιο χαρακτήρα. Η απευθείας αυτή επίκληση είναι δυνατή όταν το επίμαχο άρθρο του Χάρτη είναι αφ’ εαυτού ικανό να παράσχει στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο να προβληθεί ως τέτοιο ( 65 ). Κατά το Δικαστήριο, αυτό δεν ισχύει στην περίπτωση του άρθρου 27 του Χάρτη, το οποίο, όπως προκύπτει από το γράμμα του, «πρέπει να εξειδικευθεί με διατάξεις του δικαίου της Ένωσης ή του εθνικού δικαίου» ( 66 ) προκειμένου να παραγάγει πλήρως τα αποτελέσματά του.

74.

Η εγγενής λογική στο σκεπτικό του Δικαστηρίου στην απόφαση Association de médiation sociale στηρίζεται, κατά τη γνώμη μου, στην αντίληψη ότι οδηγία η οποία συγκεκριμενοποιεί θεμελιώδες δικαίωμα που αναγνωρίζεται από διάταξη του Χάρτη δεν μπορεί να προσδώσει στην εν λόγω διάταξη τις αναγκαίες ιδιότητες που καθιστούν δυνατή την απευθείας επίκλησή της στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών όταν διαπιστώνεται, τόσο από το γράμμα της όσο και από τις σχετικές επεξηγήσεις, ότι η εν λόγω διάταξη δεν έχει από μόνη της τις εν λόγω ιδιότητες. Σύμφωνα με τη λογική αυτή, είναι αδύνατον μια οδηγία η οποία δεν έχει οριζόντιο άμεσο αποτέλεσμα να προσδώσει ένα τέτοιο αποτέλεσμα σε διάταξη του Χάρτη.

75.

Συνεπώς, η απόφαση Association de médiation sociale έθεσε τέλος στην ασάφεια που μπορούσε να προκύψει από τη διατύπωση στην απόφαση της 19ης Ιανουαρίου 2010, Kücükdeveci ( 67 ), όπου γίνεται αναφορά στη δυνατότητα επίκλησης της «αρχή[ς] της απαγορεύσεως των διακρίσεων λόγω ηλικίας, όπως η αρχή αυτή συγκεκριμενοποιείται με την οδηγία 2000/78[/ΕΚ ( 68 )]» ( 69 ). Δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η διατύπωση αυτή κλονίζει την πάγια νομολογία σχετικά με την έλλειψη οριζόντιου άμεσου αποτελέσματος των οδηγιών, και μάλιστα την ιεραρχία των κανόνων ( 70 ); Όσον αφορά τα ζητήματα αυτά, από την απόφαση Association de médiation sociale προκύπτει σαφώς ότι η νομολογία που απορρέει από την απόφαση της 19ης Ιανουαρίου 2010, Kücükdeveci ( 71 ), διατηρείται και ότι μόνον ο κανόνας πρωτογενούς δικαίου μπορεί, εν ανάγκη, να τύχει επικλήσεως στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών ( 72 ). Συνεπώς, δύναται να θεωρηθεί ότι η απόφαση αυτή, κατά το μέτρο που αναγνωρίζει τη δυνατότητα απευθείας επίκλησης των διατάξεων του Χάρτη στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ με οριζόντιο χαρακτήρα, καθιερώνει ένα επιπλέον αντιστάθμισμα σχετικά με την έλλειψη οριζόντιου άμεσου αποτελέσματος των οδηγιών ( 73 ).

76.

Το Δικαστήριο συνέχισε τη νομολογιακή αυτή κατασκευή με την απόφασή του της 17ης Απριλίου 2018, Egenberger ( 74 ), αναγνωρίζοντας τη δυνατότητα απευθείας επίκλησης, σε διαφορά μεταξύ ιδιωτών, του άρθρου 21 του Χάρτη, κατά το μέρος που απαγορεύει τις διακρίσεις λόγω θρησκείας ή πεποιθήσεων ( 75 ), καθώς και του άρθρου 47 του Χάρτη, το οποίο αφορά το δικαίωμα αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας ( 76 ).

77.

Σε αντίθεση με ό,τι έχει κατά καιρούς υποστηριχθεί, η αναγνώριση της δυνατότητας απευθείας επίκλησης των διατάξεων του Χάρτη στο πλαίσιο διαφορών με οριζόντιο χαρακτήρα, η οποία αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, τη σημαντικότερη συμβολή της απόφασης Association de médiation sociale, δεν αντίκειται στο άρθρο 51 του Χάρτη, καθόσον η αναγνώριση αυτή έχει σκοπό όπως τα κράτη μέλη, στα οποία απευθύνονται οι διατάξεις του Χάρτη, σέβονται κατά την εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης τα θεμελιώδη δικαιώματα που αναγνωρίζονται από τον Χάρτη. Από αυτή τη σκοπιά, το γεγονός ότι η επίκληση των εν λόγω δικαιωμάτων γίνεται στο πλαίσιο διαφοράς με οριζόντιο χαρακτήρα δεν είναι καθοριστικής σημασίας και, σε κάθε περίπτωση, δεν δύναται να παράσχει στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να αποφύγουν τη διαπίστωση παραβίασης του Χάρτη κατά την από αυτά εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης ( 77 ).

78.

Συνεπώς, πρέπει να αρθεί οριστικά το εμπόδιο που το άρθρο 51, παράγραφος 1, του Χάρτη θα μπορούσε να θέσει στη δυνατότητα απευθείας επίκλησης των διατάξεων του Χάρτη στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών. Μολονότι το άρθρο αυτό ορίζει ότι οι διατάξεις του Χάρτη «απευθύνονται στα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της Ένωσης […], καθώς και στα κράτη μέλη, μόνον όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης», εντούτοις το εν λόγω άρθρο δεν αποκλείει ρητώς κάθε αποτέλεσμα του Χάρτη στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών ( 78 ). Πρέπει να προστεθεί ότι το Δικαστήριο έχει αναγνωρίσει οριζόντιο άμεσο αποτέλεσμα σε διάφορες διατάξεις του πρωτογενούς δικαίου της Ένωσης μολονότι, όπως προκύπτει από το γράμμα τους, απευθύνονται στα κράτη μέλη ( 79 ).

79.

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι, με την απόφαση Association de médiation sociale, το Δικαστήριο έθεσε ένα πλαίσιο ανάλυσης σχετικά με τη διάρθρωση της προστασίας που παρέχουν οι οδηγίες και οι κανόνες περί προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων ( 80 ). Οι υπό κρίση υποθέσεις παρέχουν στο Δικαστήριο την ευκαιρία να συμπληρώσει και να διευκρινίσει αυτό το πλαίσιο ανάλυσης, αυτή τη φορά σχετικά με ένα άρθρο του Χάρτη, ήτοι το άρθρο του 31, παράγραφος 2, το οποίο κατά τη γνώμη μου, σε αντίθεση με το άρθρο 27 του Χάρτη, έχει τις ιδιότητες που είναι αναγκαίες για να μπορεί να γίνει απευθείας επίκλησή του στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί, εν ανάγκη, η εφαρμογή αντίθετης εθνικής ρύθμισης.

80.

Για να μπορεί να τύχει μιας τέτοιας απευθείας επίκλησης, η επίμαχη διάταξη του Χάρτη θα πρέπει, λαμβανομένων υπόψη των εγγενών χαρακτηριστικών της, όπως αυτά προκύπτουν από το γράμμα της, να έχει επιτακτικό χαρακτήρα και να είναι αυτάρκης ( 81 ).

81.

Το θεμελιώδες δικαίωμα σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών, όπως διατυπώνεται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχει χωρίς αμφιβολία επιτακτικό χαρακτήρα. Το Δικαστήριο έχει, κατά πάγια νομολογία, τονίσει τόσο τη σημασία όσο και τον επιτακτικό χαρακτήρα του δικαιώματος ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για «αρχή του κοινωνικού δικαίου της Ένωσης που έχει ιδιαίτερη σημασία και από την οποία δεν επιτρέπεται παρέκκλιση» ( 82 ). Συνεπώς, το εν λόγω δικαίωμα είναι δεσμευτικό όχι μόνο για τη δράση των δημόσιων αρχών, αλλά και στις εργασιακές σχέσεις μεταξύ ιδιωτών. Συνιστά κριτήριο που το Δικαστήριο έλαβε υπόψη στην απόφαση της 8ης Απριλίου 1976, Defrenne (43/75, EU:C:1976:56) ( 83 ).

82.

Εξάλλου, η συγκεκριμένη διάταξη του Χάρτη πρέπει, όπως προανέφερα, να είναι αυτάρκης ( 84 ), πράγμα που σημαίνει ότι δεν είναι απαραίτητη η θέσπιση συμπληρωματικού κανόνα του δικαίου της Ένωσης ή του εθνικού δικαίου προκειμένου να καταστεί λειτουργικό το θεμελιώδες δικαίωμα που αναγνωρίζει ο Χάρτης ( 85 ). Με άλλα λόγια, πρέπει η συγκεκριμένη διάταξη του Χάρτη να μπορεί να έχει απευθείας αποτελέσματα έναντι των ιδιωτών χωρίς να απαιτεί την έκδοση οποιασδήποτε συμπληρωματικής πράξης.

83.

Θεωρώ πράγματι ότι, λαμβανομένου υπόψη του γράμματός του, το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη δεν απαιτεί την έκδοση καμίας συμπληρωματικής πράξης προκειμένου να έχει απευθείας αποτελέσματα έναντι των ιδιωτών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η θέσπιση πράξης του πρωτογενούς δικαίου της Ένωσης και/ή μέτρων εφαρμογής από τα κράτη μέλη ασφαλώς μπορεί να είναι χρήσιμη κατά το μέρος που συγκεκριμενοποιεί τον τρόπο με τον οποίο οι ιδιώτες μπορούν να απολαύσουν το περί ου πρόκειται θεμελιώδες δικαίωμα. Τούτου δοθέντος, η θέσπιση τέτοιων μέτρων, η οποία δεν απαιτείται από το γράμμα της συγκεκριμένης διάταξης του Χάρτη, δεν είναι αναγκαία προκειμένου η εν λόγω διάταξη να παραγάγει απευθείας τα αποτελέσματά της στο πλαίσιο των διαφορών τις οποίες καλούνται να λύσουν τα εθνικά δικαστήρια ( 86 ).

84.

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι, στο μέτρο που αναγνωρίζει το δικαίωμα κάθε εργαζομένου σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών, το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη πληροί τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να είναι δυνατή η απευθείας επίκλησή του στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών προκειμένου να αποκλειστεί η εφαρμογή εθνικών διατάξεων που έχουν ως αποτέλεσμα να στερείται ο εργαζόμενος ενός τέτοιου δικαιώματος. Πάντως, όπως προανέφερα, αυτό συμβαίνει στην περίπτωση των εθνικών νομοθεσιών ή πρακτικών οι οποίες προβλέπουν ότι, όταν η σχέση εργασίας λύεται λόγω θανάτου του εργαζομένου, το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών αποσβέννυται, χωρίς να γεννάται δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης για τις μη ληφθείσες ετήσιες άδειες μετ’ αποδοχών, και οι οποίες συνεπώς καθιστούν αδύνατη την καταβολή μιας τέτοιας αποζημίωσης στους κληρονόμους του θανόντος. Πράγματι, όπως το Δικαστήριο δέχθηκε, κατ’ ουσίαν, στην απόφαση Bollacke, τέτοιου είδους εθνικές νομοθεσίες ή πρακτικές έχουν ως αποτέλεσμα να επιφέρουν «αναδρομικώς πλήρη απώλεια του ίδιου του δικαιώματος σε ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών» ( 87 ).

85.

Κατά συνέπεια, προτείνω στο Δικαστήριο, στο πλαίσιο της υποθέσεως Willmeroth (C‑570/16), να απαντήσει στο Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακό Δικαστήριο Εργατικών Διαφορών) ότι εθνικό δικαστήριο, το οποίο έχει επιληφθεί διαφοράς μεταξύ δύο ιδιωτών, υποχρεούται, όταν αδυνατεί να ερμηνεύσει το εθνικό δίκαιο κατά τρόπο σύμφωνο με το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88, να παράσχει, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του, την έννομη προστασία που απορρέει για τους ιδιώτες από το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και να διασφαλίσει την πλήρη αποτελεσματικότητα του άρθρου αυτού, αφήνοντας εν ανάγκη ανεφάρμοστη οποιαδήποτε αντίθετη διάταξη του εθνικού δικαίου.

86.

Θα συμπληρώσω την ανάλυσή μου διευκρινίζοντας ότι το ζήτημα σχετικά με το κανονιστικό περιεχόμενο του άρθρου 31, παράγραφος 2, του Χάρτη δεν εξαντλείται με τη διαπίστωση ότι το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη αρκεί από μόνο του, κατά το μέτρο που κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε εργαζομένου σε ετήσια περίοδο αμειβόμενων διακοπών, να παράσχει στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο να προβληθεί ως τέτοιο στο πλαίσιο διαφοράς τους σε τομέα ο οποίος διέπεται από το δίκαιο της Ένωσης.

87.

Σημειώνω συναφώς ότι ένα από τα διδάγματα που πρέπει να αντληθούν από την απόφαση Association de médiation sociale είναι η ανάγκη να λαμβάνονται υπόψη οι επεξηγήσεις σχετικά με τον Χάρτη προκειμένου να καθορίζεται αν είναι δυνατή η απευθείας επίκληση διάταξης του Χάρτη στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ ιδιωτών ( 88 ). Συνεπώς, οι εν λόγω επεξηγήσεις πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να λαμβάνονται υπόψη για τον καθορισμό του κανονιστικού περιεχομένου του έχοντος άμεση εφαρμογή κανόνα δικαίου που περιέχεται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη. Εξάλλου. αυτός ο συνυπολογισμός των επεξηγήσεων σχετικά με τον Χάρτη υπαγορεύεται από το άρθρο 6, παράγραφος 1, τρίτο εδάφιο, ΣΕΕ, κατά το οποίο «[τ]α δικαιώματα, οι ελευθερίες και οι αρχές του Χάρτη ερμηνεύονται σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις του Τίτλου VII του Χάρτη που διέπουν την ερμηνεία και την εφαρμογή του και λαμβανομένων δεόντως υπόψη των επεξηγήσεων οι οποίες αναφέρονται στον Χάρτη και στις οποίες μνημονεύονται οι πηγές των εν λόγω διατάξεων». Κατά το άρθρο 52, παράγραφος 7, του Χάρτη, «[τ]α δικαστήρια της Ένωσης και των κρατών μελών λαμβάνουν δεόντως υπόψη τους τις επεξηγήσεις οι οποίες έχουν εκπονηθεί με σκοπό την παροχή κατευθύνσεων για την ερμηνεία του παρόντος Χάρτη» ( 89 ).

88.

Πάντως, από τις επεξηγήσεις σχετικά με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη προκύπτει ότι η οδηγία 93/104 αποτελεί ένα από τα βάθρα στα οποία οι συντάκτες του Χάρτη βασίστηκαν για να συντάξουν τη διάταξη αυτή. Συγκεκριμένα, υπενθυμίζω ότι, κατά τις επεξηγήσεις αυτές, το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη «βασίζεται στην οδηγία 93/104 […]». Η οδηγία 93/104 κωδικοποιήθηκε στη συνέχεια από την οδηγία 2003/88 και, όπως προκύπτει από το γράμμα του άρθρου 7, παράγραφος 1, της οδηγίας 2003/88 ( 90 ), το οποίο συνιστά διάταξη από την οποία, όπως προβλέπεται στην ίδια οδηγία, δεν επιτρέπεται παρέκκλιση, κάθε εργαζόμενος δικαιούται ετήσια άδεια μετ’ αποδοχών διάρκειας τουλάχιστον τεσσάρων εβδομάδων. Συνεπώς, το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη ανήκει στον σκληρό πυρήνα της οδηγίας 93/104, δεδομένου ότι το άρθρο αυτό κατοχυρώνει και συμπυκνώνει αυτό που φαίνεται ως το πλέον σημαντικό στην εν λόγω οδηγία ( 91 ).

89.

Από αυτή την αλληλουχία κανόνων, η οποία αντανακλάται στη νομολογία του Δικαστηρίου ( 92 ), συνάγω ότι το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη διασφαλίζει σε κάθε εργαζόμενο ετήσια περίοδο άδειας μετ’ αποδοχών ελάχιστης διάρκειας τεσσάρων εβδομάδων ( 93 ). Με άλλα λόγια, ο καθορισμός του κανονιστικού περιεχομένου του άρθρου 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και ο προσδιορισμός των υποχρεώσεων που πηγάζουν από τη διάταξη αυτή δεν μπορούν να γίνουν, κατά τη γνώμη μου, χωρίς να ληφθούν υπόψη το άρθρο 7 της οδηγίας 2003/88 και η νομολογία του Δικαστηρίου, το οποίο, πάνω σε αυτή τη βάση, διευκρίνισε, μέσα από τις υποθέσεις που έχει εκδικάσει, το περιεχόμενο και την εμβέλεια της «ιδιαίτερης σημασίας αρχής του κοινωνικού δικαίου της Ένωσης» ( 94 ) που συνιστά το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών ( 95 ).

90.

Επίσης αυτή η αλληλουχία κανόνων είναι λόγος για τον οποίο πρέπει να θεωρηθεί ότι το δικαίωμα χρηματικής αποζημίωσης, το οποίο πρέπει να έχει κάθε εργαζόμενος ο οποίος, για λόγους ανεξάρτητους από τη βούλησή του, δεν μπόρεσε να ασκήσει πριν από τη λύση της σχέσης εργασίας το δικαίωμα ετήσιας άδειας μετ’ αποδοχών, όπως αυτό απορρέει από το άρθρο 7, παράγραφος 2, της οδηγίας 2003/88 και όπως έχει αναγνωριστεί και διευκρινιστεί από το Δικαστήριο ( 96 ), πρέπει να θεωρηθεί ότι προστατεύεται με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη ( 97 ).

91.

Εξάλλου, η πρόσφατη νομολογία του Δικαστηρίου φαίνεται, κατά τη γνώμη μου, να λαμβάνει υπόψη, προκειμένου να προσδιορίσει τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τον Χάρτη, τον κανόνα ο οποίος συγκεκριμενοποιεί το επίμαχο θεμελιώδες δικαίωμα ( 98 ).

92.

Εν κατακλείδι, παρατηρώ ότι το Δικαστήριο, στην απόφαση Association de médiation sociale, φαίνεται να συνήγαγε το συμπέρασμα που προκύπτει από το γεγονός ότι ο Χάρτης περιέχει διατάξεις οι οποίες δεν έχουν όλες την ίδια δυνατότητα να τύχουν απευθείας επίκλησης στο πλαίσιο διαφορών μεταξύ ιδιωτών. Αν προκύψει ότι διάταξη του Χάρτη έχει ισχνό κανονιστικό περιεχόμενο, τότε η προστασία του θεμελιώδους δικαιώματος που η διάταξη αυτή αναγνωρίζει απαιτεί την επέμβαση του νομοθέτη της Ένωσης και/ή των εθνικών νομοθετών, οπότε δεν είναι ικανή να έχει από μόνη της άμεσο έννομο αποτέλεσμα στο πλαίσιο διαφοράς ενώπιον εθνικού δικαστηρίου. Σε αυτή την περίπτωση, το Δικαστήριο θα πρέπει αναγκαστικά να λάβει υπόψη την εκπεφρασμένη βούληση των συντακτών του Χάρτη να αναθέσουν στον νομοθέτη της Ένωσης και/ή στους εθνικούς νομοθέτες τη φροντίδα του προσδιορισμού του περιεχομένου και των όρων εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων που αναγνωρίζει ο Χάρτης.

93.

Μολονότι αυτή η θέση του Δικαστηρίου είναι κατανοητή, λαμβανομένης υπόψη ιδίως της αρχής της διάκρισης των εξουσιών, εντούτοις, κατά τη γνώμη μου, η εν λόγω θέση πρέπει να αντισταθμιστεί από μια πιο ευέλικτη προσέγγιση όσον αφορά διατάξεις, όπως το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, οι οποίες αναγνωρίζουν ένα δικαίωμα χωρίς να παραπέμπουν ρητώς στη θέσπιση κανόνων του δικαίου της Ένωσης ή του εθνικού δικαίου.

94.

Επίσης, δεν πρέπει να υποτιμηθεί η δυνατότητα να αναγνωριστεί από τα εθνικά δικαστήρια άμεσο αποτέλεσμα σε άλλους μηχανισμούς προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως είναι ο ευρωπαϊκός κοινωνικός χάρτης. Συναφώς, άρνηση του Δικαστηρίου να αναγνωρίσει άμεσο αποτέλεσμα στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη θα αντιστρατευόταν, κατά τη γνώμη μου, τη διαπιστωμένη τάση των εθνικών δικαστηρίων να είναι πιο ανοικτά όσον αφορά την αναγνώριση άμεσου αποτελέσματος στον ευρωπαϊκό κοινωνικό χάρτη ( 99 ).

95.

Επομένως, προτείνω στο Δικαστήριο να μην ακολουθήσει ως προς το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη μια υπερβολικά περιοριστική προσέγγιση, αλλά να υιοθετήσει μια ισορροπημένη νομολογία με την οποία να γίνεται δεκτό ότι, μολονότι όλες οι διατάξεις του Χάρτη που αναγνωρίζουν θεμελιώδη δικαιώματα δεν πληρούν τις προϋποθέσεις που απαιτούνται ώστε να τους αναγνωριστεί οριζόντιο άμεσο αποτέλεσμα, εντούτοις οι προϋποθέσεις αυτές πληρούνται από τις διατάξεις που έχουν επιτακτικό χαρακτήρα και είναι αυτάρκεις. Εν ολίγοις, οι υπό κρίση υποθέσεις παρέχουν στο Δικαστήριο την ευκαιρία να φροντίσει ώστε η αναγνώριση των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων να μην είναι ένα «απλώς και μόνο ευχολόγιο» ( 100 ).

96.

Λαμβανομένων υπόψη των ανωτέρω, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στα προδικαστικά ερωτήματα του Bundesarbeitsgericht (Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου Εργατικών Διαφορών, Γερμανία) στο πλαίσιο των συνεκδικαζόμενων υποθέσεων Bauer (C‑569/16) και Willmeroth (C‑570/16) ως εξής: