Υπόθεση T-492/15

Deutsche Lufthansa AG

κατά

Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου (τέταρτο πενταμελές τμήμα) της 12ης Απριλίου 2019

«Προσφυγή ακυρώσεως – Κρατικές ενισχύσεις – Μέτρα που εφάρμοσε η Γερμανία υπέρ του αερολιμένα Frankfurt-Hahn και των αεροπορικών εταιριών που χρησιμοποιούν τον αερολιμένα – Απόφαση η οποία χαρακτηρίζει τα μέτρα υπέρ του αερολιμένα Frankfurt-Hahn κρατικές ενισχύσεις συμβατές με την εσωτερική αγορά και διαπιστώνει ότι δεν υφίσταται κρατική ενίσχυση υπέρ των αεροπορικών εταιριών που χρησιμοποιούν τον αερολιμένα – Πράξη που δεν αφορά ατομικά τον προσφεύγοντα – Πράξη που δεν αφορά άμεσα τον προσφεύγοντα – Απαράδεκτο»

1. Ένδικη διαδικασία – Εισαγωγικό δικόγραφο – Υπόμνημα αντικρούσεως – Τυπικά στοιχεία – Προσδιορισμός του αντικειμένου της διαφοράς – Συνοπτική έκθεση των προβαλλόμενων ισχυρισμών

   (Κανονισμός Διαδικασίας του Γενικού Δικαστηρίου, άρθρο 81 § 1, στοιχείο γʹ)

   (βλ. σκέψεις 92-94)

2. Ένδικη διαδικασία – Παρέμβαση – Προϋποθέσεις παραδεκτού – Συμφέρον στην επίλυση της διαφοράς – Έννοια – Απαίτηση να υφίσταται άμεσο και ενεστώς συμφέρον – Διαφορά σχετική με τη νομιμότητα αποφάσεως της Επιτροπής στον τομέα των κρατικών ενισχύσεων – Άμεσο και ενεστώς συμφέρον της περιφερειακής αρχής που έχει συμβάλει στα μέτρα τα οποία αφορά η εν λόγω απόφαση

   (Οργανισμός του Δικαστηρίου, άρθρα 40, εδ. 2, και 53, εδ. 1)

   (βλ. σκέψεις 97-103)

3. Ένδικη διαδικασία – Εισαγωγικό δικόγραφο – Τυπικά στοιχεία – Προσδιορισμός του αντικειμένου της διαφοράς – Συνοπτική έκθεση των προβαλλόμενων ισχυρισμών – Σαφής διατύπωση των αιτημάτων του προσφεύγοντος

   (Κανονισμός Διαδικασίας του Γενικού Δικαστηρίου, άρθρο 76, στοιχείο δʹ)

   (βλ. σκέψεις 107-112)

4. Ένδικη διαδικασία – Προσκόμιση αποδείξεων – Προθεσμία – Εκπρόθεσμη πρόταση αποδεικτικών μέσων – Προϋποθέσεις

   (Κανονισμός Διαδικασίας του Γενικού Δικαστηρίου, άρθρο 85 § 3)

   (βλ. σκέψεις 128-132)

5. Προσφυγή ακυρώσεως – Φυσικά ή νομικά πρόσωπα – Πράξεις που τα αφορούν άμεσα και ατομικά – Σωρευτικές προϋποθέσεις – Η προσφυγή κρίνεται απαράδεκτη σε περίπτωση μη συνδρομής έστω και μιας από τις προϋποθέσεις αυτές

   (Άρθρο 263, εδ. 4, ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 138, 195)

6. Προσφυγή ακυρώσεως – Φυσικά ή νομικά πρόσωπα – Πράξεις που τα αφορούν άμεσα και ατομικά – Πράξη που αφορά ατομικά τον προσφεύγοντα – Κριτήρια – Απόφαση με την οποία η Επιτροπή χαρακτηρίζει ορισμένα μέτρα ενίσχυσης συμβατά με την εσωτερική αγορά και κρίνει ότι δεν υφίσταται ενίσχυση για άλλα μέτρα – Προσφυγή επιχειρήσεως ανταγωνίστριας της δικαιούχου, που μετέσχε στη διοικητική διαδικασία – Ανταγωνίστρια επιχείρηση που δεν αποδεικνύει ότι επηρεάστηκε ουσιωδώς η θέση της στη σχετική αγορά – Απαράδεκτο

   (Άρθρο 263, εδ. 4, ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 139-182)

7. Προσφυγή ακυρώσεως – Φυσικά ή νομικά πρόσωπα – Έννοια της κανονιστικής πράξεως κατά το άρθρο 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ – Κάθε πράξη γενικής ισχύος πλην των νομοθετικών πράξεων – Απόφαση της Επιτροπής αφορώσα ατομική ενίσχυση – Δεν εμπίπτει

   (Άρθρο 263, εδ. 4, ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 185-187)

8. Προσφυγή ακυρώσεως – Φυσικά ή νομικά πρόσωπα – Πράξεις που τα αφορούν άμεσα και ατομικά – Πράξη που αφορά άμεσα τον προσφεύγοντα – Κριτήρια – Απόφαση της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται ότι δεν υφίσταται κρατική ενίσχυση – Προσφυγή επιχειρήσεως ανταγωνίστριας της δικαιούχου – Ανταγωνίστρια επιχείρηση που δεν αποδεικνύει ότι θίγεται άμεσα το δικαίωμά της να μην υφίσταται τις συνέπειες της στρεβλώσεως του ανταγωνισμού – Απαράδεκτο

   (Άρθρο 263, εδ. 4, ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 197-208)

9. Προσφυγή ακυρώσεως – Φυσικά ή νομικά πρόσωπα – Κανονιστικές πράξεις – Πράξεις για την εφαρμογή των οποίων δεν απαιτούνται εκτελεστικά μέτρα και οι οποίες αφορούν άμεσα τον προσφεύγοντα – Πράξη που δεν αφορά άμεσα τον προσφεύγοντα – Απαράδεκτο

   (Άρθρο 263, εδ. 4, ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 211-212)

Σύνοψη

Στην απόφαση Deutsche Lufthansa κατά Επιτροπής (T-492/15), η οποία εκδόθηκε στις 12 Απριλίου 2019, το Γενικό Δικαστήριο απέρριψε ως απαράδεκτη την προσφυγή ακυρώσεως που άσκησε η αεροπορική εταιρία Deutsche Lufthansa κατά της απόφασης της Επιτροπής με την οποία ορισμένα μέτρα που είχαν ληφθεί από τις γερμανικές αρχές υπέρ του αερολιμένα Frankfurt-Hahn χαρακτηρίσθηκαν ως κρατικές ενισχύσεις συμβατές με την εσωτερική αγορά και κρίθηκε ότι δεν υφίσταται κρατική ενίσχυση υπέρ των αεροπορικών εταιριών που χρησιμοποιούν αυτόν τον αερολιμένα ( 1 ).

Ο αερολιμένας Frankfurt-Hahn βρίσκεται στη Γερμανία, στο έδαφος του Land Rheinland‑Pfalz (ομόσπονδου κράτους Ρηνανίας-Παλατινάτου), σε απόσταση περίπου 120 km δυτικά της Φρανκφούρτης επί του Μάιν και 115 km από τον αερολιμένα Frankfurt am Main. Το 2001 και το 2006, το ομόσπονδο κράτος Ρηνανίας-Παλατινάτου ενέκρινε τις κλίμακες αεροπορικών τελών του αεροδρομίου Frankfurt-Hahn, το οποίο συνήψε, το 1999, το 2002 και το 2005, ιδιωτικές συμφωνίες με την αεροπορική εταιρία χαμηλού κόστους Ryanair για τα αεροπορικά τέλη που θα έπρεπε να καταβάλει η εταιρία αυτή. Το 2001 τέθηκε σε ισχύ συμφωνία μεταφοράς αποτελεσμάτων χρήσης συναφθείσα μεταξύ της Fraport, που είναι η εταιρία η οποία εκμεταλλεύεται τον αερολιμένα Frankfurt am Main, και του αερολιμένα Frankfurt-Hahn. Η σύμβαση αυτή ανανεώθηκε το 2004. Επίσης, το 2001, το 2002 και μεταξύ 2004 και 2009, η Fraport, το ομόσπονδο κράτος Ρηνανίας-Παλατινάτου και το Land Hessen (ομόσπονδο κράτος της Έσης) έλαβαν μέρος σε αυξήσεις κεφαλαίου για τον αερολιμένα Frankfurt-Hahn. Μεταξύ 1997 και 2004 το ομόσπονδο κράτος Ρηνανίας-Παλατινάτου κατέβαλε επίσης στον φορέα εκμετάλλευσης του αερολιμένα Frankfurt-Hahn άμεσες επιχορηγήσεις, μεταξύ άλλων, προκειμένου να χρηματοδοτηθούν οι έλεγχοι ασφαλείας.

Στην προσβαλλόμενη απόφαση η Επιτροπή έκρινε, αφενός, ότι κάποια από τα περιγραφέντα μέτρα υπέρ της Frankfurt-Hahn δεν αποτελούσαν κρατικές ενισχύσεις κατά την έννοια του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ και κάποια άλλα από τα μέτρα αυτά αποτελούσαν ενισχύσεις συμβατές με την εσωτερική αγορά. Όσον αφορά τα μέτρα υπέρ της Ryanair και τις κλίμακες αεροπορικών τελών του αερολιμένα Frankfurt-Hahn, η Επιτροπή έκρινε ότι τα μέτρα αυτά δεν αποτελούσαν κρατικές ενισχύσεις. Με την προσφυγή ακυρώσεως η Deutsche Lufthansa, αεροπορική εταιρία η οποία εδρεύει στη Γερμανία και έχει τη βάση της στον αερολιμένα Frankfurt am Main, βάλλει κατά των ανωτέρω συμπερασμάτων της Επιτροπής. Η Επιτροπή προέβαλε ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου ενστάσεις απαραδέκτου, μία εκ των οποίων στηριζόταν σε έλλειψη ενεργητικής νομιμοποίησης της Deutsche Lufthansa.

Όσον αφορά την ενεργητική νομιμοποίηση της Deutsche Lufthansa για την άσκηση προσφυγής κατά της προσβαλλόμενης απόφασης κατά το μέρος που η απόφαση αυτή αφορά τα μέτρα υπέρ του αερολιμένα Frankfurt-Hahn και της Ryanair, το Γενικό Δικαστήριο υπενθύμισε καταρχάς ότι, κατά το άρθρο 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ, κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο μπορεί, υπό τις προϋποθέσεις του πρώτου και του δευτέρου εδαφίου της διάταξης αυτής, να ασκεί προσφυγή κατά των πράξεων των οποίων είναι αποδέκτης (πρώτη περίπτωση) ή οι οποίες το αφορούν άμεσα και ατομικά (δεύτερη περίπτωση), καθώς και κατά των κανονιστικών πράξεων οι οποίες το αφορούν άμεσα και για την εφαρμογή των οποίων δεν απαιτούνται εκτελεστικά μέτρα (τρίτη περίπτωση). Δεδομένου ότι μοναδικός αποδέκτης της προσβαλλόμενης απόφασης ήταν η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, το Γενικό Δικαστήριο εξέτασε αν η προσφυγή της Deutsche Lufthansa ήταν παραδεκτή βάσει της δεύτερης και της τρίτης περίπτωσης που προβλέπονται στο άρθρο 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ.

Όσον αφορά τη δεύτερη περίπτωση που προβλέπεται στο άρθρο 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ, το Γενικό Δικαστήριο υπενθύμισε, καταρχάς, ότι οι προϋποθέσεις του άρθρου αυτού περί άμεσου και περί ατομικού επηρεασμού πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά και ότι, συνεπώς, αρκεί να ελλείπει μία από τις προϋποθέσεις αυτές για να συναχθεί το συμπέρασμα ότι για τον λόγο αυτό η προσφυγή δεν μπορεί να κριθεί παραδεκτή. Το Γενικό Δικαστήριο, αφού έκρινε σκόπιμο να εξετάσει πρώτα την προϋπόθεση σύμφωνα με την οποία η πράξη πρέπει να αφορά ατομικά τον προσφεύγοντα, παρατήρησε ότι εκ μόνης της συμμετοχής της Deutsche Lufthansa στη διοικητική διαδικασία δεν μπορεί να συναχθεί ότι η προσβαλλόμενη απόφαση την αφορά ατομικά, με αποτέλεσμα η τελευταία να υποχρεούται, εν πάση περιπτώσει, να αποδείξει ότι τα μέτρα που αποτελούσαν το αντικείμενο της προσβαλλόμενης απόφασης μπορούσαν να επηρεάσουν ουσιωδώς τη θέση της στην αγορά. Συνεπώς, η Deutsche Lufthansa όφειλε να προσκομίσει στοιχεία ικανά να αποδείξουν την ιδιαιτερότητα της ανταγωνιστικής της θέσης και να εκθέσει τους λόγους για τους οποίους η επίμαχη ενίσχυση είναι ικανή να βλάψει τα νόμιμα συμφέροντά της, επηρεάζοντας ουσιωδώς τη θέση της στη συγκεκριμένη αγορά. Κατά το Γενικό Δικαστήριο η Deutsche Lufthansa δεν ανταποκρίθηκε σε αυτό το βάρος απόδειξης.

Το Γενικό Δικαστήριο υπογράμμισε επ’ αυτού ότι η Deutsche Lufthansa δεν όρισε την αγορά ή τις αγορές στις οποίες φρονούσε ότι επηρεάστηκε η ανταγωνιστική της θέση ούτε, κατά μείζονα λόγο, προσκόμισε κάποιο στοιχείο σχετικό με το μέγεθος και τη δομή της αγοράς ή των αγορών αυτών και τη θέση που είχε η ίδια, η Ryanair και τυχόν άλλοι ανταγωνιστές κατά τη διάρκεια του κρίσιμου χρονικού διαστήματος στην αγορά αυτή ή στις αγορές αυτές. Η Deutsche Lufthansa ωσαύτως δεν προσκόμισε αποδεικτικά στοιχεία προς απόδειξη των επιχειρημάτων της ότι τα επίμαχα μέτρα επέτρεψαν στη Ryanair να μετακινεί τις δραστηριότητές της προς μεγαλύτερους αερολιμένες, όπως ο αερολιμένας Frankfurt am Main, από τον οποίο η Ryanair έθεσε σε λειτουργία αεροπορική σύνδεση για την οποία υπήρχε αλληλεπικάλυψη με μία από τις συνδέσεις της Deutsche Lufthansa. Το Γενικό Δικαστήριο επισήμανε επίσης ότι, στο μέτρο που η επιχειρηματολογία της Deutsche Lufthansa αναφερόταν στις επιπτώσεις που είχαν τα προσβληθέντα μέτρα εν γένει στην αγορά των επιβατικών αεροπορικών μεταφορών, η Deutsche Lufthansa περιορίστηκε στο να προσκομίσει στοιχεία που αποδείκνυαν ότι η αγορά αυτή είναι πολύ ανταγωνιστική, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να υποτεθεί ότι η θέση της Deutsche Lufthansa θα ήταν ευνοϊκότερη αν δεν υπήρχαν τα προσβαλλόμενα μέτρα. Επιπλέον, τα επιχειρήματα που προέβαλε η Deutsche Lufthansa για να αποδείξει ότι επηρεάστηκε ουσιωδώς η ανταγωνιστική της θέση σε μια υποθετική αγορά επιβατικών αεροπορικών μεταφορών λόγω των μέτρων υπέρ της Ryanair και της Frankfurt-Hahn δεν μπορούν να γίνουν δεκτά, δεδομένου ότι τα επιχειρήματα αυτά εξαντλούνται, κατ’ ουσίαν, σε μια περιγραφή της γενικής ανταγωνιστικής πίεσης που ασκούν η Ryanair και οι άλλες αεροπορικές εταιρίες χαμηλού κόστους στις παραδοσιακές αεροπορικές εταιρίες.

Όσον αφορά την τρίτη περίπτωση που προβλέπεται στο άρθρο 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ, το Γενικό Δικαστήριο υπενθύμισε ότι προσφυγή ακυρώσεως είναι παραδεκτή δυνάμει της περίπτωσης αυτής μόνο καθόσον στρέφεται κατά κανονιστικής πράξης η οποία αφορά άμεσα τον προσφεύγοντα και για την εφαρμογή της οποίας δεν απαιτούνται εκτελεστικά μέτρα. Δεδομένου ότι τα μέτρα υπέρ της Ryanair και της Frankfurt-Hahn δεν ελήφθησαν βάσει καθεστώτος ενισχύσεων, έχουν ατομικό χαρακτήρα. Η προσβαλλόμενη απόφαση, στο μέτρο που αφορά τα εν λόγω μέτρα, έχει επίσης ατομικό χαρακτήρα και, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί κανονιστική πράξη κατά την έννοια του άρθρου 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ.

Όσον αφορά την ενεργητική νομιμοποίηση της Deutsche Lufthansa για την άσκηση προσφυγής κατά της προσβαλλόμενης απόφασης, κατά το μέρος που η απόφαση αυτή αφορά τις κλίμακες αερολιμενικών τελών, το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι η Deutsche Lufthansa δεν απέδειξε ότι πληρούνταν η προϋπόθεση σύμφωνα με την οποία η προσβαλλόμενη πράξη πρέπει να αφορά τον προσφεύγοντα άμεσα και η οποία προβλέπεται στη δεύτερη και την τρίτη περίπτωση του άρθρου 263, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ. Το Γενικό Δικαστήριο επισήμανε, επ’ αυτού, ότι, αφενός, η Deutsche Lufthansa δεν απέδειξε ότι οι εν λόγω κλίμακες τελών ίσχυαν για τη Ryanair. Αφετέρου, το Γενικό Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η Deutsche Lufthansa, ως εταιρία που δεν χρησιμοποιεί τον αερολιμένα Frankfurt-Hahn, δεν μπορεί να επικαλεσθεί τυχόν δυσμενή διάκριση, έναντι των αεροπορικών εταιριών, πλην της Ryanair, οι οποίες δραστηριοποιούνται εντός του εν λόγω αερολιμένα, κατά μείζονα δε λόγο δεδομένου ότι η Deutsche Lufthansa δεν υποστήριξε ότι τελεί σε σχέση ανταγωνισμού με τις εταιρίες αυτές.

( 1 ) Απόφαση (ΕΕ) 2016/789 της Επιτροπής, της 1ης Οκτωβρίου 2014, σχετικά με την κρατική ενίσχυση SA.21121 (C 29/2008) (πρώην NN 54/07) την οποία χορήγησε η Γερμανία στο πλαίσιο της χρηματοδότησης του αερολιμένα Frankfurt-Hahn και των χρηματοοικονομικών σχέσεων μεταξύ του αερολιμένα και της Ryanair (ΕΕ 2016, L 134, σ. 46).