61987J0030

++++

1. Κρατικά μονοπώλια εμπορικού χαρακτήρα - Διατάξεις της Συνθήκης - Δυνατότητα εφαρμογής στα μονοπώλια παροχής υπηρεσιών - Προϋποθέσεις

(Συνθήκη ΕΟΚ, άρθρο 37)

2. Κρατικά μονοπώλια εμπορικού χαρακτήρα - 'Εννοια - 'Ελεγχος των ρευμάτων συναλλαγών μεταξύ κρατών μελών από τις εθνικές αρχές - Σύνολο παραχωρήσεων, σε επίπεδο δήμων, προς επιχειρήσεις ανήκουσες στον ίδιο όμιλο - Εξαίρεση

(Συνθήκη ΕΟΚ, άρθρο 37)

3. Ανταγωνισμός - Συμπράξεις - Συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων - 'Εννοια - Παραχώρηση δημόσιας υπηρεσίας εκ μέρους του δημοσίου - Εξαίρεση

(Συνθήκη ΕΟΚ, άρθρο 85)

4. Ανταγωνισμός - Συμπράξεις - Συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων - 'Εννοια - Συμφωνίες μεταξύ της μητρικής εταιρίας και των θυγατρικών εταιριών για την κατανομή των αρμοδιοτήτων στο εσωτερικό μιας οικονομικής μονάδας - Εξαίρεση

(Συνθήκη ΕΟΚ, άρθρο 85)

5. Ανταγωνισμός - Δεσπόζουσα θέση - Σύνολο δημοτικών μονοπωλίων στον τομέα των γραφείων τελετών, τα οποία χορηγούνται στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων - Εφαρμογή του άρθρου 86 της Συνθήκης - Προϋποθέσεις

(Συνθήκη ΕΟΚ, άρθρο 86)

6. Ανταγωνισμός - Επιχειρήσεις στις οποίες τα κράτη μέλη χορηγούν αποκλειστικά δικαιώματα - Τήρηση των κανόνων ανταγωνισμού της Συνθήκης - Επιβολή μη δικαίων τιμών - Απαγορεύεται

(Συνθήκη ΕΟΚ, άρθρα 85, 86 και 90, παράγραφος 1)

1. Τόσο από τη θέση του άρθρου 37 της Συνθήκης στο κεφάλαιο που αφορά την κατάργηση των ποσοτικών περιορισμών όσο και από τη χρησιμοποιούμενη στην εν λόγω διάταξη ορολογία συνάγεται ότι η διάταξη αυτή αφορά το εμπόριο και όχι τα μονοπώλια παροχής υπηρεσιών.

Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να έχει ένα μονοπώλιο παροχής υπηρεσιών έμμεση επίδραση στο εμπόριο μεταξύ των κρατών μελών, ιδίως όταν το μονοπώλιο παροχής ορισμένων υπηρεσιών που ασκείται από μία επιχείρηση ή ένα σύνολο επιχειρήσεων καταλήγει σε διακρίσεις εις βάρος των εισαγόμενων προϊόντων σε σχέση με τα εγχώρια προϊόντα.

2. Το άρθρο 37 αφορά κυρίως τις καταστάσεις στις οποίες οι εθνικές αρχές είναι σε θέση να ελέγχουν ή να διευθύνουν τις συναλλαγές μεταξύ των κρατών μελών ή, ακόμα, να τις επηρεάζουν αισθητά, μέσω ενός οργανισμού συσταθέντος προς το σκοπό αυτό ή ενός κατά παραχώρηση ασκουμένου μονοπωλίου. Το μονοπώλιο αυτό μπορεί να ασκείται είτε από επιχείρηση είτε από οργανισμούς τοπικής αυτοδιοικήσεως.

Το ανωτέρω δεν συμβαίνει όταν η εθνική νομοθεσία αναθέτει τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών στους δήμους, οι οποίοι είναι ελεύθεροι να παραχωρήσουν τις εν λόγω υπηρεσίες σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, να τις αφήσουν τελείως ελεύθερες ή να τις διαχειρίζονται οι ίδιοι. Το γεγονός ότι οι παραχωρησιούχοι σε έναν ορισμένο αριθμό δήμων, που καλύπτουν σημαντικό τμήμα της επικρατείας, ανήκουν στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων και μπορούν, έτσι, να επηρεάζουν τα ρεύματα των συναλλαγών, δεν αποτελεί απόρροια της συμπεριφοράς των εθνικών ή δημοτικών αρχών, αλλά της συμπεριφοράς των εν λόγω επιχειρήσεων.

3. Το άρθρο 85 της Συνθήκης εφαρμόζεται, σύμφωνα με το ίδιο το κείμενό του, στις συμφωνίες "μεταξύ επιχειρήσεων" και δεν αφορά τις συμβάσεις παραχωρήσεως που συνάπτονται μεταξύ δήμων, ενεργούντων υπό την ιδιότητά τους ως δημοσίων αρχών, και επιχειρήσεων επιφορτισμένων με την εκτέλεση δημόσιας υπηρεσίας.

4. Το άρθρο 85 της Συνθήκης δεν αφορά συμφωνίες ή εναρμονισμένες πρακτικές μεταξύ επιχειρήσεων που ανήκουν στον ίδιο όμιλο ως μητρική και θυγατρική εταιρία, όταν οι επιχειρήσεις αποτελούν οικονομική μονάδα στο εσωτερικό της οποίας η θυγατρική δεν απολαύει πραγματικής αυτονομίας κατά τον καθορισμό της γραμμής δράσεώς της στην αγορά και όταν οι συμφωνίες ή πρακτικές έχουν ως σκοπό τον καθορισμό εσωτερικής κατανομής των δραστηριοτήτων μεταξύ των επιχειρήσεων.

5. Το άρθρο 86 της Συνθήκης εφαρμόζεται στην περίπτωση συνόλου δημοτικών μονοπωλίων παραχωρηθέντων στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων, η γραμμή δράσεως του οποίου στην αγορά καθορίζεται από τη μητρική επιχείρηση, σε κατάσταση όπου τα εν λόγω μονοπώλια καλύπτουν ορισμένο τμήμα της επικρατείας και έχουν ως αντικείμενο τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών:

- όταν οι δραστηριότητες του ομίλου και η μονοπωλιακή θέση που κατέχουν οι εν λόγω επιχειρήσεις σε τμήμα του εδάφους κράτους μέλους έχουν επιπτώσεις ως προς τις εισαγωγές εμπορευμάτων από άλλα κράτη μέλη και ως προς τη δυνατότητα των ανταγωνιστριών επιχειρήσεων που είναι εγκατεστημένες στα κράτη μέλη αυτά να αναλαμβάνουν την παροχή υπηρεσιών στο πρώτο κράτος μέλος

- όταν ο όμιλος επιχειρήσεων κατέχει δεσπόζουσα θέση, χαρακτηριζόμενη από κατάσταση οικονομικής ισχύος, η οποία του επιτρέπει να παρεμποδίζει τη διατήρηση πραγματικού ανταγωνισμού στην αγορά των υπηρεσιών κηδειών

- και όταν ο εν λόγω όμιλος επιχειρήσεων εφαρμόζει μη δίκαιες τιμές, έστω και αν το επίπεδο των τιμών αυτών καθορίζεται από τη συγγραφή υποχρεώσεων που αποτελεί μέρος των όρων της συμβάσεως παραχωρήσεως.

6. Το άρθρο 90, παράγραφος 1, της Συνθήκης απαγορεύει στις δημόσιες αρχές, τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, να επιβάλλουν στις επιχειρήσεις στις οποίες χορηγούν αποκλειστικά δικαιώματα όπως το μονοπώλιο των εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών όρους τιμών αντίθετους προς τις διατάξεις των άρθρων 85 και 86.

Στην υπόθεση 30/87,

που έχει ως αντικείμενο αίτηση του Cour de cassation της Γαλλίας προς το Δικαστήριο, κατ' εφαρμογή του άρθρου 177 της Συνθήκης ΕΟΚ, με την οποία ζητείται, στο πλαίσιο της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιον του δικαστηρίου αυτού μεταξύ

Corinne Bodson, κατοίκου Charleville-Mezieres (Γαλλία)

και

SA Pompes funebres des regions liberees, με έδρα τη Reims,

η έκδοση προδικαστικής αποφάσεως ως προς την ερμηνεία των άρθρων 37, 85, 86 και 90 της εν λόγω Συνθήκης,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (έκτο τμήμα)

συγκείμενο από τους O. Due, πρόεδρο τμήματος, T. Koopmans, K. Bahlmann, Κ. Κακούρη και T. F. O' Higgins, δικαστές,

γενικός εισαγγελέας: J. L. da Cruz Vilaca

γραμματέας: H. A. Ruehl, κύριος υπάλληλος διοικήσεως

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που κατέθεσαν:

- η C. Bodson, ενάγουσα της κύριας δίκης, εκπροσωπούμενη κατά την έγγραφη διαδικασία από το δικηγόρο Παρισιού J. Rouviere και κατά την προφορική διαδικασία από το δικηγόρο Παρισιού R. Brunois,

- η εταιρία Pompes funebres des regions liberees, εναγόμενη της κύριας δίκης, εκπροσωπούμενη από το δικηγόρο Παρισιού J.-L. Delvolve,

- η κυβέρνηση της Γαλλικής Δημοκρατίας, εκπροσωπούμενη από τους G. Guillaume και C. Chavance,

- η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, εκπροσωπούμενη από το νομικό της σύμβουλο L. Antunes και τη δικηγόρο Παρισιού N. Coutrelis,

έχοντας υπόψη την έκθεση για την επ' ακροατηρίου συζήτηση και κατόπιν της προφορικής διαδικασίας της 9ης Δεκεμβρίου 1987,

αφού άκουσε το γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 11ης Φεβρουαρίου 1988,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1 Με απόφαση της 20ής Ιανουαρίου 1987, που περιήλθε στο Δικαστήριο στις 2 Φεβρουαρίου 1987, το γαλλικό Cour de cassation υπέβαλε, δυνάμει του άρθρου 177 της Συνθήκης ΕΟΚ, διάφορα προδικαστικά ερωτήματα σχετικά με την ερμηνεία των άρθρων 37, 85, 86 και 90 της Συνθήκης, προκειμένου να κρίνει κατά πόσον συμβιβάζεται με τις διατάξεις αυτές το εθνικό καθεστώς παραχωρήσεως της αποκλειστικότητας δημοτικών μονοπωλίων όσον αφορά ορισμένες υπηρεσίες των γραφείων τελετών.

2 Τα ερωτήματα αυτά ανέκυψαν στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ, αφενός, της Societe des pompes funebres des regions liberees, θυγατρικής εταιρίας της Societe des pompes funebres generales, στην οποία ο Δήμος της Charleville-Mezieres έχει παραχωρήσει από το 1972, κατ' αποκλειστικότητα, τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών, και, αφετέρου, της Corinne Bodson, η οποία ασκούσε δραστηριότητες εμπίπτουσες στις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών στο έδαφος του εν λόγω δήμου.

3 Με γαλλικό νόμο του 1904, οι κυριότερες διατάξεις του οποίου περιλαμβάνονται σήμερα στα άρθρα L 362-1 και επόμενα του κώδικα περί δήμων, η παροχή των "εξωτερικών υπηρεσιών" κηδειών ανατέθηκε στους δήμους. Οι εξωτερικές υπηρεσίες περιλαμβάνουν αποκλειστικά και μόνο τη μεταφορά του νεκρού μετά από την τοποθέτησή του στο φέρετρο, την προμήθεια νεκροφόρων οχημάτων, φερέτρων και εξωτερικών παραπετασμάτων για τη διακόσμηση της οικίας του εκλιπόντος, τα αυτοκίνητα για την νεκρώσιμη πομπή, καθώς και την προμήθεια των υλικών και του προσωπικού που είναι αναγκαία για την ταφή, την εκταφή και την καύση του νεκρού ειδικότερα, δεν περιλαμβάνουν ούτε τις "εσωτερικές υπηρεσίες", που συνίστανται στις υπηρεσίες που αφορούν τη νεκρώσιμη τελετή, ούτε τις "ελεύθερες υπηρεσίες", οι οποίες αφορούν τις παροχές που δεν είναι απαραίτητες για την οργάνωση της κηδείας, όπως η προμήθεια ανθέων και η κατασκευή μαρμάρινων μνημείων.

4 Από τη δικογραφία προκύπτει ότι 5 000 δήμοι της Γαλλίας, επί συνόλου 36 000 περίπου, που αντιπροσωπεύουν πληθυσμό 25 εκατομμυρίων, ήτοι περίπου το 45 % του πληθυσμού της Γαλλίας, έχουν παραχωρήσει τις εξωτερικές υπηρεσίες σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Η Societe des pompes funebres generales και οι θυγατρικές της εταιρίες είναι παραχωρησιούχοι σε 2 800 δήμους αναλαμβάνουν ένα μεγάλο ποσοστό κηδειών στη Γαλλία. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρασχέθηκαν από την Επιτροπή, η μητρική εταιρία, η Societe des pompes funebres generales, είναι, η ίδια, θυγατρική μιας επιχειρήσεως μέλους του ομίλου της Lyonnaise des Eaux.

5 Η C. Bodson έχει την εκμετάλλευση μιας από τις ανεξάρτητες επιχειρήσεις γραφείων τελετών του Michel Leclerc, ο οποίος έχει δημιουργήσει στη Γαλλία ένα δίκτυο τέτοιων επιχειρήσεων, που παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε τιμές σαφώς κατώτερες από τις τιμές που εφαρμόζονται συνήθως στον τομέα αυτό, ιδίως από τη Societe des pompes funebres generales και τις θυγατρικές της εταιρίες. 'Οταν η C. Bodson ανέλαβε την οργάνωση κηδειών στο έδαφος του Δήμου της Charleville-Mezieres, ο αποκλειστικός παραχωρησιούχος υπέβαλε αίτηση λήψεως ασφαλιστικών μέτρων κατ' αυτής.

6 Το Cour de cassation καλείται να κρίνει επί αναιρέσεως κατά αποφάσεως του Cour d' appel της Reims, η οποία εκδόθηκε στο πλαίσιο διαδικασίας ασφαλιστικών μέτρων και απαγορεύει στην Bodson, επί ποινή προστίμου, την άσκηση οποιασδήποτε δραστηριότητας εμπίπτουσας στις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών. Ενώπιον του Cour de cassation, η Bodson ισχυρίστηκε ότι ο όμιλος που συγκροτούν η Societe des pompes funebres generales και οι θυγατρικές της εταιρίες εκμεταλλεύτηκε καταχρηστικώς τη δεσπόζουσα θέση του στην αγορά αναφέρθηκε σε γνωμοδότηση της Commission francaise de la concurrence ((Γαλλικής Επιτροπής Ανταγωνισμού)), σύμφωνα με την οποία ο όμιλος αυτός κατέχει μονοπώλιο ή δεσπόζουσα θέση. Η Bodson ισχυρίστηκε ότι το εν λόγω μονοπώλιο ή η δεσπόζουσα θέση απορρέει από την ανάθεση στον όμιλο αυτό, κατ' αποκλειστικότητα, σημαντικού μέρους, και μάλιστα σε ορισμένες περιοχές της Γαλλίας του συνόλου σχεδόν, των παραχωρουμένων από τους δήμους εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών. Κατά την Bodson, η κατάχρηση συνίστατο στην εφαρμογή υπερβολικών τιμών, δεν θα έπρεπε δε να αποκλειστεί και η δυνατότητα εφαρμογής του άρθρου 37 της Συνθήκης ΕΟΚ στην περίπτωση ενός συνόλου δημοτικών μονοπωλίων καλυπτόντων το σύνολο της επικράτειας.

7 Εκτιμώντας ότι θα έπρεπε να εξεταστεί κατά πόσον η Συνθήκη πρέπει να ερμηνεύεται υπό την έννοια ότι έχει εφαρμογή σε καταστάσεις του είδους που περιγράφεται ανωτέρω, το Cour de cassation ανέστειλε τη διαδικασία και υπέβαλε στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

"1) Μπορεί το άρθρο 37 της Συνθήκης να εφαρμοστεί στην περίπτωση συνόλου δημοτικών μονοπωλίων που έχουν παραχωρηθεί στην ίδια επιχείρηση ή στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων και καλύπτουν ορισμένο μέρος της επικράτειας και που έχουν ως αντικείμενο τις εξωτερικές υπηρεσίες των γραφείων τελετών τις οριζόμενες από τα άρθρα L 362-1 και επόμενα του κώδικα περί δήμων, διευκρινίζοντας ότι αυτό το αντικείμενο περιλαμβάνει παροχή υπηρεσιών και προμήθεια εμπορευμάτων;

2) Μπορεί το άρθρο 90 της Συνθήκης να εφαρμοστεί στην επιχείρηση ή στον όμιλο επιχειρήσεων που απολαύουν ενός τέτοιου συνόλου δημοτικών μονοπωλίων παραχωρηθέντων κατ' αυτό τον τρόπο στον εν λόγω τομέα;

3) Στην περίπτωση που το άρθρο 90 της Συνθήκης δεν έχει εφαρμογή σ' αυτή την περίπτωση, μπορεί ωστόσο η εν λόγω επιχείρηση ή ο εν λόγω όμιλος επιχειρήσεων να εμπίπτει στα άρθρα 85 και 86 της Συνθήκης; Ειδικότερα, έχει εφαρμογή το άρθρο 85 επί συμβάσεων παραχωρήσεως αποκλειστικότητας που συνάπτονται σ' αυτό τον τομέα με τους δήμους;

4) Προσήκει στα πιο πάνω ερωτήματα διαφορετική απάντηση, αν το σύνολο των μονοπωλίων ή η δεσπόζουσα θέση που προκύπτει απ' αυτό το σύνολο έχει στην πραγματικότητα επίσης ως αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών ή προμηθειών που αφορούν γραφεία τελετών, αλλά όταν τα εν λόγω γραφεία βρίσκονται εκτός του πεδίου εφαρμογής των εξωτερικών υπηρεσιών που ορίζει το άρθρο L 362-1 του κώδικα περί δήμων;"

8 Στην έκθεση για την επ' ακροατηρίου συζήτηση αναπτύσσονται διεξοδικώς η σχετική γαλλική νομοθεσία, τα πραγματικά περιστατικά και το ιστορικό της διαφοράς και συνοψίζονται οι γραπτές παρατηρήσεις που κατατέθηκαν ενώπιον του Δικαστηρίου. Τα στοιχεία αυτά της δικογραφίας δεν επαναλαμβάνονται κατωτέρω παρά μόνο απαιτείται για να σχηματίσει κρίση το Δικαστήριο.

9 Με το πρώτο ερώτημα ζητείται η ερμηνεία της Συνθήκης όσον αφορά τα κρατικά μονοπώλια, ενώ τα άλλα ερωτήματα, τα οποία θα πρέπει να εξεταστούν μαζί, αφορούν την ερμηνεία των κανόνων του ανταγωνισμού που εφαρμόζονται στις επιχειρήσεις.

Επί του πρώτου ερωτήματος

10 'Οσον αφορά την ερμηνεία του άρθρου 37 της Συνθήκης, υπενθυμίζεται ότι, κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου (βλέπε ιδίως απόφαση της 28ης Ιουνίου 1983, Cooperative du Bearn, 271/81, Συλλογή 1983, σ. 2057), τόσο από τη θέση της διατάξεως αυτής στο κεφάλαιο της Συνθήκης που αφορά την κατάργηση των ποσοτικών περιορισμών όσο και από τη χρησιμοποιούμενη ορολογία συνάγεται ότι η εν λόγω διάταξη αφορά το εμπόριο και όχι τα μονοπώλια παροχής υπηρεσιών. Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να έχει ένα μονοπώλιο παροχής υπηρεσιών έμμεση επίδραση στο εμπόριο μεταξύ των κρατών μελών, ιδίως όταν το μονοπώλιο παροχής ορισμένων υπηρεσιών που ασκείται από μία επιχείρηση ή ένα σύνολο επιχειρήσεων καταλήγει σε διακρίσεις εις βάρος των εισαγόμενων προϊόντων σε σχέση με τα εγχώρια προϊόντα.

11 Θα πρέπει, εξάλλου, να παρατηρηθεί ότι το άρθρο 37 αφορά τα κρατικά μονοπώλια εμπορικού χαρακτήρα, έκφραση η οποία καλύπτει, κατά το δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 1 του εν λόγω άρθρου, κάθε οργανισμό με τον οποίο ένα κράτος μέλος ελέγχει, διευθύνει ή επηρεάζει αισθητά, άμεσα ή έμμεσα, τις συναλλαγές μεταξύ των κρατών μελών και η οποία εφαρμόζεται επίσης στα κατά παραχώρηση κρατικά μονοπώλια.

12 Βάσει ακριβώς των δύο αυτών παρατηρήσεων θα πρέπει να ερμηνευτεί το άρθρο 37 ενόψει της καταστάσεως που περιγράφει το εθνικό δικαστήριο, ήτοι ενός συνόλου δημοτικών μονοπωλίων τα οποία έχουν παραχωρηθεί σε επιχειρήσεις ανήκουσες στον ίδιο όμιλο, καλύπτουν ορισμένο τμήμα της επικράτειας και έχουν ως αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών καθώς και την προμήθεια εμπορευμάτων.

13 Ως προς το θέμα αυτό, πρέπει να παρατηρηθεί ότι το άρθρο 37 αφορά κυρίως τις καταστάσεις στις οποίες οι εθνικές αρχές είναι σε θέση να ελέγχουν ή να διευθύνουν τις συναλλαγές μεταξύ κρατών μελών, ή ακόμα να τις επηρεάζουν αισθητά, μέσω ενός οργανισμού συσταθέντος προς τούτο ή ενός κατά παραχώρηση ασκουμένου μονοπωλίου. Κατά συνέπεια, η διάταξη αυτή καλύπτει και την περίπτωση στην οποία το επίμαχο μονοπώλιο ασκείται από επιχείρηση ή όμιλο επιχειρήσεων ή από οργανισμούς τοπικής αυτοδιοικήσεως όπως οι δήμοι.

14 Ωστόσο, η κατάσταση την οποία περιγράφει το εθνικό δικαστήριο δεν εμπίπτει σε καμία από τις δύο αυτές περιπτώσεις. Πράγματι, η εθνική νομοθεσία αναθέτει τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών στους δήμους, οι οποίοι είναι ελεύθεροι να παραχωρήσουν τις εν λόγω υπηρεσίες σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, να τις αφήσουν τελείως ελεύθερες ή να τις διαχειρίζονται οι ίδιοι. Το γεγονός ότι οι παραχωρησιούχοι σε ορισμένους δήμους, που καλύπτουν σημαντικό τμήμα της επικράτειας, ανήκουν στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων και μπορούν, έτσι, να επηρεάζουν τα ρεύματα των συναλλαγών, δεν αποτελεί απόρροια της συμπεριφοράς των εθνικών ή δημοτικών αρχών, αλλά της συμπεριφοράς των εν λόγω επιχειρήσεων.

15 Από τις σκέψεις αυτές καταδεικνύεται ότι η κατάσταση που περιγράφει το εθνικό δικαστήριο θα πρέπει να εξεταστεί μάλλον υπό το φως των διατάξεων της Συνθήκης που εφαρμόζονται στις επιχειρήσεις και ειδικότερα των άρθρων 85, 86 και 90, παρά από πλευράς κανόνων του άρθρου 37 που αφορούν τα κρατικά μονοπώλια.

Επί του δευτέρου, τρίτου και τετάρτου ερωτήματος

16 Θα πρέπει να υπενθυμιστεί προκαταρκτικά ότι αντικείμενο του άρθρου 90 είναι ο καθορισμός ιδίως των προϋποθέσεων εφαρμογής των κανόνων του ανταγωνισμού, που προβλέπονται από τα άρθρα 85 και 86 στις δημόσιες επιχειρήσεις, στις επιχειρήσεις στις οποίες τα κράτη μέλη χορηγούν ειδικά ή αποκλειστικά δικαιώματα και στις επιχειρήσεις που είναι επιφορτισμένες με τη διαχείριση υπηρεσιών γενικού οικονομικού συμφέροντος. Θα πρέπει, επομένως, να εξεταστεί καταρχάς η δυνατότητα εφαρμογής των άρθρων 85 και 86.

17 'Οσον αφορά το άρθρο 85, το εθνικό δικαστήριο ερωτά ειδικότερα, με το δεύτερο σκέλος του τρίτου ερωτήματος, αν η διάταξη αυτή έχει εφαρμογή στις συμβάσεις παραχωρήσεως που συνάπτονται, στον τομέα των υπηρεσιών κηδειών, μεταξύ επιχειρήσεων ή ομίλου επιχειρήσεων και δήμων.

18 'Οπως ορθώς παρατηρεί η Επιτροπή, το άρθρο 85 της Συνθήκης εφαρμόζεται, σύμφωνα με το ίδιο το κείμενό του, στις συμφωνίες "μεταξύ επιχειρήσεων". Η διάταξη αυτή δεν αφορά τις συμβάσεις παραχωρήσεως που συνάπτονται μεταξύ των δήμων που ενεργούν υπό την ιδιότητά τους ως δημοσίων αρχών, και των επιχειρήσεων που είναι επιφορτισμένες με την εκτέλεση ορισμένης δημόσιας υπηρεσίας.

19 'Οσον αφορά την ενδεχόμενη εφαρμογή του άρθρου 85 στις σχέσεις μεταξύ των παραχωρησιούχων επιχειρήσεων που ανήκουν στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων, υπενθυμίζεται ότι, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου (απόφαση της 31ης Οκτωβρίου 1974, Centrafarm κατά Sterling Drug, 15/74, Rec. 1974, σ. 1147), η διάταξη αυτή δεν αφορά συμφωνίες ή εναρμονισμένες πρακτικές μεταξύ επιχειρήσεων που ανήκουν στον ίδιο όμιλο ως μητρική και θυγατρική εταιρία, όταν οι επιχειρήσεις αποτελούν οικονομική μονάδα στο εσωτερικό της οποίας η θυγατρική δεν απολαύει πραγματικής αυτονομίας κατά τον καθορισμό της γραμμής δράσεώς της στην αγορά και όταν αυτές οι συμφωνίες ή πρακτικές έχουν ως σκοπό τον καθορισμό εσωτερικής κατανομής των δραστηριοτήτων μεταξύ των επιχειρήσεων.

20 Στο εθνικό δικαστήριο εναπόκειται να εξετάσει κατά πόσο η υπό κρίση περίπτωση αφορά παρόμοια κατάσταση. Σχετικώς, το γεγονός και μόνον ότι οι παραχωρησιούχοι επιχειρήσεις ανήκουν στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων δεν είναι καθοριστικό. Θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η φύση των σχέσεων μεταξύ των επιχειρήσεων του εν λόγω ομίλου. Στην προκειμένη περίπτωση, ούτε από τα προδικαστικά ερωτήματα ούτε από άλλα στοιχεία της δικογραφίας προκύπτει η φύση των σχέσεων αυτών. Ειδικότερα, δεν είναι προφανές ότι οι επιχειρήσεις ακολουθούν την ίδια γραμμή δράσεως στην αγορά, η οποία καθορίζεται από τη μητρική επιχείρηση.

21 Η ενδεχομένως αντιβαίνουσα στους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά του ομίλου παραχωρησιούχων επιχειρήσεων, αποτελούντος οικονομική μονάδα κατά την έννοια της νομολογίας του Δικαστηρίου, θα πρέπει να εξεταστεί υπό το φως του άρθρου 86 της Συνθήκης. Τα προδικαστικά ερωτήματα φαίνεται να οφείλονται στην εικασία αυτή, δεδομένου ότι γίνεται λόγος, στο τέταρτο ερώτημα, για "το σύνολο των μονοπωλίων ή ((τη)) δεσπόζουσα θέση που προκύπτει από αυτό". Θα πρέπει επομένως, να εξεταστεί υπό ποίες προϋποθέσεις μπορεί το άρθρο 86 να εφαρμοστεί σε μια τέτοια περίπτωση.

22 Το άρθρο 86 απαγορεύει τις καταχρηστικές πρακτικές που απορρέουν από την εκμετάλλευση, από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις, της δεσπόζουσας θέσης τους στην κοινή αγορά ή σε σημαντικό τμήμα της. Ωστόσο, η απαγόρευση αυτή ισχύει μόνο κατά το μέτρο που οι εν λόγω πρακτικές μπορούν να επηρεάσουν το εμπόριο μεταξύ των κρατών μελών.

23 Κατά τη γαλλική κυβέρνηση, η τελευταία αυτή προϋπόθεση δεν πληρούται στην υπό κρίση περίπτωση. Η Επιτροπή συμμερίζεται την άποψη αυτή και παρατηρεί ότι της είχαν υποβληθεί καταγγελίες σχετικά με τις τιμές που εφάρμοζαν οι παραχωρησιούχοι που ανήκουν στον όμιλο Pompes funebres generales και ότι, αφού εξέτασε τις καταγγελίες αυτές, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η δραστηριότητα του ομίλου μπορούσε να έχει ανεπαίσθητη μόνο επίδραση στις συναλλαγές με άλλα κράτη μέλη. Σχετικά, η Επιτροπή θεώρησε ότι το μονοπώλιο των εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών δεν συνεπάγεται την παράδοση άλλων αγαθών εκτός των φερέτρων και ότι κατάσταση μονοπωλίου υφίσταται μόνο στο 14 % περίπου των δήμων της Γαλλίας, ο δε όμιλος αυτός είναι παραχωρησιούχος των εν λόγω υπηρεσιών μόνο στα δύο τρίτα των εν λόγω δήμων. Η Επιτροπή επισημαίνει, ωστόσο, ότι ο ίδιος όμιλος παρέχει επίσης υπηρεσίες γραφείων τελετών και σε άλλα κράτη μέλη και ειδικότερα στις Κάτω Χώρες, όπου αναλαμβάνει το 14 % των κηδειών της χώρας, στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γερμανία.

24 Υπενθυμίζεται σχετικώς ότι, προκειμένου να εκτιμηθεί αν το εμπόριο μεταξύ κρατών μελών είναι δυνατόν να επηρεαστεί από την κατάχρηση μιας δεσπόζουσας θέσης, κατά την έννοια του άρθρου 86, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι συνέπειες για τη δομή του πράγματι ασκούμενου ανταγωνισμού στην κοινή αγορά. Στον τομέα των υπηρεσιών, οι συνέπειες αυτές μπορούν ειδικότερα να συνίστανται, όπως παρατήρησε το Δικαστήριο με την απόφαση της 2ας Μαρτίου 1983 (GVL, 7/82, Συλλογή 1983, σ. 483), στη διαμόρφωση των δραστηριοτήτων της επιχειρήσεως ή του ομίλου επιχειρήσεων κατά τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλείται κατανομή της κοινής αγοράς και, κατ' αυτό τον τρόπο, παρεμπόδιση της ελεύθερης παροχής υπηρεσιών, η οποία αποτελεί έναν από τους στόχους της Συνθήκης.

25 Κατά συνέπεια, στο εθνικό δικαστήριο εναπόκειται να εξετάσει κατά πόσο, στην υπόθεση που καλείται να κρίνει, οι δραστηριότητες του ομίλου των παραχωρησιούχων επιχειρήσεων και το μονοπώλιο το οποίο κατέχουν σε σημαντικό τμήμα του εδάφους ενός κράτους μέλους έχουν επιπτώσεις ως προς τις εισαγωγές εμπορευμάτων από άλλα κράτη μέλη ή ως προς τη δυνατότητα των ανταγωνιστριών επιχειρήσεων που είναι εγκατεστημένες στα κράτη μέλη αυτά να αναλαμβάνουν την παροχή υπηρεσιών στο πρώτο κράτος μέλος.

26 Η δεύτερη προϋπόθεση που θέτει το άρθρο 86 είναι η ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης στην κοινή αγορά ή σημαντικό τμήμα της. Η δεσπόζουσα αυτή θέση χαρακτηρίζεται, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου (βλέπε απόφαση της 9ης Νοεμβρίου 1983, Michelin, 322/81, Συλλογή 1983, σ. 3461), από την κατάσταση οικονομικής ισχύος που κατέχει μια επιχείρηση και η οποία της επιτρέπει να παρεμποδίζει τη διατήρηση του πραγματικού ανταγωνισμού στην αγορά, παρέχοντάς της τη δυνατότητα να επιδεικνύει σε σημαντικό βαθμό ανεξάρτητη συμπεριφορά έναντι των ανταγωνιστών της και των πελατών της. Από τη νομολογία προκύπτει επίσης ότι το γεγονός ότι η έλλειψη ή ο περιορισμός του ανταγωνισμού ευνοείται από νομοθετικές ή κανονιστικές διατάξεις δεν αποκλείει την εφαρμογή του άρθρου 86.

27 Προκειμένου να εξεταστεί κατά πόσον υφίσταται τέτοια δεσπόζουσα θέση στην υπό κρίση περίπτωση, θα πρέπει να καθοριστεί η οικονομική ισχύς του ομίλου των παραχωρησιούχων επιχειρήσεων στη σχετική αγορά, ήτοι στην αγορά των υπηρεσιών κηδειών. Δεδομένου ότι η έννοια της δεσπόζουσας θέσης αναφέρεται σε πραγματική κατάσταση, θα πρέπει να ληφθεί επίσης υπόψη και η θέση του ομίλου επιχειρήσεων στους δήμους όπου ο όμιλος αυτός δεν είναι αποκλειστικός παραχωρησιούχος, καθώς και οι υπηρεσίες που παρέχει και τα αγαθά που προμηθεύει ο εν λόγω όμιλος εκτός του πλαισίου των εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών, όπως π.χ. η παράδοση ανθέων ή η κατασκευή μαρμάρινων μνημείων που αποτελούν μέρος των "ελεύθερων υπηρεσιών".

28 Σύμφωνα με τα στοιχεία της δικογραφίας, ο όμιλος επιχειρήσεων, στον οποίο μητρική εταιρία είναι η Pompes funebres generales, είναι αποκλειστικός παραχωρησιούχος σε λιγότερο από το 10 % των δήμων της Γαλλίας. Ωστόσο, ο πληθυσμός των εν λόγω δήμων αντιπροσωπεύει περισσότερο από το ένα τρίτο του γαλλικού πληθυσμού. Ακριβώς δε το μέγεθος του πληθυσμού και όχι ο αριθμός των δήμων που καλύπτουν οι παραχωρήσεις αποκλειστικότητας προς τον επίμαχο όμιλο είναι το στοιχείο που καθορίζει τον αριθμό των κηδειών και, επομένως, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη προκειμένου να εκτιμηθεί κατά πόσον υφίσταται δεσπόζουσα θέση.

29 Επομένως, αν και η ύπαρξη μιας τέτοιας δεσπόζουσας θέσης εξαρτάται από την εκτίμηση της πραγματικής καταστάσεως η οποία είναι έργο του εθνικού δικαστηρίου, το δικαστήριο αυτό θα μπορούσε ορθώς να στηρίξει την κρίση του στις ακόλουθες παραμέτρους:

- τη σημασία του τμήματος της αγοράς που ανήκει στον όμιλο και που προστατεύεται από οποιονδήποτε ανταγωνισμό λόγω της παραχωρήσεως της αποκλειστικότητας

- την επίδραση της μονοπωλιακής αυτής καταστάσεως στη θέση του ομίλου όσον αφορά τις παραδόσεις αγαθών και τις παροχές υπηρεσιών που δεν καλύπτονται από την παραχώρηση της αποκλειστικότητας

- τη θέση του ομίλου στους δήμους που δεν έχουν παραχωρήσει τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών σε μια επιχείρηση, καθώς και το τμήμα της αγοράς που κατέχει ο όμιλος σε άλλα κράτη μέλη

- τους χρηματοοικονομικούς πόρους του ομίλου, που συνεπάγεται, π.χ., ενδεχομένως το γεγονός ότι ο εν λόγω όμιλος ανήκει σε ισχυρό σύνολο επιχειρήσεων ή ομίλων επιχειρήσεων.

30 Η τρίτη προϋπόθεση που θέτει το άρθρο 86 είναι η καταχρηστική εκμετάλλευση της δεσπόζουσας θέσης. Υπό τύπον παραδείγματος, το άρθρο 86, δεύτερο εδάφιο, στοιχείο α), αναφέρει την άμεση ή έμμεση επιβολή μη δικαίων τιμών. Στην υπό κρίση περίπτωση, οι καταγγελίες που είχαν υποβληθεί στην Επιτροπή αφορούσαν ακριβώς την επιβολή μη δικαίων τιμών από τους παραχωρησιούχους. Στο πλαίσιο της παρούσας διαφοράς, η C. Bodson ισχυρίστηκε ότι η Pompes funebres generales και οι θυγατρικές της εταιρίες εφαρμόζουν υπερβολικές τιμές.

31 Η γαλλική κυβέρνηση και η Pompes funebres des regions liberees αμφισβήτησαν τον ισχυρισμό ότι δεν είναι δίκαιες οι τιμές που εφαρμόζουν οι θυγατρικές εταιρίες τής Pompes funebres generales. Η δικογραφία δεν περιέχει κανένα στοιχείο που να καθιστά δυνατό στο Δικαστήριο να κρίνει επί του θέματος. Δεδομένου ότι άνω των 30 000 δήμων στη Γαλλία δεν έχουν παραχωρήσει τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών σε επιχείρηση, αλλά τις αφήνουν ελεύθερες ή τις διαχειρίζονται οι ίδιοι, θα πρέπει να είναι δυνατή μια σύγκριση των τιμών που εφαρμόζει ο όμιλος των παραχωρησιούχων επιχειρήσεων με τις τιμές που εφαρμόζονται αλλού μια τέτοια σύγκριση θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση προκειμένου να εκτιμηθεί κατά πόσον είναι δίκαιες ή όχι οι τιμές που εφαρμόζουν οι παραχωρησιούχοι.

32 Οι ανωτέρω παρατήρησαν ακόμα ότι οι παραχωρησιούχοι δεν είναι σε θέση να "επιβάλουν" ορισμένη τιμή, δεδομένου ότι οι εφαρμοστέες τιμές καθορίζονται από τη συγγραφή υποχρεώσεων που αποτελεί μέρος των όρων της παραχωρήσεως. Το επιχείρημα αυτό δεν μπορεί να γίνει δεκτό. Πράγματι, από τη δικογραφία προκύπτει ότι η παραχώρηση των εξωτερικών υπηρεσιών θεωρείται, στη Γαλλία, ως σύμβαση η οποία συνάπτεται μεταξύ του δήμου και της παραχωρησιούχου επιχειρήσεως, ανάλυση την οποία, εξάλλου, υιοθετεί και το εθνικό δικαστήριο. Η διαπίστωση αυτή συνεπάγεται ότι την ευθύνη για το επίπεδο των τιμών θα πρέπει να θεωρείται ότι έχει η επιχείρηση, δεδομένου ότι αυτή είναι πλήρως υπεύθυνη για τις συμβάσεις που συνάπτει.

33 Στο μέτρο που οι δήμοι επιβάλλουν, ενδεχομένως, ορισμένο επίπεδο τιμών στους παραχωρησιούχους, υπό την έννοια ότι δεν θα είχαν παραχωρήσει τις εξωτερικές υπηρεσίες στις επιχειρήσεις αν οι τελευταίες δεν είχαν δεχτεί να εφαρμόσουν ιδιαίτερα υψηλές τιμές, οι εν λόγω δήμοι εμπίπτουν στην περίπτωση του άρθρου 90, παράγραφος 1. Πράγματι, η διάταξη αυτή διέπει τις υποχρεώσεις των κρατών μελών, στην έννοια δε αυτή περιλαμβάνονται, στην περίπτωση αυτή, οι δημόσιες αρχές σε επίπεδο περιφέρειας, επαρχίας ή δήμου, έναντι των επιχειρήσεων "στις οποίες χορηγούν ειδικά ή αποκλειστικά δικαιώματα". Η παραχώρηση της αποκλειστικότητας των εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών εμπίπτει ακριβώς στην περίπτωση αυτή.

34 Από τη διαπίστωση αυτή προκύπτει ότι οι δημόσιες αρχές δεν μπορούν, σε καταστάσεις όπως η εξεταζόμενη, να θεσπίζουν ούτε να διατηρούν "μέτρα" αντίθετα προς τους κανόνες της Συνθήκης, και ειδικότερα τους κανόνες των άρθρων 85 και 86. Κατά συνέπεια, απαγορεύεται στις δημόσιες αρχές να βοηθούν τις παραχωρησιούχους επιχειρήσεις να εφαρμόζουν μη δίκαιες τιμές επιβάλλοντας τις τιμές αυτές ως όρο της συμβάσεως παραχωρήσεως.

35 Από το σύνολο των ανωτέρω συλλογισμών προκύπτει ότι:

α) το άρθρο 85 της Συνθήκης δεν αφορά τις συμβάσεις παραχωρήσεως που συνάπτονται μεταξύ δήμων, ενεργούντων υπό την ιδιότητά τους ως δημοσίων αρχών, και επιχειρήσεων επιφορτισμένων με την εκτέλεση δημόσιας υπηρεσίας

β) το άρθρο 86 της Συνθήκης εφαρμόζεται στην περίπτωση συνόλου δημοτικών μονοπωλίων παραχωρηθέντων στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων, η γραμμή δράσεως του οποίου στην αγορά καθορίζεται από τη μητρική επιχείρηση, σε κατάσταση όπου τα εν λόγω μονοπώλια καλύπτουν ορισμένο τμήμα της επικράτειας και έχουν ως αντικείμενο τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών,

- όταν οι δραστηριότητες του ομίλου και η μονοπωλιακή θέση που κατέχουν οι εν λόγω επιχειρήσεις σε τμήμα του εδάφους κράτους μέλους έχουν επιπτώσεις ως προς τις εισαγωγές εμπορευμάτων από άλλα κράτη μέλη ή ως προς τη δυνατότητα των ανταγωνιστριών επιχειρήσεων που είναι εγκατεστημένες στα κράτη μέλη αυτά να αναλαμβάνουν την παροχή υπηρεσιών στο πρώτο κράτος μέλος,

- όταν ο όμιλος επιχειρήσεων κατέχει δεσπόζουσα θέση, χαρακτηριζόμενη από κατάσταση οικονομικής ισχύος, η οποία του επιτρέπει να παρεμποδίζει τη διατήρηση πραγματικού ανταγωνισμού στην αγορά των υπηρεσιών κηδειών,

- και όταν ο εν λόγω όμιλος επιχειρήσεων εφαρμόζει μη δίκαιες τιμές, έστω και αν το επίπεδο των τιμών αυτών καθορίζεται από τη συγγραφή υποχρεώσεων που αποτελεί μέρος των όρων της συμβάσεως παραχωρήσεως

γ) το άρθρο 90, παράγραφος 1, της Συνθήκης έχει την έννοια ότι απαγορεύει στις δημόσιες αρχές να επιβάλλουν στις επιχειρήσεις στις οποίες έχουν χορηγήσει αποκλειστικά δικαιώματα, όπως το μονοπώλιο των εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών, όρους τιμών αντίθετους προς τις διατάξεις των άρθρων 85 και 86.

Επί των δικαστικών εξόδων

36 Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν η κυβέρνηση της Γαλλικής Δημοκρατίας και η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, οι οποίες κατέθεσαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, δεν αποδίδονται. Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης το χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, σ' αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων.

Για τους λόγους αυτούς

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (έκτο τμήμα),

κρίνοντας επί των ερωτημάτων που του υπέβαλε το Cour de cassation της Γαλλίας, με απόφαση της 20ής Ιανουαρίου 1987, αποφαίνεται:

1) Το άρθρο 85 της Συνθήκης δεν αφορά τις συμβάσεις παραχωρήσεως που συνάπτονται μεταξύ δήμων, ενεργούντων υπό την ιδιότητά τους ως δημοσίων αρχών, και επιχειρήσεων επιφορτισμένων με την εκτέλεση δημόσιας υπηρεσίας.

2) Το άρθρο 86 της Συνθήκης εφαρμόζεται στην περίπτωση συνόλου δημοτικών μονοπωλίων παραχωρηθέντων στον ίδιο όμιλο επιχειρήσεων, η γραμμή δράσεως του οποίου στην αγορά καθορίζεται από τη μητρική επιχείρηση, σε κατάσταση όπου τα εν λόγω μονοπώλια καλύπτουν ορισμένο τμήμα της επικράτειας και έχουν ως αντικείμενο τις εξωτερικές υπηρεσίες κηδειών,

- όταν οι δραστηριότητες του ομίλου και η μονοπωλιακή θέση που κατέχουν οι εν λόγω επιχειρήσεις σε τμήμα του εδάφους κράτους μέλους έχουν επιπτώσεις ως προς τις εισαγωγές εμπορευμάτων από άλλα κράτη μέλη και ως προς τη δυνατότητα των ανταγωνιστριών επιχειρήσεων που είναι εγκατεστημένες στα κράτη μέλη αυτά να αναλαμβάνουν την παροχή υπηρεσιών στο πρώτο κράτος μέλος,

- όταν ο όμιλος επιχειρήσεων κατέχει δεσπόζουσα θέση, χαρακτηριζόμενη από κατάσταση οικογενειακής ισχύος, η οποία του επιτρέπει να παρεμποδίζει τη διατήρηση πραγματικού ανταγωνισμού στην αγορά των υπηρεσιών κηδειών,

- και όταν ο εν λόγω όμιλος επιχειρήσεων εφαρμόζει μη δίκαιες τιμές, έστω και αν το επίπεδο των τιμών αυτών καθορίζεται από τη συγγραφή υποχρεώσεων που αποτελεί μέρος των όρων της συμβάσεως παραχωρήσεως.

3) Το άρθρο 90, παράγραφος 1, της Συνθήκης έχει την έννοια ότι απαγορεύει στις δημόσιες αρχές να επιβάλλουν στις επιχειρήσεις στις οποίες έχουν χορηγήσει αποκλειστικά δικαιώματα, όπως το μονοπώλιο των εξωτερικών υπηρεσιών κηδειών, όρους τιμών αντίθετους προς τις διατάξεις των άρθρων 85 και 86.