1.

Καταρχάς πρέπει να εξεταστεί η ένσταση της καθής σύμφωνα με την οποία στην προκειμένη περίπτωση δεν υφίσταται έννομο συμφέρον και επομένως η προσφυγή πρέπει να απορριφθεί ως απαράδεκτη.

Η καθής ανέφερε σχετικά ότι η αμφισβητούμενη από την προσφεύγουσα ρήτρα περιλαμβανόταν σε νόμο σχετικά με την έγκριση δαπανών, ο οποίος ίσχυσε μόνο για δύο έτη, το 1982 και το 1983. Πράγματι, κατά τη διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήματος δεν καταβλήθηκε καμία επιχορήγηση του είδους αυτού και δεν είναι πλέον δυνατή η πληρωμή μετά την παρέλευση της διάρκειας της ισχύος, ώστε μπορεί να λεχθεί ότι ο νόμος παρέμεινε ανενεργός. Εξάλλου έχει σημασία το γεγονός ότι για το επόμενο χρονικό διάστημα καταρτίστηκε νέο νομοσχέδιο που δεν περιλαμβάνει πλέον την επίμαχη ρήτρα· επομένως ούτε πρόκειται να επαναληφθεί το μέτρο που η προσφεύγουσα θεωρεί ότι δεν συμβιβάζεται με τη Συνθήκη.

Εντούτοις, κατά την άποψη μου, τα αντεπιχειρήματα αυτά της καθής, δύσκολα μπορούν να τη βοηθήσουν.

2.

Στη συνέχεια, όσον αφορά το ερώτημα — και έτσι έρχομαι να εξετάσω το βάσιμο της προσφυγής — αν η προβαλλόμενη ιταλική ρύθμιση πρέπει να θεωρηθεί ως μέτρο ισοδύναμου αποτελέσματος κατά την έννοια του άρθρου 30 της Συνθήκης ΕΟΚ, δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι η χορήγηση κρατικών ενισχύσεων για την αγορά ορισμένων προϊόντων, εφόσον συνδέεται με την προϋπόθεση της απόκτησης αποκλειστικά εγχώριων προϊόντων, περιέχει δυσμενή διάκριση σε βάρος των ανάλογων προϊόντων που προέρχονται από άλλα κράτη μέλη. Ασφαλώς με τον τρόπο αυτό — εφόσον πρόκειται για σαφές κίνητρο — η ζήτηση κατευθύνεται προς τα εγχώρια προϊόντα σε βάρος των εισαγόμενων προϊόντων και επομένως μπορεί να οδηγήσει σε μείωση των εισαγωγών. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι ως προς το σημείο αυτό — όπως μας ελέχθη — στην αιτιολογική έκθεση του σχεδίου νόμου για τα έτη 1984 έως 1986, που δεν περιέχει πλέον τη ρήτρα ότι τα προϊόντα πρέπει να είναι εγχώρια, αναφέρεται ότι δεν χρειάζεται πλέον προονανευηκή ρήτρα. Κατόπιν αυτού, επιβάλλεται να γίνει δεκτό ότι το ιταλικό μέτρο καλύπτεται πλήρως από τη νομολογία, όπως έχει διατυπωθεί σχετικά με το άρθρο 30, δηλαδή πρέπει να θεωρηθεί ως εμπορική ρύθμιση κράτους μέλους « που είναι ικανή να παρεμποδίσει, άμεσα ή έμμεσα, πραγματικά ή δυνητικά, το ενδοκοινοτικό εμπόριο» (υπόθεση 8/74, Sig. 1974, σ. 852 ( 3 )).

Εξάλλου, το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται από την απόφαση στην υπόθεση 249/81 ( 4 ), στην οποία επρόκειτο για ένα μέτρο για την προώθηση των πωλήσεων των ιρλανδικών προϊόντων, το οποίο καταλογίστηκε στο ιρλανδικό κράτος. Ως γνωστό, σχετικά με το μέτρο αυτό — επειδή επρόκειτο για κίνητρο για την αγορά , εγχώριων προϊόντων, το οποίο απέβλεπε στο να επηρεάσει τη συμπεριφορά των καταναλωτών — ελέχθη ότι μπορούσε, ακριβώς επειδή απέβλεπε στην υποκατάσταση των αλλοδαπών προϊόντων και στον περιορισμό των εισαγωγών, « να επηρεάσει την έκταση του ενδοκοινοτικού εμπορίου » ( Συλλογή 1982, σ. 4022, σκέψη 25). Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η απόφαση που εκδόθηκε πρόσφατα επί της προσφυγής κατά της Ελληνικής Δημοκρατίας στην υπόθεση 192/84 ( 5 ), στην οποία η Επιτροπή ζητούσε να γίνει δεκτό ότι το κίνητρο των ευνοϊκότερων πιστωτικών όρων για την αγορά εγχώριων μηχανών έπρεπε να θεωρηθεί ως μέτρο ισοδύναμου αποτελέσματος κατά την éwota του άρθρου 30, δεδομένου ότι οδηγεί τους αγοραστές στην αγορά μηχανών εγχώριας παραγωγής.

3.

Κατόπιν αυτού, στην πραγματικότητα δεν έχει σημασία τι μπορεί να συναχθεί για την προκειμένη περίπτωση από την οδηγία της Επιτροπής που αναφέρθηκε στην αρχή, και ιδίως από το άρθρο 2, παράγραφος 3, στοιχείο κ), σύμφωνα με το οποίο μέτρα ισοδύναμου αποτελέσματος είναι και αυτά « που αποτελούν εμπόδιο στην αγορά εκ μέρους των ιδιωτών μόνο των εισαγόμενων προϊόντων ή αποτελούν κίνητρο για την αγορά μόνο των εγχώριων προϊόντων ή επιβάλλουν την αγορά αυτή ή της δίνουν προτίμηση ».

Όπως είναιγνωστό, η καθής υποστηρίζει σχετικά ότι η διάταξη αυτή αφορά μόνο τα μέτρα που απευθύνονται σε ιδιώτες και προϋποθέτει ότι ενδιαφερόμενοι είναι όλοι οι επιχειρηματίες. Επομένως, στην προκειμένη περίπτωση δεν τίθεται ζήτημα εφαρμογής της, αφενός επειδή επρόκειτο μόνο για 20 περίπου ωφελούμενους (για εντελώς συγκεκριμένες επιχειρήσεις αστικών συγκοινωνιών χωρίς δική τους νομική προσωπικότητα ) και, αφετέρου, επειδή επρόκειτο μόνο για τη διάθεση νέων τύπων προϊόντων και, επομένως, όχι για συνηθισμένα προϊόντα της αγοράς.

Σχετικά με το σημείο αυτό μπορεί πράγματι να λεχθεί εν συντομία ότι τελικά μπορεί να παραμείνει ανοικτό το ζήτημα αν αυτή η έννοια που αποδίδεται στην εν λόγω διάταξη είναι πράγματι η σωστή. Είναι όντως γνωστό ότι η οδηγία δεν απέβλεπε στην εξαντλητική απαρίθμηση των μέτρων που εμπίπτουν στο άρθρο 30, αλλά επιδίωκε να αναφέρει μερικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά παραδείγματα. Από αυτή την άποψη έχει ήδη σημασία το γεγονός ότι το ιταλικό μέτρο που ενδιαφέρει εν προκειμένω μοιάζει οπωσδήποτε πάρα πολύ ως προς το σκοπό και τα αποτελέσματα του με τα μέτρα που περιγράφονται στο στοιχείο κ ). Πέραν αυτού, η προσφεύγουσα είχε τη δυνατότητα εν προκειμένω να παραπέμψει επίσης στο τμήμα του άρθρου 2, παράγραφος 2, στο οποίο γίνεται λόγος για τα μέτρα που ευνοούν τα εγχώρια εμπορεύματα. Χωρίς αμφιβολία, στην προκειμένη περίπτωση αντιμετωπίζουμε παρόμοια τουλάχιστον πραγματικά περιστατικά.

Επομένως, η προσφεύγουσα ορθώς αναφέρεται στους ορισμούς της οδηγίας της, αφού ενισχύουν πράγματι την άποψη ότι η παραπάνω αξιολόγηση του ιταλικού μέτρου είναι ορθή.

4.

Πριν όμως από την οριστική εκτίμηση της άποψης της προσφεύγουσας πρέπει να εξεταστούν ακόμη δύο αντιρρήσεις της καθής.

Προς υπεράσπιση της, η καθής ανέφερε, αφενός, το γεγονός ότι δεν επρόκειτο για πλήρη αντικατάσταση των οχημάτων των επιχειρήσεων αστικών συγκοινωνιών αλλά μόνο για κίνητρο για την αγορά μερικών νέων τύπων, ήθελε δηλαδή να καταστήσει έτσι σαφές ότι τα μέτρα που θέσπισε είχαν σχετικά μικρή οικονομική σημασία. Αφετέρου, υποστήριξε επίσης την άποψη ότι δεν μπορεί να γίνει επίκληση του άρθρου 30, επειδή το θέμα αφορά μέτρο επιδοτήσεως. Για τις περιπτώσεις αυτές η Συνθήκη προβλέπει ειδική διαδικασία και εν προκειμένω το επίμαχο μέτρο μπορεί να εκτιμηθεί μόνο από την άποψη του άρθρου 92.

Ασφαλώς είναι σωστό ότι μια επιδότηση η οποία επιδιώκει απλώς να προσπορίσει οφέλη σε ορισμένες εθνικές επιχειρήσεις δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μέτρο ισοδύναμου αποτελέσματος κατά την έννοια του άρθρου 30. Αυτό έγινε δεκτό κατά τρόπο σαφή και πειστικό στην απόφαση επί της υποθέσεως 74/76 ( 7 ). Όσον αφορά την προκειμένη περίπτωση, πρέπει όμως, αφενός, να γίνει δεκτό ότι φαίνεται αρκετά αμφίβολο το αν το ιταλικό μέτρο εμπίπτει πράγματι στο άρθρο 92. Αφετέρου, έχει σημασία ότι στην αναφερθείσα απόφαση τονίζεται επίσης — πράγμα που ιδιαιτέρως τόνισε η προσφεύγουσα — ότι μια ρύθμιση περί ενισχύσεων μπορεί ενδεχομένως να περιέχει στοιχεία τα οποία δεν είναι απαραίτητα για την υλοποίηση του σκοπού της ενίσχυσης και ότι σε σχέση με αυτά είναι απόλυτα δυνατό να διαπιστωθεί η παράβαση άλλων διατάξεων της Συνθήκης, ακόμη και η παράβαση του άρθρου 30.

Στην πραγματικότητα — καθόσον στην περίπτωση του ιταλικού μέτρου πρόκειται για ευνοϊκή μεταχείριση των επιχειρήσεων αστικών συγκοινωνιών και για το κίνητρο για την αντικατάσταση των ήδη υπαρχόντων μεταφορικών μέσων με οχήματα που εξοικονομούν ενέργεια — θα μπορούσε να γίνει δεκτό ότι το άρθρο 92 δεν εφαρμόζεται, επειδή οι ωφελούμενοι δεν βρίσκονται σε σχέση ανταγωνισμού μεταξύ τους και επομένως από τις προβλεπόμενες κρατικές επιδοτήσεις δεν μπορεί να προκύψει καμία νόθευση του ανταγωνισμού — πράγμα που έχει σημασία για το άρθρο 92. Καθόσον ο σκοπός του μέτρου και μάλιστα της ρήτρας περί εγχώριας παραγωγής συνίσταται στο να δοθεί έμμεσα ενίσχυση στους κατασκευαστές οχημάτων, με την πρόθεση να προωθηθεί η έρευνα και να ληφθούν μέτρα για την κατασκευή οχημάτων που να εξοικονομούν ενέργεια, είναι επίσης αμφίβολο αν εξαιτίας αυτού μπορεί να γίνει λόγος για ενίσχυση προς τους παραγωγούς κατά την έννοια του άρθρου 92. Πράγματι, οι παραγωγοί δεν λαμβάνουν καμία οικονομική βοήθεια που θα είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του κόστους, αλλά απλώς λαμβάνουν — μέσω του αγοραστή του οχήματος, στον οποίο αποδίδεται μέρος της τιμής πωλήσεως από το κράτος — την αντιπαροχή για τη δική τους παροχή. Επομένως, σε σχέση με τους κατασκευαστές οχημάτων δύσκολα μπορεί να γίνει λόγος για επιδότηση. Προφανώς πρόκειται μόνο για μέτρο που επηρεάζει τη ζήτηση, το οποίο — όπως αποδείχτηκε — εμπίπτει στο άρθρο 30.

Ασφαλώς δεν χρειάζεται πλέον το συμπέρασμα αυτό να εξεταστεί πλήρως και σε βάθος, δεδομένου ότι εν πάση περιπτώσει φαίνεται πειστικό ό,τι εξέθεσε η προσφεύγουσα στηριζόμενη στη δεύτερη βασική αρχή που προκύπτει από την απόφαση 74/76 ( 7 ) και αναφέρθηκε ήδη. Αν εντούτοις γινόταν δεκτό ότι πρόκειται για μέτρο με χαρακτήρα ενισχύσεως, θα ήταν επίσης σαφές, όσον αφορά το στόχο ενεργειακής πολιτικής που επιδιώκεται με αυτό ( προώθηση της αντικατάστασης των οχημάτων των επιχειρήσεων συγκοινωνιών από ηλεκτροκίνητα οχήματα ), ότι η αμφισβητούμενη ρήτρα δεν είναι ουσιώδης εν προκειμένω και ότι ο στόχος αυτός μπορεί αντίθετα να επιτευχθεί και με την ενθάρρυνση της αγοράς αντίστοιχων αλλοδαπών οχημάτων. Επομένως, στοίχων αλλοδαπών σχημάτων. Επομένως, μπορεί να γίνει λόγος άνευ ετέρου για μη απαραίτητο όρο ενισχύσεως, που ασφαλώς μπορεί να κριθεί σύμφωνα με άλλες διατάξεις της Συνθήκης, μεταξύ των οποίων και το άρθρο 30. Κάτι ανάλογο μπορεί εξάλλου να λεχθεί και για τον άλλο επιδιωκόμενο στόχο, την προώθηση της ανάπτυξης εγχώριας παραγωγής στον τομέα των ηλεκτροκίνητων οχημάτων. Στην πραγματικότητα πρέπει να γίνει δεκτή η άποψη ότι — εφόσον δημιουργείται εν γένει κίνητρο για τις επιχειρήσεις αστικών συγκοινωνιών για την αγορά τέτοιων οχημάτων — ήδη η δυνατότητα και μόνο της προμήθειας τους στο εξωτερικό, με την οποία ^ αποφεύγονται οι διακρίσεις που εισάγει το αμφισβητούμενο μέτρο, αποτελεί για τις ιταλικές αυτοκινητοβιομηχανίες επαρκές κίνητρο για να δραστηριοποιηθούν και αυτές στον εν λόγω τομέα παραγωγής. Επομένως, και από αυτή την άποψη, δύσκολα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα ο χαρακτηρισμός του μέτρου ως επιδοτήσεως και κατόπιν αυτού δεν μπορεί να γίνει δεκτή η άποψη ότι επιτρέπεται να γίνει εκτίμηση του μέτρου μόνο από την άποψη του άρθρου 92 της Συνθήκης ΕΟΚ.

5.

Εφόσον από όλα αυτά προκύπτει ότι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η εκτίμηση της προσφεύγουσας ως προς το επίμαχο μέτρο και επομένως μπορεί να γίνει λόγος για παράβαση του άρθρου 30, εύκολα μπορεί να αποδειχθεί ακόμη ότι δεν είναι ασφαλώς δυνατή η δικαιολόγηση βάσει του άρθρου 36— πράγμα που η καθής, εξάλλου, δεν προσπάθησε καθόλου. Το κρίσιμο σχετικά στοιχείο είναι το ότι το άρθρο 36 — όπως τονίστηκε στην απόφαση 238/82 ( 8 ) αφορά μόνο μέτρα μη οικονομικού χαρακτήρα. Στην παρούσα όμως περίπτωση δεν πρόκειται για τέτοιο μέτρο, δεδομένου ότι με το άρθρο 13 του νόμου 308, όπως ρητώς βεβαιώθηκε, επιδιώκεται μόνο η πραγμάτωση στόχων ενεργειακής πολιτικής και πολιτικής έρευνας, που δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι δεν υπάγονται στον οικονομικό τομέα.